İlkçağ tarihi 1 - turuz · 2020. 6. 29. · diakov - s. kovalev isbn-978-9944-122-39-9 /...

EserinilkbasımıMayıs1987VYayınlarıAnkara

YordamKitap47bullİlkccedilağTarihi-1bullVDiakov-SKovalevISBN-978-9944-122-39-9978-9944-122-38-2(takım)CcedileviriOumlzdemirİncebullDuumlzeltmeOumlzlemMaruf-GuumlnnurAksakalKapakveİccedilTasarımSavaşCcedilekiccedilbullSayfaDuumlzeniGoumlnuumllGoumlnerBirinciBasımHaziran2008bullİkinciBasımKasım2010UumlccediluumlncuumlBasımAğustos2014

YordamKitapBasınveYayınTicLtdŞti(SertifikaNo10829)CcedilatalccedileşmeSokağıGendaşHanNo19Kat334110Cağaloğlu-İstanbulTel02125281910Faks02125281909WwwwyordamkitapcombullEinfoyordamkitapcomwwwfacebookcomYordamKitapbullwwwtwittercomYordamKitap

İLKELTOPLUM

BİRİNCİBOumlLUumlM

GİRİŞ

1 İlkel topluluk duumlzeniTarihin ilk boumlluumlmuumlilkel topluluk duumlzeninin doğuşunu gelişmesiniveortadankalkışını incelerBudeyimlebiz ilkinsan toplumlarının ortaya ccedilıkışından ilkdevletlerin kuruluşuna kadar geccedilen uzun birzaman dilimini adlandırıyoruz Sınıflı (koumllecifeodal kapitalist) toplumun tarihinin beş binyıllıkbirzamandiliminibirazaşmasınakarşılıkilkeltoplulukduumlzeniyuumlzbinlerceyılyaşamıştır

İlkeltoplulukduumlzenininbelirleyicioumlzelliklerinelerdir İlkel toplumda uumlretim ilişkileri baştatoprak olmak uumlzere uumlretim araccedillarının ortakmuumllkiyetine dayanmaktaydı Bunun nedeni de

gerekli varoluş olanaklarını insanların tekbaşlarına elde etmelerine izin vermeyen uumlretimguumlccedillerinin duumlşuumlk duumlzeyiydi İnsanlar birlikteyaşamak ve ccedilalışmak zorundaydılar ve buortaklaşa ccedilalışma da uumlretim araccedillarının veemeğin uumlruumlnlerinin ortaklaşa muumllkiyetine yolaccedilıyordu İnsanların oumlzel muumllkiyeti insanıninsan tarafından soumlmuumlruumllmesi ve sınıflaryoumlnuumlndehiccedilbirduumlşuumlncesoumlzkonusudeğildi

İlkel topluluk duumlzeni insanlık tarihinin birevrensel evresidir Bunun anlamı şudur Herhalk (ulus) bu evreden geccedilmek zorundakalmıştır sınıflı toplum durumu bir başlangıccedilolmayıp ilkel topluluk duumlzeninin yıkıntılarıuumlzerinekurulmuşbirduumlzendir

İlkeltoplumuntarihiccedilokeskizamanlarıiccedilerirve bu doumlnemin incelenmesi insanın koumlkenidinin doğuşu sanatların ve bilimlerin ortayaccedilıkışı sınıfların ve devletin oluşumu gibi ccedilokoumlnemli sorunların aydınlatılmasını sağlarİnsanlığın aştığı o guumlccedil yolu atalarımızın doğakarşısındaverdiğikahramancasavaşımıinceler

Her tarih gibi ilkel toplumun tarihi de bir

bilimdir Konusu ise ilkel topluluk duumlzenininevrimyasalarıdırVebizbuyasalarıdiyalektikvetarihselmateryalizmsayesindeanlayabiliriz

Marksizmin kurucuları birccedilok yapıtlarındailkel toplum tarihinin sorunları uumlzerindedurmuşlardır Marx ve Engels toplumsalccedilalışmalarının daha başlarında 1845-1846yıllarındakalemealdıklarıAlman İdeolojisirsquondeinsan toplumunun başlangıcında insanlaravcılık balıkccedilılık tarım ve ilkel hayvancılıklageccedilindikleri sırada egemen duumlzenin [boy(tribuuml)] muumllkiyeti ortaklaşa muumllkiyet olduğunubelirtirlerKapital Anti-Duumlhring ve oumltekiyapıtlarıileayrıcaMarxveEngelsrsquoinmektuplarıilkeltoplulukduumlzenininccedileşitlisorunlarınailişkinccedilokdeğerliaccedilıklamalariccedilerirlerEngels1876rsquoyadoğru insanın ortaya ccedilıkışının karmaşıksuumlrecinin bilimsel ve maddeci accedilıklamasınıverenMaymununİnsanaDoumlnuumlşuumlmuumlndeEmeğinRoluumladlıkitabınıyazdı

Burjuva bilimi 1880 yıllarına doğru bolmiktarda belge toplamıştı Marx ve Engels bubelgeleritekrargoumlzdengeccedilirerekilkeltoplumun

tarihi hakkında bir bireşim (sentez) yapıtıhazırlamaya giriştiler Bu işi ilkin Amerikalıbuumlyuumlk bilgin LHMorganrsquoın bir kitabınınboumlluumlmlerini inceleyipyorumlayanMarxbaşlattıMarxrsquoınoumlluumlmuumlndensonrabuccedilalışmalarıEngelssuumlrduumlrduuml ve sona erdirdi 1884 yılında oumlnemlibir yapıt yayınladıAilenin Oumlzel Muumllkiyetin veDevletin Koumlkeni Engels bu kitabında birccedilokolgulara dayanarak ilkel toplumun evriminintemel yasalarını ortaya ccedilıkarır ve bu doumlnemineksiksizbirilktarihiniverir

Marx ve Engels karşı-bilimsel kuramlarıeleştirmek ve ilkel toplumun evrim yasalarınıaccedilıklamakla yetinmezler aynı zamanda sınıflargibi oumlzel muumllkiyet ve devlet gibi kurumlarınkalıcı değil geccedilici oumlzelliğe sahip olduklarınıgoumlsterirler

İlkel toplumun bilim ccedilalışmaları Lenintarafından derinleştirildi İlkel toplulukduumlzeninin temel oumlzelliklerine ilişkin oumlnemliaccedilıklamaları ldquoHalkın Dostlarırdquo Kimdir veSosyal-Demokratlara Karşı Nasıl MuumlcadeleEderlerTarımSorunuveldquoMarxrsquoınEleştirilerirdquo

gibi kitapları ileDevlet Uumlzerine konferansındayeralmaktadır

2 İlkel topluluk duumlzenine ilişkin bilgikaynakları İlkel toplumu incelemenin kendioumlzellikleri vardır İnsanlık tarihinin bundansonraki doumlnemlerinden birccedilok ve değişikmetinler (yazmalar yazıtlar vb) kalmışolmasınakarşın ilkel toplulukduumlzenievresindeyazı bulunmadığı iccedilin değişik tuumlrde kalıntılararamakzorundayız

İlkeltoplumlailgilibellibaşlıbilgileribizeikitarih dalı sağlarArkeoloji veEtnografyaBunlardanarkeoloji insanlığıngeccedilmişinimaddikuumlltuumlruumln yapıtlarına goumlre yeniden tasarlar veyeniden kurar amacı bunları araştırmaktanımlamak ve sınıflandırmaktır Bu yapıtlar işaletlerinisilahlarıkapkacağıkonutkalıntılarınısanat yapıtlarını ve ayin eşyalarını kapsarArkeolojikkalıntılarkuumlccediluumlkbiroumllccedilektebileolsageccedilmişin ideolojisinin belirgin niteliklerini taşırArkeologlar eski yerleşim yerlerini (yerleşimmerkezleri koumlyler) ve mezarları ortaya

ccedilıkarırlar incelerler buralardaki arkeolojikkatmanlarda yani bazen kalınlıkları onlarcametreyi bulan hayatın ve insan etkinliklerininorganik ve inorganik kalıntılarının uumlzerini oumlrtentoprak katmanlarında kazılar yaparlar Bualanda jeolojinin paleozoolojinin vepaleobotanikrsquoin verileri uygarlıkların kalıtınıoldukccedila tam olarak tanımlamamıza olanaksağlar Son yıllarda buluntuların yaşlarınısaptamak iccedilin geccedilmiş bin yıllarda organikkalıntıların geccedilirdiği değişimleri incelemekilkesine dayalı fiziko-kimyasal youmlntemlergeliştirildi Buna goumlre araştırmacılarkemiklerdeağaccedilkalıntılarındaldquokarbon14rdquoadıverilen karbonun radyoaktif izotopununmiktarını ortaya ccedilıkararak (diyelim ki 5500yılları) mezarın ya da yerleşim yerinin yaşınısaptayabilirler

Etnografya başta ldquogelişmemişrdquo denilen ilkeltopluluklarınkiolmakuumlzereboyların(tribuumllerin)vehalklarınkuumlltuumlrvegelenekleriniincelerXIXyuumlzyılda ve hatta XX yuumlzyılın başlarındaAfrika Amerika Okyanusyarsquonın birccedilok

boumllgesindeveRusyarsquonınbazıkesimlerindeilkeltopluluk duumlzeninin direngen kalıntılarınıkoruyanilkeltopluluklaryaşamaktaydıBuilkeltoplulukların sayıları bundan iki bin yıl oumlnceHeredot StrabonTacitus ve kendi konularındailginccedil şeyler aktaran oumlteki ilkccedilağ yazarlarızamanındaccedilokdahafazlaydı

Etnografyauumlretimimaddikuumlltuumlruumltoplumsalduumlzenivehalklarınmanevihayatlarınıincelervekalıntılara goumlre ilkel toplumun oumlzellikleriniyeniden tasarlar bu nedenle etnografik verilerilkel toplumda ailenin youmlnetici kurumlarınsoumlzel ve hukuksal geleneğin tarihiniaydınlatabilecek biricik kaynaktır Zengin birbelgekaynağıtoplamakiccedilinetnograflarşuyadabu boylar arasında uzun yıllar boyu yaşamakdillerini oumlğrenmek ve geleneklerine alışmakzorundadırlar Oumlrneğin LH MorganSenekaların İrokua boyunun konuğu olduseccedilkin Rus gezgini Mikloukho-Maklai YeniGinersquode Papualar arasında uzun suumlre yaşadıgeleneklerini inceledivebu insanları soumlmuumlrgecibaskılarakarşıkorumakiccedilingayretgoumlsterdi

Etnografikbelgelernekadardeğerliolurlarsaolsunlar iki oumlnemli kusurları vardır Bunlardanbirincisi şudur Etnografların hiccedil incelememişoldukları en geri kalmış boylar bile uygaruluslarla kurulan ilişkiler sonucu pek ccedilokdeğişime uğramışlar ve kapitalizmin bozucuetkisi altında kalmışlardırGelenek ve kuumlltuumlrlericcediloğuzamaneskiveyeniningaripbirkarışımınıiccedilerirler

Nihayet evrimin değişik aşamalarındabulunan ilkel toplulukları inceleyen bilginlerbunlarıngeneloumlzelliklerihakkındabilgiverirlerHangi ekonomi toplumsal ve ideolojikoumlrguumltlenme biccedilimlerinin daha eski olduğu nasılbilinebiliraletlerinkonutlarıntakılarınbasitbirbetimlemesinden toplumun tarihine nasılulaşılabilirBuengelarkeolojiileetnografyanınmalzemelerinin ortaklaşa duumlzenlenmesiyleaşılabilir

3İlkeltoplumuntarihininevreleriBinlerceyılboyunca ilkel toplumccedilokoumlnemliekonomikve toplumsal değişimler geccedilirdi Bu nedenle

tarihini birkaccedil evreye ayırmak gerekir Bununhangiilkeyegoumlreyapıldığınıgoumlrelim

19 yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinde Danimarkalıarkeolog Ch Thomsen buluntularınsınıflandırılmasıkonusunauumlccedilldquoccedilağrdquoduumlşuumlncesinigetirmişti Aletlerin yapımında kullanılan temelmaddenin niteliğine goumlreTaşCcedilağı BronzCcedilağıve Demir CcedilağıTarih oumlncesini ccedilağlara ayırmakiccedilinbuilkekabuledildiDahasonrabuccedilağlarınherbirikendiiccedilindedoumlnemlereayrıldıOumlrneğinTaş Ccedilağı taşın işleniş tarzı ve aletin yapılışamacına goumlre Paleolitik (ldquoeski taşrdquo) Mezolitik(ldquoortataşrdquo)veNeolitik(ldquoyenitaşrdquo)doumlnemlerineayrıldı Bu doumlnemlerde evreler (erken ve geccedilPaleolitik) ve maddi kalıntıların toplamınınoumlzelliklerine goumlre aşamalar ya da uygarlıklarhalinde tekrar boumlluumlnuumlrler aşama adını tipiknesnelerin (chelleacuteen acheulleacuteen mousteacuterien)bulunduğuyerdenalır

Duumlnyanın buumltuumln arkeolog ve tarihccedililerininkabulettiğibusınıflandırmayadsınmazyararlarsunar Ama tek yanlı olması bakımındankınanabilir ccediluumlnkuuml ilkeldoumlnem tarihininevreleri

arasındaki farkı aletlerin yapıldığı maddeninoumlzelliğineve işleniş tarzına indirgemektedirBuda bizi tarihin mekanikccedili yorum ve tekniğingelişmesi ile toplumun gelişmesinin birbirindenayrılması tehlikesine goumltuumlruumlr Oysa aynıarkeolojikevreccediloğuzaman toplumsalevriminccedileşitli duumlzeyinde bulunan halklarla ilgilidirOumlrneğin Bronz Ccedilağırsquonda başka yerlerde ilkelduumlzen ccediloumlkerken bazı boumllgelerde tarım vehayvancılıkdahaemeklemedoumlnemindeveklanduumlzeni yuumlruumlrluumlkteyken daha başka boumllgelerdesınıflara boumlluumlnmuumlş ve gelişmiş bir toplumoluşmuş durumdaydı Hiccedil kuşkusuz bu uumlccedil tiptoplumu aynı tarihsel doumlneme bağlamakolanaksızdır

Başka bir sınıflamayıEski Toplum adlıkitabında 1880rsquoe doğru LH Morgan oumlnerdiBusınıflamabirincidenfarklıolarakteknolojikoumllccediluumltle yetinmez ve her doumlnemin maddikuumlltuumlruumlnuumln genel oumlzelliği uumlzerine otururMorgan ilkel toplum tarihini iki doumlneme ayırırVahşilik ve barbarlık Birincisi ok ve yayınbulunmasıylatamamlanırikincisiccediloumlmlekccedililiğin

bulunmasıyla başlar tarım ve hayvancılığındoğuşuvegelişmesinikapsarBu ikidoumlnemdeuumlccedil aşamaya ayrılırAşağıAşama OrtaAşamaYukarıAşama

Engels Morganrsquoın bu sınıflandırmasınıAileninOumlzelMuumllkiyetinveDevletinKoumlkeni adlıyapıtında kullanır Ama bu sınıflamanınyetersizliğini kabul eder ve yeni belgelerintoplanmasının bir başka youmlntemin busınıflandırmanın yerini almasına yol accedilacağınıilerisuumlrer

Sovyet bilginleri ilkel toplumun tarihininMorganrsquocı boumlluumlnuumlşuumlnuumln eskidiği arkeoloji ileetnografyanın son uygulamalarını artıkkarşılamadığı duumlşuumlncesindedirler ne var kiherkesin kabul edebileceği bir ccediloumlzuumlm yoluhenuumlzbulunmuşdeğil

Buumltuumln tarihccedililer insanın biyolojikoluşumunun tamamlandığı suumlrece ilkel toplumtarihinin başlangıcında ayrı bir yer vermekkonusunda birleşiyorlar bunu zorunlugoumlruumlyorlar bu suumlreceilkel suumlruuml doumlnemi adıveriliyor

İlkel suumlruuml doumlneminden sonraklanlar duumlzenigeliyor bu duumlzenin doruk noktasında genelanaerki ldquomatriarcatrdquo ve kadın-erkek eşitliğiyaşanmıştır

Nihayet uumlretim guumlccedillerinin gelişimihayvancılığın saban tarımının ve madenlerin(bronz demir) işlenmesinin ortaya ccedilıkışısoumlmuumlruumlnuumln ilk tohumlarının ve oumlzel muumllkiyetinbelirdiği yeni bir doumlnemin başlangıcınıbelirliyor anaerkirsquonin yerini babaerkildquopatriarcatrdquo alıyor ve klan demokrasisi dedevletin kuruluşu iccedilin gerekli ortamı hazırlayanaskericircdemokrasiyedoumlnuumlşuumlyor

Hiccedil kuşkusuz toplumsal ilişkilerin niteliğinedayalı bu sınıflama da şu anda bir varsayımolarakelealınmalıdır

Evrelere boumlluumlnme tarihsel suumlrecinduumlzenlenmesininaccedilıklanmasınaolanaksağlıyorBirbaşkazorişdeşuyadabudoumlneminmutlakkronolojisinin yapılmasıdır Ccediloğu zaman tarihoumlncesininşuyadabuevresininbaşlangıccedilyadasonunu tam olarak saptamanın olanaksızlığıylakarşıkarşıyakalıyoruzZamanınakışındageriye

doğru gittiğiniz oranda kesin kronoloji giderekbelirsizleşiyor

4 Tarih yazıcılığına toplu bakış İlkinsanlarınyaşamınailişkinduumlşuumlnceleruzunsuumlrebelirsiz kaldı İlkccedilağ yazarları insanlığınbaşlangıcında varolduğu kabul edilen bir ldquoaltınccedilağrdquo efsanesini tekrarlıyorlar ya da ellerinidişlerini ve sopalarını silah olarak kullananhayvan yaratıkları anlatıyorlardı Ortaccedilağrsquodakilisenin egemenliği ilkel zamanlara ilişkinbilimsel duumlşuumlncelerin gelişimini engellediDinbilimciler ilk insanlar olan Adem veHavvarsquonın Tanrı tarafından yaratıldıklarınıoumlğretiyorlar ve kilise de yetkisiyle bunlarıncennetten kovuluşlarını tufanı ve İncilrsquoin oumltekisafyuumlrek oumlykuumllerini onaylıyordu Gelişmemişulusların geleneklerine ilişkin bilgiler uydurmaşeylerdi Kimi zaman bu insanlar koumlpek başlıhatta başsız goumlzleri goumlğuumlsleri uumlzerindetasarlanıyordu

AncakKolombveMagellanrsquodanbaşlayarak(oumlzellikle Kracheninnikov Pallass Miller gibi

kacircşifler)gelişmemişhalklarınhayatınıAvrupalıbilginlere tanıtan XV yuumlzyıldan XVII yuumlzyılakadar yapılan buumlyuumlk coğrafi keşifleretnografyayı başlatarak ve ilkel tarihin uumlzerineduumlşuumlnmeyeyol accediltılarXVIII yuumlzyılın başındaKuzeyAmerika Kızılderilileri arasında yaşayanmisyoner Lafitau bunların geleneklerininAvrupalıların ccedilok eski geccedilmişiniaccedilıklayabileceği duumlşuumlncesini ortaya atan ilkinsan oldu Bununla birlikte XIX yuumlzyılınortalarına kadar tarih oumlncesi doumlneme ilişkinkeyficirc varsayımlarla yetindi bilim Yazınınbulunmasından oumlnceki doumlneme ait gizemekesinlikle nuumlfuz edemeyeceğimizi ileri suumlrenbirccedilok kuşkucu incelemelerden vazgeccedilmektensoumlzediyordu

Doumlrduumlncuuml Zamanrsquoın başlarına ait hayvanfosilleri arasında (insan yapısı) aletleri ortayaccedilıkaran ilk arkeolojik kazılar (1830rsquolara doğruİngilterersquodeMcEneryve1840rsquoadoğruFransarsquodaBocuherdePerthes)ilkelduumlnyanınarkeolojiveantropolojisinin temellerini atmalarına nazarivarsayımlardantarihoumlncesitoplumailişkinciddi

belgelere geccedilişi sağlamalarına karşın iccedilten birduumlşmanlık tavrıyla değilse bile inanmazlıklakarşılaştılar Ancak Darwinrsquoin bulgularındansonradır ki bilginler McEnery ile Boucher dePerthesrsquoin ccedilalışmalarının gerccedilek değerinianladılar

XIX yuumlzyılda burjuva tarih bilimi ilkeltopluma ilişkin bilgilerin dizgeleştirilmesine(sistematize edilmesine) buumlyuumlk katkılardabulundu İsviccedilreli hukukccedilu J J Bachofenanaerkil doumlnemin ve bunun ardından gelenataerkildoumlneminvarlığınıkanıtlamakiccedilinİlkccedilağyazarlarabaşvurduLHMorgankendiliğinden(spontane) bir materyalizmin yandaşı olarakklanlar duumlzeninin oumlzelliğini ccediloumlzuumlmlediinsanlığın evriminin buumltuumlnluumlğuuml duumlşuumlncesinidestekliyor ve KuzeyAmerika Kızılderililerinintoplumsal oumlrguumltlenmesi incelemesine dayanarakGreklerin ve Romalıların tarihsel gelişimleriniaccedilıklamaya ccedilalışıyordu Fransız bilgini GMortillet ile İsveccedilli arkeolog O MonteliusTaşve Bronz Ccedilağlarının belgelerininsınıflandırılmasının ilkelerini koydular Rus

bilgini M Kovaleski ataerkil toplululuğuinceledi ve anaerki ile guumlnuumlmuumlz tek eşli ailesiarasındageccedilicibirbiccedilimolduğunukanıtladı

XX yuumlzyılın burjuva etnograf vearkeologları ilkel toplumun tarihine ilişkin ccedilokzengin belgeler topladılar bu da onlarakendilerinden oumlncekilerin bilinen olgu eksikliğinedeniyle zorunlu olarak yaklaşık boyutlardakalan birccedilok kuramsal accedilıklamalarını aydınlığakavuşturma olanağı sağladı Morgan ileMortilletrsquonin insan toplumununevrimine ilişkinbir tek biccedilim goumlstermelerine karşınXX yuumlzyılbilginleri insanın ve hatta Paleolitik doumlneminsanının gelişiminin birccedilok ve karmaşıkbiccedilimlerini goumlstermek olanağı buldular İngiliztarihccedilisi G Clark kendisinden oumlnce yapılanccedilalışmaların bir doumlkuumlmuumlnuuml ccedilıkardı veMezolitikdoumlnemden başlayarak Avruparsquonın ccedileşitli ilkeltopluluklarının ekonomisinin ve hayatınıngelişmesinigoumlsterdi

Ama XIX yuumlzyıl bilginlerinin insanlığınevrimine ilişkin şematik duumlşuumlncelerini geliştirenbazı emperyalizm doumlnemi burjuva tarihccedilileri

evrim ilkesini kesin olarak inkacircr ettilerAlmanetnografı F Graebnerrsquoin ortaya attığı kuumlltuumlrelalanlar kuramına goumlre insan kuumlltuumlruuml zamaniccedilinde gelişecek yerde yalnızca mekacircndadeğişmektedir ve buumltuumln insanlık bir donmuşkuumlltuumlrel alanlar toplamından başka bir şeydeğildir Alman bilgini O Menghin karşı-devrimci duumlşuumlncelerini accedilıklamak iccedilinarkeolojiye başvurdu Verileri ccedilarpıtmakpahasına da olsa ilkel toplumun tarihini ccedileşitlikuumlltuumlrelortamlaraaitboylarıngoumlccedillerininsonucuolarak goumlsteriyordu Bu kuramlar ilkel toplumtarihini ldquoari ırkınrdquo soumlzde sefer ve fetihlerininbuumlyuumlk başarısına doumlnuumlştuumlren G Kossinnarsquonınaccedilıkccedilagericigoumlruumlşleriylesonuccedillandı

Birccedilok burjuva etnografı oumlzel muumllkiyetininsanın insan tarafından soumlmuumlruumllmesininkadının ailede ve toplumdaki ast roluumlnuumln vekapitalist duumlzenin birccedilok ccedilirkinliklerinin suumlreklive değişmez niteliğini ldquoortaya koydurdquo onlaragoumlreinsantoplumununeneskiaşamalarındadasınıflarvardırBurjuvaetnografyasıkimizamansoumlmuumlrgelerdeki emperyalist baskıların haklı

goumlsterilmesinehizmettebulunduXX yuumlzyılın A Hrdlicka J Lips F Boas

gibi ilerici arkeolog ve etnografları bu gericikuramlara karşı savaştılar ve geccedilmiş yuumlzyılınevrimcigeleneklerinisavundularGChildegibiilericibilginlerbuyoldabuumlyuumlkccedilalışmalaryaptı

Sovyet tarihccedilileri tarih oumlncesi doumlneminincelenmesinde buumlyuumlk başarılar elde ettiArkeolog V Gorodtsov P Efimenko ABrussovTPassekBKouftineSKisselevVRavdonikas ve oumltekilerin yapıtları ilkeltoplumun ilk aşamalarından başlayarak sınıflıtoplumların doğuşuna kadar geccedilen binlerce yılboyunca ccedileşitli boumllgelerde tarihin izlenmesineolanak sağladı Tarih oumlncesi doumlnemin temelsuumlreccedillerinin kuramsal yorumu iccedilin sayısızbelgelersundular

IRoguinskiVBounakMNestourkh gibiantropologlar insan toplumunun başlangıccedilevresininciddi incelenmesi iccedilinvazgeccedililmezbiroumlğe olan insanın koumlkeninin aydınlatılmasınakatkıda bulundular ayrıca ırkların oluşumusorununu da incelediler ve ırkccedilı kuramın

ccediluumlruumlkluumlğuumlnuuml kanıtladılar Kafatası kemiklerinegoumlre insan yuumlzuumlnuumln tasarımını yapan MGuerassimovrsquoun youmlntemi tarih oumlncesi bilgisineyardımcı oldu Guerassimov binlerce yuumlzyıloumlnce yaşamış insanların yuumlzuumlnuuml temsil edenbirccedilokportreyarattı

S Tolstov M Kosven D Olderogge STokarev gibi etnografların ccedilalışmaları ilkeltopluluk duumlzeninin incelenmesine oumlnemlikatkılarda bulundu Tarım ve hayvancılığınkoumlkeni dinlerin doğuşu maddeci bir anlayışiccedilinde kavrandı anaerkinin insanlık tarihininevrensel bir evresi olduğu kanıtlandı klanlarduumlzenininyıkılışınınvekomşuluk topluluğununvboluşumununsomutoumlzellikleribiliniyorartık

İKİNCİBOumlLUumlM

İLKELSUumlRUumlKLANLARDUumlZENİNİN

ORTAYACcedilIKIŞI

1 İnsanın ortaya ccedilıkışı İnsanlık tarihiinsanın ve insan toplumunun ortaya ccedilıkmasıylabaşlarİdealistbilginlerinsanlahayvanarasındaaşılmaz bir sınır bulunduğu kuramınıdestekledilerBukuramTanrırsquonıninsanıldquokendigoumlruumlnuumlşuumlrdquone benzeterek yarattığını soumlyleyenİncil efsanesine dayanıyordu Darwin bunainsanıngelişmişbiranthropomorphemaymunlarsoyundangeldiği varsayımıylakarşı ccedilıktıDahasonraki bulgular onun duumlşuumlncesini doğruluyor

ve Uumlccediluumlncuuml Zamanrsquoın sonu ya da DoumlrduumlncuumlZamanrsquoın başında insanların atası kabuledilebilecek bu tuumlr maymunların gerccedilektenvarolduğunukanıtlıyor

Aynı şekilde Afrikarsquonın guumlneyindeAustralopitheacuteque adını alan uumlstuumln bir maymuntuumlruumlnuumln kemikleri bulundu Bu maymunlarağaccedillıyadayarıccediloumllbozkırlardayaşıyorlararkauumlyeleri (ayakları) uumlzerinde yuumlruumlyor ve herboydanhayvan avlıyorlardı saldırı ve savunmaiccedilin sopa ya da iri kemikler kullanıyorlardı etyemek ayakta duruş ve nesnelerdenyararlanmak iccedilin oumln uumlyelerin (ellerin) kullanımıbeyinlerininbuumlyuumlmesineyolaccediltı

Australopitheacutequersquonin doğrudan atamız mıyoksa insanın oluşumunda bir ldquoyan dalırdquo mıtemsilettiğisorunuhenuumlzbirccediloumlzuumlmebağlanmışdeğil Kesin olan şu Kemikleri eski duumlnyanınbirccedilok yerinde ve oumlzellikle de Kafkasyarsquodabulunan fosil insan bu tuumlr maymunlardangeliyorDoumlrduumlncuumlZamanrsquoınbaşında(birmilyonyıl oumlnce) ilkel insan suumlruumlsuuml bu insanımsılar(anthropoideler)suumlruumlsuumlnuumlnarkasındangeldi

Maymunun insana doumlnuumlşuumlmuumlnuumlngerccedilekleştiğiyerateşlitartışmalarayolaccediltıBazıbilginler soumlz konusu suumlrecin birbirine koşutolarakbirccedilokyerdebirdenmeydanageldiğiniveinsanların ccedileşitli maymun soyundantuumlreyebileceklerini ileri suumlrerek ccedilokoluşccedilulukkuramını ortaya attılar Sovyet bilginleri bukanıda değiller Asyarsquonın guumlneyini YakınDoğursquoyuKafkasoumltesirsquoniveAfrikarsquonıngenişbirkesimini iccediline alan ccedilok geniş bir alandamaymunun insana doumlnuumlştuumlğuuml kanısındalarbilimlerin guumlnuumlmuumlzde bulunduğu duumlzey busuumlrecedahabirbelirginlikkazandırıyor

Bazı araştırıcılar insanın ortaya ccedilıkışınırastlantısal ve dış nedenlere bağlıyorlarOumlrneğinakademiuumlyesiPSouchkinebelirleyicietkenolarakormanlarınyokoluşunugoumlsteriyorMaymunun yerde yaşamak zorunda kalışıuumlyelerinin(kolvebacaklarının)farklılaşmasındave dikey durumda yuumlruumlmesinde bir etkenolabilir Bu kuram maymunun insana duumlzenlibir şekilde doumlnuumlşuumlmuuml kuramını kabuletmemektedir

Olgunun gerccedilekten bilimsel bir accedilıklamasıMaymunun İnsana Doumlnuumlşuumlmuumlnde Emeğin Roluumladlı yapıtında1 Engels tarafından yapıldıEngels ldquoEmek insanı yarattırdquo diye yazarAmainsanın bu işi nasıl başladı Maymunlar tıpkıAustralopithequeacutersquoinyaptığıgibibirtaşıyadabirsopayı kullanabiliyorlardı ama hiccedilbiri en ilkelaleti yapmayı başaramadı İş alet yapımıylabaşladı

İlkel aletlerin yapımı oumln ve arka uumlyeleringoumlrevleriarasındabirfarklılaşmayayolaccediltıAletyapımı oumln uumlyelerin oumlzel goumlrevi durumuna geldive bu da bunların yeteneklerini geliştirip elrsquoedoumlnuumlşmelerine yol accediltı Bu nedenle elhellipldquoyalnızca iş organı değilo aynı zamanda işinuumlruumlnuumlduumlrrdquo2

İnsanın elleri işin işlevinde uzmanlaştıkccediladikey durumda yuumlruumlme alışkanlığı giderekpekişti ve bu da iş iccedilin oumlzguumlrleştirerek elingelişimine katkıda bulundu ve oumlte yandangırtlağınvesestelleriningelişiminikolaylaştırdıFosilinsanlarınkemiklerininincelenmesikolve

bacakların farklılaşmasının kafatasınınevrimindenoumlnce gerccedilekleştiğini goumlstermektedirbu da Engelsrsquoin insanın ortaya ccedilıkışında işinroluumlne ilişkin duumlşuumlncesini ccedilok iyikanıtlamaktadır

2 Fosil insanlar Pitheacutecanthrope adı verilenen eski fosil insanın kalıntıları 1891-1894yıllarında Javarsquoda bulundu Daha sonra buradadaha başka oumlrneklerin de kemikleri bulundu1925rsquoedoğruCcedilinliarkeologPeiOuen-tchoungPekin yakınlarındaki Chou Koutienmağarasında Sinanthrope adı verilen fosilinsanın25oumlrnekdolaylarındakemikkalıntılarınıkeşfettiSinanthropersquoayakınvarlıklarınayrıayrıkemikleri ve oumlzellikle ccedilene kemikleri ile dişleriorta Vietnamrsquoda Afrikarsquonın guumlneyinde veAlmanyarsquoda Heidelberg yakınlarında ortayaccedilıkartıldı 1954 yılında Fransız arkeologlarıAtlanthrope adı verilen bir tarih oumlncesi insantipininkalıntılarınıCezayirrsquodebuldular

Fosil insanların doğrudan soyundan gelenlerNeandertal insanın tipine sahipolan insanlardır

Bunlara bu adın verilmesinin nedenikalıntılarının 1956 yılında DuumlsseldorfyakınlarındakiaynıadlıbirvadidebulunmasıdırNeandertaller eski duumlnyada yaşıyorlardıKalıntılarınaJavarsquodaAfrikarsquodaYakınDoğursquodaveAvruparsquonın ccedileşitli yerlerinde de rastlanıyorBunların kalıntılarına SSCB topraklarında darastlandı 1924 yılında arkeolog G Bontch-Osmolovski iskelet kalıntılarını Kırımrsquoda Kiik-Kobamağarasındabuldu1938-1939yıllarındaA Okladnikov Oumlzbekistanrsquoın guumlneyindekiDeşiktaş mağarasında bir ccedilocuğun kemiklerinibuldu

Fosilinsanlarbuguumlnkuumlinsandanaccedilıkbiralınve basık bir kafatası yapısıyla ayırtedilirgoumlzlerinin uumlzerinde guumlr kaşlar vardı yuumlzkemikleri ccedilıkıktı ccedilenesi yok gibiydi Ccedilarpıkbacaklarıyla yuumlruumlyordu ve oumlne doğru eğilerekhızla koşuyordu elleri ayak yapısınabenziyordu yani baş parmak guumlnuumlmuumlzinsanınkine goumlre daha az hareket yeteneğinesahipti Bununla birlikte yuumlruumlyuumlşleri vekafataslarının oylumuyla uumlst maymunlardan

ayrılıyordu Oylum bakımındanPithecanthropersquoun beyni (900 cm3)dolaylarında) gorilinkini ya daAustralopithequersquoinkini ccedilok geride bırakırSinanthropersquoun beyni daha da oylumlu (1200cm3rsquoe kadar) ve Neandertal insanınkisi ise(1400 cm3 dolaylarında) guumlnuumlmuumlz insanınınortalamasına(1400-1500cm3arası)yakındır

Australopitheacutequersquoden farklı olarak fosilinsanlar yalnızca nesneleri (sopa ya da kemik)kullanmakla kalmıyor alet yapmasını dabiliyorlardı Bu nedenle Sinanthropersquoların veNeandertal insanların kalıntılarının yanındataştan yapılmış ilkel aletler de bulunur Birccedilokyerde arkeologlar bu aletleri insan kemikkalıntılarındanayrıdabuldular

Pitheacutecanthropersquoların Sinanthropersquolarınyaşadığı doumlneme Erken Paleolitik doumlnem adıverilir

3 Erken Paleolitik doumlnem DoumlrduumlncuumlZamanrsquoın başlarında insan toplumu oluştuğu

sırada yeryuumlzuumlnuumln iklimi daha yumuşak vedaha nemliydi Avrupa iccedilinde buguumln soylarıtuumlkenmiş olan machairodusrsquoların (1)proboscidienrsquolerin (2)vegergedanlarınyaşadığısubtropikal ormanlarla kaplıydı Ama giderekiklim sertleşti Kuzeyden gelen buzullarilerlemeye başladılar Avrupa ve KuzeyAmerikarsquoyı kalın bir buz katmanı kapladıBuzullar Alplerrsquoden ve HimalayarsquodaniniyorlardıBuzullarınhemensınırındabaşlayansubtropikal ormanların yerini iccedilinde tuumlyluumlmamutların ren geyiklerinin ve yaban atlarınınotladığı tundra aldı Erken Paleolitik doumlnemDoumlrduumlncuuml Zamanrsquoın (Pleacuteistocene) başındanbuzulların maxima yayılımının sonuna kadar(yaklaşık olarak kırk bin yıl oumlnce) olan suumlreyikapsar

Paleolitik doumlnem zanaatccedilılığı ccedilok basittiSopaların dışında keskin kenarlı taş parccedilalarıkullanılıyordu Yavaş yavaş ccedilakmak taşındanbir kilodan daha ağır ccedileken badem şeklindemuştalar yapmayı oumlğrendiler Bunları başka birccedilakmak taşını kullanarak yapıyorlardı Bu ilkel

alet ağaccedil kazık yapımında koumlk ccedilıkarmadainleri yıkmada yaralı hayvanları oumllduumlrmedekullanılıyordu hiccedil kuşkusuz avda pekkullanmıyorlardı bunları ccediluumlnkuuml bir lobut ya dabir sopa bu işe daha uygundu Bundan başkainsanlar kesici ccedilakmak taşı levhaları dayapıyorlardı

Yavaş yavaş deneyimler birikti ve teknikgelişti Değişik yerlerde ve değişik şekillerdeinsanlar daha kuumlccediluumlk ve daha ince aletlerinyapımına geccediltiler Neandertal insanların başlıcaaletleriuumlccedilgenlevhalarolduSivriucukesmekvedelmek iccedilin raspa kesimi vurulan hayvanıboğazlamak iccedilin Av aletleri ağaccediltan yapılmışccedilatallarvemızraklardı

Pithecanthropersquoların buumlyuumlk bir olasılıkla nebelli bir konutları ne de giysileri vardıYırtıcıhayvanlara karşı uzun suumlre ağaccedilları sığınakolarak kullanmış olmalılar Ama sonunda koumltuumlhavalardan korunmak iccedilin siper yerlerikullanmayı oumlğrendiler sonra derilerini yatakuccedilları tutturulmuş bir tuumlr paltoya benzeyengiysilerinde kullandıkları yırtıcı hayvanlardan

elegeccedilirdiklerimağaralarayerleştilerErken Paleolitik doumlnem insanları ateş

kullanmayı oumlğrendiler Belki ilkin doğal ateşikoruyup yararlandılar sonra iki ccedilakmak taşınıbirbirine ccedilarparak ya da iki sopayı birbirinesuumlrterek ateşi elde ettiler İşin guumlccedilluumlğuuml insanlarıateşioumlzenlekorumayayoumlneltti

Ateşin kullanımı ccedilok oumlnemliydi İnsanısoğuktan ve etobur hayvanlardan koruyoryiyecekleri pişirmeye yarıyordu Ateşin eldeedilmesi ldquohellipinsana ilk kez bir doğa guumlcuumlkarşısında egemenlik sağladı ve boumlylece onuhayvanduumlnyasındankesinlikleayırdırdquo3

4 İlk insan topluluğunun gelenekleri vetoplumsal oumlrguumltlenme Etnograflarıninceledikleri en gelişmemiş insan topluluklarıErkenPaleolitikdoumlneminfosilinsanlarındanccedilokdaha gelişmiştir Bu nedenle ilk insantopluluklarının yaşamları ancak arkeolojikmalzemelere goumlre bilinebilir ve bunun sonucuolarak toplumsal oumlrguumltlenmelerine ilişkinduumlşuumlncelerimizccedilokeksikvevarsayımsaldır

Erken Paleolitik doumlnemin insanı toplayıcılıkve avcılıkla yaşıyordu Meyveler koumlkler vetohumlarla besleniyor kuumlccediluumlk memelihayvanlarıkertenkeleveboumlcekleriyakalıyorduBuumlyuumlk hayvanları avlamaya erken başladıArkeologlar tarih oumlncesi yerleşim yerlerindeilkel aletlerin arasında ccediloğu iliğini almak iccedilinyarılmış mamut bizon at ve geyik kemikleribuluyorlar ccediloğu zaman İlkel insan hem etccedililhemdeotccediluldubuoumlzelliğionunhemenhemenheryerdeyaşayabilmesineolanaksağlamıştır

Hayatı ccedilok zordu Doumlrduumlncuuml Zamanrsquoınbaşlarında ne koşu hızı ne de vuumlcut guumlcuumlbakımından etobur hayvanlarla yarışacakdurumda değildi Her an accedillıkla ya da birhayvanın penccedilesinde oumlluumlmle karşı karşıyaydıBuzulların ilerlemesi doğaya karşı verdiğisavaşımıdahadayoğunlaştırdıFosilinsanlarikinedendendolayıhayattakalıpbaşarıkazandılarİlkin ccediloktan alet yapabilen varlıklardı artıksonra daha başından itibaren toplu olarakhareketedebiliyorlardı

Bir aletin yapımı da ancak ortaklaşa

muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnkuuml uumlretim alanında sonradanedinilen yetenekleri ve ilkel deneyimleri ancaktopluluk koruyup guumlccedillendirebilir ve kalıtsaliletimi o sağlayabilir Avda oumlzellikle buumlyuumlkhayvanların avında hayvanlar ateşleuumlrkuumltuumlluumlyor ve taş atarak bir uccediluruma ya dabataklığa suumlruumlluumlyordu bunu hep birlikteyapıyorlardı

Erken Paleolitik doumlnem insanlarınıntopluluğuna ilkel suumlruuml adı verilir Hiccedil kuşkusuzbutopluluklarazsayıdavedeğişkendiToplulukuumlyeleribaşkasuumlruumlleregeccedilebilirlerdiBaşlarındaerkek ya da kadın bir kılavuz vardı Butopluluktaoumlzguumlrcinselilişkiegemendiamabuhiccedil kuşkusuz az ya da ccedilok suumlrekli ccediliftlerolasılığınıortadankaldırmaz

Aletlerin ilkel biccedilimi ekonominin duumlzeyidoğaya karşı verilen amansız savaş buumltuumlnbunlar ilkel suumlruumlde bazen hayatta kalmak iccedilingirişilenkanlı kavgalarla sonuccedillananvehayvanataların kalıtı ldquohayvansal bireycilikrdquoe yolaccedilıyorduAyrıcayamyamlıkdasoumlzkonusuydu

Aşamalı olarak insan topluluğunun

toplumsal oumlrguumltlenmesi guumlccedillendikccedile ve uumlretimolanakları ccediloğaldıkccedila hayvansal iccedilguumlduumllerzayıfladı İlkel suumlruuml ve ilkel topluluk ilkinsanların ldquohayvansal bireyciliğirdquonin oumlnuumlnegeccedilmiştir

5Duumlşuumlncenin ve dilin doğuşu Duumlşuumlncenindoğuşu insanların uumlretici eyleminin sonucuolmuştur Sopa ya da taşın iccedilguumlduumlselkullanımındannekadar ilkelolurlarsaolsunlaralet yapımına geccediliş insanın duumlşuumlnuumllmuumlşetkinliğine bilince yol accedilmıştır Kazanılmışuumlretim yetenekleri insanın ilk deneyimlerinioluşturmuşveonunzihnindekalmıştır

Ccedilalışma ortaklaşa olduğu iccedilin ilkelduumlşuumlnceye tipik oumlzelliğini veren uumlretimkazanımlarının bekccedilisi topluluk olmuştur İlkzamanlar insan kendini topluluktanayırmıyordu

Dil duumlşuumlnce kadar eskidir ldquohellipDil aynışekilde başka insanlar iccedilin de var olan pratikbilinccediltir demek ki benim iccedilin de vardır benimiccedilin de gerccedilektir Ve dil de tıpkı bilinccedil gibi

ancak gereksinimden oumlteki insanlarla ilişkigerekliliğinden doğarrdquo diye yazar Marx veEngels(4)Seslesaptanmamışolsalardıilkgenelbilgiler toplulukta ortaya ccedilıkmazdı İnsanlararasındaki ilişki ve ortaklaşa ccedilalışma dilolmasaydıolanaksızolurdu

İlkel dillerin yapısına ilişkin hiccedilbir somutbilgimiz yok Bilim adamı V Bounak uumlretimdeneyimleritoplandıkccediladikeyduruşvealtccedilenekemiğinin kuumlccediluumllmesi sayesinde gırtlakgeliştikccedile bu dillerin oluşmaya başladığınıtahmin etmektedir Bu diller sayıları ccedilok sınırlıbir soumlzcuumlk dağarcığından daha doğrusu tekheceli yalıtık ve ccedilok anlamlı cuumlmlelerdenoluşuyordu İlkel insandileyardımcıolarakel-kolhareketlerindenyararlanıyordu

6 Erken Paleolitik doumlnem insanlarınındinsizliği Burjuva bilginleri insanın ortayaccedilıkışının daha başlarında doğauumlstuuml guumlccedillereinandığını ve Yuumlce Bir Varlıkrsquoa yani TanrırsquoyasaygıgoumlsteriponukutsalsaydığınıilerisuumlrerlerAvusturyalıpapazveetnografPWSchmidtve

ccedilırakları promonotheacuteisme kuramını yani tekTanrırsquoya ilkel inanccedil kuramını savunurlar ve buinanccedilta ilkel insanın ruhuna kutsal birlikduumlşuumlncesini esinlendirmiş olan Tanrırsquonınvarlığının kanıtını goumlrmek isterler Oysa bukuram insan psikolojisinin evrimiyle ilgiliolarak bilinen her şeyle ccedilelişmektedir Bireyduumlnyanınaccedilıklamasınıtasarlamakyerineguumlnluumlkbesininieldeetmekleuğraştığıbuumltuumlnvaktinibuişe harcadığı iccedilin insanın ilk duumlşuumlnceleri ancakiş youmlntemlerine bağlıydı Ayrıca beynin ağırgelişiminin bu denli soyut kavramlarıkavramasına engel olacağını da dikkate bilealmıyoruz O insanın dinsel inanccedilları kendikişiliğine ilişkin ccedilevresindeki doğaya ilişkintuhaf duumlşuumlnceleri yoktu Fosil insanın hiccedildeğilse Pitheacutecanthrope ve Sinanthropersquoundinsizliğindensoumlzedebiliriz

Neandertal insanının herhangi bir şeye tapıptapmadığını bilmek son derece karmaşık birsorun olup bilim adamları arasında bir tartışmakonusudur Arkeolog A Okladkinovrsquoa goumlreErken Paleolitik doumlnem sonu mezarları

Neandertal insanlarda ilkel din duumlşuumlncelerinindoğuşunu kanıtlamaktadır Bu mezarlar konutolarak kullanılan mağaralarda duumlzenleniyorduceseticcedilinkazılanccedilukurlardaeticcedilindeyervardıGoumlruumlnuumlşe goumlre oumlluumller iccedilin tasalanıyorlar veonları canlılar gibi yerleştiriyorlardı Amaduumlşuumlnceleri bunun oumltesine geccedilmiyordu veNeandertal insanlar oumlluumlmlerini hiccedilbir doğauumlstuumlguumlcebağlamıyorlardı

Hayvanatapınmanınilkkavramlarıbusıradaortaya ccedilıktı Deşiktaşmezarının ccedilevresinde dağkeccedilisi boynuzları vardır bazı mağaralardaccedilevresine taş dizilmiş ayı kafataslarıbulunmuştur

Zaten dinlerin koumlkenine ilişkin veriler sonderece az ve belirsizdir Tapınmanın ortayaccedilıkışının ilk yadsınmaz tanıkları bir sonrakidoumlnemeGeccedilPaleolitikdoumlnemeaittir

7GeccedilPaleolitikdoumlnemegeccedilişArkeolojidekabul edilen sınıflandırmaya goumlre ErkenPaleolitikdoumlnemdensonraGeccedilPaleolitikdoumlnemgelir(ccedilağımızdan40-12binyıloumlnce)

Bu doumlnem boyunca iklim koşulları birccedilokkez değişti Buzullar geri ccedilekildilerAvrupa ileGuumlneySibiryarsquonıniklimiılımanlaştıDahasonrabuzullar tekrar geldi bu doumlrduumlncuuml ve sonoumltekilere oranla daha guumlccedilsuumlz olan saldırı iklimigene sertleştirdi Ren geyikleriAkdeniz Kırımve Kafkasyarsquoda geniş alanlara dağılırkenmamutlaryokoldular

Geccedil Paleolitik doumlneme geccedilişte uumlretimin vetoplumsal oumlrguumltlenmenin niteliğinde olduğukadar insanın fiziksel yapısında da oumlnemliilerlemeler gerccedilekleşti Ccedilağdaş biyolojik tipHomo Sapiens oluşumunu tamamladı insantopluluğununteknikleriveekonomisigeliştiBudoumlnemdeoumlzelliklealetyapmayayarayanaletlertahta ve kemikten ya da tahta ve ccedilakmaktaşından bileşik aletler ortaya ccedilıktı insanlaryapay ve ısıtılmış barınaklarda yaşamak iccedilinmağaraları terk ettiler yeni bir toplumsaloumlrguumltlenme biccedilimi kuruldu İlkel klanlar venihayet sanatların ortaya ccedilıkışı Ne var ki İRoguinski veV Iakimov gibi bilimadamlarınagoumlre Geccedil Paleolitik doumlneme geccediliş Neandertal

insandan Homo Sapiensrsquoe geccediliş tarihsel oumlnembakımından Australopitheque tipi maymundanPithecanthrope tipi fosil insanlara geccedilişten dahaaz oumlnemli bir nitel sıccedilramadır Yeni nitelikligeccediliş Erken Paleolitik doumlnemin sonunda insantoplumununevrimiylehazırlanmıştı

Doğu ve Batı Avruparsquonın Geccedil Paleolitikdoumlnem kalıntıları uumlretici guumlccedillerin gelişiminikanıtlamaktadır Bu doumlnemin tekniklerikendisinden oumlnceki doumlneminkileri ccedilok aşmıştıryuumlzeyi artık perdahlanarak duumlzeltilen ccedilakmaktaşı aletlerin yapımı gelişti Keskin ve sağlamkenarlı simetrik bir alet elde etmek iccedilin birkemik ccedilubuk yardımıyla ccedilakmak taşı parccedilalarıince levhalar halinde ccedilıkartılıyordu Taşındışındakemikveboynuzdaişleniyordu

Yiyecek sağlamak iccedilin kullanılan aletler ccedilokccedileşitliydi Temreni mamut dişinden ya daccedilakmak taşından mızraklar boynuzdanhanccedilerler av ve balık avı iccedilin zıpkınlaroumllduumlruumllenhayvanlarınderisiniyuumlzmekvederiyiişlemek iccedilin raspalar ve levhalar yapılıyordukemik iğnelerle hayvan derisi giysiler

dikiliyordu Ccedilakmak taşından kalemler boynuzyadakemikişlemekiccedilinkullanılıyordu

Buumlyuumlkavsuumlruumllerindeavlanmaolağanuumlstuumlbirboyut kazandıArkeologlar yerleşim yerlerindebol miktarda ganimet kalıntıları keşfettilerPredmostrsquota (Ccedilekoslovakya) bin mamutluk birkemik yığını bulundu Bu doumlnemin sonunadoğrubalıkavıdagenişboyutlardayapılıyorduUumlretimdeki bu ilerlemeler Erken Paleolitikdoumlnemin zengin katmanında eşsiz bir tanığınasahipolduğumuzdahayerleşikbiryaşamtarzınıgoumlstermektedir

İnsansundurmakuluumlbevetoprağakazınmışbarınaklar gibi yapay barınaklara yerleşmeyebaşladı Sovyet arkeologları (P Efimenko SZamiatnineveoumltekiler)Donkıyılarındavebaşkayerlerde Geccedil Paleolitik doumlneme ait kuluumlbelerbuldular Duumlz zeminli oval biccedilimli konutlardıbunlarUumlzeritoprakkaplıbirdamımamutuylukkemikleri taşıyordu Evin ortasında hayvankemiklerinin yakıldığı bir ya da birkaccedil ocakvardıEvlerinyanındaRengeyiğietiniveoumltekiyiyeceklerisaklamakiccedilinccedilukurlarkazıyorlardı

SSCB topraklarında Geccedil Paleolitik doumlnemkalıntılarıKafkasoumltesirsquondeKırımrsquodaDinyeprveDonhavzalarındaSibiryarsquodabulundu

Buzulboumllgelerindenuzaktayaşayanboylarınkuumlltuumlruuml oumlzel nitelikler goumlsteriyor KuzeyAfrikarsquoda Capsa uygarlığı adı verilen biruygarlık gelişiyordu (Tunusrsquota buguumlnkuumlGafsa)kuzeyin avcı ve balıkccedilılarının tersine Capsainsanlarıoumlzellikletoplamaylayaşıyorlardıaslanleopar gibi yırtıcı hayvanlara saldırmaktankorkmuyorlardı amaekonomilerindeenoumlnemliyeri yenilebilir yumuşakccedilalarınkaplumbağaların devekuşu yumurtalarının vbtoplanması tutuyordu O doumlnemde Akdenizrsquoindoğusunda Kırımrsquoda ve Kafkasyarsquoda benzerekonomikkoşullarvardı

8Klanınkuruluşu Uumlretici guumlccedillerin aşamalıgelişimi ve yerleşik hayata geccediliş insantopluluğunu pekiştirdi ve bu da ldquohayvansalbireycilikrdquoe engel oldu İlkel suumlruuml yerini dahagelişmişbirtoplumsaloumlrguumltlenmeyebıraktı

Suumlruumlnuumlnyapısıbaşlıcauumlccedilyoumlndegeliştiİlkin

emeğinuumlretkenliğiningelişimiinsanlarasayılarıdaha az topluluklar halinde birleşme olanağısağladı bunlar ilkel suumlruumlden kopmuşlardı amaonunla olan ekonomik ilişkilerinisuumlrduumlruumlyorlardı Bu topluluklar birbirleriniakrabagibi kabul ediyorlar yardımlaşıyorlar vebirbirlerinikarşılıklıolarakkendiavboumllgelerinedavetedebiliyorlardı

Nihayet ilkel insanlar soumlz konusu toplulukiccedilinde evlilik ilişkilerini yasaklayacak noktayageldilerDıştan evlenme (exogamie) adı verilenbu oumlnlem ekonomik gelişmeye sıkı sıkıyabağlıdırEvlilikartıkyalnızcabirbiyolojikolgudeğilkurallarıtoplumcasaptananbirkurumdur

Dıştan evlenme ancak belli bir evredeyerleşebildi ccediluumlnkuuml ilkel suumlruuml başka ilkelsuumlruumllerle ilişkisi olmayan kapalı bir topluluktuDıştan evlenme anne ve oğul topluluklarıbirbirlerini akraba saymaya başladıktan ve butopluluklarınuumlyelerikendiaralarındaevlenmeyisuumlrduumlrduumlktensonramuumlmkuumlnolabildiDemekkiolumsuz ilkenin yani bir topluluğun iccedilindenevliliğin yasaklanmasının dışında dıştan evlilik

birolumluilkeyiiccedilermektedirBaşkaamabelirlibirtopluluğunuumlyeleriileevlenmekzorunluluğuİki akraba topluluğu artık karşılıklı evlenmegeleneğiyle bağlanıyorlardı Ancak kabuledilmiş bir topluluğun temsilcisiyleevlenilebiliyorduBuumlyuumlkbir topluluğun sınırlarıiccedilinde evlenmeyi zorunlu kılan geleneğe iccediltenevlenme(endogamie)adıverilir

Boumlylece dıştan evlenmeci klanla birlikte ikiakraba topluluktan oluşan iccedilten evlenmeci soy(tribuuml) meydana ccedilıktı Engels bu ccediliftoumlrguumltlenmeyi klana dayalı dıştan evlenmecitoplumun ilkel biccedilimi olarak goumlruumlr Bunun ccedilokyuumlksek gelişmişlik duumlzeyindeki kalıntılarınarastlanıyor Etnograflar bu kalıntılarıTuumlrkmenler Evenkler Kırgızlar Karakalpaklargibi ccedilağdaş halklarda goumlzlemlediler Boyrsquoundıştanevlenmecitopluluklarıazarazarccediloğaldı

Bu evrede evlilik bir gruphalinde evlilikrsquotiryanibirtopluluğunbuumltuumlnkadınlarısoyunbaşkabir topluluğunun erkeklerinin gerccedilek ya daolabilireşidirBuduumlzeninazyadaccediloksuumlrekligeccedilici ccediliftlerin oluşumuna engel olmamasına

karşın kimsenin eşi uumlzerinde oumlzel bir ayrıcalıkhakkıyoktu

Etnografların incelediği gelişmemiştopluluklarda oumlrneğin Avustralyarsquoda grupevliliğinin kalıntıları saptandı evlilik yoluylabirbirlerine bağlanmış ve bunun sonucu ikiye(ya da doumlrde) boumlluumlnmuumlş boylara rastlandı buduruma Rusyarsquoda XIX yuumlzyılın sonundaldquoNarodnaia Voliardquo saflarındaki eylemleriyuumlzuumlnden Uzak Doğursquoya Ccedilar huumlkuumlmetitarafından suumlruumllmuumlş olan L SternbergNivkhersquolerde(Guiliakrsquolar)goumlzlemledi

Sonunda ilkel suumlruumlnuumln yapısı doğalişboumlluumlmuumlnuumln gelişmesi sonucu karmaşıklaştıYaşa goumlre işboumlluumlmuumlnuumln insan toplumununortaya ccedilıkışından itibaren var olmasımuumlmkuumlnduumlr ama erkekler ve kadınlarekonomide aynı roluuml yuumlklenmişlerdi İşincinsiyetegoumlreboumlluumlnmesiancakErkenPaleolitikdoumlnemin sonunda gerccedilekleşti Erkeklertoplamayı kadın ve ccedilocuklara bırakarak avayoumlneldiler Arkeolog P Efimenko Neandertalinsanların aletlerinin iki değişik cinse ait

olduğunu varsaymaktadır Kesici ccedilakmak taşınıerkekler bıccedilak olarak kullanıyorlardı ccedilakmaktaşılevhalarıisekadınlarınaletiydi

Etnograflar yaş ve cinsiyete goumlreişboumlluumlmuumlnuumln ccedileşitli gelişmemiş toplumlardabulunduğunu ileri suumlruumlyorlar OumlrneğinAvustralyarsquoda kadınlar ve ccedilocuklar doğanınnimetlerini toplar ve balık tutarken erkekleravcılıkla uğraşıyorlardı Bunun sonucu olarakboyunkadınveerkekleriarasındabellibirayrımortaya ccedilıktı Erkekler ayrı yerde oturuyorlaraynı yemekleri yemiyorlar ve değişik bir lehccedilekonuşuyorlardıBunundışında işboumlluumlmuumlilkesitoplumsal deneyimlerin aktarıcıları olan birboumlluumlkyaşlıyıboyunbaşınageccediliriyordu

Geccedil Paleolitik doumlnemin başında insantopluluğu ilkel suumlruuml yapısını yitirdi Uumlreticiguumlccedillerinve işinboumlluumlnmesigeliştikccedilesuumlruumlyerinidaha gelişmiş bir oumlrguumltlenmeye bıraktıKlana(soprsquoa)dayalıtopluluğunilkelbiccedilimirsquone

9CcedilağdaşinsanınbiyolojiktipininoluşumuGeccedil Paleolitik doumlnem insanı fiziksel olarak

Neandertal insandan ayrılır İskeletinin yapısıtam anlamıyla dik durumda yuumlruumlmeyeuygundur beyninin oylumu (1400 cm2)atasınınkafatasınınoylumunupekgeccedilmezamabiccedilimideğişmiştirkafatasınınyanalınveşakakboumlluumlmleri yani toplumsal bir varlık olarakinsanın ayırt edici oumlzelliği olan konuşmayeteneğinin gelişimiyle ilgili boumlluumlmler oumlnemlioranda buumlyuumlduumller Bunun sonucu olarakkafatası dolikosefal (uzun kafalı) biccedilimini aldıalın genişledi kaşlar azaldı Nihayet alt ccedilenekemiği kuumlccediluumllduuml ccedilene biccedilimlendi ve bununsonucuolarakkonuşmadiligelişti

Burjuva bilimiHomo SapiensrsquoinNeandertalinsanla aynı zamanda yaşadığını ccedilok eskidoumlnemlerde ortaya ccedilıktığını birkaccedil kezkanıtlamaya girişti Burjuva tarihccedilileri bugirişimleriyle ccedilağdaş insanı atalarından ayırmakve ortaya ccedilıkışını bir mucize olarak goumlstermekistiyorlardı Oysa ldquoakıllı insanrdquo doğrudandoğruya Erken Paleolitik doumlnemin Neandertalinsanından gelmektedir Guumlnuumlmuumlzde değişikgeccedilici oumlzellikleri olanbirccedilokNeandertal iskeleti

biliyoruzBunlardanbiriarkeologAFormozovtarafından 1953 yılında Kırımrsquoda Staroseliersquodebulundu

Birccedilok etken modern insanın biyolojiktuumlruumlnuumln gelişimini accedilıklamaktadır Avınyoğunlaşmasıveetyiyeceklerinoranındakiartışatalarımızın fiziksel gelişimini kolaylaştırmışolmalı uumlretici etkinliğin karmaşıklığı duumlşuumlnmeve konuşmayı geliştiriyordu ldquohayvansaliccedilguumlduumlrdquonuumlnaşamalıgerileyişivesuumlruumlnuumlniccedilindecinsel ilişkilerin sınırlanması da insan varlığınınevrimine katkıda bulunuyorduBu suumlreccedilHomoSapiensrsquoinortayaccedilıkışıylatamamlandı

GeccedilPaleolitik doumlnem insanının birccedilok ırksaltipi vardı Avruparsquoda Cro-Magnon (GuumlneyFransarsquoda bulunan bir mağaranın adı) adı daverilen ldquoEuropoiderdquo tipi yaşıyordu bu tipinkalıntıları SSCB topraklarında da bulunduCro-Magnon insan uzun boyluydu geniş bir yuumlzuumlkartalsı burnu belirgin bir ccedilenesi vardıAfrikarsquoda (Guumlney Sahrarsquoda) ve GuumlneyAvruparsquoda (İtalya) guumlnuumlmuumlz neacutegroide ırka ccedilokyakın tipte insan isketletleri bulundu Geccedil

Paleolitik doumlnemin Neacutegroidersquoleri aralarındayukarı Don havzası da olmak uumlzere DoğuAvruparsquoda belirli bir suumlre yaşadılar Ccedilinrsquodeyukarı Chou Kou-tien mağarasında veSibiryarsquoda mongoloide tipi insanın kalıntılarıbulundu

Irklar sorunu ccedilok derin bir ideolojik vepolitik sorundur Kapitalist duumlnyanın gericibilginleri oumlteki uluslara karşı yapılan saldırı veuyruklaştırma eylemlerini haklı goumlstermek iccedilinırk kuramına başvurdular Aşağı ve uumlstuumlnırkların varlığını ileri suumlren soumlzde bilimselkuramlarını savundular Burjuva tarihccedililer bukuramı duumlzmece anlayışlarla ldquoaccedilıklamayardquokalkıştılar Kimileri ırkların her zaman varolduğunuveAvruparsquodaher zamanccedilağdaş tipteinsanların yaşadığını ileri suumlrduumller veNegroidersquolerin ve oumlteki ldquoaşağırdquo ırklarınPithecanthropeSinanthropeveNeandertalinsangibi daha az gelişmiş tuumlrlerden tuumlrediklerinisavundular

İlerici bilimadamları uumlccedil buumlyuumlk insan ırkının(negrorsquoide europorsquoide ve mongolorsquoide) ancak

dış ve ikincil (derinin rengi goumlzlerin biccedilimisaccedillar vb) oumlzelliklerle birbirinden ayrıldıklarınıortaya koydular Kafatasının oylumu ellerinyapısızihinselvefizikselyetenekleruumlccediluumlndedeaynıdırHiccedilbirırkoumltekindenuumlstuumlndeğildir

İlerici bilginler ırkların tarihsel evriminsonucunda oluştuğunu ortaya ccedilıkardılar EskiDuumlnyarsquonınccedileşitliyerlerindebulunanNeandertalinsanlar kendi aralarında bu boumllgelerde dahasonra ortaya ccedilıkan ırkların birbirlerinebenzerliklerinden daha ccedilok benzemektedirlerBunun sonucu olarak ırk tiplerinin GeccedilPaleolitikdoumlnemdeortayaccedilıktığıanlaşılıyor

Irkların oluşumu nasıl accedilıklanabilir Bazıboumllgeler arasında Erken Paleolitik doumlnemdenitibaren doğal koşulların oumlzelliklerinden veoumlzellikle alet yapımında kullandıklarımalzemedenilerigelenmaddikuumlltuumlrfarklılıklarıgoumlzlemleniyor Bu farklılıklar bir ortaklaşaekonomik duumlzende Geccedil Paleolitik doumlnemdeccediloğaldı Sovyet arkeologu S Zamiatnin budoumlnem suumlresince maddi kuumlltuumlrlerinin oumlzelnitelikleriyle uumlccedil buumlyuumlk boumllgenin sivrildiğini

belirtiyorAfrikaAkdenizBuzulaltıAvrupaveCcedilin-Sibirya boumllgeleri Bu boumllgeler şu ya da bunedenle Geccedil Paleolitik doumlnemin başındabirbirlerinden yalıtılmış durumdaydılar bu daaralarındaki kuumlltuumlrel farklılığı kanıtlamaktadırBu boumllge insanlarının birbirlerinden yalıtıkdurumlarızorunluolarakşuyadabuboumllgenindoğal koşullarına belli bir oumllccediluumlde bağlı dış veikincilfarklılıklarınınaşamalıolarakbirikmesineyolaccediltı

Bunedenleccedilağdaşinsanınbiyolojiktuumlruumlnuumlnoluşumubundan sonraki arkeolojikdoumlnemlerdedoruk noktasına ulaşacak olan klana dayalıinsan topluluğunun ortaya ccedilıkışına denkduumlşmektedir1 F Engels Dialectique de la Nature EdSocialesParis1955s171

2FEngelsagys1733 F Engels Anti-Duumlhring Ed Sociaels Paris1956s147

4KMarxOeuvresphilosophiques tVI Paris1937AlfredCosteseacutediteurs168-169

UumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

İLKELTOPLULUKDUumlZENİNİNEN

YUumlKSEKAŞAMASI

1 Anaerkil topluluğun temel oumlzellikleriİlkel toplumun en yuumlksek aşamasında başlıcatoplumsal biccedilim klana dayalı topluluktu yaniekonomikvetinselccedilıkarlaraynıkoumlkendengelişveakrabalıkilişkileriylebirleşmişbirtopluluktuDıştan evlilik temel yasa olduğu iccedilin iccediltenevlilikcil boyun oumlteki klanlarıyla ilişkiolmaksızınvarolamazdıklan

Grup evliliği duumlzeninde ortaya ccedilıkan ilkelklan topluluğu ancak anaerkil yani ana

youmlnuumlnden akrabalık ilişkilerine dayalı birtopluluk olabilirdi Birccedilok kadının birccedilokerkekle cinsel ilişki kurduğu grup evliliğindebabalık konumu belirsizdi Ccedilocuk annesinitanıyor ama babasını bilmiyordu Dıştan evlilikgereğiakrabalarzorunluolarakdeğişikklanlaraait olduğu iccedilin ccedilocuk her zaman anneninklanından sayılıyordu ve babanın akrabasısayılmıyordu

Ana tarafının klanı klan topluluğunun ccedilıkışnoktasıdır ve sonuccedil olarak insan toplumununevriminin kaccedilınılmaz bir evresidir Anaerkildoumlnemde kadın ekonomik ve toplumsalyaşamdaerkeğeeşittir

Burjuva tarihccedililer Engelsrsquoin desteklediği bugoumlruumlşuuml ccediluumlruumltmeye ccedilalışırlar Oumlrneğin Almanetnografı H Schurtz ldquoetkin ve yaratıcı ilkeninsahibirdquo erkeğin her zaman ailenin reisiolduğunu anaerkirsquonin bir sapaklıktan başka birşey olmadığını kanıtlamak istedi Kadının astkonumunun suumlrekli bir durum olduğunuldquokanıtlamayırdquo amaccedillayan bu gerici savlarolgularatersduumlşmektedir

Klanlar duumlzeninin en yuumlksek aşamasıMezolitik doumlnemde gerccedilekleşmiş ve Neolitikdoumlnemdesuumlrmuumlştuumlr

2 Uumlretim guumlccedillerinin gelişimi MezolitikdoumlnemveErkenNeolitikdoumlnemGeccedilPaleolitikdoumlnemin sonundan itibaren buzullar gericcedilekilmeyebaşladıveozamanakadarsteplervetundralarla kaplı geniş Avrupa ve Asyatoprakları guumlr bir orman oumlrtuumlsuumlyle oumlrtuumllduumlGeccedilPaleolitik doumlnem avcılarının yararlandığı buumlyuumlkotobur suumlruumlleri ya yok oldular ya da kuzeyeccedilekildiler Buzul Ccedilağının sonu (ccedilağımızdanyaklaşık olarak on iki bin yıl oumlnce) veormanların genişlemesi suumlrek avının alışılmışkoşullarını ortadan kaldırdı İnsan ufak avhayvanı ve geyik gibi suumlruumlcuumll olmayanhayvanları avlamak zorunda kaldı Bu olumsuzkoşullar zengin mamut avcılığı doumlnemindekabul edilmiş olan yerleşik yaşam tarzınıolanaksızlaştırdıAv peşinde goumlccedilebelik yenidenzorunluhalegeldi

Bu da en başta av aletlerinin geliştirilmesini

zorunlu kılıyordu Bu nedenle Geccedil PaleolitikdoumlnemdenitibarenCapsainsanlarındaveonlarayakın olan boylarda ortaya ccedilıkan ok ve yayMezolitikdoumlnemde(MOumlXII-VIbinyıllarında)zıpkının ayağını kaydırarak her tarafa yayıldıYaymızraktandaha yetkin bir alettir Fırlatılanok hedefe daha emin ulaşır ulaşmamasıdurumunda bir başka ok fırlatmak olanağıvardırYayveokkuşavındabaşarılıolur

Mezolitik doumlnem yerleşim yerlerinde ccediloksayıda ağaccedil ya da boynuz saplı uumlccedilgen yamukya da ccedilember parccedilası biccedilimli kuumlccediluumlk taşlarbulunmuşturbunlarhiccedilkuşkusuzokucuolarakkullanılıyordu

Bu evrede avcılığın oumlnemli bir başarısıkoumlpeğin evcilleştirilmesirsquodir Bulunan en eskievcil koumlpek kemikleri Geccedil Paleolitik doumlneme(Afontova Gora Krasnoiarsk yakınlarında)ulaşmaktadır Kırımrsquodaki Mezolitik yerleşimyerlerinde sık sık koumlpek kemiklerine rastlanırİnsanın kendine alıştırıp evcilleştirdiği ilkhayvankoumlpektir

Avın azalması insanı yeni besin kaynakları

aramaya zorladı Toplamacılık tekrar oumlnemkazandı Yenilebilir yumuşakccedilalar meyvelerceviz yabanarısı balı vb toplanmaya başlandıKıyı boumllgesi klanlarında ldquomutfak artığırdquo adıverilen ccedileşitli yerlerde ortaya ccedilıkartılan buumlyuumlkkabuk yığınlarının tanıklık ettiği gibiyumuşakccedila toplamacılığı en oumlnemli ekonomiketkinlikti

ErkenNeolitikdoumlneminbaşlangıcında(MOumlVbinyıladoğru)balıkavcılığıbuumlyuumlkbiroumlnemkazandıKaravedeniz avcıları denizve ırmakkıyılarına goumlllerdeki adalara yerleştiler vebarınaklarınıkıyıyakınlarındakazıklarınuumlzerinekurdular İnsanlar ağacın işlenmesini budoumlnemde geliştirdiler Sallar tekneler kuumltuumlktenbarınaklaryaptılar

Buzullargericcedilekildikccedileavcılarvebalıkccedilılaryeni boumllgelere yerleştiler Avustralyarsquonın veAmerikarsquonın (Behring boğazından geccedilerek)nuumlfuslanması Mezolitik doumlnemde gerccedilekleştikuzeye doğru ilerleyen insanlar MourmanskyakınlarındaKuzeyBuzDenizirsquoneulaştılar

Etnografyanın verileri Mezolitik ve Erken

Neolitik doumlnem ilkel toplumları daha somut birbiccedilimdetasarlamamızaolanaksağlıyorlarccediluumlnkuumlincelenen gelişmemiş topluluklarda bunlarınkalıntıları bulunmaktadır Hiccedil kuşkusuz bunlaruzun bir tarihsel yol aştılar toplumsal ilişkilerive ideolojileri toplumun ilkel biccedilimlerinden veanaerkirsquonin en yuumlksek aşamasında oluşanideolojiden oumlnemli oumllccediluumlde farklıdır Amaolumsuz doğal koşullarda ilkel bir teknik veekonomiyi korudular ve kimi zaman daPaleolitikdoumlnemaletlerinedoumlnuumlşyaptılar

En gelişmemiş etnik topluluklar 1880yıllarına doğru İngiliz soumlmuumlrgeciler tarafındankoumlkuuml kazınan Tasmanyalılar Avustralyayerlileri FuegienlerGuumlneyAfrikarsquonın zencilerive bunların benzeri oumlteki boylarıninsanlarıydılar Bazıları balıkccedilılık olmak uumlzeredevşirme ve avcılıkla geccediliniyorlar ve olumsuzkoşullarındeğişimeuğrattığıklanlarolankuumlccediluumlktopluluklarhalindeyaşıyorlardı

BunlarıneniyitanınanıAvustralyalılardırAvda bumerang kullanıyorlardı Bu aleti

fırlatmak iccedilin vuruşun guumlcuumlnuuml artıran oumlzel bir

aletten yararlanıyorlardı Ayrıca taş balta dakullanıyorlardı

Buinsanlaravcılıkdışındakuğuyumurtasısalyangoz kurbağa ve koumlk topluyorlardı biretnografın dediğine goumlre uumlccedil yuumlze yakınyenilebilirbitkitanıyorlardı

Yaş ve cinsiyete goumlre işboumlluumlmuumlyuumlruumlrluumlkteydi Erkekler avlanıyor kadınlar veccedilocuklarellerindekisopaylatoprağınuumlstuumlndevealtındayiyecekarıyorlardıBalıkavıvekaraavıgenellikletopluyapılıyordu

Avustralya anakarasının olumsuz doğalkoşulları insanları su ve yiyecek peşindesuumlrekli olarak yer değiştirmeye zorluyordusoğuk ve ruumlzgacircrdan korunmak iccedilin ağaccedildallarından ve okaliptuumls kabuklarından dahasağlam kuluumlbeler yapacak yetenekleri olmasınakarşın siperlik ya da derme ccedilatma kuluumlbeyapmakla yetiniyorlardı Ccedilok ilkel giysilericcediloğu zaman bellerine tutturdukları bir otdemetiydi

Avustralyalılar ldquoyabancılarrdquoa yasak olanbelli bir ldquobesin boumllgesirdquonde yer değiştiren kırk

dolaylarındainsandanoluşantopluluklarhalindeyaşıyorlardıTopluluğunbaşındayaşlılardanbiribulunuyordu

3GeccedilNeolitikdoumlnemGeccedilNeolitikdoumlnemeoumlzelliğini taşın yeni işlenme tekniği verirCilalama delme ve biccedilme (doğrama) Cilalamaişi uumlzerine ıslak kum doumlkuumllen kapak taşlarıuumlzerinde yapılıyordu Delme işi ilkin elle dahasonra yay kirişiyle ccedilevrilerek ccedilakmak taşındanmatkapyadaborular(direnccedillikamışyadaoyukkemik) yardımıyla yapılıyordumatkabın ucunaıslakkumdoumlkuumlluumlyorduCilalamavedelmeccedilokuzun zaman gerektiren bir suumlreccediltir İyi birbaltanın bu youmlntemle yapımı birkaccedil yılıalabilirdiAyrıcaodoumlneminaletlerininccediloğueskiyontmayoumlntemiyleyapılıyordu

Geccedil Neolitik doumlnem boylarının ccediloğunluğuav balıkccedilılık ve toplama yoluyla yaşamayısuumlrduumlruumlyorlardı

Yeryuumlzuumlnuumln birccedilok boumllgesinde uzun suumlremaddi kuumlltuumlrleri Neolitik doumlnem niteliğinisuumlrduumlren boylar yaşadılar Oumlrneğin XVII

yuumlzyılın sonunda Kazak gezgini V Atlassovduumlzenleribuumltuumlnayrıntısıyladahasonra tanınmışkacircşifKKraccedileninkovtarafındanaktarılacakolanİtelmenrsquolererastladıİtelmenrsquolerbaltayapıyorvebalıkccedilılık avcılık ve toplamacılıklageccediliniyorlardı Ccedilok sayıda sağmal koumlpekyetiştiriyorvetahkimedilmişyerleşimyerlerindegoumlccedilebebiryaşamsuumlruumlyorlardı

Etnografik belgeler ilkel boyların avcılıkbalıkccedilılık ve toplamacılığıyla ilgili eksiksiz birbilgivermektedirAvbuumlyuumlkbirccedilabaustalıkvesoğukkanlılık gerektiriyorduUzun suumlre pusudabekleniyor ve uzun mesafelerde avın izisuumlruumlluumlyordu Avcılar her tuumlrluuml tuzakyapıyorlardı Uumlzeri toprakla oumlrtuumlluuml kapanccedilukurları ufak bir suumlrtuumlnmeyle avın uumlzerineduumlşuumlp ezen kuumltuumlklerle duumlzenlenen aygıtlarkuşlar ve geyikler iccedilin ağlar Hayvan postugiyerek ava gizlice yaklaşmayı ve sesineoumlykuumlnmeyibiliyorlardıKuzeyliavcılarınoumlnemlibaşarıları avlarını karlı boumllgelerde izlemelerinikolaylaştırankayağınbulunuşudur

Balık avı iccedilin akarsular uumlzerine kurulan

bendlerden ağ ve olta iğnelerinden (Mezolitikdoumlnemden itibaren) yararlanıyorlardı balığıbalıksepetisopavezıpkınlayakalıyorlardı

Toplamanın gelişimi J Lipsrsquoin ldquotoplamalarrdquoadını verdiği boyların oluşumuyla sonuccedillandıMezolitikdoumlneminbaşındanitibarenAkdenizrsquoindoğu havzasında yabanıl tahıl başaklarınıtoplayan ldquonatufiennerdquo adı verilen bir uygarlığa(MOuml VI bin yıl) mensup topluluklaroturuyordububoylarınsayısıNeolitikdoumlnemdedahadaccediloğaldı

Etnografyabizeduumlzenliolarakyabanccedileltiğihasadıyapanyadasedirfıstığımeşepalamudutoplayan ldquotoplamalarrdquoın geleneklerini ccedilok iyitanıtıyor Meşe palamutlarının olgunlaşmadoumlneminde Kaliforniya Kızılderilileri buumltuumlnkoumlycek meşe ağaccedillarına gidiyorlardı Erkeklerpalamutları sopalarla duumlşuumlruumlyorlar kadınlarsepetlerle taşıyıp kabuklarını ccedilıkartıyorlar azıkyapmak iccedilin kurutuyorlardı bu kuruttuklarıpalamutları ağaccedilların ya da kazıkların uumlzerineyaptıkları kuluumlbelerde saklıyorlardı Doumlvuumllmuumlşmeşe palamutundan peksimet yapıyor ya da

sepetlerde kaynatıyorlardı Toplayıcılar baştamayalandırma olmak uumlzere taneleri korumanınccedileşitli youmlntemini biliyorlardı Hiccedil kuşkusuz avoumlnemlibirbesinkaynağıoluşunusuumlrduumlruumlyordu

Oumlte yandanGeccedilNeolitik doumlnemde tarımveilkelhayvancılıkbaşladı

AlmancoğrafyacıveetnografıEHahntarımvehayvancılığınortayaccedilıkışıylailgiliolarakbuilerlemeyi dinsel duumlşuumlncelerle accedilıklamakamacıyla bir idealist kuram ccedilıkardı Ona goumlrehayvancılığın kaynağı hayvana tapınmaydı vekutsal hayvanın evcilleştirilmesiyle başlamışolmalıydı Tarıma gelince besleyici toprağatapınmadan ccedilıkmıştı toprağı suumlrme ise verimlitoprağatapınmayoumlntemiydi

Toplayıcıların ldquoyabanıl hasatrdquoının yerinigiderek ilkel tarıma ve bitki yetiştirmeye nasılbıraktığını anlamak iccedilin dinsel toumlrenlerebaşvurmayagereksinimimizyokbiziminsanlaryapay-seccedilim melezleme ve elverişli koşullarınyaratılması (toprağı kabartıp yumuşatmasulama ıslah) yoluyla tuumlrleri yavaş yavaşiyileştiriyorlardı Başlangıccedilta ccediliftccedililer toprağı

toplamada kullanılan sivri sopayla suumlruumlyorlardıdaha sonra ccedilapa icat edildiToplayıcılar biccedilmebıccedilağınıvehavanelinibuldular

Mil bakımından zengin taşkın sularınınaltındakalanbataklıktopraklarıekiyorlardıccediloğuzaman Bol su iccedilmiş verimli toprak iyi uumlruumlnveriyorduBaşkayerlerdebuamaccedillaormanlarael atıyorlardı Ccedilalılar ve korular taş baltaylakesiliyorduamabuumlyuumlkağaccedillarıbununlakesmekolanaksızdıağaccedillarınkabuklarınıyuumlzuumlyorlarvetarlaların iccedilinde oumllen ağaccedil goumlvdelerini dahasonra yakıyor ve kuumlllerini guumlbre olarakkullanıyorlardı Birkaccedil yıl sonra toprakyoruluncabirbaşkayerdetarlaaccedilıyorlardıBunaormanaccedilmatarımıadıverilir

Hayvancılığın kaynakları daha az belirginHer halde yerleşik bir yaşam tarzı gerektirir vebuumlyuumlkbirolasılıklatoplamacılardaortayaccedilıkmışolmalı Başlangıccedilta yakalanan hayvanlar canlıbir yiyecek yedeği oluşturuyorlardı Buhayvanları kapalı tuttukları yerlerde bir ikisibeklenmedik bir biccedilimde alışmış olmalıİnsanların tutsak hayvanları ccediloğaltmaya

başlamalarına kadar ccedilok zaman geccedilti Bununlabirlikte yabanıl hayvanların alıştırılmasının pekoumlyle ekonomik değeri yoktu gerccedilekhayvancılıkhayvanlarınevcilleştirildiğiyeniveevcil ırkların uumlretilmesiyle başladı İnsanınbilinccedilli etkinliğinin sonucu olan bir geccediliş ccedilokağırgerccedilekleşti

Toplamacılıktan doğan ilkel tarım oumlzelliklekadının payına duumlştuuml Avdan kaynaklananhayvancılığa gelince niteliği gereği erkeğin işiolduBoumlyleceekonomininikidalınıngelişmesicinsiyetegoumlreişboumlluumlmuumlnuumldahadahızlandırdı

Tarım ve hayvancılık başlangıccedilta tohumhalindeydi Ekonomik evrim ve uumlstuumlnluumlkleriNeolitik doumlnemde pek ender goumlzlemleniyorAma ne olursa olsun tarihin yeni bir evresininbaşlangıcıdır

ldquoEkonomik alanrdquoın yandaşları oumlrneğinAlman etnograf O Menghin tarım vehayvancılığınaynıyerdeoluştuğunuveburadanbaşka yerlere dağıldığını ileri suumlrerler Oysatoprağın işlenmesi ve hayvanlarınevcilleştirilmesi Eski veYeniDuumlnyarsquoda değişik

yerlerdebaşladıTarım ve hayvancılığın ilk merkezleri

KuzeydoğuAfrikarsquodaİranrsquoınbatısındaveİndusvadisindeydi Nil vadisindeki ccedilağımızdan beşbin yıl oumlnceye ccedilıkan Geccedil Neolitik doumlnemkalıntıları Kuzeydoğu Afrikarsquonın yerleşikinsanlarınınkoyuninekdomuzyetiştirdikleriniarpa ve buğday ektiklerini kanıtlamaktadırBununla birlikte avcılık ve balıkccedilılık oumlneminisuumlrduumlrduuml

SSCB topraklarında tarım ve hayvancılığıneneski izleriTuumlrkmenistanrsquodaAnaou tepesininkatmanlarında (MOuml IV bin yılı) keşfedildiburadainekdomuzvekoyunkemikleriilearpave buğday kalıntıları bulundu IV ve III binyılların sınırlarında tarım Kafkasoumltesirsquonde veUrallarrsquoda ortaya ccedilıktı ldquoOkrdquo adlı (UrallardaNijnindashTeguil yakınlarında) Neolitik yerleşimyerinde bulunan kemik ve boynuzdan yapılmışkazmalar tarih oumlncesinin eski doumlnemlerindeburadatarımyapıldığınıkanıtlamaktadır

CcedilağımızdanuumlccedilbinyıloumlnceAvruparsquonınbazıboyları buğday arpa darımercimek bezelye

havuccedil ve hiccedil kuşkusuz patates yetiştiriyorlardıYakınDoğuhalklarıdaodoumlnemdebirccediloksebzeve meyve tanıyorlardı Hurma zeytin asmaincirbalkabağısoğansarımsakmarulsusam

Orman boumllgelerinde yaygın ilk evcilhayvanlar domuz ve inekti koyun yetiştirmekdahasonrabaşladı

Amerika ve Okyanusyarsquonın gelişmemişhalkları uzun suumlre ilkel tarım yaptılar amaalıştırılmaya uygun hayvan bulunmaması veoumlteki olumsuz doğal etkenler nedeniylehayvancılığa girişemediler Oumlrneğin değerlibilgin MikloukhondashMaklairsquonin incelediği YeniGinersquonin Papoursquoları sebze tarımıyla uğraştıklarıiccedilin İtelmenrsquolerden daha gelişmişdurumdaydılar Brezilyarsquonın birccedilok avcıboylarında tarım belirtileri vardı KuzeyAmerikarsquonın bazı Kızılderililerine gelincefasulyemısırbalkabağıvetuumltuumlnuumlbiliyorlardı

4Klanlarduumlzenininenyuumlksekaşamasındaaletler ve silahlar Arkeolojik ve etnografikveriler klanlar duumlzeninde insan toplumunun

belli bir noktasına kadar bize bilgi veriyor Buccedilağıninsanıkabacayontulmuşmuştadanbaşkaaleti olmayan fosil atalarına goumlre kesinlikleuumlstuumlnduumlr Birccedilok kuşağın deneyimi ccedileşitli vekarmaşıkaletlerinyaratılmasınayolaccediltı

Alet ve silahlar başta ccedilakmak taşı olmakuumlzere ccedileşitli taşlardan ayrıca ağaccedil boynuzkemik deniz kabuğu lif deri vb şeylerdenyapılıyorduAvda her tuumlrluuml alet kullanılıyorduMızrak ve kargıların sivri uccedilları taş ya dakemiktendi vuruşun şiddet ve uzaklığınıguumlccedillendirmek iccedilin Avustralyalılarınkine benzerfırlatma tahtaları kullanılıyordu İlginccedil bir buluşdaAvustralyalılarınvebazıHindistanveKuzeyAmerika halklarının kullandığı bumerangrsquodıBumerang havada doumlnerek giden ve kurbanabirden darbe indiren kıvrık bir ağaccedil parccedilasıdıratış boşa gittiği zaman avcıya geri doumlnenleri devardır

Ok ve yay bu doumlnemin en ccedilok kullanılansilahlarıdır Tek parccedila ağaccediltan basit yaylarolduğugibikemikağaccedilveboynuzağızlıdahakarmaşıklarıdavardıCcedilokdeğişikolanboyutları

bazen insan boyuna da ulaşıyordu Kirişlerihayvan lif ve bağırsaklarından yapılıyordugenellikle ağaccedil ya da kamıştan yapılan oklarınucundahavadauccediluşuduumlzenleyen tuumlyleri ve taşya da kemikten temrenleri vardı Değişik atışşekillerivardıOumlrneğinkuşlaranişanalmakiccedilinavcılar sırtuumlstuuml yatıp yayı bacaklarının arasınaalıyorvekirişielleriylegeriyorlardıBirccedilokboyoklarını zehirliyordu Kuzey AmerikaKızılderilileriyangınokukullanıyordu

Av ve savaş silahları arasında henuumlz birayrım yoktu Kızılderililer ldquotomahawkrdquolarını evbaltasıolarakdakullanıyorlardıOumlzellikleaskericircniteliksavunmasilahlarındagoumlruumlluumlyorAğaccediltanoumlrme dalardan deriden hurma yapraklarındanve kamıştan değişik biccedilim ve boyda yapılankalkanlarınamacısavunmaydı

Tarım araccedillarının ccedileşidi daha azdı Toprağıkazmayla kazıyorlardı bu kazmalar budaklıağaccedillardan yapılan basit aletler olabileceği gibiağaccedilsaplı taşyadageyikkemiğindenyapılmışağızlı olanları da vardı Hasatta bıccedilak ağaccedil vekildenyapılmışoraklarkullanıyorlardıOraklara

kesici bir ağız takıyorlardı Buğdayı sopalarladoumlvuumlyorvetohumuoumlğuumltmekiccedilinhavan(dibek)kullanıyorlardı

Neolitik doumlnem insanları hemen hemenhepsi cilalanmış oumlzel araccedillar yapıyorlardıCcedilapalar baltalar bıccedilaklar keserler vb cilabaltası taşı kavrayan kıvrık bir ağaccedil sapauyarlanıyor sonra bir kolan ya da ziftletutturuluyordu Kesici balta duumlz bir sapatakılıyordu Buumlyuumlk ağaccedil kesimini sağlayan buaraccedillarınortayaccedilıkışıkonutyapımınınevriminiveağaccedilişlemesanatınıkolaylaştırdı

Kumaş yapımı oumlnce kirmenin sonra dadokuma tezgacirchının bulunmasıyla başladı Nilvadisinde bulunan Neolitik doumlnem kalıntılarıbunu kanıtlamaktadır giysiler kemikten yapılaniğnelerledikiliyordu

Goumlccediller sırasında insanlaryuumlklerini sırtlarındataşıyorlardı en basit ulaşım aracı koumlpeklerinccedilektiği kızaklardı bunların uumlzerinde ccediladırlarınıilkel kap kacaklarını taşıyorlardı MOuml IVbinden itibaren yuumlk hayvanı olarak eşeklerkullanılmaya başlandı Irmak ve goumlllerde

kullanmak iccedilin Mezolitik doumlnemden itibarenağaccedilgoumlvdelerioyularakyapılmışyadatahtaveağaccedilkabuğundanteknelerivardı

5 Konut kap kacak giysiler Paleolitikdoumlnemde kullanılan toprağa oyulmuş kuluumlbeiklimi ılımlı boumllgelerde Neolitik doumlnemde debaşlıcakonutbiccedilimiolarakkaldı

Bundan başka deri ya da kayın ağacıkabuğuyla tropik boumllgelerde palmiyeyapraklarıylaoumlrtuumllenccediladırlarvardıDahasonraduvarlı ccedilatılı dikdoumlrtgen ya da oval biccedilimlievler yapılmaya başlandı Avruparsquonın ılımanboumllgelerinde oturanlar evlerini genelliklekuumltuumlkten yapıyorlardı kimi zaman duvarlarınıkatılaşmış bir kil ve guumlbre karışımındanyapıyorlardı Evlerini ekin sapı kamış kayınağacı kabuğu ve ot yığınlarıyla oumlrtuumlyorlardısuların akmasını sağlamak iccedilin ccedilatılar eğikyapılıyordu Balkan yarımadasında evlerinikerpiccedilten yapıyorlardı Giritrsquote kalkerbloklarından yapılan evlerin damları sutoplamakamacıyladuumlzduumlSıkıştırılmıştopraktan

yapılanzeminekayınağacıkabuklarıyadahasırseriliyordu

Yırtıcı hayvanlardan ve duumlşmanlardankorunmak amacıyla evlerini genellikle bataklıkboumllgelerde goumlllerde bazen de kuru kesimlerdedireklerin uumlzerine kuruyorlardı Kazıklarınuumlzerineağaccediltanbirtabanoturtupbununuumlzerinekuluumlbelerini yapıyorlardı İsviccedilrersquode yapılankazılar sakinleriNeolitik doumlnem aletleri yapantarım ve hayvancılıkla yaşayan ldquogoumllevlerirdquoninkalıntılarınıguumlnışığınaccedilıkardı

İlk barınakların ne kapısı ne de pencerelerivardıGirişyerinibasitbirhasıroumlrtuumlyorduAmaNeolitikdoumlnemdenitibarenYakınDoğuboylarıtaş yuvalarda doumlnen tahta kapılar kullanmayabaşladılar Ocak konutun iccedilindeyse dumanınccedilıkması iccedilin bir ccedilıkış deliği yapıyorlardıyukarıyaLamba (yağkabınabatırılmışbir fitil)yadaağaccedilyongasıkullanıyorlardıaydınlanmakiccedilin

İnsanlar yerde ağaccedil dalları hayvan derilerihasırlaruumlzerindeyadahamaklardayatıyorlardıYastık yerine başın altına bir ağaccedil destek ve

bazen uygun bir biccedilimde yapılmış peykekoyuyorlardı Kuzey boumllgeler yatağı ancakNeolitik doumlnemde tanıdılar Hasırların ya dahayvan derilerinin uumlzerine oturuyorlardıpeykelerdeoldukccedilaeskidir

Kap kacak bakırdan ağaccediltan oumlruumllmuumlşdallardan ya da ağaccedil kabuğundandı oyulmuşbambugoumlvdeleriveasmakabağıdakapolarakkullanılıyordu Ama ancak ccediloumlmlekccedililiğin(seramik) keşfi duumlzenli olarak yemek pişirmeyeolanak sağladı bu da yemek ccedileşitlerini ccediloğalttıveyiyecekleridahasindirilebilirdurumagetirdiCcediloumlmlekccedililiğineneskiyoumlntemlerindenbirihalkahalka ya da sarmal biccedilimde uumlst uumlste konankumla karışık kili işlemekti Bu youmlntemleyapılankaplar ateşte pişiriliyorduBunlarındibisivriyadayuvarlakoluyordu

Ccediloumlmlekccedililik sanatını kadınlar yapıyorduBazı uluslarda kadınların mutlak bir sessizlikiccedilinde kaplarını yaptıkları kuluumlbeye erkeklerinyaklaşmalarıbileyasaktıDemekkiccediloumlmlekccedililikişincinsiyetegoumlreboumlluumlnmesindeyeralıyordu

Kilden kap kacağın ortaya ccedilıkışı daha

yerleşikbiryaşamtarzınıgoumlstermektedirccediluumlnkuumlbu ağır ve kırılgan kapları sık sık taşımakolanaksızdı

Giysiler insanları soğuk ve yağıştankoruyordu Bunların en eski biccediliminde kemerkolsuz palto oumlnluumlk ve etek yer alıyordu oumlteyandan bu kılık buumltuumln uluslararasında yaygındeğildiOumlrneğin Fuegienrsquoler oumlnlerine bir oumlnluumlktakıp omuzlarına fok derisi atıyorlardı Dahasonra ndashve yalnızca bazı boumllgelerdendash mintankollarıvepantolonortayaccedilıktıAmapantolonunpaccedilaları ayrı ayrı hazırlanıyor ve oumlzel birtutturucuylatutturuluyorlardıCeketvetekparccedilapantolon tarih olarak daha yenidirCcedilok değişikgiysimalzemeleridoğalkoşullarabağlıydıDeriağaccedil yaprağı ağaccedil kabuğu saz kullanılıyorduiplikccedililik ve dokumacılığın bulunmasındansonra giysiler yuumln ve ısırgan keten kenevirpamuk gibi bitki liflerinden dokunanmalzemelerleyapılmayabaşlandı

Kullanıma giysiden sonra giren ve bazıboumllgelerde kullanılan ayakkabı koumlsele vederiden bazende ağaccedil ve kenevir kabuğundan

yapılıyordu

6Uumlretiminoumlrguumltlenmesi Klanlarduumlzeninindoruk noktasında uumlretimin temel biccedilimi ilkelelbirliği (kooperasyon ortaklaşa ccedilalışma) yaniklanuumlyelerininortaklaşaccedilalışmasıydıSuumlrekavıağla balık avlama oumlrguumltluuml toplama gibi işlerancaktoplucayapılanişlerdi

İlkeltarımınguumlccedillenmesiccedilalışmanınortaklaşaoumlzelliğini ortadan kaldırmak şoumlyle dursun onudahadaguumlccedillendirdi İlkelaraccedillarla (tarlaaccedilmakiccedilin balta toprağı kabartmak iccedilin ağaccediltan ccedilapaya da basit bir sopa) toprağı işlemenin zorluğuguumlccedilbirliğinigerektiriyordu

Toprağınortaklaşa işlenmesiyoumlntemi tarımlauğraşan buumltuumln halklarda yuumlruumlrluumlkteydi Yeni-Gine Papoursquoları oumlnce toprağı sivri sopalarlakabartıyorlarbuişiyapanerkeklerinarkasındanilkel bel kullanan kadınlar geliyor bunlarınarkasından gelen ccedilocuklar toprak keseklerinielleriyle ufalıyor ve taşları ayıklıyorlardıBundan sonraki buumltuumln ccedilalışmalar (ekimccedilapalama oumlrtme parazitlere kuşlara ve

kemirgenlere karşı koruyuculuk ve hasat)genellikle kadınlara duumlşuumlyordu ve bu dakadınlartarafındanortaklaşayapılıyordu

Ortaklaşa uumlretim ortaklaşa muumllkiyetikoşullandırıyorduİnsanlar av alanlarını klanınortak muumllkuuml olarak kabul ediyor ve burayıccedilağrısız konutlara karşı kesinlikleyasaklıyorlardıKonutlarklana(yadaklanınbirkesimine) aitti bazen bazı araccedillar (buumlyuumlktekneler balık ağları) da klanındı başlangıccediltasuumlruuml hayvanları da ortak muumllkiyetti Nihayetetnografik belgeler kimi halkların (oumlrneğinNivkheler Evenkler) ateşi klanın muumllkuumlsaydığını ve ancak hısımlarına verdiklerinikanıtlıyor

Ama araccedilların birccediloğu kişisel muumllkiyetteydiYayveoklarkazmalarbaltalarvbbuaraccedillarıyapıp kullananlara aitti Takıların durumu daboumlyleydi Bir suumlre sonra hayvanlar da bukapsama girdi Bununla birlikte iş araccedillarınınhayvanların ve takıların kişiselmuumllkiyeti temeluumlretim aracı olan toprağın ortak muumllkiyetinebağımlıydı Kişisel eşyalar istenildiği gibi

aktarılamazdı Miras genellikle klanın iccedilindekalırdı domuzunu boğazlayan biri akrabalarınaet vermek zorundaydı kimse bir şeybiriktiremezdiccediluumlnkuumlkamuoyufazlaolanınklanuumlyeleriarasındapaylaştırılmasınıisterdi

Ev işlerinin de ortaklaşa bir oumlzelliği vardıGenellikle yuumlz kadar insanın barındığı evlerdeoturuluyordu Buumlyuumlk konutun ilk biccedilimineoumlrnekSTolstovrsquoun roumlkonstituumlsyonunuyaptığıAmou-Dariarsquonın aşağı kesimlerinde bulunanKelteminar uygarlığının konutlarıdır yuvarlakbiccedilimli buumlyuumlk bir kuluumlbeydi ortasında suumlrekliolarak ateş yanıyordu İki-başlı aileler5 ccedilevrekesimlerdeki ocaklarda yemeklerini pişiripbunlarınyanındayatıyorlardı

Aynı doumlnemde Tuna ve Ren nehirlerininormanlıkboumllgelerindeyaşayanvetoprağıkazmaile işleyen Orta Avrupa Neolitik boylarıuzunlukları35metreyekadarevleryapıyorlardıMOuml III bin oumlncesinden başlayarak konutlarınboyutları aşamalı olarak kuumlccediluumllduuml ve Neolitikdoumlnemin sonunda en ccedilok rastlanan tipte konutkilyığınlarındanyapılankuumlccediluumlkkuluumlbelerdi

ldquoUzun evlerrdquoin sakinlerinin gelenek ve evyaşamlarını etnografyadan oumlğreniyoruzMorgan İrokuaların sayıları 5-20 arasında iki-başlı ailelerin gruplar halinde ağaccedilkuumltuumlklerinden yapılmış buumlyuumlk evlerdeyaşadıklarınıanlatırHeraileuumlzerindeocaklarınbulunduğu bir merkezicirc koridora bakanboumllmelerde yaşıyordu Buumlyuumlk topluluk evişlerini ortaklaşa yapıyordu av balık avı vetarım uumlruumlnleri ortaklığın yararlanmasınasunuluyordu Ama İrokualarda uumlretiminkişiselleşmesinin başlangıcı goumlzlemleniyorduyay avcılığı insana tek başına besin sağlamaolanağı veriyordu Sebze tarımı kısmenbireyseldi bu nedenle aileler arasında paydağıtımı yapılıyordu Bununla birlikte klantoprakmuumllkiyetiuumlzerindekihaklarınıkoruyorduevlenen her yerli genccedil ortak topraktan ayrılanamabaşkasınaaktarılamayanbirpayalıyordu

Demek oluyor ki klanlar duumlzeninin enyuumlksek aşamasında egemen olan ortaklaşauumlretim ve ev işlerinin ortaklaşa yapılmasıydıamauumlretimguumlccedillerigeliştikccedileuumlretimbireyselleşti

bu da iki-başlı ailelerin birbirlerindenayrılmalarınayolaccediltıGeccedilNeolitikdoumlnemTunatarımcılarının kuumlccediluumlk kuluumlbeleri bunukanıtlamaktadır Bununla birlikte temel uumlretimaraccedillarınınmuumllkiyetiklanınelindekaldı

Başlangıcı Paleolitik doumlneme dayanancinsiyete goumlre iş boumlluumlmuuml yeni ekonomibiccedilimlerinin gelişmesiyle giderek daha daguumlccedillendi Av ve hayvancılık işleri erkeğinpayına duumlşuumlyordu kadın toplama toprağınişlenmesi ev işleri ve ccediloumlmlek yapımıylauğraşıyordu Bunun sonucu olarak yerleri veşenlikleri ayrı olan erkek ve kadın ortaklıklarıoluştu

7 Anaerkil klan Toplumun temel birliğianaerkil klandı Tarım ve ccediloumlmlekccedililik kadınınekonomik roluumlnedahadaoumlnemkazandırıyorduve klanlar duumlzenin en uumlst aşamasında kadınınkimi zaman erkeğe oranla daha oumlnemli bir yerivardı

Morganrsquoın goumlsterdiği gibi İrokualarıngeleneklerikesinlikleanaerkiloumlzellikleresahipti

evlilikten sonra koca karısının klanına geccediliyorveonun ldquouzun evrdquoine yerleşiyorduEğer erkekyiyecek payını sağlamakta tembellik edersekalabalık bir ailenin babası olsa bile etkili birteyze ya da bir yaşlı onun lehinde şefaattabulunmazsa klandan atılabiliyordu İrokualarınccedilocuklarıanneninklanınaaitti

Klanlarduumlzeninindoruklarında iki-başlı aileguumlccedillenmişti ama bununla birlikte toplumunyoumlnetici birimi değildi Dıştan evlilik gereğibabalar değişik klanlardan geldiği iccedilin ailenindağılmasındansonramallarikitoplulukarasındapaylaşılıyordu İki-başlı ailenin genellikle besinsağlayacak toprağı yoktuBu ailedemallar ayrıkalıyordu koca ekonomik ccedilıkarlar bakımındanccediloğuzamankendiklanınınuumlyelerinebağımlıydıve onların uumlretim etkinliklerine katılıyordu Bunedenleaile sallantılıvegeccedilicibir evlilikbirliğioluşturuyordu evlilik oumlzel bir işlemgerektirmeden yapılıyor ve ccediliftlerden birininisteği uumlzerine kolayca bozulabiliyordu Grupevliliğinin kalıntıları yasal zinalevirat (dulkadının oumlluuml kocanın erkek kardeşiyle evlenme

zorunluluğu)yadasororat(dulerkeğekarısınınoumlluumlmuumlnden sonra onun kızkardeşiyle evlenmesiiccedilintanınanhak)şeklindedevamediyordu

Klan uumlyeleri birlikte oturuyorlar ya daldquoanaerkil buumlyuumlk ailelerrdquo adı verilen birccedilok ccediliftoluşturuyorlardı Hepsinin belirlenmiş haklarıvardı Kadın ve erkeklerin hepsi kendi şefleriniseccediliyor ve gerektiğinde goumlrevden alıyorlardıAskericirc komutan savaş suumlresi iccedilin seccedililiyorduKlan uumlyeleri yardımlaşma ve birbirlerinikorumakla yuumlkuumlmluumlyduumller Klanın dinselbayramlarıkendiyeraltımezarlıklarıvardı

Daha yaygın bir oumlrguumltlenme biccedilimi birccedilokklandan (başlangıccedilta ccedilift sayılı) oluşanfratri(kabile) idi Fratri boumlluumlnmuumlş buumlyuumlk bir klanbiccedilimiydi Genel kurullarda ve ortakbayramlarda fratri uumlyeleri arasında dayanışmasoumlz konusuydu savaş sırasında fratri bir savaşbirliğine doumlnuumlşuumlyordu İlkel toplum zincirinegoumlre bundan sonra gelen halka komşuboumllgelerden tarafsız bir boumllgeyle (genellikleorman)ayrılanbir toprağıkendidiliveayrıbirdini olan tribuuml (boy) geliyordu Klan

başkanlarını askericirc şefleri kapsayan tribuumlmeclisisavaşilanediyorvebarışyapıyorduamakararların her zaman oy birliğiyle alınmasıgerekiyorduGenelolarakbirklanbaşkanıolantribuumlbaşkanınınbuumlyuumlkyetkileriyoktu

Başkanın saygınlığı kişisel niteliklerinebağlıydı Avcılık yeteneği savaşta yiğitlikbilgelik konukseverlik vb Yetkileri kalıtsaldeğildi bu yetkiler maddi guumlce değil genelonamaya dayanıyordu Başkan her zamangoumlrevinden alınabilirdi Başkalarından dahavarlıklı olmayan başkan av ganimetlerini vetarım uumlruumlnlerini klanın oumlteki uumlyeleriylepaylaşmak zorundaydı bu da onun otoritesiniguumlccedillendirmeyekatkıdabulunuyordu

Ev işlerinin youmlnetimini uumlstlenen anaerkilbuumlyuumlk ailenin uumlretim etkinliğinin gerccedilekoumlrguumltccediluumlsuuml durumunda olan kadına karşı buumlyuumlkbir saygıgoumlsteriliyordubaşkanlarbilekadınlarıdikkatealmakzorundaydılar

Klan oumlrguumltuuml tamamen demokratikti Herkesklanda oumlzguumlr ve birbirine eşitti İlkel insanlarhaklar ve oumldevler arasında bir ayrım

yapmazlardı Uumlretim toplantılara ve seferekatılmak bir hak olduğu kadar oumldevdi Buetkinlik goumlnuumllluuml bir etkinlik olmasına karşınkatılmayı reddediş bireyi toplumdışına atan birkuumlccediluumllmeyle sonuccedillanırdı Ama bu doumlnemiuumllkuumlselleştirmek yanlış olur Uumlretim guumlccedillerininyetersizliği doğaya karşı girişilen savaştakişiliğin ezilmesi zayıf doğan ccedilocuklarınoumllduumlruumllmesi gibi acımasız geleneklereyansıyordu

Klan ve tribuuml kapalı kurumlardı İccediluyuşmazlıkların klan uumlyelerinin oluşturduğumeclis tarafından ccediloumlzuumlmlenmesine karşın birbaşkaklanınuumlyesinekarşıyapılanbirhakaretoumlcalmaya yol accedilıyordu Buumltuumln klan hakareteuğrayanınsavunmasınıuumlstleniyorduTribuumldahada kapalıydı Onun dışında kalan her şeyyasadışıydı

İlkel toplumda savaştan soumlz ederken gericiburjuva yazarları kafa derisi yuumlzme kafatasıavcılığıyamyamlık işkencevbhikacircyelerioumlnesuumlruumlp ldquokan doumlkuumlcuumlluumlkrdquouumln altını ccedilizmeyebayılırlar Oysa başlangıccedilta ccedilok ender olan bu

tuumlrolaylartribuumlleribirbirlerinekarşıkışkırtmayıamaccedillayan Avrupalı soumlmuumlrgecilerin etkisiyleccediloğalmıştıPapoursquolarınbarışccedilımizaccedillarındansoumlzedenMikloukho-Maklaihaksızdeğildir

Burjuva bilginleri ilkel toplumda savaşlarınroluumlnuuml abartıyorlarsa bunun amacı busavaşların her zaman var olduğunu kanıtlamakve boumlylece insanlık dışı kışkırtıcılık ideolojisinihaklı goumlstermek iccedilindir Gerccedilekte savaş doğalbirolgudeğildirOumlrneğinAvustralyalılarhemenhemen hiccedil doumlğuumlşmezlerdi ve kavgaları işinkoumltuumlye gideceğini anlar anlamaz araya girenyaşlılarıngoumlzlerioumlnuumlndeolurduBunedenlebuldquosavaşlarrdquoda pek ender kan doumlkuumlluumlrduuml Klanduumlzeninin doruk noktasına ulaştığı doumlneminsonunadoğru silahlı ccedilatışmalar ccediloğaldıvedahaacımasızlaştı Yerleşik yaşam tarzıbelirginleştikccedile ve yiyecekler yığıldıkccedila kenditoprağına kapalı tribuuml komşularına karşı dahaduumlşmanca davranmaya başladı Savaşları ccediloğuzaman yakıp yıkmalar ve kıyımlar izliyorduKlan koumlylerinin artık kazık tablayalarlaccedilevrilmesi ya da erişilmesi guumlccedil yerlerde

kurulmalarıboşunadeğildirBazenyenilenlerzaferkazanantribuumlnuumlnbir

klanına katılıyorlardı Toumlren sırasındatutsaklardan biri anaerkil soydan akrabalığısimgelemek iccedilin dudaklarını yaşlı bir kadınıngoumlğsuumlnehafifccediledokunduruyordu

Klan duumlzeninin darlığı nihayet geleneklerinbireyin ccedilıkarlarını bastırmasında oumlzguumlrluumlk vegirişim ruhuna engel olmasında kendinigoumlsteriyordu Bundan sonraki evrimin ilkeltopluluk duumlzeninin yıkılmasına yol accedilmasızorunluydu

8 Klanlar duumlzeninin doruk noktasındatinsel kuumlltuumlr Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesiinsanın tinsel (manevi) guumlccedillerini geliştiriyorduKara ve balık avı gereccedillerinin yetkinleşmesihayvanların alıştırılması ve bitki yetiştirme taşdelgi bıccedilkı ve cila işlerinin ilerlemesi evyapımıccediloumlmlekccedililikdokumacılıkbuumltuumlnbunlarinsanın teknik deneyimini genişletiyor ve zihinguumlcuumlnuumlzenginleştiriyordu

İnsan duumlşuumlncesinin gelişmesi kendini

oumlzellikle soyut duumlşuumlncelerin oluşmayabaşlamasıyla belli etti ve buna hesap sanatınınoumlğrenilmesi buumlyuumlk katkıda bulunduTarihin ilkdoumlnemlerindeinsanlarancakikiyadauumlccedilekadarsayabiliyorlardıdahafazlasıpekenderdiUumlstuumlnbir bellek hesabın yerini bir yere kadartutuyordu Suumlruumldeki her koyunu her meyveağacınıanımsıyorlardıamahenuumlzkoyunlarınyada ağaccedilların sayısıyla ilgili soyut kavramlarıyoktu Hesap ancak duumlşuumlncenin evrimininoldukccedilaileribirevresindegelişebildi

Uumlretim alanında kazanılan deneyimin diluumlzerinde doğrudan bir etkisi olduBilimadamları dilin bir toplumsal olgu olarakdoğuşunuveoumlzelliğiniaccedilıkladılarvegelişimininkarmaşık guumlccedilluumlğuumlnuuml ortaya koydular Hiccedilkuşkusuz insanın uumlretim etkinliğine sıkı sıkıyabağlı olması nedeniyle uumlretim alanındameydana gelen değişikliklerin etkisinde kaldıdil Başlangıccedilta dil soyut duumlşuumlnce gelişmediğiiccedilinsomutoumlzelliğiylebellioluyorduEtnograflargelişmemiş ccedilağdaş ulusların dillerinin soyutkavramlar bakımından yoksul olduklarını

belirtiyorlar Ağaccedil hayvan kuş vb tuumlrleri (veaynı zamanda oumlrnekleri) tanımlayan birccediloksoumlzcuumlkleriolduğuhaldebudillerdeccediloğuzamanldquobalıkrdquo ldquoağaccedilrdquo ldquohayvanrdquo gibi soumlzcuumlklereksiktir Bu betimleyici oumlzellik dil bilgiselyapılarındaoumlrneğinccedilekimlerdeikilveuumlccediluumlllerinkullanılmasında nesne tuumlrlerinin (sınıflarının)ccedilokluğundagoumlruumlluumlrİşkazanımlarınıngelişmesisoumlzcuumlkdağarcığınıccediloğalttıvedilbilgiselyapıyıyetkinleştirdi Duumlşuumlncenin evrimi giderek soyutkavramlarıgetirdi

Kuşaklar boyu toplanan deneyim ilkelinsanaccedilevreortamdayoumlnuumlnuumldoğrusaptamasınaolanak sağladı Avcı bıraktıkları ize bakarakhangihayvanagereksinimiolduğunuanlıyorduErkekmiyoksadişimigenccedilvesakınımsızmıyoksa yaşlı ve kurnaz mı Avın buumltuumlnalışkanlıklarını bilen avcı tuzaklarını uygunyerlere buumlyuumlk bir beceriyle kuruyorduHayvanların davranışları ona ilkbaharınyaklaştığını haber veriyordu Belleğin saptadığıolgular arasındaki birccedilok ilişki ve ortaklıklarilkelinsanındeneyimlerinioluşturuyordu

İnsanın deneysel bilgileri kendi varlığınailişkinduumlşuumlncelericcedilevresindekiduumlnyaya ilişkinduumlşuumlnceleri işte boumlyle gelişti Steplerdeormanlarda yaptığı uzun yuumlruumlyuumlşler onuyıldızlara youmlnelmek ve bunun sonucu olarakldquoyıldız haritasırdquonı yıldızların goumlkyuumlzuumlndekikonumunu bellemek ve belleğinde tutmakzorundabıraktıKumunya da ağaccedil kabuğununuumlzerineilkelcoğrafyaharitalarıccedilizmeyioldukccedilaccedilabukoumlğrendi

Tarım insanı işlerini tam zamanındayapabilmesi iccedilin oumlrneğin ekim iccedilin dikkatealmasıgerekenmevsimlerealıştırdımevsimleringoumlzlemlenmesi ilkel bir takvimin yapılmasınayol accediltı hiccedil kuşkusuz bunlar genellikle aytakvimiolduklarındanaylarbirbirineeşitdeğildi

Hastalıkları iyileştirmek iccedilin bitkilere vemasajlara başvurdular Ama bu ilkel yalnızcagoumlreneğe dayalı ilaccedillar henuumlz insan vuumlcudununsomutbilgisinedayanmıyordu

Bu kuşaktan oumlteki kuşağa deneyimbiriktirerek insanlar yavaş yavaş bir bireşimeulaşmayı başardılar Etkilerinin nedenini

anlamadankeskinzehirleryapmayıoumlğrendilerKlanlar duumlzeni boyunca yazının ilk biccedilimi

yavaşyavaşbiccedilimlendiPiktografi(resim-yazı)İlkel insanlar siyah lekelerle kaplı bir at

ccedilizerek hayvanlardaki şarbon hastalığını dilegetirmek istiyorlardı Başka yazı biccedilimleri devardı Kuumlccediluumlk levhalar duumlğuumlmluuml ipler Herişaretinbellivebilinenbiranlamıvardıİlkyazıbiccedilimlerinin ortaya ccedilıkışı soyut duumlşuumlnceninoumlnemlibirgelişiminikanıtlamaktadır

Uumlretim alanındaki deneyim ve klanın ya datribuumlnuumln bilimsel bilgi tohumları yeni kuşaklaraeğitim yoluyla aktarılıyordu Klanlar duumlzenidoumlnemindeeğitimindegeneloumlzelliğivardırKızveerkekccedilocuklaryaşlılarıngoumlzetimialtındaydıCcedilocuklarccedilabucakbağımsızlaşıyorlarvebaştaavolmak uumlzere klanın uumlretim etkinliğine erkendenkatılıyorlardıAvccedilocuklarınolağanuumlstuumlsabırvebeceri goumlsterdikleri bir sınav gibiydi Kongoluccedilocuklar ellerindeki yemlerle saatlercekımıldamadan pusuda bekleyebilirler Amaellerine kuş konunca ccedilevik bir hareketle onututabilirler

Kazanılmış iş yetenekleri beden eğitimisağlık bilgisi ilk bilimsel bilgiler ve klanıntoumlreleri ilkel toplumda eğitimi oluşturankonulardı Yeniyetmelik ccedilağa gelince erkeklerve bazen de kızlar ldquogirişrdquo adı verilen bir dizisınavdan geccediliyorlardı Bu sınavlar şenliklerdoumlneminerastlıyorvehellip

Bir tuumlr ayindi bunlar Bu toumlrenler sırasındadelikanlıların klan ve tribuumlnuumln toumlrelerinibildiklerini kanıtlamalarının dışında acıya karşıdayanıklı olduklarını da goumlstermelerigerekiyordu Kamccedilılanıyorlar dizleri kırılıyorvuumlcutlarında derin yaralar accedilılıyor bazen deuumlzeri yaş dallarla kaplı yakmalığın uumlzerinde ısıve dumana karşın yaşlılar bu işkenceyidurduruncaya kadar yatmak zorundakalıyorlardı Yalnızca girişi başaranlar klanınyuumlzde yuumlz uumlyesi oluyorlar giriş sınavındabaşaramayan zayıflar ise toplum tarafındankuumlccediluumlkgoumlruumlluumlyordu

İlkel toplumda plastik sanatların ilkeloumlrnekleri ortaya ccedilıktı Karanlık mağarakoumlşelerinde oumllguumln ateş ışığında sanatccedilılar ccedilok

renkli resimleryaptılarOumllduumlruumllmuumlşatlarkoşanya da rahatccedila yatan bizonlar buumlyuumlk avsahneleriAynıdoumlnemdefildişiveboynuzdansonhızlakoşangeyikyadatuhafsaccedillıarkadankuyruk gibi sarkan kemerli insan (oumlzelliklekadın) heykelcikleri yapıldı Mezolitikdoumlnemdenitibarensanatlargerccedilekccedilioumlzellikleriniyitirdiler Desenler temsil ettikleri nesnelerebazenkesinliklebenzemeyenkarmaşıkişaretleredoumlnuumlştuuml

İlkel insan takılara duumlşkuumlnduuml Vuumlcudunadoumlvme yaptırıyor bilezik ve kolye takıyor işidişlerini toumlrpuumllemeye derisini ve saccedillarınıboyamaya kadar vardırıyordu Konutunu evaraccedil gerecini mutfak eşyalarını sevgiylesuumlsluumlyordu Direkler ve ağaccedil kap kacaklaryontulup boyanıyordu Ağaccedil uumlzerine yapılandoumlvmeninveheykelinccediloğuzamansimgeselbiranlamı vardı Yuvarlak ve girişik bezemeleraileninoumlykuumllerinivedestanlarınıoumlzetliyordu

İlkel muumlzik ancak etnografyanın verileriyardımıyla bilinebilir En eski muumlzik aleti hiccedilkuşkusuz yaydı Uccedillarından biri yankılanma

kutusu goumlrevi yapan ağıza sokuluyor kirişe birsopaylavurularaksesccedilıkartılıyorduDahasonrayankılanmaiccedilinoumlzelbirkutuyapıldıbudatellimuumlzikaletlerinindoğuşunayolaccediltıİlkelinsanınparmakla ccedilalışan telli uumlflemeli ve vurmalımuumlzik aletleri de vardı En yaygın muumlzik aletitamtamdı Muumlziğe kimi zaman pandomimedoumlnuumlşendanslardaeşlikediyordu

Soumlzluuml gelenek (folklor) ccedilok zengindi Hertribuumlnuumln duumlnyanın ve ilk insanların koumlkeninitribuumlnuumln geccedilmişini insanın doğayla savaşlarınıcanavarlara ve devlere karşı kazandığı zaferlerianlatanefsanelerivardı

9 İlkel din İnsanın duumlnyaya ilişkin doğruduumlşuumlncelerinin yanında yanlış uydurmaduumlşuumlnceleri başka bir deyişle dinsel inanccedillarıvardıDininkaynağınıaccedilıklamakamacıylaXIXyuumlzyıl İngiliz bilgini E B Tylor idealist birkuram ileri suumlrduuml Bu kurama goumlre dinselinanccedillar ilkel insanın derin duumlşuumlnceleredalışındaniccediledoumlnuumlşuumlndenilerigeliyorduİnsanduumlşleri ve oumlluumlmuuml duumlşuumlne duumlşuumlne bir benzeri

vuumlcudunu terk edebilen bir ruhu olduğusonucuna varmış ve hayvanların bitkilerin vetaşların da ruhları ya da cinleri olduğunuvarsayarak bu duumlşuumlncesini buumltuumln doğayı iccedilinealacak biccedilimde genişletmiş Gerccedilekte din boşduumlşuumlncelerden değil ama insanın uumlretimetkinliğinden ccedilıkmıştır İnsan duumlşuumlncedeneyiminin yeterince gelişmemiş olmasınedeniyle onun doğa karşısındaki davranışıhakkında ccediloğu zaman yanlış duumlşuumlncelereyoumlnelinmiştir

İnsan klanlar doumlneminde dinsel inanccedillarlabirlikte doğmuş olan buumlyuuml guumlcuuml sayesindedoğa hayvanlar ve bitkiler uumlzerinde doğauumlstuumlbir guumlce sahip olabileceğini sanıyordu Avıoumlykuumlnen pandomimler birccedilok gelişmemişhalklarda ta XIX yuumlzyılın sonuna kadarsuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin İtelmenler balina avındanoumlnce hayvanın otlardan bir benzerini yapıp birkadının sırtına asıyorlardı Kadın ocağınccedilevresinde suumlruumlnerek dolaşıyor ccedilocuklar daottanyapılmışbalinasuretiniparccedilalıyorlardıButoumlren av iccedilin bir tuumlr guumlvence sayılıyordu

Kızılderililerbizonavınaccedilıkmadanoumlncebirkaccedilguumln suumlren ve hayvanları etkileyip oumllmeye razıedeceğine inandıkları danslar duumlzenliyorlardıPaleolitik doumlnem mağaralarına ccedilizilen avsahnelerininbuumlyuumlselbiranlamıdavardı

En eski ayinlerde her tuumlrluuml av hayvanı yeralır Bu tapınma aşamalı olarak geliştikccedilehayvan kitlesi (toplamacılıkla uğraşanlar iccedilinbitki)arasındanbellibir tuumlrekarşıklankendinibağlısaymayabaşlarKlanınsoyundangeldiğinikabul ettiği totemrsquodir bu Boumlylece totemcilikbuumltuumln avlanılan hayvana tapmalarda olduğugibi iyi anlaşılmamış bir uumlretim suumlrecinebağlanır

Her ekonomik topluluğun şu ya da buhayvan ya da bitki tuumlruumlne akraba olduğunainananAvustralyalılarınduumlşuumlncelerinibiliyoruzBu tapınmanın başlıca ayinlerinden birildquoYiyeceğin bol olsunrdquo diyerek yaşlılardanbirinin erkeklerin karnına oumlzel bir taşsuumlrtmesidir Demek ki başlangıccedilta uumlretimetkinliğinin buumlyuuml marifetiyle guumlvenlik altınaalınmasısoumlzkonusuydu

Ama totemci inanccedillar daha sonrakigelişmelerini koşullandıran bir ccedilelişki iccedilerirlerTotem avcının hem av ganimetidir hem deklanın ortak atasıdır Demek oluyor ki birtoteminavlanmasıbirakrabanınavlanmasıdırvekutsal sayılan hayvanın oumllduumlruumllmesi avcıyıtehlikeye atacaktır Bu ikilem oumlzellikle ayıyatapınmada goumlruumlnuumlr ayıya tapan Evenkler veoumlteki avcı Sibirya halkları guumlnah ccedilıkartıpoumllduumlruumllenhayvandanbağışdilerler

Klanlar duumlzeninde tapınmanın bir başkatemel oumlgesi ldquobilici kadınrdquo buumlyuumlcuumlluumlk sanatındauzman kadın duumlşuumlncesidir Bu erkeklerin birbaşka klana hatta klanlara mensup olmalarınakarşın kadınların topluluğun birliğinin simgesioldukları anaerkil klanın koumlkenine bağlıdırAvrupa ve Guumlney Sibiryarsquoda bulunan birccedilokkadın heykelciğinin kanıtladığı gibi kadınınbuumlyuumlsel guumlccedillerine inanccedilGeccedilPaleolitik doumlnemekadargiderHepsikadınlaraoumlzguumlbuumlyuumlguumlcuumlnuumlsimgeleyen bu heykelcikler klanın kurucusudişi atadan kaynaklanan tapınmaya tanıklıketmektedirler

Aynı suumlre iccedilinde doğayı canlandıranldquoruhlarardquo ya da ldquocinlererdquo tapınma inancı daoluştu Buna animizm (canlıcılık) adı verilirİlkellerininancınagoumlreruhhernesnedebulunandiribirhayvandı

Geccedil Paleolitik doumlnem insanlarının oumlluumlmhakkında ccedilok belirsiz duumlşuumlnceleri vardıBaşlangıccedilta gerccedilek duumlnyayı ldquooumltekirdquo duumlnyadanayırtetmiyorlardı Oumlluumllerden korkma duygusuyavaş yavaş oumlluumlleri yumuşatmak canlılarıonlarakarşıkorumakamacıylayapılanayinlerinizindengeldi

Avcılık ve devşirmeciliğin egemen olduğudoumlnemde başlıca din olan totemcilik tarım vehayvancılıkgeliştiğisıradayerinidahakarmaşıkduumlşuumlncelere bırakarak ikinci plana duumlştuumlDoğurganguumlccedilolantoprakanaerkikoşullarındadişi ataya dinsel saygı goumlstermeyle karışan birtapınma nesnesi oldu amacı toprağınverimliliğine katkıda bulunmak doumlllenmesininbuumlyuumlsel kılgısıyla (pratiğiyle) gerccedilekleşen(somutlaşan) beslenme kaynağı toprağatapmarsquonınkaynağıbudur

Ekonomi ve duumlşuumlncenin evrimi insanı ozamana kadar bir buumltuumln olarak kabul ettiğidoğanınguumlccedilleriniayırtetmeyeyoumlnelttiKozmikguumlccedillere ve hasadı sağlayan guumlneş yağmur vbdoğasalolgularabuumlyuumlkbiroumlnemveriliyorhattatoplumun varlığı bile bunlara bağlanıyorduBununla birlikte doğaya tapma ccediloğu zamantotemciliğin kalıntılarıyla karışıyordu guumlneş-hayvan ya da guumlneş-kuş gibi karma imgeler bunedenleoluşmuştur

Oumlte yandan klanlar duumlzeninin guumlccedillenmesioumlluumllere tapmarsquoyı değişikliğe uğrattıOumlluumller artıkbir an oumlnce kurtulunması gereken duumlşman birguumlccedil olarak kabul edilmez oldular Koruyucuatalar olarak sayılmaya başlandılar Bu olgudoğa uumlzerinde belli bir egemenlik kazananinsanın hayvan ataya (toteme) tapmaktan insanataya tapmaya geccedilmesinden ileri gelmiştirİnsanın kardeşlerine (kuşlar hayvanlar) karşızaferinin efsaneleri ve insanbiccedilimcilik(anthropomorphisme)budoumlnemdebaşlar

Toprağadoğaguumlccedillerineveatalaratapınmadabellibaşlı rol kurban ve yakarırsquoya geccediltiYakarı

bir isteğin doğrudan ifadesiydi Hayvanlarınruhundan ccedilocuklar ve iyi bir hasat istenir İlkkurban teveccuumlhuumlnuuml kazanmak iccedilin ruhubeslemeyi amaccedillamaktadır ChippewayKızılderililerinin safyuumlrek efsanelerine goumlreguumlneş acıktığı zaman guumlzel bir oğlana taş atarbu da guumlzel oğlanı hasta yaparmış bir kurbanalmadanonuiyileştirmezmiş

Demek ki başlangıccedilta ayinler uumlretimsuumlrecine bağlıydılar ve amaccedilları doğayı buumlyuumlmarifetiyleetkilemektiAynızamandaguumlndelikyaşamlarında insanlara egemen olan guumlccedillerinuydurmayansımalarıydılar

İnsan sonuccedil olarak av toplama ve balıkavındaki başarıyı guumlvenlik altına almak iccedilindoğayı buumlyuuml yoluyla etkileyebileceğineinanarak doğaya olan bağımlılıklarınıguumlccedillendirmekten başka bir şey yapmıyorduBuumlyuuml dikkatlerini gerccedilek gereksinimlerindenbaşkayereccedileviriyoryaratıcıerkinituumlketiyorduİlkel din insanın doğa karşısındakiguumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml kendisinin bizzat yansımasıolduğuguumlccedilsuumlzluumlğuumlonaylıyordu

5İki-başlıaile(LaFamilleapparie)Birerkeklebir kadını az ya da ccedilok uzun bir zaman iccedilinbirbirinebağlayanevlenmebiccedilimi(ccedilev)

DOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

İLKELTOPLULUKDUumlZENİNİNDAĞILMASI

SINIFLARINVEDEVLETİNOLUŞUMU

1 Gelişmiş tarım ve hayvancılıkMadenciliğin başlangıcı Klanlar duumlzeninindağılması ve sınıflara boumlluumlnmuumlş toplumunoluşumunun ilk nedeni uumlretim guumlccedillerinin veoumlzellikle ekonomik etkinliğin iki temel koludurumuna gelen tarım ve hayvancılığıngelişimidir

Bazı uumllkelerde gelişmiş tarım ve

hayvancılığın doğuşu Geccedil Neolitik doumlnemekadar uzanır ama yayılmaları Bakır Ccedilağırsquoyla(Eneolithique ldquoEneolitikrdquo ya da ChalcolithiqueldquoKalkolitikrdquo)6başlarBakırınişlenmesineYakınDoğursquoda MOuml IV bine doğru başlandıAvruparsquoda bakırın işlenmesine daha sonra IIIbindebaşlandı

Başlangıccedilta insanlar bakırı ham olarakkullanıyor ve soğuk işliyorlardı Ergimedurumunda istenen biccedilimi alış oumlzelliğinin keşfialet yapımındabir devrimyarattıEriyikmadenkalıplaradoumlkuumlluumlyorsoğumasındansonraalettaşccedilekiccedillerleişleniyordu

Bununla birlikte daha dayanıklı olmadığıiccedilin taşı tahtından indiremezdi bakır Tarımişlerinde ağaccedil kesiminde hatta bakır işlenirkenNeolitik doumlnemin taş kemik ve ağaccedil aletlerikullanılıyordu

Engels bu evrede toplumungelişmesinin ikitemel yolu olduğuna işaret eder Birinci yolaoumlrnekolarakBatıyarımkuumlrenintribuumlleriniverirYeni Meksika Kızılderilileri ve bazı başkaAmerika tribuumlleri İspanyol fethi sırasında

toprağın kazmayla işlenmesi youmlntemine dayalıgelişmiş tekniklere sahiptiler kadınlar sulananmısır yetiştiriyorlardı Kerpiccedil ya da taştan beşyuumlze kadar odası olan geniş evler yapıyorlardıel işccedililiği evresinde kalmış olmasına karşınccediloumlmlekccedililik oumlnemli oranda ilerlemişti bakırişlemeyibiliyorlardı

İkinciyoluekonomilerigelişmişhayvancılığadayanan Eski Duumlnyarsquonın tribuumlleri izledilerbunlarda tarım yardımcı bir rol oynuyoryetiştirdikleri darı temel hayvan yemi olarakkullanılıyordu

Engelsrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra toplananarkeolojik veriler bu durumu kanıtlayıpbelirginleştirdiler oumlzellikle Eski DuumlnyarsquodaYeni-Meksikarsquonınkine benzeyen ve birccedilokboumllgeye (NilFırat İndusveHoang-hovadileriKuumlccediluumlk Asya Balkan yarımadası Orta Asya-Anaou uygarlığı Ukrayna) yayılmış olan birtoprakkuumlltuumlruumlnuumlnkalıntılarıbulundu

MOuml III binlerde Nil vadisinde bakırdanbıccedilak toka ve olta iğnesi yapmasını bilen amaoumlzelliklesert taştanbıccedilaklarvebaltalarağaccediltan

bumeranglar ve fildişi eşyalar kullanan yerleşikccediliftccedililer yaşıyordu Nilrsquoin suyunu kanallarlatarlalarına goumltuumlrmeyi oumlğrenmişlerdi ve toprağınverimliliğiveuyguniklimlebirleşenbusulamabol hasat ve uumlretim guumlccedillerinin hızlı gelişiminisağlıyorduMısırlılarınilksuccedilalışmalarıoldukccedilabasitti Suların tarlalara gelişini kolaylaştırmakiccedilinNilrsquoinkıyılarınakanallaraccedilıyorlarvesuyundebisiniduumlzenlemekiccedilinbendlerkuruyorlardı

Ama doğal koşulların Enolitik Ccedilağccediliftccedililerinesulutarımyapmakolanağıtanımadığıyerlerde uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi hiccedilkuşkusuz daha ağırdı Ccedilağımızdan uumlccedil bin yıloumlnceUkraynaRomanyaveBulgaristanrsquodaRusarkeolog V Khvoikorsquonun keşfedip başta TPassek olmak uumlzere Sovyet bilginlerininderinlemesine incelediğiTripolieacuteadıverilenbirccediliftccedililer uygarlığı vardı Tripolieacutenrsquolerin başlıcauğraşı kazmayla toprak işlemekti ama ccedileşitlisoydanhayvanlardayetiştiriyorlardıKazmaveorakları genellikle taş ve boynuzdan yapılmıştıbakırdanbaltayapıyorlardıKerpiccediltenyaptıklarıgeniş ve dikdoumlrtgen evler birccedilok konuttan

oluşuyordu bu konutlardan her birinde hiccedilkuşkusuz ev işlerini ortaklaşa yapan bir buumlyuumlkanaerkilaileoturuyorduKoumlybirmerkezalanınccedilevresineyapılmışbirccedilokevikapsıyordu

Doumlşeme eşyasının temel maddesi kildiKilden masalar peykeler fırınlar yapıyorlardıTripolieacutersquonin duumlz dipli (sivri dipli kaplar neocakta ne de masada durabilir) toprak kaplarıccedilokdeğişikveilginccediltiKabamutfakgereccedillerinindışındaboyalısarmalbezeklibazendehayvanfiguumlrlericcedilizilmişccediloksayıdakaplarbulundu

Bu uygarlığın en belirgin oumlzellikli nesneleriarasında kadın ataları temsil eden ve temeldekadınlartarafındanyapılanilkeltarımınkoşullarıiccedilinde ccedilok doğal olan anaerkini kanıtlayan kilheykelciklervardı

Ccediloban tribuumllerrsquoin oluşumu daha yeni birdoumlnemedayanırBronzCcedilağı

Bakırınkalaylayadadahabaşkamadenlerlealaşımı olan bronz ccedilağımızdan uumlccedil bin yıl oumlncebulunduBronzdanyapılan aletler bakır aletleregoumlre daha sağlam ve daha kesiciydi amagelişmeleriağırolduBaşlangıccediltabumadenden

silah ve ziynet eşyası yapımındayararlanılıyorduBakırkalayvekurşundoğadaoldukccedila enderdir ve ccedilıkartılmaları zordurAncak maden sanayiinin II binin ortalarındagelişmesiuzunluklarıyuumlzmetreyibulanmadenocaklarının kazılmasına olanak sağladı Budoumlnemde bronzdan kazma ve oraklarınkullanılmasına karşın bu alaşım da tıpkı bakırgibitaşıtahtındanindiremedi

Madenden yapılmış aletlerin kullanımıağacınişlenmesinekatkıdabulunduBronzCcedilağıduumllgerlerikalaslarıccediliviyleccedilakaraksağlamevleryapabiliyorlardıAmadahadaoumlnemlibirbulguarabanınbulunmasıdırarabailkkezccedilağımızdan3000 yıl oumlnce Yakın Doğursquoda kullanılmayabaşlandı III binin ikinci yarısından itibarenDoğu Avrupa steplerinde biliniyordu Dnyeprnehrinin sağ kıyısında bulunan bir kurganda odoumlnemdenkalmaikitekerlekliağaccediltanyapılmışbir araba bulundu Disk biccedilimli kocamanyekpare tekerleklerindeyuvarlakdingildeliklerivardıBu ağır araca oumlkuumlzler koşuluyorduHızlıatların ccedilektiği hafif arabaların yapımına olanak

sağlayan parmaklıklı tekerlekler ancak II bininbaşlarınadoğrubulundu

Hayvanların yaprak ve meşe palamuduylabeslenerek yılın buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuumlormanlarda geccedilirdiği eski hayvancılıkbiccedilimlerinde suumlruumlnuumln hızlı gelişimine olanakyoktur Ekonominin bu dalının evrimindebuumlyuumlk suumlruumlleri kışın yumuşak iklimli vadilerdeyazındadağlardaotlatangoumlccedilebehalklarınyapısıetkinolduAtınbinekhayvanıolarakkullanımıve arabanın bulunması goumlccedilebe yaşama başkabir deyişle buumlyuumlk hayvancılığa geccedilişin doğalkoşullarını oluşturdu At ve oumlteki hayvanlarıyetiştiren ve devingenlikleriyle diğerlerindenayrılan Hiksoslar Kassitler Aryenler gibiulusların oluşumu tam olarak Bronz Ccedilağırsquonarastlar

SSCB topraklarında Bronz Ccedilağırsquonın belirtisihayvancılığın gelişmesi oldu II binde DoğuAvruparsquonın ormanlı boumllgesinde Fatianovouygarlığının sığır domuz ve at yetiştiren ccedilobantribuumlleri yaşıyordu Karadenizrsquoin kuzeykıyılarında bile hayvancılık ekonomik temel

olmuştu Tripolieacutenrsquolerin soyundan gelenleryerleşik yaşamlarını suumlrduumlrmelerine karşınhayvancılığıtarımayeğliyorlardı

Ccedilok aileli buumlyuumlk kuluumlbelerde oturan vehayvancılıkveccediliftccedililikyapaninsanlarınyaşadığıGuumlney Sibiryarsquoda hayvancılığın yazgısı dahabaşka oldu II binin sonlarında hayvancılıkburadabaşlıcauğraşdurumunageldiStephalkısuumlruumllerinin peşinde arabalarıyla yerdeğiştiriyordu Boumlylece başlangıccedilta yerleşikolanvetarımtarafındandesteklenenhayvancılıkbuumlyuumlkboyutlugoumlccedilebehayvancılığadoumlnuumlştuuml

İnsan demiri bronzdan daha sonra tanıdıMeteor taşlarından elde edilen demir hiccedilkuşkusuz III ve II binlerden itibaren şuradaburadakullanılıyorduamagerccedilekdemirişleyimiancak II binin sonunda başladıTaş ve bronzuikinci plana atan bu madenin yayılması ccedilokccedilabuk oldu Oumlteki hammaddeler karşısındakizaferini onun iki oumlzelliği hazırladı İlkindemirden daha sağlam ve daha kesici aletleryapılabiliyordu sonra yaygındı (herhaldebataklıklara oumlzguuml bir maden filizi olarak) ve

ccedilıkartılmasıbuumlyuumlkccedilabalargerektirmiyorduDemir işleyiminin gelişmesi insanlara ccedilok

sayıda sağlam alet sağladı Silahların dışındademirden baltalar kazmalar oraklar kuumlrekleryapıldı Demir aletlerin kullanımı taşınişlenmesini kolaylaştırdı ve yapı tekniğinigeliştirdiDemirdenkazmavekuumlreksuumlrmekveotlak haline getirmek iccedilin geniş ormanlıkarazinin accedilılması ve koumlklerin temizlenmesiişlerindeccedilokyararlıoluyordu

Demir Ccedilağırsquonda toprağın sabanla suumlruumllmesibuumlyuumlk oumllccediluumlde yayıldı Hiccedil kuşkusuz IV bindeYakın Doğursquoda ortaya ccedilıkan karasabanağaccediltandı en azından iki boumlluumlmden oluşan bualetinyapımıancakmadendenyapılmışaletlerinkullanımına bağlı olarak duumllgerliğingelişmesinden sonra gerccedilekleşebildi Ucudemirli saban ancak Demir Ccedilağırsquonın başlarındaortaya ccedilıktı ve tarla accedilmak iccedilin koumlklerintemizlenmesi zorunluluğu buumltuumln ılıman iklimboumllgelerinde sabanın kullanımını yaygınlaştırdıİlkyuumlkhayvanlarıineklerveeşeklerdi

2 Ataerkil koumllelik Sulak topraklardakazmayla yapılan tarla vemeyve tarımı buumlyuumlkhayvancılık ve oumlzellikle toprağın sabanlaişlenmesi emeğin verimliliğini buumlyuumlk oumllccediluumldeartırdı İnsan artık beslenme ve ccedilocuklarınıneğitimi iccedilin gerekli olandan fazlasını uumlretmeyebaşlamıştı Ccediliftccedili ve hayvancılar avcı vebalıkccedilıdan ccedilok daha fazla uumlruumln alıyorlardıuumlruumlnleri kolayca elden kaccedilabilecek olan avdandaha emindiTarımcı boylar ccedilukurlarda ya daağaccedil ambarlarda sakladıkları bol yiyecekuumlretiyorlardı hayvancı boylar suumlruumllerinden suumltve et yuumln ve deri konut yapımı iccedilin keccedileısınmak iccedilin kemik ve kuru guumlbre eldeediyorlardı

İnsan sonunda tuumlkettiğinden ccediloğunu uumlretirdurumageldiBuda soumlmuumlruumlyuuml yani bir insanabirbaşkainsantarafındanuumlretilmişolantuumlketimfazlalarına suumlrekli olarak sahip olma olanağınıdoğurdu O zamana kadar tutsaklar tanrılarakurban edilmek ya da yenilmek iccedilinoumllduumlruumlluumlrkenyadaklanveyatribuumlyeuumlyeolarakalınırkenemeğinverimliliğininartmasıbunların

emeklerinden yararlanılmasına koumlle olarakccedilalıştırılmalarınayolaccediltı

Etnografik belgeler bize ilk sınıflarınoluşumu sırasında ortaya ccedilıkan toplumsalilişkileri anımsatması gereken ilkel koumlleliğiaccedilıklıyor İlkel koumllelik Kuzey Amerikarsquonınkuzeybatısında (Vancouver adası GuumlneyAlaska) yaşayan balıkccedilı Kızılderililerde ccedilokccedilabuk gelişti Bu ilkel topluluklar henuumlz taşaletler kullanıyorlar ve bakırdan muumlcevheryapımındayararlanıyorlardı tarımlarıgeriydivebaşlıca uğraşları balıkccedilılıktı ama balığın(sombalığı) aşırı fazlalığı buumlyuumlk oumllccediluumlde artıkdeğer uumlretmelerini sağlıyordu Bunun sonucuolarak balıkccedilılığın yuumlksek verimi KuzeyAmerika Kızılderililerinde koumlleliğin gelişimininekonomiktemelioldu

Etnografların hesaplarına goumlre buradakoumllelerin sayısı ortalama nuumlfusun yedide birinehatta bazen uumlccedilte birine ulaşıyordu Koumlleliğinkaynağı herşeyden oumlnce savaştı Kızılderililergeceleri komşularına saldırıyor kadın veerkekleri koumlle olarak goumltuumlruumlyorlardı Savaşta

tutsak alınanlar koumlle haline geliyorlardıAyrıcasatın alınan koumlleler de vardı Emekleriekonominin ccedileşitli dallarında kullanılıyorduBalıkccedilılık iccedilin bentler yapıyorlar teknelerdekuumlrek ccedilekiyorlar balık temizliyorlar ve evişlerinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml yapıyorlardıEnder olarakda daha soylu işlere katılıyorlardıBalinaavı tekneveokyapımıgibiKoumllebuumltuumlnhaklardan yoksundu ve hayatının hiccedilbir değeriyoktu Başkanların goumlmuumllme toumlrenlerindekurban ediliyorlardı XIX yuumlzyılın başlarındaAlaskarsquoda yaşamış olan Rus denizcisi GDavydovgoumlmuumllme toumlrenlerindeKızılderililerinkoumllelerini dans ettirdiklerini ccedilocuklarmızraklarla uumlzerlerine saldırırken koumlleleri okyağmurunatuttuklarınıanlatırYenievyaparkenve yeni başkanın goumlreve başlamasında da koumlleoumllduumlruumlyorlardıaynızamandayamyamlıkdasoumlzkonusuydu Bu kıyımlar savaş tutsaklarınınemeğinden yararlanmadıkları doumlneminuzantılarıydıGenccedilKızılderililerinakınlarınınbirbaşka oumlzelliği de vardı Koumllelerin barınaklarınıyakıpyıkarakonlarakarşıbiryıldırmapolitikası

uyguluyorlardıKoumllelik insanın insan tarafından

soumlmuumlruumllmesinin ilk biccedilimidir Ortaya ccedilıkışıuumlretim guumlccedillerinin gelişiminden kaynaklanandoğalvemantığauygunbirolgudurAyrıcabudoumlnemde buumlyuumlk bir ilerleme soumlz konusudurKoumllelerin ccedilalıştırılması uumlretimin daha sonrakigelişiminde kaccedilınılmaz fazlalıkların birikimineyardım ediyordu koumllelik işboumlluumlmuumlnuumlkolaylaştırıyordu

En eski koumllelik biccedilimi ataerkil (ya da evcil)adıverilenkoumllelikbiccedilimidirbuevredekoumlleninuumlretimde henuumlz bir yeri yoktu oumlzguumlr adamınyanında bir yardımcı gibi ccedilalışıyordu Bunedenlebirkuluumlbebirdomuzsuumlruumlsuumlyadabirparccedila toprak sahibi olabilirdi toplumsal durumbakımından oumlzguumlr insandan pek farklı değildiOumlzguumlr insanın giydiklerini giyiyor ccedilocuklarıonun ccedilocuklarıyla oynuyordu Koumllelerle oumlzguumlrinsanlar arasında evlenme de şaşırtıcı bir şeydeğildi Bu yalnızca koumlle bir kadının oumlzguumlr birerkekle evlenip ccedilocuk doğurabilmesiyle sınırlıdeğildi fakat erkek koumlle de oumlzguumlr bir kadınla

aynı evde yaşayabilirdi Bununla birlikte koumlleyaşamasınayadaoumlluumlmuumlnekararvermehakkınasahipolanefendisininmalıidi

3 Tecimsel (ticari) uumlretim Tarım vehayvancılığın gelişmesi yalnızca emeğinverimliliğini artırmakla kalmadı ama uumlruumlnlerinduumlzenli değiş tokuşuna da yol accediltı Daha eskidoumlnemlerdetektekdeğiş-tokuşlar(muumlbadeleler)olmuştur hiccedil kuşkusuz ama bu youmlntem az ccedilokancakbudoumlnemdeyaygınlaştı

Ccediloban tribuumllerin barbar yığınlardanayrılmasını sağlayan olguda Engels klanlarduumlzeninin doruk noktasındaki yaş ve cinsiyetegoumlre işboumlluumlmuumlnden farklı olan işin ilk buumlyuumlktoplumsal boumlluumlnmesirsquoni goumlrmektedir ldquoCcedilobantribuumller diyor Engels yalnızca daha fazlauumlretmeklekalmıyorduamaoumltekiyiyecekleridebarbarlardan daha fazla uumlretiyordurdquo7Toplayıcılar ve balıkccedilılar komşu ccedilobantribuumllerle giderek daha sık uumlruumln değiş-tokuşuyapıyorlardıİşinilkbuumlyuumlktoplumsalboumlluumlnmesibudeğiş-tokuşlarıhızlandırdı

Ama değiş-tokuşlar zanaatı tarımdan ayıranişin ikinci buumlyuumlk toplumsal boumlluumlnmesirsquoyle dahada desteklendi Bronzun bulunması demirminerallerinin işlenmesinin keşfi alet yapımınıoumlnemli oumllccediluumlde karmaşıklaştırdı Bakır madeniocaktanccedilıkartılıyorbakırkovalarıyla levhalarınuumlzerine taşınıyor ve taş ccedilekiccedillerle parccedilalanıyordahasonrada toprağakazılmışkildenyapılmışdeliklerdenhavaalanocaklaraodunkoumlmuumlruumlylebirlikte doumlkuumlluumlyordu Madenden demir eldeetmek iccedilin taş ve kilden yapılmış ocaklarkullanılıyordu bu youmlntemle elde edilenmaddenin direnccedil kazanabilmesi iccedilin ayrıcadoumlvuumllmesi gerekiyordu bunu sağlamak iccedilinakkordurumdauumlzerineodunkoumlmuumlruumldoumlkuumllerekccedilekiccedilledoumlvuumlluumlyorduDemircioumlrsccedilekiccedilkıskaccedilmakas toumlrpuuml eğe gibi aletler kullanıyorduMetalurjik suumlrecin karmaşıklığı doumlkuumlmcuumllerinvedemircilerinuzmanolmalarınıgerektiriyordu

Madenciliğin gelişmesi buumltuumln zanaattekniklerini daha da karmaşıklaştırdı bu damesleklerin birbirinden ayrılmasıyla sonuccedillandıHindistan İran Mezopotamya ve Mısırrsquoda III

binden itibaren kaplarını elle yapmak yerinebunları ldquoccediloumlmlekccedili ccedilarkırdquo adı verilen bir doumlnerdisk uumlzerinde biccedilimlendiren meslektenccediloumlmlekccedililerortayaccedilıktıBalkanlardaccedilarkancakII binden itibaren kullanılmaya başlandıTuumlrkmenistanrsquoda bulunan ccedilarkta yapılmış eneski kaplar aynı doumlnemden kalmadırCcediloumlmlekccedililertoprakkaplarıpişirmekiccedilinoumlzelbirfırınkullanıyorlardı

Ccediloumlmlekccedilileredoumlkuumlmcuumlleredemircileredahasonraduumllgerlerdokumacılarcevahircilervetaşyontucular vb eklendiler Boumlylece birccedilok işkoluevekonomisindenayrılıpuzmanlarınelinegeccediltizanaattarımdanayrıldı

Dahaoumlncelerideğiş-tokuşlarınccediloğu tek tekinsanlarveonlarınkacircryadazararınadeğilamabaşkanlaryadayaşlılar tarafından temsil edilenklanlar arasında yapılıyordu İlkel değiş-tokuşdeğişik topluluklar arasında yapılıyordu ccediluumlnkuumlhertopluluktaherkesaynışeyiuumlretiyordubudadoğal olarak iccedil değiş-tokuşuolanaksızlaştırıyorduBaşta takılarolmakuumlzerebakır eşya ve kuumllccedile değiş-tokuşu yapılıyordu

Tribuumller arası değiş-tokuş gelişince bunlardanbazıları coğrafi konumları sayesinde bir aracıroluumloynamayabaşladılar

İkinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml değiş-tokuşunniteliğinideğiştirdionutecimsel(ticari)uumlretime yani oumlzellikle değiş-tokuşa youmlnelikuumlruumlnlerin yapımına youmlneltti Meslektenzanaatccedilılar (demirciler ccediloumlmlekccedililerdokumacılar vb) emeklerinin uumlruumlnuumlnuuml başkauumlruumlnlerle değiştirerek var olabilirlerdi ancakDeğiş-tokuş bir duumlzene girdikccedile değer ve fiyatkavramlarının ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlrBaşlangıccedilta değiş-tokuş keyfe bağlıydı Buguumlniki kaba değiştirilen domuz yarın altı kabadeğiştiriliyordu Eşdeğerli değiş-tokuş yavaşyavaşyerleşiyordubununyanı sırameslekleringelişimidegiderekhızlanıyorduİnsanzanaatta(zaman ve şansın buumlyuumlk rol oynadığı avcılıkbalıkccedilılık tarım ve ilkel hayvancılığa goumlrerastlantıya pek bağımlı olmayan zanaatta)harcanan emeğin niceliği ile uumlretilen malınniceliği arasındaki ilişkiyi tanımayı oumlğrenmeyebaşladı Zanaatccedilı uumlruumlnuumln değerini bunu

uumlretmek iccedilin harcanan emeğin niceliği ile oumllccedilenilkinsandır

Tecimsel uumlretim zenginliklerin birikiminekatkıdabulundubudastokedilerekkorunmayaelverişli mallara gereksinime yol accediltı Buğdaymeyveler balık ve oumlteki besin maddelerininsaklanması guumlccediltuumlr oysa hayvan değerlikabuklarvemadenlerbugereksinimikolaylıklayerine getirebilirlerMarxmalların suumlruumlmuumlnuumlndahagelişmesininilkbasamağındabizzatuumlruumlnuumldeğil de onun değiştirilmiş biccedilimini yani onunldquoaltın krizalitrdquoini8 saklama eğilimine nedenolduğunu belirtir İnsanlar doğal biccedilim vedurumlarıyla yedek mal saklayacak yerdebunları ender kabuk ya da değerli madenkarşılığında değiştirmeye ccedilalışmaktadırlarccediluumlnkuuml bu ender kabuk ya da değerli madenlerde gerektiği zaman yiyecek giyecek araccedilgereccedillerle vb değiştirilebilirler Başka birdeyişle artık uumlretim hazine ve parayadoumlnuumlşebilecekniteliktedirToplananzenginliklerataerkilaileninguumlcuumlnuumlngerccedilekkanıtıdır

4 Anaerkirsquonden ataerkirsquone geccediliş Ccedilobanhayvancılığının ve sabanlı tarımın gelişimi vegene ikinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml buumltuumlnaile ilişkileri duumlzenini değiştirdi Engels budeğişimi aile iccedilinde devrim olaraknitelendirmektedir Kadının klanlar duumlzenininen uumlst aşamasında erkekle aynı haklara sahipolmasına ilkel tarımcılarda aileyi youmlnettiği iccedilindahauumlstuumlnbiryeriolmasınakarşınhayvancılıkve tarımın temel ekonomik dallara ayrılmasıccediloban ve ccediliftccedili erkeğe toplumda bir uumlstuumlnluumlksağladıKadınındurumuevişleriylesınırlanacakduruma duumlştuuml ki bu ev işlerinin birccediloğu dameslekten erkek zanaatkacircrların eline geccedilmiştiBoumlylece ancak oumlnemsiz birkaccedil ev işini elindetutan kadın uumlretimden kesinlikle dışlandı Oumlteyandan ev işlerinde giderek daha ccedilok koumllekullanılması da kadının konumunu koumlleninkineyakınbiryereindirgedildquoEvdebilederEngelsyoumlnetimi eline erkek aldı kadın yerini yitiripkoumlleleşti ve erkeğin zevkinin koumllesi ve basit biruumlremearacıdurumunageldirdquo9

Bazıdurumlardaneccedilobannedeccediliftccediliolan

amaşuyadabunedendendolayıerkeğinişininndashavcı ya da balıkccedilındash kadının elinde kalan evişlerine oranla belirgin bir oumlnem kazandığıhalklarda da babaerki kurulmak olanağı bulduBuna karşın klanlar duumlzeninin ilkel tarımınkoşulları iccedilinde bozulmaya başladığı yerlerde(oumlrneğin Afrika tribuumlsuuml Achantirsquolerde) kadınerkekle aynı konuma hatta ayrıcalıklı birduruma sahip olabiliyordu Ancak bazıhayvancı halklarda kadın onurlu yerinikoruyordu Oumlrneğin at yetiştiricisi Sarmatrsquolarınkadınlarısilahtaşıyordu

Anaerkinden ataerkine geccediliş değişikbiccedilimlerde yavaş yavaş tamamlandıBaşlangıccedilta anaerkil soy suumlruumlyor ve ataerkilsoyla birlikte bulunuyordu Babanın klanınınuumlyeleri annenin klanının uumlyeleri akrabalıkhaklarını yitirmeksizin akraba olarak kabulediliyorlardı Bundan ldquoavunculatrdquo yani anaerkiaccedilısındanenyakınerkekakrabaolandayınınenoumlnemli roluuml oynadığı bir ilişkiler dizgesi ccedilıktıArtık ccedilocukları eğitmek ve korumak goumlrevi neanne nedebabanındı bugoumlrev annenin erkek

kardeşi ldquodayırdquonındı Babadan daha etkiliydiAile konutunun yeri de yavaş yavaş değiştiAnaerkirsquonde koca karısının klanınayerleşiyordu ataerkirsquone geccedilişte kadın kocanınklanınayerleşti

Ataerkil ilişkilerin oluşumu aile konutununyerini değiştirmekle akrabalık kavramınıdeğiştirmekle yetinmedi yeni bir aile tuumlruumlnuumlnortaya ccedilıkmasına neden oldu Ataerkil aileBuumlyuumlk ataerkil aile karılarıyla birlikte aynıavluda oturan yiyecek ve giyeceklerini aynıambardan sağlayan ve buumltuumln ortak mala sahipolan aynı babanın soyundan gelen birccedilokerkeklerkuşağındanoluşuyorduBuumlyuumlkataerkilaile anaerkil aileden tek eşli (tek karılı tekkocalı)aileyegeccediliştir

Ataerkil ailenin başında aile topluluğununbuumltuumln yaşamını youmlneten yaşlılardan biri evinefendisi bulunur Evin efendisi genellikleseccedililebilir yetkileri yetişkin kadın veerkeklerdenoluşanailemeclisiylesınırlıdırevinefendisi bu meclise karşı sorumludur Mallarındevri aile uumlyelerine karşı uygulanacak disiplin

oumlnlemleri genccedil kızların evlenmesi vb başlıcagoumlrevlerbumeclisinyetkialanınagirer

Ataerkil ailede uumlstuumlnluumlk erkeğindir Kadınınastroluumlnişanlınınccediloğuzamanbabasındansatınalınmasına gelip dayanan evlilik kurumundakendini goumlsterir Kurulan tek eşlilik yalnızcakadın iccedilin soumlz konusudur Koca tutsaklararasından kendine nikacirchsız karı alma hakkınasahip olduğu halde karının sadakatsizliği artıksert bir şekilde cezalandırılmaktadır Kocakarısını dilediği zaman hiccedilbir şeye bağlıolmaksızın babasının evine yollayabilir amakadın pek ender durumlarda boşanma hakkınasahip olabilir Uumlstelik kocanın oumllmesidurumundakarısıyadanikacirchsızeşikimizamankurban edilip at silahlar vemerhumun sevdiğieşyalarlabirliktegoumlmuumllebilir

Kadının yerini yitirişi kimi burjuvatarihccedililerinin ileri suumlrduumlğuumlgibi erkeğin ldquodoğalrdquouumlstuumlnluumlğuumlnden ileri gelmedi bu durumekonomik devrimin bir sonucudur Bu nedenleEngels şoumlyle yazar ldquoKadının oumlzguumlrluumlğuumlnuumlngerccedilekleşebilir olması iccedilin kadının geniş bir

toplumsal oumllccedilekte uumlretime katılabilmesi ve evişlerinepekazvakitayırmasıgerekirrdquo10

Oumlte yandan ataerkil aile anaerkil aileninkalıntılarını korumaktaydı oumlrneğin oumltekikadınlarınvegenccedilkızlarınccedilalışmalarınıyoumlnetenenyaşlıkadınınbuumlyuumlkbiryetkisivardı

Ataerkil aile aynı zamanda koumlleleri dekapsamaktaydı

Oluşumu ne kadar ağır olursa olsun ataerkilaile duumlzeni klanlar duumlzenini koumlkuumlnden yıktıBaşlangıccedilta topluluk ve birliğin oumlgelerinikoruyanbirataerkilklanvardıToprağınklansalmuumllkiyetini baba tarafından doğrudan mirasccedilıyoksa klan iccedilinde ortakmuumllkiyeti ataerkil klankoruyorduMallar en başta toprak klan iccedilindekalmak zorundaydı Bu mal ortaklığı bir tuumlrtinselortaklığayolaccediltıBirucuoumlccedilalmayakadaruzanan karşılıklı yardımlaşma goumlrevi ortakşenlikler ortak mezarlık Ama ataerkil klananaerkil topluluktan koumlkluuml bir şekilde ayrılırccediluumlnkuuml daha o zamanlar oumlzel muumllkiyetintohumlarınıiccedilindebarındırmaktaydı

5 Oumlzel muumllkiyetin doğuşu İşinverimliliğinin artması uumlretimin bireyselleşmesinikolaylaştırdı Zanaatlar bir yana gelişmiş tarımve hayvancılık ancak ccedilok ender durumlardaoumlrneğin sulama kanallarının yapımı ya daonarılması soumlz konusu ise basit ortaklaşaccedilalışmayı gerektirir Kişiselleşmiş uumlretim ailemuumllkiyetinidoğuranvezenginliklerinbireylerinelindetoplanmasınısağlayanekonomikilkedir

Bu suumlrecin ilk evresi Kuzey Amerikarsquonınkuzeybatısında yaşayan Kızılderililerdegoumlzlemlendi Klan akarsulara av ve devşirmealanlarına sahip olma durumunu suumlrduumlruumlyordubununla birlikte aletler silahlar koumllelerırmakların uumlzerine kurulan balık bendleriteknelervekuumlrklerailelereaitti

Bireyselekonomiccedilobanvetarımcıtribuumllerdedaha da geliştiHayvancılığın verimi her aileyedoğaya karşı savaşım olanağı sağladı Tarlaaccedilmakta kullanılan demir balta ve bir ccediliftoumlkuumlzuumln ccedilektiği saban aileye eskiden ancak elikazmalı buumlyuumlk bir topluluğun ekebileceğibuumlyuumlkluumlktebirtoprağıişlemekolanağısağladı

Bireyselleşmiş uumlretim uumlretim fazlasınınailelerin elinde toplanması sonucunu doğurdubu ailelerden bir boumlluumlmuuml buumlyuumlk bir zenginliğeeriştiMOuml IV binin başlarında Nil vadisindeoumlluumllerini artık dayanaksız kerpiccedilten yapılmışmezarlardaki basit ccedilukurlara goumlmmeyip onlarcaodalı goumlsterişlimezarlar yaptıran zengin ailelertuumlredi Sovyetler Birliğirsquonde zengin ailelerinbulunduğuna tanıklık eden en eski yapı MOumlIII bin yılın sonlarından kalma Maikopkurganıdır Kazılar on bir metre kalınlığındakitoprak katmanının altından giysileri arslan veboğa işlenmiş altın levhalarla suumlsluuml bir erkeğinkalıntılarını ortaya ccedilıkardı başında iki altın taccedilvardıbuluntular arasındabaşlangıccediltauumlzerindebirsayvanıtutanboğaheykelcikleriylesuumlsluumlaltıguumlmuumlş direk de bulunuyordu Goumlmuumltte altınguumlmuumlş ve taş kaplar bakır eşyalar (bir hanccedilerbaltalarvb)veayrıcahiccedilkuşkusuzoumlluumlyeoumltekiduumlnyada eşlik etmeleri iccedilin cenaze toumlrenisırasında kurban edilmiş olan iki kadınınkalıntılarıvardı

ButuumlrkalıntılarınbuumlyuumlkbirccediloğunluğuMOuml

II binlerden Bronz Ccedilağı ve hayvancılığıngelişme doumlneminden kalmadır B KouftineTrialetirsquode (Guumlrcistan) MOuml II bin yıllarınınbaşlarından kalma ccediloban mezarlarında yaptığıkazıda iccediline oumlluumlnuumln yatırıldığı oumlzel bir arababuldu Bu mezarlarda hayvan kemiklerininccedilanak ccediloumlmleğin yanı sıra uumlzerlerine hayvan vebitkisiluetleri işlenmişaltınveguumlmuumlşkaplardavardıBronzCcedilağırsquondan kalma zenginmezarlarKaradenizrsquoe yakın steplerde ve Volgahavzasındabulundu

Başlangıccediltabirikenzenginlikleraileninoumlzelmuumllkiyetinde değildi Konukseverlik veyardımlaşmayasaları yeni zenginlerimallarınınbir boumlluumlmuumlnuuml tribuumlnuumln oumlteki uumlyelerinebırakmaya zorluyordu Başkanlar ve yaşlılarzaman zaman şoumllen yapmak ve dağıtmakamacıylahayvankesmekzorundaydılarbirparababası oumllduumlğuuml zaman mallarının bir boumlluumlmuumlcenaze yemeğine harcanır bir boumlluumlmuuml cesetlebirlikte goumlmuumlluumlr bir boumlluumlmuuml de klan iccedilindepaylaştırılırdı Klanlar duumlzeni geleneklerine tersduumlşenkişiselzenginlikbaşlangıccediltapaylaşılırdı

Bununlabirliktezenginliklerinaileninelindetoplanması klanlar duumlzeninin doruk noktasındaoluşan kişisel muumllkiyetin tersine başkasınınemeğinisoumlmuumlrmeyehizmetedenoumlzelmuumllkiyetrsquoidoğurdu Ailenin oumlzel muumllkiyeti hayvanlarıkonutuhazinelerikapsıyorduamatoprakuzunsuumlre ortak muumllk olarak kaldı Genel olarak birbaşkasına devredilebilir oluşu oumlzel muumllkiyetinbelirleyici oumlzelliğidir Ataerkil aileye ait olankoumlleler hayvanlar kayıklar satılmaya ya dadeğiş-tokuşaelverişlimallaradoumlnuumlşebilir

6 Klanlar duumlzeninin ccediloumlkuumlşuuml Uumlretimingelişmesi tribuumlnuumln iccedilinde başlangıccedilta bir grupoumlzelliği goumlsteren eşitsizliğe yol accediltı Tribuumldeccedileşitli haklarla donanmış gruplar ya da kastlaroluştu Bu durum işboumlluumlmuumlnuumln bir sonucudurMarxveEngelsrsquoinbelirttiklerigibiişboumlluumlmuumlnuumlnilkelbiccedilimikastlarduumlzeninidoğururGerccedilektende ikinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml baştademirciler olmak uumlzere zanaatccedilıları kimi yerdehor goumlruumllen kimi yerde onurlandırılan ayrı birkasta doumlnuumlştuumlrduuml Savaşccedilılar da bir kast

oluşturabilirlerdi Boumlylece yavaş yavaşhiyerarşikbirsistemkuruldu

İstersuumlruumlisterparaşeklindeolsunservetlerinoluşumundan sonraoumlzellikleyoğunlaşanuumlretimfazlasının birikimi klanlar arasında ve aynıklanın ataerkil aileleri arasında servetfarklılaşmasınayolaccediltıBazıbuumlyuumlkailelereniyitoprak parccedilalarına birccedilok suumlruumlye ccedilok sayıdakoumlleye sahiptiler Oumltekiler yoksullaştıhayvanlarınıeldenccedilıkarmakzorundakaldıkoumltuumlhasatlıyıllardadayoklukccedilekmeyebaşladıOumlzelmuumllkiyetin gelişmesi aynı ailenin iccedilinde deklanınccediloumlkuumlşuumlnuumlkolaylaştıranzıtlıklarayolaccediltıBir yandan aile başkanı ataerkil topluluğunbuumltuumlnmuumllkuumlnesahipolmayamallarıyoumlnetmeyeve uumlyelerinin yazgılarını youmlnlendirmeyeccedilalışıyordu bu eğilim evin efendisinin mutlakotoritesini sağlayarak buumltuumln buumlyuumlk aileyisonunda koumlle duumlzeyine indirgedi Oumlte yandansabanlı tarımın gelişimi sonunda gittikccedilekişiselleşen uumlretim tek tek bireylere kenditarlalarında ccedilalışmak olanağı sağladı ve buumlyuumlkaileyi iccedilerden yıktı Buumlyuumlk aile kendi iccedilinde

kendi oumlzel muumllkiyetleri kendi konutları kendiyiyecekleriolankuumlccediluumlkaileleryarattı

Buumlyuumlk ailenin parccedilalanması zorunlu olarakdaha oumlnceden gerccedilekleşmişti Aşırı buumlyuumlmuumlşataerkil topluluktan buumlyuumlyen ve kendisi deboumlluumlnen bir şube topluluk (topluluk şubesi)ayrılmıştırOumlzelekonomiortayaccedilıktıkccedilabuumlyuumlkaileninboumlluumlnuumlpparccedilalanmasıdahadaccediloğaldıvekendi muumllklerinin sahibi kuumlccediluumlk ailelerinsistematikayrılışınadayandı

Oumlzel muumllkiyetin evrimi mal dağıtmageleneğini giderekortadankaldırdı veoğullarınmiras hakkını guumlccedillendirdi Bundan kuumlccediluumlk aileyadabireyselaileninerkeğinuumlstuumlnluumlğuumlilkesinedayandığı ve baba koumlkeni kesinlikle belliccedilocukların doğmasını amaccedilladığı sonucuccedilıkmaktadır

Birccediloğu yaşamak iccedilin başka yerlere gidenkuumlccediluumlk ailelere boumlluumlnerek topluluğun dağılmasıekonomik bakımdan daha zayıf daha yoksultopluluklarda oumlzellikle yoğundu Buna karşılıkzengin topluluklar klan geleneğini suumlrduumlrmeyeccedilaba goumlsterdiler bunun birccedilok nedeni vardı ve

bu nedenlerden birincisi sahibi olduklarıkoumllelerin iccedilinde bulundukları boyun eğmedurumunda kalmalarını sağlamaktı Bununsonucu olarak klanın uumlyeleri arasındakikarşılıklı dayanışma topluluğun ccediloumlkuumlşuumldoumlneminde bir başka anlam kazandı Eskidentopluluğun en şanslı uumlyeleri iş uumlruumlnlerinibaşkalarıyla paylaşmak zorundaydılar amazenginlikoumlnemkazandıkccedilauumlruumlndağıtankişilerbunların karşılığı olan armağanlar beklemeyebaşladılar Buumlyuumlk zengin ailelerin başkanlarıldquopotlaccedilrdquoadıverilentoumlrenlerduumlzenleyipklanyadatribuumlnuumlninsanlarınaaraccedilgereccedilhayvanderivb dağıtıyorlardı Bu ldquoarmağanrdquoı alanlar bellibir suumlre sonra bunları bir ldquoekrdquole birlikte gerivermek zorundaydılar Başka durumlardainsanlar evin başkan ya da efendisinden borccedilalıyorlar ama borccedillarını oumldeyemezlersealacaklının buyruğu altına giriyorlardı Nihayettoprak balık ve otlak bakımından en kısmetlikişi olan klanın başkanı ve zenginlerikendilerinebedavaişgoumlrenlerinyardımlarınadaguumlvenebilirlerdiBoumlyleceklanlarrejiminccediloumlkuumlşuuml

ve zenginliğin gelişimi sırasında bozulandayanışma ilkeleri zenginlerin yoksullarısoumlmuumlrmesiolanağınadoumlnuumlştuumlParababalarınınbir suumlre oumlnce temelinden sarstıkları ilişkilerikorumak istemelerinin nedeni budur kendiccedilıkarlarıdır

Yoksul ev toplulukları başka klanlara gidenkuumlccediluumlk ailelere boumlluumlnuumlrken klanın geleneklerinikoruyan ve hatta yapay olarak suumlrduumlrenlerzengin ataerkil aileler olduğu iccedilin zenginlerdoğuştan soylu kimliğine buumlruumlnerek toplumdansoyutlandılar Koumlklerini anımsayan ve bundangurur duyanlar onlardır durmadan yuumlce vesoyluatalarındansoumlzederlerBoumlylece servetlerikalıtsalldquosoylulukrdquoaeklenmişolduBudoumlnemdesoylulukhepservetlebiraradaidi

Yoksullar klandan ccedilıkınca o zamana kadarkendilerini koruyan biricik guumlccedil olan oumlrguumltuumlndesteğiniyitirmişoldularBununsonucuolarakzenginlere soylulara giderek daha bağımlıduruma duumlştuumller Ekonomik yetersizlikleri vezenginlerin uyguladıkları şiddet onlarıbaşkanlarınveyaşlılarınldquohimayesirdquoaltınasoktu

bu da kendilerini sonuccedil olarak yarı-koumllersquoyedoumlnuumlştuumlrduuml Zenginler ve yoksullar arasındakiccedilelişkiartıkkoumllelerveoumlzguumlrinsanlararasındadabelirmeye başlıyordu Klan ve tribuuml iccedilindekiservetfarklılıklarısoumlmuumlruumlvekarşıtlığıyaratarakbaşlangıccediltakiccedilıkarortaklığınınyerinialdı

Ataerkil klandan ccedilıkan bağımsız aileler ilkinbirbirleriyle ilişkilerini korudular Ama servetfarklılaşmasıvezenginlerleyoksullararasındakikarşıtlık akrabalık bağlarını hiccedile indirgediBazen kuumlccediluumlk ailelerin başka bir klanayerleşmeleri ccediloumlkuumlşuuml tamamladı İlkel ortaklıktoplumunun en oumlnemli niteliklerinden biri olanklan ve toprak birliği ortadan kalktı Yenitopluluklarakrabalığadeğilkomşuluk ilişkisinedayanmaya başladı biz bu topluluklaraldquokomşulukrdquoyadaldquotoprakrdquotopluluklarıdiyoruz

Bu topluluklar aralarında akrabalık ilişkisiolan ya da değişik klanlardan gelen buumlyuumlk vekuumlccediluumlk ailelerden oluşabiliyordu ama her ikidurumda da bunların uumlyeleri birbirlerini akrabaolarak kabul etmiyorlardı Komşuluktopluluklarının ortaya ccedilıkışı ekonomik etkinliği

kolaylaştırdı bunlar klanın ccediloumlkuumlşuuml doumlnemindeinsanlar arasındaki biricik birlik olanağıydılarYapısı klanın bazı oumlzelliklerini koruyorduToplulukoumlrneğinuumlyelerinintopraklarıuumlzerindeenyuumlcehakkıbazenbelirlisuumlrelerdeyenilenendağıtımlar şeklinde ortaya ccedilıkan hakkıkullanıyordu topluluğun kendi goumlrevleri vardıOysa topluluk ikiciliği (duumlalizmi) başka birdeyişle toprağın ortak muumllkiyeti ile her aileninoumlzel muumllkiyeti (ev ve avlusu hayvanlar araccedilgereccediller) arasındaki ccedilelişkiyi iccedileriyorduKomşuluk topluluğunda ldquoParccedilalı tarım vebunların uumlruumlnlerinin oumlzel mal edinilişi bireyeilkeltopluluğunyapısıylauyuşmasıolanaksızbirgelişimsağladırdquo

Doğaltarihselkoşullaragoumlreoumlzelmuumllkiyetinevrim duumlzeyi bakımından birbirlerinden ayrılandeğişikkomşuluktopluluğutipleriortayaccedilıktı

7 Askericirc demokrasi Klanlar duumlzenininccediloumlkuumlşuuml mevcut toplumsal ilişkileri koumlkuumlndendeğiştiriyordu ve bu ccediloumlkuumlş barışccedilı bir biccedilimdegerccedilekleşmiyordu Marksizmin kurucuları

şiddetin eski ve yeni bir topluma gebe hertoplumun ebesi olduğunu belirtirler Doğuştansoyluluğun kendi zenginliklerini korumayıuumlstlenecek ve koumllelerde yoksulların direncinibaskı altında tutacak bir oumlrguumlte gereksinimivardı yeni ve sınıflara ayrılmış bir toplumungelişini kolaylaştıracak bir siyasal uumlstyapıyagereksinimivardı

Başlangıccediltabugoumlrevlerierkekgizlibirlikleriyuumlklendi Zenginliğin kesin bir oumlnemkazandığıbu doumlnemde gizli birliklere giriş artık toumlrenledeğilşoumllenvedağıtımlarlaoluyorduBabasıbirşoumllen iccedilin yeterince domuz boğazlayacakdurumda olmayan kimseye birliğin kapılarınınaccedilılmasıolanaksızdıDemekkibuevredegizlibirlikler yalnızca koumllelere ve kadınlara değilaynı zamanda oumlzguumlr yoksullara da kapalıydıBirlik uumlyesi olmayan herkese kesinliklekapalıydı ve bunun sonucu olarak da gizlilikiccedilinde davranmak zorundaydı Gizli birliklerkendidışındakalanlarıyıldırmakcezalandırmakvehırpalamakiccedilingerekeniyapıyordu

Bubirliklerbaştaataerkivezenginlikolmak

uumlzere toplumsal yaşamın yeni olgularınıhimayeleri altına aldılar Uumlyelerinin muumllklerinidokunulmaz (tabu) ilanetmeyehaklarıvardıvebunlara dokunanları acımasızcacezalandırıyorlardı Bunun tersine birliktenolmayanların muumllkuuml korunmuyor yağmayahedef oluyordu Birlik kadın ve koumlleyi eziyorboumlylece erkeğin ve efendinin saygınlığınıyuumlkseltiyordu geciken borccedilları borccedillularaoumldetiyor oumldemenin yapılmaması durumundaborccedillunun mallarına el koyuyordu KoumlylerarasındakiuyuşmazlıklarıccediloumlzuumlmleyecekyuumlksekmahkemeningoumlrevleriniyapacakdurumageldiBu oturumlar sırasında her tuumlrluuml kan doumlkmeyasaktı Ama succedillu bulunan koumly acımaksızınyakılıp yıkılıyordu Maskeli savaşccedilılarmeşalelerin ışığındakaynanazırıltısıguumlruumlltuumlleriarasında koumlye saldırıyor halkı hırpalıyor vehayvanlarıalıpgoumltuumlruumlyordu

Zenginlerin ve ileri gelenlerin uumlstuumlnluumlğuumlkendini kabul ettirdikccedile eski klanlardemokrasisi yerini yeni bir siyasal uumlstyapıyabıraktı Askericirc Demokrasi Klan gibi o da bir

başkan bir yaşlılar kurulu ve halk meclisitarafındanyoumlnetiliyorduAmabirbaşkaoumlzelliğivardıbukuruluşların

Buumlyuumlk başkan en zengin ataerkil ailelerinbaşkanlarıarasındanseccedililiyordudahasonrabugoumlrev şu ya da bu ileri gelen ailenin sınırlarıiccedilinde kalıtım yoluyla aktarılmaya başlıyorduİktidarı kişisel saygınlıktan ccedilok zenginliğeakrabakoumlleveharaccediloumldeyeninsanlarınsayısınadayanıyorduOtoritesiniacımasızbirbarbarlıkladestekliyordu Oumlrneğin bir Dahome (BatıAfrika) başkanının oumlluumlmuumlnde mezarı kazanlaroumllduumlruumllmuumlş karıları 80 dansoumlz ve 50 savaşccedilıdiri diri goumlmuumllmuumlştuuml daha sonra on altı ayboyuncakendisineuumllkeninişlerinihabervermekiccedilinldquohabercilerrdquogoumlnderilmişti

Başkan ve yaşlılar kurulu buumltuumln kararlarıalıyor ve oumlzellikle savaşccedilılardan kurulu halkmeclisi ise bağırarak silahlarını şakırdatarakonlarıdinlemekleyetiniyordu

Klanın ccediloumlkuumlşuuml doumlnemindeki siyasaluumlstyapıya askericirc demokrasi adı veriliyorsabunun nedeni savaş ve halkın bu amaccedil

doğrultusunda oumlrguumltlenmesinin insan yaşamınınolağan işleri durumuna gelmiş olmasındandırSavaşnitelikdeğiştirdiEskidensınırccediliğnenmesiolayının oumlcuumlnuuml almak ya da av alanınıgenişletmek iccedilin savaşılıyordu oysa şimdisavaşın amacı vurgun ve ccedilapuldu zenginleşmebirmeslekdurumunageliyordu

Bu savaşlarda tribuuml başkanları tarafındanseccedililenbirkomutanınyoumlnettiğitribuumllerittifaklarıkurulduTalanveccedilapulsavaşlarıbukomutanınbirkrallıkiktidarınadoumlnuumlşmeyeyatkıniktidarınıguumlccedillendirdiler

Aynı zamanda komutanın otoritesini oumlnemlioumllccediluumlde guumlccedillendiren bir kurumun ortaya ccedilıktığıgoumlruumllduuml Silacirchlı birlik Ccedilapul savaşı klandanbağımsız olarak her tehlikeyi uumlzerine alaraksavaşanoumlzelortaklıklaraolanaksağladıBaşkanccedilevresine ganimet duumlşkuumlnuuml akrabalıkla değilsadakatle birleşmiş insanlar topladı Bunlarınarasında hem soylu ccedilocukları hem de koumllelervardı Birliğinin desteğiyle askericirc şef sonundamutlakiktidarakavuştu

Boumlylece klan demokrasisinin youmlnetici

kuruluşları halktan kopup onun karşısınageccediltiler Halka karşı egemenlik ve baskıoumlrguumltlerihalinegeldiler

8 Devletin doğuşu Burjuva tarihccedililiğindehiccedilkuşkusuzdevletsorunundandahakarışıkbirsorun yoktur Tarihccedililer felsefeciler vehukukccedilular devleti huzur ve guumlvenliğikorumak amacında olan bir oumlrguumlt olarakgoumlsterirler Boumlylece onu uumllkuumlselleştirirler hangisınıftan olursa olsun buumltuumln insanlarınkoruyucusuyaparlar

Gerccedilektedevletldquohellipbirsınıfınbirbaşkasınıfuumlzerindeki egemenliğini suumlrduumlrmeyi amaccedillayanbir araccedilrdquotır Sınıfların oluştuğu toplumlardaortaya ccedilıkan zorlayıcı bir aygıttır kuruluşuklanlar duumlzeninin kurumlarının ccediloumlzemediğiccedilelişkileri doğrulamaktadır Başka bir deyişlekoumlle ve oumlzguumlr insan sınıfları kurulur kurulmazkoumlleler ile oumlzguumlr insanlar yoksullarla zenginlerarasındaki karşıtlık ortaya ccedilıkar ccedilıkmaz buccedilelişkileri ortadan kaldıracak yerde birininyararı adına oumltekilerin ccedilıkarına zarar vermeyi

koumlleci soylu sınıfın ccedilıkarına koumlleleri veyoksullarıezmesigerekenkurumlaragereksinimduyuldu

Devlet klanlarduumlzenininyıkıntılarıuumlzerindekuruldu ama devletin kurumlarını doğuranyıkılan duumlzenin kurumlarıydı Bunlarıbirbirinden ayıran iki oumlzellik vardır Birincisitoplumdan kopan ve ona karşı olan devletiktidarı (bu iktidarın temeldirekleri silahlıbirlikile başkanları ve yaşlıları kapsayan yargıoumlrguumltuuml)ikincisiinsanlarınakrabalığagoumlredeğildetoprakilkesinegoumlreoluşanbirliği

Devlet iki oumlnemli goumlrevi yerine getirdi(Başta) halk yığınlarının direncini kırmak vesınırları genişletmek ya da sınırları komşularakarşıkorumak

Sınıflar arasındaki eşitsizlik ve devlet kendiideolojik kanıtlarını dinde buldular Klanlarduumlzeninin bozulduğu doumlnemde atalara tapmayuumlruumlrluumlkteydivesoyluailelerdebuumlyuumlkbirateşliccedilabayla uygulanmaktaydı oysa klanlarındanayrılmak zorunda kalan yoksullar koumlkenlerininanısına varıncaya kadar her şeyi yitirdiler

Buradan zenginler (soylular) ve yoksullar iccedilindoğuştan gelen bir yazgı farkı duumlşuumlncesi ccedilıktıortayaBazı halklar yoksulların oumllduumlkten sonrahayvana buna karşın zenginlerin insanbiccediliminde ruhlara doumlnuumlştuumlğuumlnuuml duumlşuumlnmeyebaşladılarBazı tribuumller iseyalnızcazenginlerleyoumlneticilerin oumlluumlmsuumlz olduğuna yoksulların veaşağı sınıfların ruhlarının yok olduğunu bileduumlşuumlnduumller

Klanlarduumlzenininortadankalkmasısırasındatribuumlbaşkanına tapınmagiderekbirhakkimliğikazandı Başkan artık topluluğun huzur veguumlvenliğinin simgesi gibi goumlruumlnmeye başladıBunedenlebaşkandamutlakbirkirlenmemişlikaranmaya başlandıVuumlcutccedila kusurlu olmamasıbir yara izi taşımaması gerekiyordu ancak oumlzelbesinlerle beslenebilirdi oumlrneğin belli birsuumlruumlnuumln suumltuumlnuuml iccedilebilirdi Dış goumlruumlnuumlşuuml genelrefaha tanıklık etmek zorundaydı Oumlrneğinsavaşccedilı Zulu tribuumlleri başkanlarının aşırışişmanlığıyla gururlanırlardı bu başkanlarınccediloğununkendiolanaklarıylahareketetmesibileolanaksızdı Artık başkanlar uumlretim işleriyle

ilgilenmiyor ve bunun belirtisi olarak datırnaklarınıalabildiğineuzatıyorlardı

Oumllenbaşkanınruhueskiuyruklarınayardımedebilmek yeteneğine sahip buumlyuumlk bir buumlyuumlguumlcuumlolarakkabul ediliyorduBu ruh goumlrkemlibir saygı ve oumlzel bir tapınma ldquoistiyordurdquoBaşkanıngerccedilekvarlığınınanısısilindikccedileonunruhuna tapınma klan ya da tribuumlnuumln kutsalkoruyucusuna tapınma biccedilimine doumlnuumlşuumlyorduBunlar giderek guumlccedilluuml tanrısallıklar olarakduumlşuumlnuumllmeye başlandı Her tribuuml bunlardanbirkaccedilını kutsal sayıyordu Eski ilkel inanccedillarlakarışmış ccediloktanrıcılıkrsquotı bu İnsana benzeyenkoruyucu ata duumlşuumlncesi totem ve doğa guumlccedilleriduumlşuumlncesiyle karıştı Tanrının başlangıccedilta birhayvan-tanrı bir guumlneş-tanrı bir ay-tanrı vbolaraktasarlanmasınınnedenibudur

Boumlylece giderek mesleği tapınmayıyoumlnetmekolanbirkastoluştuRuhlaraveatalaradahayakınolduklarısoumlylenenvebunedenledeonlar uumlzerinde etkili olmak ayrıcalığındanyararlanan rahiplerdi bunlarArtık ruhları yanidoğayı etkilemek onların ayrıcalık alanına

giriyordu Goumlrkemli giysiler giyen muska venazarlıklar takan yuumlzuumlnuuml bir hayvan maskıarkasında gizleyen bir davul ya da bir ayinasasıyladonanmışrahiptoplumiledoğaguumlccedilleriarasındabiraracıdurumunageldiBuguumlcuumleldeedince kendi tekeline alınca buumlyuuml marifetiylehayvanlar ve bitkiler uumlzerinde etkili olmakbağlamındaki ilkel duumlşuumlnceleri eylem yoluylabizzat toplum uumlzerinde etkili olmayadoumlnuumlştuumlrduuml Soylu sınıfın ccedilıkarlarını savunanuumlyesayısıazbirkastınellerindedinseltapınmasınıflara ayrılmış toplumda bir baskı aracıdurumuna geldi İnsana egemen olan doğaolaylarınınuydurukyorumusoylulartarafındanccedilalışankişiyikoumlleleştirmekonudoğauumlstuumlguumlccedillerkarşısında ezmek ve ona yeni toplumsal guumlccedillerkarşısındaboyuneğdirtmekamacıylakullanıldıDin bir sınıfın bir başka sınıf karşısındaegemenlikaracıdurumunageldi

Sınıflarvedevletdeğişikkoşullarvedeğişikevrelerde ortaya ccedilıktı Oumlrneğin sulamasayesindeNilvadisindeyaşayaninsanlarBronzCcedilağırsquondandaoumlncesınıflarınoluşumunaolanak

verenbirişverimliliğineulaştılarBuboumllgedeveaynışekildeMezopotamyarsquodaMOumlIVbinlerinsonundaEneolitikdoumlnemdedevletortayaccedilıktı

Başkayerlerdetarımvebuumlyuumlkhayvancılığınevrimi Hititlerde ve oumlteki Asya uluslarındaolduğu gibi toplumun sınıflara boumlluumlnmesiniBronz Ccedilağırsquonda gerccedilekleştirdi Ama AvrupaAsya veAfrikarsquoda yaşayan ulusların buumlyuumlk birccediloğunluğunda klanlar duumlzeninin yıkılması vesınıfların oluşması ancak demirin işlenmeyebaşlamasındansonrameydanageldi

Yeni Duumlnyarsquonın durumuna gelinceAmerikarsquonın keşfi sırasında tribuumllerin ancakkuumlccediluumlk bir boumlluumlmuuml (oumlzellikle Meksika vePerursquoda) klanlar duumlzeninin yıkılış suumlrecinitamamlamışveilkdevletlerinikurmuşlardıGerikalankesimhenuumlzdemiribilmiyordu6SoumlzcuumlğuumlsoumlzcuumlğuumlneldquoTaşveBakırrdquoCcedilağı7 F Engels ldquoIrsquoOrigine de la familie proprieteprivee et de IrsquoEtatrdquo Ed Sociales Paris 1954s146

8 Bkz K Marx Le Capital t Ilivre Ier EdSocialesParis1950s136

9FEngelsagys5710FEngelsagys148

DOĞU

İLKELTOPLUMUNTARİHİ

BEŞİNCİBOumlLUumlM

GİRİŞ

1 Doğursquonun eski uumllkeleri İlk devletlerDoğursquoda kuruldu İlkccedilağrsquoınDoğursquosuMısırrsquodanCcedilinrsquoe uzanan ve Asyarsquonın guumlney kesimi ileAfrikarsquonın kuzeydoğusunu kapsayan geniştopraklardırBuradayaşayanuluslarıntarihibizeilkeltoplumlarınsınıflaraboumlluumlnmesinedayalıeneski koumlleci devletlerin doğuşu ve gelişimineilişkinbilgilerverir

Soumlz konusu uumllkelerin oumlzel doğal koşullarınıverimlivadilergenişccediloumllboumllgelerivesıradağlaroluştururBu sulak ve buumlyuumlkvadiler (havzalar)beş tanedir Kuzey Afrikarsquoda Nil vadisiAsyarsquonın guumlneybatısında Basra Koumlrfezine

komşu Dicle-Fırat (Mezopotamya) havzasıHindistanrsquodaGanjve İndushavzalarıveCcedilinrsquodeHoang-hoNilhavzasıbatıdaBuumlyuumlkSahraccediloumlluumlile sınırlıdır Mezopotamya batıdaArap ccediloumlluumlnedoğuda Zagros dağlarına sınırdaştır Hoang-hohavzası kuzey ve kuzey-batıda Moğolistanccediloumlllerineulaşır

Bu havzalar tarıma elverişlidir Kabaranakarsular tarlaları bol bol sular iklim sıcaktoprakzenginveişlenmesikolaydırBunedenlesabanlıyerleşik tarımbaşkayerleregoumlreburadadahaerkenbaşladıvedahaccedilabukgelişti

Tarihin akışı iccedilinde İlkccedilağ Avrupauumllkelerininevrimiuumlzerindebuumlyuumlkbiretkisiolanen eski uygarlıklarıDoğu toplumları yarattı Enetkili uygarlıklar Mısır ve Mezopotamyauygarlıkları ile Filistin ve Suriye gibi arauumllkelerin uygarlıkları idi Akdeniz boumllgesindebulunanbuuumllkelerinaralarındaAvruparsquonınkıyıuumllkeleri de olmak uumlzere komşularıyla ticaret vekuumlltuumlr ilişkileri vardı bu uumllkelerde yaşayantribuumllervehalklarMısırMezopotamyaFilistinSuriye ve Hindistanrsquodan kuumlltuumlr oumlgeleri aldılar

Bu alıntılar aşamalı bir şekilde AvruparsquonınmodernhalklarınadageccedilipAvrupauygarlığınıntemelinioluşturdular

Doğursquonun tarihi koumlleci toplum ve devletinoluşumuylayaniMOumlIVbininsonundabaşlarGeleneğe goumlreDoğursquonun tarihini belli bir tarihve belli bir yuumlzyılla bitirmemek gerekirDoğursquonun eski tarihi Pers İmparatorluğursquonunyıkılışına (MOuml IVyuumlzyıl)dayanırkenCcedilinveHindistanrsquodaccedilağımızın(MS)ilkyuumlzyıllarındaortaya ccedilıkan feodal duumlzenin kuruluşuna kadarulaşır

DemekkiDoğursquonuneskitarihininuumllkeselvekronolojik ccedilerccedileveleri oldukccedila saymacadır(itibaridir)ButarihgenelolarakMOumlIIbindevar olan ve Doğu uumllkeleriyle ilişki kurmuşbulunan Helenler oumlncesi Egelilerin tarihinikapsamaz

Doğu koumlleci toplumunun ve devletininİlkccedilağ Yunan-Romarsquosının oumlzellikleriyle karşıtolanoumlzelniteliklerivardı

Buoumlzelniteliklerşunlardır1) Ataerkil koumlleliğin ve soumlmuumlruumlnuumln yarı-

ataerkilbiccedilimlerininuzantısıolankoumlleciduumlzeninzayıfgelişimi

2)Oumlzeltoprakmuumllkiyetininzayıfgelişimivekomşuluktopluluğununsuumlrekliliği

3) Esas olarak guumlccedilluuml bir monarşik iktidarın(ldquoDoğu despotizmirdquo) oluşturduğu siyasaluumlstyapı

Ama bu ekonomik ve siyasal oumlzellikleribelirtirken bunlarınher zamanbuumltuumlndevletlereoumlzguuml oumlzellikler olmadıklarını da anımsamakgerekir daha sonra bunlarda klasik koumllecitoplumun oumlzelliklerinin ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlrOumlte yandan İlkccedilağ Yunan-Roma devletleri ndashoumlzellikle tarihlerinin başlarındandash Doğursquonuntoplumsal duumlzenlerinin tipik oumlgelerindenbirccediloğunu korurlar Doğu devletleri ile Klasikİlkccedilağrsquoın devletleri arasında hiccedilbir ilkeselfarklılık yoktur Bunları birbirinden ayıranikincil oumlzellikler bunları aynı toplumsal veekonominin iccediline yerleştirmemize engeldeğildirler

Doğursquonun buumlyuumlk tarihi bir oumlnemi vardır İlksınıflı toplumlarburadaortayaccedilıkmışlarYunan

veRomahalklarıtarafındanoumlzuumlmlenenvedahasonra ccedilağdaş uygarlığın temeli olan maddi vemanevikuumlltuumlruumlntemelleriburadaatılmıştır

2 Doğursquonun eski tarihinin kaynakları Bukaynaklar uumlccedile ayrılabilir Yunan ve Latinmetinleri arkeolojik kalıntılarDoğu halklarınındillerindeyazılmışmetinler

Oldukccedila eski zamanlardan beri incelenenYunan ve Latin metinleri biraz sonra soumlzkonusu edilecek olan Tevrat ve İncil XIXyuumlzyılın başlarına kadar Doğursquonun eskitarihinin yeniden kurulmasında ağır bastıBunlar aralarında bazıları Mısır Suriye veMezopotamyarsquoyı gezmiş olan İlkccedilağ tarihccedili vecoğrafyacılarının yapıtlarıdır oumltekiler ikinci elbilginlerindenyadaguumlnuumlmuumlzekadar gelmemişkitapların accedilıklamalı yorumlarındankaynaklanırlar Bu yazarlar arasında M OumlVyuumlzyılda yaşayan gezdiği uumllkelerin gelenek vegoumlreneklerini goumlzlemleyip betimleyerek birccedilokyolculuklar yapmış olan Grek yazarıHerodotosrsquoun oumlzel bir yeri vardır Herodotos

Mısır ve oumlteki devletlerin geccedilmişlerine ilişkinbirccedilokefsaneyiaktarır

Ama Herodotosrsquoun yazılarının XIX yuumlzyılbaşlarının yapıtlarına yansıyan ciddi yanlışlarıvardır Herodotos Pers krallarının ccedilağdaşıydıamaMısır ve Mezopotamya tarihinin başlangıccedilevreleriyle arasında 2500 yıl vardı bunundışındaDoğudillerinibilmiyorduPerslerleilgiliolarak verdiği bilgiler gerccedilekten değerliolmasına karşın Mısır uumlzerine anlattıklarıyuumlzeysel ccedilelişkili ve masalsıdır Herodotosrsquounyapıtı ancak Doğursquonun eski tarihinin en sonevresi iccedilin kaynak olarak kullanılabilir Aynıdurumdaha buumlyuumlk oranda şu ya da bu sorunailişkin olarak tek tek bilgiler veren daha yeniyazarlar (Strabron Diodoros Ploutarkhos) iccedilindesoumlzkonusudur

Yunanca yazan tarihccedililer arasında Mısırlırahip Manethon (MOuml III yy) ayrı bir yeresahiptirTapınaklarınarşivlerinegirmişveGrekokurlarauumllkesinin tarihini tanıtmakistemiştiNeyazıkkikitabıguumlnuumlmuumlzeulaşamadıonuancakdaha sonraki yapıtlarda yer alan alıntılardan

tanıyoruzManethonrsquoun ccedilağdaşıMezopotamyatarihini yazmayı deneyen Babilli rahipBerosersquouumlnyapıtlarınınyazgısıdaaynıoldu

Demek oluyor ki İlkccedilağ yazarlarınınmetinleriDoğursquonuneskitarihineilişkinoumlnemsizverileri kapsamaktadır bunlar Hindistanrsquodandaha da az soumlz ederler (Hint sarayında GreksefiriolanMegasthenesrsquoinkitabındaMOumlIVveIII yy dolaylarında bu uumllkenin toplumsal vesiyasal duumlzenine ilişkin bazı bilgiler vardır)Ccedilinrsquoe gelince İlkccedilağ tarihccedililerinin bu uumllkehakkında hemen hemen hiccedilbir bilgileri yokturBu nedenle Doğursquoda yapılan arkeolojikkazıların başlarına kadar bilginler Doğursquonuntarihiyle ilgili belgelerden yoksunbulunuyorlardı derinlemesine incelemeleregirişemiyorlardı

Duumlzenli kazılar Yakın Doğursquoda XIXyuumlzyılın ortalarında başladı Botta ve LayardAsurlularrsquoınkrallıksaraylarınıbulguladılardahasonraAşağıMezopotamyakentlerininkalıntılarıortaya ccedilıkartıldıBu kentlerin arasındaBabil veLagaş da bulunmaktadır Mısırrsquoda buumlyuumlk

ccedilalışmalara girişildi tapınak ve mezarlarınkalıntılarıincelendi

XIXyuumlzyılsonlarıileXXyuumlzyılbaşlarındayapılankazılarDoğursquoyailişkinbilgilerimizidahada zenginleştirdi J de Morgan Mısır ve Batıİranrsquoda sınıflı toplumların doğuşundan oumlncekidoumlneme ait yapılar ortaya ccedilıkardı İngilizFlinders Petrie başta Kahun kentinin kalıntılarıolmakuumlzereMısırrsquodakikentleri incelediKuumlccediluumlkAsyarsquodaWinckler ve Macridy Bey BoğazkoumlyyakınlarındaHititlerrsquoinbaşkentiHattutaşrsquoıortayaccedilıkardılar

Arkeologların ccedilalışmaları iki savaş arasında1920-1930 dolaylarında oumlzellikle verimliolmuştur Eski Hint uygarlığının (İndushavzasındaMohendjo-DaroveHarappakazıları)ortayaccedilıkartılmasıAnianyakınlarındabirkentteve mezarlarda ilkel toplum ve sınıflaraboumlluumlnmuumlş ilk toplumla ilgili Sumer kentlerindekazılar yapılması Akkad kentlerinin (KişAshnounnak vb) incelenmesi Orta FıratrsquotaMari Krallığının Fenike kenti Ugaritrsquoinbulunması Kuzey Suriyersquode (Alalah ve Samal

kentleri) kazılar yapılması Doğursquonun tarihineilişkin duumlşuumlncelerimizi buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirenoumlteki bulguların yapılması hep bu doumlnemdeolmuştur Kendisinden oumlncekilerden ccedilok dahafazla işyapılanyirmiveotuzyılları ccedilalışmalarıozamanakadarbilinmeyenyadapekazanılanuygarlıklarınkalıntılarınıortayaccedilıkardı

Bu doumlnemde Mısırrsquoda oumlnemli bulgularyapıldı 1922rsquode bir firavunun el değmemişmezarı bulundu bir başka mezar da İkinciDuumlnyaSavaşırsquondanpekazoumlnceTanisrsquoteortayaccedilıkartıldı Birincisinin (Tutankhamon) ancakbirkaccedil yıl huumlkuumlm suumlrmuumlş ve genccedil yaşta oumllmuumlşolmasına ikincisinin Mısırrsquoın eski tarihininsonundaYakınDoğursquodakiuumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdiğisırada uumllkeyi youmlnetmiş olmasına karşın ikimezarın da Mısır tarihi ve kuumlltuumlruumlnuumlnincelenmesinde olağanuumlstuuml oumlnemi vardırSakkarahrsquota en eski Mısır huumlkuumlmdar ve ilerigelenlerinin mezarları ortaya ccedilıkartıldıbunlardan en dikkate değer olanı elliden fazlaodasıolanHemakirsquoninmezarıdır

On yılın bulguları Mari ve Ugarit Harappa

ve Alalah bulgularıyla boy oumllccediluumlşemezler amabunlar da eski tarihin bazı sorunlarınıaydınlatmaktadırlar Tell-Hassoun (Asur) vebaşka yerlerde yapılan kazılar tarım vehayvancılığın başlangıcı ve Yakın Doğursquodakentlerin ortaya ccedilıkışına ilişkin duumlşuumlncelerimiziaydınlığa kavuşturmaktadırlar Gezer HatsorBet-Tsour ve Filistinrsquoin oumlteki İlkccedilağmerkezlerinde yapılan kazılar Kenanlılardoumlneminde uumllkenin eriştiği yuumlksek kuumlltuumlretanıklık etmekte ve tarihinin yenidentasarlanmasını kolaylaştırmaktadır Helouanrsquoda(Mısır) Mısır Devletinin kuruluş doumlnemindenkalma buumlyuumlk bir yeraltı mezarlığında kazıyapıldı Ccedilinrsquode Anian yakınlarında MOuml IIbinin ikinci yarısından kalma buumlyuumlk bir mezarbulundu

Sovyet arkeologlarının Kafkasoumltesi ve OrtaAsyarsquoda yaptıkları ccedilalışmalar ccedilok değerlibelgeler sağladı B Piotrovski Erivanyakınlarındaki Urartu kalesinin kalıntılarınıccedilıkardı sonra aynı boumllgede Arine-Berdtepesinin uumlzerindeki bir başka Urartu kalesinin

kalıntılarını buldu S Tolstov ve ccedilalışmaarkadaşları ccediloban tribuumllerin tarihini ve OrtaAsya koumlleci devletlerinin doğuşunu accedilıklayanbirccedilokyapıbuldular

Arkeoloji demek ki unutulmuş ya da iyibilinmeyen uygarlıkları accedilıklayarak Doğursquonuntarihine ilişkin bilgilerimizi oumlnemli oumllccediluumldezenginleştirdi Doğursquonun eski kuumlltuumlrmerkezlerinde yapılan kazılar bilgimizigenişletip derinleştiren yeni bilgilersağlamaktadır

KazılarherşeydenoumlnceDoğursquonunekonomikve toplumsal tarihini aydınlatan somut yapılarıguumln ışığına ccedilıkardılar Araccedil-gereccediller kapkacaklar hayvan kemikleri ve oumlteki kalıntılarekonominin evrimini goumlsterdiler saraylar vebasit konutlar eski kentin goumlruumlntuumlsuumlnuumlgoumlzuumlmuumlzuumln oumlnuumlne getirmektedirler 1954yılında o zamana kadar bilinmeyen bir IIIsuumllalefiravunuolanSahmenetrsquoinmezarınıbulanarkeologMZ Goneimrsquoin kazıları Mısırrsquola ilgiliilginccedil belgeler sunmaktadır ParrotrsquonunMarirsquodeyaptığı ccedilalışmalar bir krallık sarayının Tanrıccedila

İştarrsquoın bir tapınağının buumlyuumlk konak ekyapılarının bir saray okulunun yanı sıra kerpiccedilevli yoksulmahallelerinin eski biccedilimlerine goumlretasarlanmasını sağladı Mari yeraltı mezarlığıaynı zamanda buumlyuumlk bir servet farklılığınatanıklık etmektedir Kerpiccedilten yapılmışgoumlsterişsiz mezarların yanı sıra taştan yapılmışgoumlrkemlimezarlara da rastlanmaktadır Fayoumvahasındaki Kahunrsquodan Hoang-ho kıyısındakiAnianrsquoa kadar Doğursquonun buumltuumln eski kentleribununbenzeribirgoumlruumlnuumlmsunarlar

Ama somut kalıntılar toplumsal ilişkilerhakkındaancakbasitbilgilerverirlerSivil tarihbiryanakoumllecitoplummuumllkiyetbiccedilimleriyadasiyasal uumlstyapıya ilişkin ayrıntılı oumlzelliklerioumlğrenemeyizBunedenlemetal taşkemikkiltabletler papiruumls parşoumlmen gibi maddelerinuumlzerinegeccedilirilmişyazılarınbulunmasınaoumlzelbiroumlnem veririz Doğu halklarının dillerindeyazılmışmetinlerin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlXIX veXXyuumlzyıllardayapılankazılarınsonundaancakincelenmeye başlandı Bu metinlerden bazıları(oumlzellikle Ccedilin ve Hint dillerinde)11

kuumltuumlphanelerdesaklananelyazmalarısayesindetanınabildiİnciliccedilindedurumaynıdır

Yakın Doğu tarihinin en karmaşıkkaynaklarından biri olan İncil II binlerdenitibarendeğişikdoumlnemlerdeoluşmuşveMOumlIIyuumlzyıla doğru toplanmış olan her tuumlrluuml(destanlar yıllıklar yasalar tanıtmacı dinsel veşiirsel yapıtlar) Sami ve oumlzellikle İbranigelenekleri derlemesidir Hiccedil kuşkusuz enoumlnemli boumlluumlmuuml papazlar sınıfının ccedilıkarlarınahizmetedecekbiccedilimdedeğişikliklereuğramıştırİncil oumlnce Yahudilerin daha sonraHıristiyanların kutsal kitabı oldu Uzun suumlreAllah tarafından goumlnderildiğine inanıldı Bunedenle İbranilerin ve komşularının tarihleriyleilgili olarak iccedilerdiği bilgilerin Ortaccedilağrsquoda hiccedilbirkısıtlamaya uğramadan kabul edilmiş olmasıdoğaldır Ama Ortaccedilağ ve feodal duumlnyagoumlruumlşuumlne karşı accedilılan savaşta gelişen İncileleştirisi ldquokutsalrdquo yazıların iccedilerdiği tekrarlarınccedilelişkilerin ve yanlışların ortaya ccedilıkmasına yolaccediltıBueleştirininoumlncuumlsuumlXVIIyuumlzyılınbuumlyuumlkmaddeci filozofuB Spinoza oldu ondan oumlnce

bir XII yuumlzyıl bilgini olan Aben-Ezra İncilmetnindeki ccedilelişkileri goumlstermişti Spinozarsquonınduumlşuumlnceleri J Wellhausen S Mowinckel vedaha başka araştırmacılarla tekrar ele alındı NNikolskiARadoviccedilgibitarihccedililerbubağlamdabir adım daha attılar Metnin yalnızca yazınsaleleştirisiyle yetinmeyip her kitabın iccedilerdiğitoplumsal duumlşuumlnceleri yazarların yapmışoldukları değişikliklerin toplumsal kaynaklarınıortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar 1950 dolaylarındaUumlrduumlnrsquode bulunan İbrani parşoumlmenlerinin İncileleştirilerini destekledikleri goumlruumlluumlr MOuml IIIyuumlzyıl ileMS II yuumlzyıl arasındaki doumlneme aitolan bu parşoumlmenler geleneksel Ortaccedilağmetinleriyle oumlnemli ayrılıkları olan İncilparccedilalarınıdaiccedilermektedirler

Bu da goumlstermektedir ki İncilrsquoin verilerininYakın Doğu tarihinin (oumlzellikle MOuml bininciyıllar) incelenmesinde kullanılabilmeleri iccedilinbuumlyuumlk bir dikkat ve sakınımla incelenmelerigerekmektedir

Belgesel bakımdan daha oumlnemli olanlarbuumlyuumlk bir ccediloğunluğu kazılarla ortaya ccedilıkartılan

Mısır Sumer Akkad Hitit Urartu yazılıbelgeleridir Bu kalıntılardan bazıları (kaya veduvar yazıları papiruumlsler) XVIII yuumlzyılbilginlerincedebilinmekteydileramahiyeroglifyazıları (Yakın Doğu uluslarının ccediloğununyazıları iccedilin de durum aynıdır) okuma sanatıunutulduğu iccedilin bunlar uumlzerinde araştırmayapma olanağı bulunamadı bu metinlerinincelenmesinden oumlnce bu yazıların ccediloumlzuumlmuumlnuumlnoumlğrenilmesigerekiyordu

Uumlccedil tuumlrluuml yazılan Mısır yazısının okunmasısorunu 1822 yılında Champollion tarafındanccediloumlzuumlmlendi Champollion aynı isimli MısırlimanındabulunanldquoRosette taşırdquo adıverilenbiryazıdan yola ccedilıktı Aynı yazı uumlccedil keztekrarlanmıştı Grek eski hiyeroglif ve demotik(kaynakbakımındandahayeniMısıryazısı)

Grekccedilemetnin okunması bunun taş uumlzerineMısır dilinde (iki kez) ve Grekccedile yazılmış vefiravun V Ptolemaiosrsquoun onuruna yayınlanmışbir kararname olduğunu ortaya ccedilıkardı YaniMısırdilindeyazılmışmetninccedilevirisiydibuKraladlarının ldquokartuşrdquo adı verilen oval ccedilerccedilevenin

iccedilinealındığıChampollionrsquodanoumlncebiliniyorduChampollion kartuş sayesinde firavun adınıoluşturanhiyeroglifleribelirlediveboumlyleceMısıryazısının anahtarını bulduAynı youmlntemleoumltekiyazılardaki Kleopatra Berenice AlexandreadlarınıokudusonraMısıradlarıolanThoutmesveRamsesrsquoi ccediloumlzuumlmledi Buumlyuumlk sayıda işaretlerioumlğrendikten sonra soumlzcuumlkleri ve tuumlmuumlylemetinleri okumayabaşladıKopt dili (HıristiyanMısırrsquoın dili) Arapccedila ve İbranice bilgisi bualanda kendisine yardımcı oldu Birccedilokhiyeroglifin anlamını saptadı ve bir Mısırdilbilgisi oluşturduO zamandan bu yanaMısırbilimisağlamtemellereoturmaktadır

CcediliviyazısınıGrotefendileRawlinsonccediloumlzduumlGrotefend direşken kişiliği ve sağlam

varsayımlar sayesinde 1802 yılında uumlccedil tipccediliviyazısıyla yazılmış bir Kserkses doumlnemiyazıtının uumlst boumlluumlmuumlnuuml okumayı başardı AmabuumltuumlnişaretlerinanlamınıbulamadıSorunyarımyuumlzyıla yakın bir suumlre duumlnyanın buumltuumlnbilginlerini heyecanlandırdı En zoru Babildilinde yazılmış olan metindi ccediluumlnkuuml işaretler

heceleri ve soumlzcuumlkleri temsil ediyorlardı ayrıcaher işaretin birden ccedilok anlamı vardı Babilccediliviyazısı 1850 dolaylarında kral DariusrsquounBehistounrsquodabirkayauumlzerineuumlccedildilde(ElamcaEskiPersceveBabilce)yazılmışolanbuumlyuumlkbiryazıtını Rawlinsonrsquoın bulması sayesindekesinlikle ccediloumlzuumllduuml Buumlyuumlk bir guumlccedilluumlkccedilıkarmadanokunanPersccedilemetinde200rsquoeyakınkral uumllke ve ulus adı yer alıyordu Bu durumRawlinson Hincks ve Oppertrsquoa ilişkin Persccedileboumlluumlmuuml sonra daBabilce boumlluumlmuuml ccediloumlzuumlmlemekolanağı sağladı o sıralar Assurbanipalrsquoınsarayının kalıntılarında bulunan okultabletlerinden yararlandılarTabletlerin solundasoumlzcuumlkleri tuumlmuumlyle (ideogram) temsil edenişaretler sağında ise aynı soumlzcuumlklerin heceli vefonetik işaretli karşılıkları yer alıyorduMezopotamyarsquoda kullanılan ccediliviyazısı ccedilokkarmaşıktıveuumlccediltuumlrluuml(ideografiheceleredayalıvefonogram)yazılıyordu

Akkad ccediliviyazısıyla yazıldıkları iccedilin Hitit veUrartu metinleri kolayca okundu ama bilginlerHitit veUrartu dillerini bilmedikleri iccedilin bunları

anlamakguumlccedilluumlğuumlsoumlzkonusuydu İngilizbilginiSayce XIX yuumlzyılın ikinci yarısından itibarenUrartuyazıtlarınıokumayaveccedilevirmeyegiriştibudilin incelenmesinearmenologKKatkanovasurolog M Nikolski ve Sovyet bilgini GMelikişvili oumlnemli katkılarda bulundu BHrozny Birinci Duumlnya Savaşı suumlresince Hititccedileuumlzerine yaptığı ccedilalışmaları suumlrduumlrduuml ilk Hititccedilesoumlzluumlk 1952 yılında J Friedrich tarafındanyayınlandı Guumlnuumlmuumlzde Houit ve Hurriccediliviyazısıyla yazılmış metinlerin okunmasındabuumlyuumlkaşamalarolduUgeritrsquotebulunanFenikealfabesiyleyazılmışolantabletleraynıandadoumlrtbilgintarafındanokundu

Hitit hiyerogliflerini anlamak oldukccedila guumlccediltuumlama1950yıllarınadoğruKaratepe(Tuumlrkiye)rsquodeyapılan kazılar bilginlere MOumlVIII yuumlzyıldaiki dilde (Fenike dilinde ve Hitit hiyeroglifiyle)yazılmış yazıtlar sağladılar Boumlylece buincelemenin ayrılmaz parccedilası olan dilbilimseltemeleldeedilmişoldu

Mohendjo-DaroveHarappakazılarısırasındakalıntıları bulunan eski Hint hiyeroglifi yazının

ccediloumlzuumlmlenmesine olanak bulunmadı AslındaDoğursquonun oumlteki eski dilleri konusunda halayapılacak birccedilok şey var Dil bilgisinibelirlemekoumlzelsoumlzluumlklerhazırlamakokumanındoğruluğunu denetlemek Bilginlerin suumlrekliolarakoumlzel isimlerinvesoumlzcuumlklerinyazılışıgibiyapılmış ccedilevirileri de değiştirmek zorundakalmalarınınnedenibudur

Eski Doğu dillerindeki metinler son derececcedileşitlidir Bunları belli başlı iki boumlluumlmeayırabiliriz Belgeler ve anlatılar BelgeleryasalarlailgilidirXIXyuumlzyılbilginleriİncilrsquodeyer alan İsrail hukukunundışında İlkccedilağDoğudevletlerininyasalarınıbilmiyorlardıBabilkralıHammurabirsquonin yasaları 1901-1902 yıllarındabulunduDahasonrabilimMezopotamyaHititveAsur krallarının oumlteki yasalarıyla (genellikleparccedilalar)zenginleştisonzamanlardaTounael-Cebelrsquode (eski Hermopolis) muumllkiyet kira vemirasa ilişkin Mısır yasalarının parccedilalarıbulundu

Belgesel kaynakların ccediloğunluğunu resmicircbelgeler oluşturmaktadırMemur raporları satın

alma senetleri vasiyetler muumlbadele senetlerikira soumlzleşmeleri borccedil ve emanet senetleri vbAşağı Mezopotamya kentlerinde (ŞuruppakLagaş Larsa ve oumltekiler) yapılan kazılarsırasında MOuml III ve II binlerde uumllkeninekonomik yaşamını kavramamızı ndashsayılarınınccedilokluğunedeniylendashsağlayankiltabletlereyazılıbutuumlryuumlzbinlercebelgetoplandıBunabenzerarşivler Hurri kentinde Nuzirsquode MarirsquodeKapadokyarsquoda ve başka yerlerde bulunduKarmir-Blur kazılarında bazı tabletler ccedilıkartıldıPersepolis kaynaklı ldquohazinerdquo olaraknitelendirilen tabletler yayınlandı sonzamanlarda bunlar henuumlz pek iyi tanınmayanbir konunun incelenmesine ışık tutuyorlar EskiPersrsquotearacısızuumlreticinindurumuElimizegeccedilenpapiruumlsveyazılı taşMısırbelgelerikiltabletlereoranla ccedilok daha az ayrıca birccediloğu II bininortalarına ve daha yeni doumlnemlere ait Bunlarınarasında Arami dilinde yazılmış Persegemenliği doumlneminden kalma papiruumlsler debulunmaktadır

ldquoHarran envanterirdquo adıyla anılan belgenin

hayvanlar sulama araccedilları ve koumlleler de iccedilindeolmak uumlzereAsurlu soumlmuumlrgecilerin topraklarınıkapsayanlisteninayrıbiroumlnemivardır

Belgesel kaynaklar ayrıca oumlzel kişilerinmemurların kralların guumlnuumlmuumlze kadar gelenmektuplarını da kapsamaktadır sayıca fazlayazışmalardan biri ekonomik youmlnetimsel vemali konuları işleyen Hammurabirsquoninyazışmalarıdır İki mektup koleksiyonununYakın Doğursquonun dış politika tarihinianlamamızda ccedilok oumlnemli yeri vardır Marikrallarının MOuml XVIII yuumlzyılın yarısındaBabil Mari uumllkesi veAsur arasındaki ilişkilereışıktutanarşivleriveTellel-AmarnaadıverilenSuriye kralları Asur Babil Mitanni ve oumltekidevlet kralları tarafından III Amenofis veAkhenaton adlı firavunlara (MOuml XV yuumlzyılınsonu ile XIV yuumlzyılın başı) goumlnderilenmektuplar Bunlar Akhenatonrsquoun Tell el-Amarna yakınlarında kalıntıları bulunanbaşkentininolduğuyerdebulundular

Tarihsel metinler en oumlnemli anlatıkaynaklarını oluşturmaktadırlar Bunlar

oumlzellikle firavunların tapınaklarının dışduvarlarına kazıttıkları askericirc seferlere ilişkinyazıtlardır Alalah Kralı (MOuml XV yuumlzyıl)Idrimirsquoninki gibi kral oumlzgeccedilmişleri XV veXVIII yuumlzyıllarda dış politikasında meydanagelen duumlşmanlıkları ayrıntılarıyla anlatan Hititkroniklerigibi

Bir başka kaynak tuumlruuml de yalnızca manevikuumlltuumlr tarihini değil toplumsal ilişkileri dekavramamızakatkıdabulunanyazınsalmetinleroumlykuumllervedestanlardır

Sonuccedil olarak guumlnuumlmuumlzde değişik Doğudillerinde yazılmış birccedilok metin bilimadamlarının ellerinin altında bulunmaktadır Bumetinlerin sayısı her geccedilen guumln artmaktadırDoğutarihininincelenmesindeenoumlnemliyeribumetinlerdoldurmaktadır

3 Doğursquonun eski tarihinin incelenmesiXVIII yuumlzyıl ve XIX yuumlzyılın başlarındanitibarenDoğursquonuneskitarihiyleilgiliccedilalışmalarabaşlanmasına karşın bu girişimler doğal olarakbaşarıyla sonuccedillanmadı kaynak eksikliği

şematik ve yuumlzeysel yapıtlarla sonuccedillanıyorduAncak arkeolojik verilerin toplanması veyazının okunması bilgilerin son yuumlzyılınortalarından itibarenkurgusal şemalarıbiryanabırakıp Mısır ve Mezopotamyarsquonın tarihinisomut verilere goumlre yeniden duumlzenlemelerineolanak sağladı İlk Mısır ve Asur bilimcilerigenellikle metinleri yorumlayıp yayınlamaklayetiniyorlardı ama XIX yuumlzyılın sonundanitibaren Ad Erman G Maspero ve oumltekibilginlerinkigibisentezyapıtlarıortayaccedilıkmayabaşladı

Yeni bulunan uygarlıklar ile oumlteki İlkccedilağuluslarının uygarlıkları arasındaki ilişki sorunubu doumlnemde ortaya ccedilıktı bilim adamları busorunu F Delitzach ve HWinekler gibi bilimadamlarınınortayaattığıpanbabilizmkuramıylaccediloumlzuumlmlemekistedilerPanbabilizmhiccedilkuşkusuzdoğru bir duumlşuumlnceyi iccedilermektedir Babildestanlarını İncil mitleriyle (daha sonra daHammurabi yasalarının bulunmasıyla Babilhukukunu İbrani hukukuyla) karşılaştıranDelitzachveWincklerİncilrsquodeyeralanyasave

efsanelerin İbrani kuumlltuumlruumlnden ccedilok daha eskiolanBabilkuumlltuumlruumlnuumlnetkisindeortayaccedilıktıklarısonucunavardılarİncilrsquoineleştirilmesinebuumlyuumlkkatkılarda bulunan ccedilok oumlnemli bir sonuccediltur buAmapanbabilcilerbudoğrugoumlzlemde(oumlzelolsabile)durmadılarBugoumlzlemlerinibuumltuumlninsanlıkuygarlığının Babilrsquoden kaynaklandığını ilerisuumlrerekgenelleştirdilerMısırGrekCcedilinvehattaPeru uygarlıklarının beşiğinin Babil olduğunusavundular

Panbabilciler sonuccedil olarak uygarlığın temeldeğerlerinin belli bir noktada (Babilrsquode)yaratıldığı ve buradan buumltuumln duumlnyaya yayıldığıgibikesinlikleyanlışbirsonucaulaştılar

XIX yuumlzyıl ile XX yuumlzyıl sınırlarındaWincklerrsquoin yapıtlarını yazdığı sırada eskiSumer kuumlltuumlruuml henuumlz keşfedilmemişti ve bilimadamları Sumer-Babil uygarlığının doğuşuylailgili bir şey bilmiyorlardı Bu nedenleWincklerrsquoin tanıttığı biccedilimiyle Babil kuumlltuumlruumlmistikbirgoumlruumlnuumlşkazanmıştıTıpkıAthenarsquonıntepeden tırnağa silahlı olarak Zeusrsquounkafasından doğuşu gibi belli bir doumlnemde

ortayaccedilıkmışgibiydiBaşka bir deyişle panbabilciliğin temel

yanlışı evrimi yadsımasından kaynaklanıyorduEmperyalizm doumlneminde ortaya ccedilıkan bukuramınenbelirginoumlzelliğibudur

Başta Ed Meyer olmak uumlzere birccedilok bilgintarafındaneleştirildibukuramEdMeyerbirkaccedilciltten oluşan ve Yakın Doğu eski Yunan veRomarsquoyı da kapsayanİlkccedilağ Tarihirsquonin (1884-1902) yazarıdır Meyerrsquoin ccedileşitli kaynaklarınincelenmesine dayanan kitabı birccedilok ilginccedilgoumlzlemlericcedilermektedirYazarİlkccedilağuluslarınıntek evrim yolunu goumlstermek iccedilin kendisineevrensel tarih bakış accedilısını seccedilmiştir Amayazarın anlayışı yanlıştır ccediluumlnkuuml eski tarihiccedilağcıllaştırmakta bu toplumların koumllecioumlzelliklerini atmakta ve bunları ilk aşamadafeodal ikinci aşamada da kapitalist olarakgoumlstermektedirDoğuuumllkelerinineski toplumsalduumlzenlerinin tarihine aykırı bu yorumu Mısırtarihinde bir feodal boumlluumlnme doumlnemi veaydınlıkccedilı bir mutlakiyet niteliği bulan JHBreasted oumlrneğinde goumlruumlnduumlğuuml gibi daha başka

birccedilokaraştırmacınındakapıldığıbiryanılgıdırİlkccedilağDoğufeodalitesikuramıguumlnuumlmuumlzekadaryaşamıştırveyansımalarıLDelaportersquounDoğuAkdeniz Ulusları (1948) gibi E Drioton ile JVandier rsquon inMısırrsquoı (1952) gibi kitaplardagoumlruumlluumlr

1917rsquoden bu yana Batılı bilginlerineğilimlerinde ccedileşitlenmeler goumlruumllduuml Bubilginlerden faşist vakanuumlvistliğine bağlananlarDoğursquonun eski tarihine ırkccedilılık anlayışı iccedilindeyaklaştılar ve Hint-Avrupa tribuumllerini (Ari)ilerlemeninoumlncuumlsuumluumlstuumlnbirırkolaraksundularoumlte yandan despotik monarşiyi duumlzenlerin eniyisiolarakgoumlklereccedilıkardılar

Başka bilginler de tarihin akışınamateryalistbir yorum getirdiler ve aynı kaynaklarınincelenmesi sonucu eski Doğu toplumununevriminin ya da siyasal duumlzeninin oumlzelliklerinikavramaya youmlneldiler Oumlrneğin Th Jakobsonilk Sumer devletlerinin siyasal duumlzeniniincelediği yapıtında Doğu despotizmininebediliğine ilişkin gerici tezi temelinden sarstıGuumlnuumlmuumlzde birccedilok tarihccedili Doğu uygarlığının

oluşumuyla yakından ilgilenmektedirler İngiliztarihccedilisi G Childersquoın yapıtları bu konuyuişlemektedir Giderek ldquoKlasik Doğurdquonundışında yer alan Hindistan ve Ccedilin gibi uumllkeleredahabuumlyuumlkbirilgiyleyaklaşılmaktadır

Ama oldukccedila oumlnemli sonuccedillara karşın bolbelge birikimine karşın ccedilağdaş burjuva bilimiDoğursquonun eski tarihinin bireşimini yapabilecekduumlzeyde goumlruumlnmuumlyor 1953 yılında Parisrsquoteyayınlanan Uygarlıkların Genel Tarihirsquonin ilkcildi ile Duumlnya Tarihi (Berne 1952-1956)Uluslar ve Uygarlıklar (Paris 1936-1953) gibikitaplar bu duruma tanıklık etmektedirler Dineaşırıoumlnemveren idealistduumlnyagoumlruumlşuumlkoumllelikmuumllkiyet komşuluk toplulukları toplumsalmuumlcadeleler sorunlarının oumlnemsenmemesidurgunluk kuramının korunması Doğu tarihineilişkin olarak yazılmış ccedilağdaş yapıtlarınınbirccediloğunun en belirgin oumlzelliğinioluşturmaktadır

Ccedilarlık Rusyarsquosında bazı bilginler İlkccedilağDoğu uluslarının tarihiyle biraz ilgilenmişlerdiAma aralarından bazıları eski Doğu dilleri ve

arkeoloji alanlarındaki bilgileriyle doumlneminDoğubilimcileri arasında en oumlnemli yerialmaktaydılarBTouraievveVGolenichtchevgibi Mısırbilimciler bir dizi Mısır metniyayınladılar Asurbilimci M NikolskiKafkasoumltesinde bulunan Urartu Krallığına aitccediliviyazısıyla yazılmış yazıtları ve III binlerinMezopotamyarsquosına ait birccedilok ekonomikbelgeleritoplayıpyayınladı

İlericibilimingeleneklerinebağlıolanSovyetDoğu tarihccedililiği en başta toplumsal ilişkilerinniteliği sorunu olmak uumlzere kesinlikle yenisorunlarla ilgileniyor Bu sorun 1930 yıllarınadoğru ama biraz skolastik ve bilgiccedilce epeycetartışılmıştı Tartışma somut olgular uumlzerindedeğil Marxrsquotan yapılan alıntılar uumlzerindeyapılıyordu Ama Marxrsquoın bunları eski Doğubiliminin kuruluşundan oumlnce yazmış olduğu veldquoAsya tipirdquo12 yapıdan soumlz ederken Mısır veBabilrsquoi kesinlikle kastetmediği gerccedileği dikkatealınmıyordu Bu skolastikccedile Marx yorumuyanlış ldquoAsya tipi uumlretim tarzırdquo kuramıylasonuccedillandı Bu kuram yanlıştı ccediluumlnkuuml Doğu

uumllkelerinin evrimin ldquooumlzel bir yolurdquona ve soumlzdedurgunluk varsayımına dayandırılıyordu Bukuramın yandaşları Hammurabi ve II Ramsesccedilağının ldquoAsya tipi uumlretim tarzırdquonın ccedilağdaşzamanlara kadar suumlrduumlğuumlnuuml savunuyorlardıAkademi uumlyesi V Strouvo ldquoAsya tipi uumlretimtarzırdquo kuramını ccediloumlzuumlme bağlayıp MısırMezopotamya ve Hititlerdeki toplumsalilişkilerin koumlleci niteliğini kanıtlayarak oumlnemlibir iş yaptı Bununla birlikte V Strouvetopluluk uumlyesi oumlzguumlr ccediliftccedililere gereken dikkatigoumlstermez Bu boşluk eski Sumer ve Mısırrsquodakoumlleliğinataerkilbirniteliktaşıdığınıvetoplulukuumlyesi toprak sahiplerinin etkin ccedilalışmalarınıdışlamadığını kanıtlayan N Nikolski ve ATioumenev tarafından dolduruldu Ne yazık kibudoğru ilkelermutlaklaştırıldıBatılı bilginlerDoğu uumllkelerinin koumlleliğin klasik biccedilimlerini vetoprak muumllkiyetini kesinlikle tanımamışolduklarını ileri suumlrduumller Bu bağlamdaMezopotamyaeskiYunanveRomauumllkelerinintoplumsal ve siyasal duumlzenlerinin sanıldığındandaha ccedilok benzerlikleri olduğunu kanıtlayan I

DiakonovrsquounyapıtlarıccedilokoumlnemlibirroloynadıStrouve N Nikolski Tioumenev Diakonovaraştırmalarını oumlzellikle Mezopotamya uumlzerineyoumlnelttiler ccediluumlnkuuml bu alanda buumlyuumlk bir belgebirikimi vardı Oumlteki Sovyet bilginleri (AdvievLourie Mathieu Frantsev) Mısırrsquoı inceledilerMelikişvili Piotrovski ve KapantsianrsquoınccedilalışmalarıUrartutarihinebuumlyuumlkoumllccediluumldekatkıdabulundu Doğu tarihinin bazı boumlluumlmleri(oumlzellikle Hurrilerrsquoin Kaldersquonin Yeni Mısırİmparatorluğu tarihi) henuumlz iyi bilinmiyor eskiHindistan ve Ccedilinrsquoin derinlemesine incelenmesihenuumlzyenibaşlamışbulunuyor

4 Kronoloji Doğursquonun tarihinin enkarmaşık sorunlarından biri kronolojidir Doğuulusları olayları egemenlik suumlrelerine ya dabaşka rastlantısal (ldquoDurmatirsquonin kuruluşunuizleyen yılrdquo gibi) olgulara goumlretarihlendiriyorlardı genel bir hareket noktasıyoktu Doğursquonun kronolojisini yapmak iccedilinegemenlik suumlreleri belirtilerek kral ve hanedanlistelerinden yararlanılıyor Oumlrneğin oldukccedila

tamolanAsurkrallarınınbulunanlisteleriMOuml911 yılından itibaren Asur tarihinin olaylarınıdoğruyayakınoranda tarihlendirmemizeolanaksağlamaktadır Buna benzer belgeler daha eskizamanların kronolojisinde kullanılmaktadır Buşekilde Manethon Mısır suumllalelerinin listesiniyaptı ve Turin Papiruumlsrsquouuml firavunların listesini(hiccedilkuşkusuzbuumlyuumlkboşluklarlavebuumltuumlnMısırtarihini kapsamayacak şekilde) vermektedir Bunedenle bilginler ancak MOuml III ve II binyılların olaylarınıngoumlreceli kronolojisini (gelişsırasına goumlre) yapabiliyorlar eski metinlerdebazı astronomik olayların anılması kimi zamanbazı tarihsel zamanlarınkesin kronolojisinisaptamak girişimlerine olanak sağlıyordu amaIIIveIIbinlerinmetinlerindebutuumlrbilgilerpekaz yer almaktadır Bazı belgelerin (Tell el-Amarna mektupları gibi) kanıtladığı eşzamanlılık bazı siyaset adamlarının ccedilağdaşolduklarını ortaya ccedilıkardı ve tarihlerindoğrulanmasınaolanaksağladı

Buumltuumln bu etkenler oumlrneğin Hammurabirsquoninsaltanat suumlresini MOuml XXI ya da XX yuumlzyıla

yerleştiren genel bir kronoloji yapılmasınaolanak sağladılar Ama Marirsquode bulunandiplomatik yazışmalar ve 1942-1943 yıllarındayayınlanan ldquoKhorsabad krallık listesirdquoDoğursquonun buumltuumln kronolojisinin goumlzdengeccedilirilmesine yol accediltılar WF Albrightrsquoınkanıtladığı gibi Doğursquonun kronolojisi ldquokısaldırdquove oumlzellikle Hammurabirsquonin egemenliğininXVIIIyuumlzyıladenkduumlştuumlğuumlgoumlruumllduumlBusonuccedilHammurabi doumlneminin toprak eşyaları ileMOumlXVyuumlzyılın ccedilanakccediloumlmleği arasındabuumlyuumlkbirbenzerlik bulunduğuna tanıklık edenAlalah veUgarit buluntularının katmanbilimselincelemeleri tarafından doğrulandı Aralarında500yıllıkbirfarkolduğukabuledilebilirayrıcaHammurabi doumlnemi kalıntıları daha yeni birkatmanbilimsel tabakaya denk duumlşmektedir Bukatman Mısır takvimi incelemesinin uzunsuumlredir MOuml XIX yuumlzyılın ikinci yarısınayerleştirdiği IIIAmenemhetdoumlnemindenkalmaMısıreşyalarınıiccedilermektedir

GuumlnuumlmuumlzdeDoğursquonun kronolojisinin buumltuumlnanlaşmazlık konusu olan sorunları

ccediloumlzuumlmlenmeyehazırdurumdadeğildirvebirccedilokbilginWFAlbrightrsquoın ldquokısardquo kronolojisine SSimith ile A Ungnadrsquoın oumlnerdiği ldquoortardquokronolojiyi yeğlemektedir ama İkinci DuumlnyaSavaşırsquondanoumlncekullanılanldquouzunrdquokronolojininzamanını doldurduğu kesinlikle soumlylenebilirYeni bulgular hiccedil kuşkusuz Mezopotamya veMısır kronolojisini daha da kesin bir durumagetirecekler

II binlerin oumlteki uumllkelerinin (Hitit MitanniSuriye vb krallıkları) kronolojisi henuumlzyeterince oluşmuş değil bu alanda Babil veMısırtarihiyleeşzamanlılıktanyararlanılıyor11BkzHintveCcedilinrsquoleilgiliboumlluumlmler12 K MarxContribution a la critique deIrsquoeconomie politique Editions sociales Paris1951s5

ALTINCIBOumlLUumlM

SUMERVEAKKAD

1 Mezopotamyarsquonın coğrafyası GrekccedileldquoırmaklarınortasındakiuumllkerdquoanlamınagelenveDicle-Fırat havzasını kapsayan Mezopotamyaduumlnyanın en eski devletleri arasında yer alandevletlerinbeşiğidir

Dicle ve Fırat Doğu AnadolursquonundağlarındandoğarlarBaşlangıccediltabirbirineyakınolan bu iki ırmak daha sonra birbirlerindenuzaklaşır ve buguumlnkuuml Irakrsquoa girince tekraryaklaşırlar Mezopotamya adı verilen havzaburadabaşlarBuhavza ikiyeayrılırYukarıveAşağıMezopotamyadoğalkoşullarbakımındanfarklıdırlar

Batıda Mezopotamyarsquonın sınırları boyuncaArabistan uzanır yalnızca kuzeybatı ucundaAkdenizrsquoe en yakın boumllgede Asi NehrihavzasınaulaşırDoğursquodabuumltuumlnMezopotamyaboyuncaZagrosdağlarıkendisiyleİranarasındabir sınır gibi yuumlkselir Aşağı-MezopotamyaBasra Koumlrfezirsquone ulaşır Bu coğrafi durumuumllkenin eski tarihinde oumlnemli bir rol oynadıBurada yerleşmiş olan uluslar bu zenginhavzayı ele geccedilirmek isteyen dağ ve steptribuumlleriyle suumlrekli olarak savaşmak zorundakaldılar Ticari ve kuumlltuumlrel ilişkilere gelinceMezopotamyaulusları ilkinAkdenizuumllkeleriyle(AsiNehrihavzasından)ilişkikurdular

Aşağı-Mezopotamyarsquonın toprağı aluumlvyondanoluşmuşturMOumlIVveIbinlerarasındaBasraKoumlrfezi 250 kilometre daha kuzeyden başlıyorDicle ve Fırat ayrı yerlerden denizedoumlkuumlluumlyordu Daha eski zamanlarda hiccedilkuşkusuz buguumlnbirbirlerine enyakınolduklarıyerde denize kavuşuyorlardı Aşağı-Mezopotomyarsquonın aluumlvyonlu toprakları ccedilokverimlidirAmabutopraklarıişlemekiccedilinhalkın

buumlyuumlkbirccedilabagoumlstermesigerekiyorduBaşlıca guumlccedilluumlk yaz aylarının

kuraklıklarından ve su taşkınlarındankaynaklanıyordu İki nehrin taşkınları geniştoprakları temmuz-ağustos aylarına kadar sularaltında bırakıyordu Taşkın sırasında ve dahasonra kasım ayına kadar havalar guumlzeldirtoprak aşamalı olarak kurur ama duumlzensiz birşekildeYuumlksek yerlerde ccedilabuk kurur taş gibisertleşirveyarılıralccedilakkesimlerdetamtersineccedilekilmeyip bataklıklar oluşturan sular sıtmakaynağıdırBuolumsuzkoşullarlasavaşılmazsahalk accedillığa mahkucircmdu hastalıklardankırılabilirdi Mezopotamyarsquonın eski ve yenitarihleri bunun bir gerccedilek olduğunukanıtlamıştır Ama İlkccedilağrsquoda AşağıMezopotamya kalabalık bir nuumlfusu besleyenverimlibiruumllkeydibuccedilağdasayısızkuşaklarınemeğiyle su taşkınlarına engel olan ve kurakmevsimdesusağlayanbirduumlzenekkurulmuştu

Mezopotamyarsquonın oumlzelliklerinden biri deekonomik gelişme iccedilin ccedilok gerekli olanmadenfilizlerine ve temel maddelere (taş madenler)

hemen hemen sahip bulunmamasıydı Ağaccedilbakımından da durum aynıydı meyvesibesleyici olan ama goumlvdesi yapı işlerindekullanılmayan hurmadan başka bir ağaccedilyetişmiyorduTekzenginlikkildiKildenkerpiccedilkapkacakveyazıtabletleriyapılıyordu

Yukarı-Mezopotamyarsquoda durum değişiktirtoprak ve iklim başkadır su baskınları buradadaha az zarar verirler Bu nedenle buradaekonomikyaşamvegeleneklerdahadeğişiktir

2 Aşağı-Mezopotamyarsquoda sınıfların vedevletlerin oluşumuMezopotamyarsquonın en eskikoumlyuuml uumllkenin kuzeyinde Tell-Hassounrsquodabulundu Koumly Neolitik doumlnemden MOuml Vbinlerden kalmadır İlkel tarım yapılması iccedilinyeterli yağış alan bu boumllgeye ccediliftccedililer vehayvancılar yerleşmişti Birccedilok bilgin buinsanların IV binin başlarında Aşağı-Mezopotamyarsquoya (Sumer) buradan girdiklerinive Fıratrsquoın alt kesimindeki bataklık topraklarıdeğerlendirmeyebaşladıklarınıduumlşuumlnmektedir

Sumerrsquoin eski halkı su taşkınlarının

erişemeyeceği yuumlksek yerlere yerleşmiştiBalıkccedilılık kazma tarımı ve hayvancılıklageccediliniyor boyalı seramik ve bakır aletler(zıpkın bıccedilak) yapıyorlardı İnsanlar kil vekamıştan yapılmış kuluumlbelerde oturuyor vemezarlardan ccedilıkan eşyaların benzerliğinin dekanıtladığı gibi toplumsal ve servetselfarklılıklarıbilmiyorlardıBulunanbirccedilokkuumlccediluumlkkadın heykelleri Sumerrsquode anaerkilin IV bininilkyarısınakadarsuumlrmuumlşolduğunugoumlsteriyor

Sulama kanallarının yapımı uumlretim guumlccedillerinibuumlyuumlk oumllccediluumlde geliştirdi ccediluumlnkuuml toprağınbataklıklaşmasını oumlnlemenin dışında tarlalarınduumlzenliolaraksulanmasınısağlıyorduFazlasubendlere ya da goumlletlere aktarılıyor kurakmevsimlerde tarlalar bu bendlerden hattanehirlerden kanallarla getirilen sularlasulanıyorduAlccedilak toprakları su baskınlarındankorumak iccedilin ccedilevrelerine buumlğetler accedilılmıştıBaşlangıccedilta sulama işlerini şu ya da bu klantopluluğu yapıyordu ama geniş boyutluccedilalışmaları birccedilok topluluğun guumlccedil birliğinigerektiriyordu

Uumlretim guumlccedillerinin daha sonraki gelişmesiilkel topluluk duumlzeninin bozulmasına vetoplumsal sınıfların oluşumuna yol accediltı IVbinin ikinci yarısına ait sanat yapıtlarıccedilarpışmaları savaş arabalarında yapılansavaşları tutsak almaları temsil etmektedirTutsaklar koumlleleştiriliyor ve emeklerindensoylularınhizmetlerindeve sulamaduumlzenlerininyapımındayararlanılıyordu

Bu oumlnemli toplumsal ilerlemelere kuumlltuumlreldeğişimler eşlik etti Yazının bulunması (ilkinpictographique yazı) kerpiccedilten dinsel yapılarınyapımı (tapınaklar) Bu doumlnemden guumlnuumlmuumlzeav ya da tapınma sahnelerini goumlsteren ccedileşitliheykeller ve silindir biccedilimli muumlhuumlrler kalmıştırMezopotamyarsquonın ilk insanları yuvarlandığızaman nemli kil uumlzerinde bir iz bırakan bumuumlhuumlrlerden oumlzel muumllkiyet işareti olarakyararlanıyorlardıbelkide

Speiser ve Parrot gibi Batılı tarihccedililer buekonomik ilerlemeleri yeni etnik topluluklarınistilalarına bağlamaktadırlar Bunlara goumlredışardan gelen ve yazı heykel silindir-

muumlhuumlrleriveanıtsalmimariyigetirenSumerlerinistilası bu doumlnemde olmuştur Sonuccedil olarakaşamalı evrim duumlşuumlncesini yadsıyan vegelişmeyi bir ulusun goumlğuumlne bağlayan bukuram Aşağı-Mezopotamyarsquonın ilkel tarımcıhalkı ile IV binin ikinci yarısının Sumerleriarasında bir suumlreklilik bulunduğunu kanıtlayanFrankfortveChildetarafındanbiryanabırakıldıChilde bu nedenle bu boumllgenin eski halkınaprotosumeryentribuumller(Sumerlerinataları)adınıvermektedir

ToplumsalboumlluumlnmeninguumlccedillenmesiSumerrsquoinguumlneyinde (III binlerin başı) Ur krallıkmezarlığında bulunan kalıntılarla kanıtlandıKlan mezarlarından farklı olarak bu mezarlarbirccedilok odadan oluşan kerpiccedil yapılardırmuumlcevherle donanmış oumlluumlnuumln ccedilevresinde oumlkuumlzkoşulmuş arabalar silahlı savaşccedilılar ve ikicinsten koumlleler vardır Ur krallık mezarları (veMezopotamyarsquonınoumltekimerkezlerininmezarlarıKiş ve Mari gibi) bu uumllkede III binlerinbaşlarına doğru devletin oluştuğuna tanıklıketmektedirler

Başlangıccedilta burada buumlyuumlk sayıda bağımsızsitelerndashbağımsız devletler (EriduUr ŞuruppakUmma Lagaş Kiş Mari vb) kuruldu BusitelerdeIIIbinlerdeayrışık(heterojen)birhalkyaşıyordu Sumerrsquoin kuzeyinde bulunanAkkadrsquodaveFıratrsquoınortakesimlerindetipvedilbakımlarından Sumerlerrsquoe benzemeyen tribuumlleryaşıyordu Bu tribuumller bir Sami dili (Akkadccedila)konuşuyorlardı ve Mezopotamyarsquonın batısındabulunan ovalarda yaşayan tribuumllerleakrabaydılar hiccedil kuşkusuz Akkadrsquoın Samileribatıdangelmişlerdi

Bununla birlikte Sumerler veAkkadlar IIIbinin başlarında ekonomik gelişim duumlzeyibakımından farklı değillerdi İkisi de ilkaşamasındakoumllecidevletlerkurmuşlardı

3 Sumer ve Akkadrsquoın ekonomik vetoplumsaldurumuBirccedilokresmicircbelge(oumlzellikleŞuruppak ve Lagaş arşivleri kaynaklı) Aşağı -Mezopotamyarsquonın III binin ortalarındakiekonomik durumu hakkında bize bilgilervermektedir Tarım tarlaların duumlzenli olarak

sulanmalarını sağlayan geniş kanal baraj vebendler duumlzeninden oluşan sulamayadayanmaktadır Toprak eşek ya da oumlkuumlzlerinccedilektiği ağaccediltan yapılmış ilkel karasabanlasuumlruumlluumlyordu kazma da hala ccedilokkullanılmaktaydıBuğdaysaplarıhemenbaşağınaltından kesiliyor hasattan sonra tarlalarahayvanlar suumlruumlluumlyordu Başak doumlvmek iccedilinharman yerinde oumlkuumlz ya da eşeklereccediliğnetiliyordu Harman yerine yığılan tanelerkuumlrekle savruluyorveambarlarda saklanıyorduTaneler daha sonra taş değirmenlerdeoumlğuumltuumlluumlyordu

En ccedilok uumlretilen tahıl ekmek ve birayapımında kullanılan arpa ve buğdaydıBunların dışında Sumerler keten mercimeksusam yetiştiriyor ve susamdan yağccedilıkartıyorlardıMeyve ağaccedillarından en oumlnemlisihurma ağacıydı hurmanın goumlvdesinden kapkacak liflerinden de ip ve hasır yapıyorlardımeyvesi ccedileşitli yiyeceklerde kullanılıyor sudabekletilen ccedilekirdeği ise hayvanlara yem olarakveriliyordu Sumer iklimi bağcılığa uygun

duumlşmediğiiccedilinşarabıkuzeydenithalediyorlardıMezopotamyarsquoda hayvancılık da gelişmişti

En eski metinlerde birccedilok kez koyun suumlruumllerianılmıştır Hayvanlar bataklık otlaklardayaylaklardaotluyorlardı ağıldahayvanlarayemveriliyorduEtvesuumlticcedilinsığırbesliyorlarsuumlttenyağ ve peynir yapmasını biliyorlardı koyun etive yuumlnuuml iccedilin yetiştiriliyordu daha oumlnce debelirttiğimiz gibi eşek ve oumlkuumlz yuumlk hayvanıolarak kullanılıyordu Sumerlerin atları yoktuNihayet kuumlmes hayvancılığının (kaz oumlrdek)oumlnemlibiryerivardı

Bunlardan ccedilıkan sonuca bakılacak olursaMezopotamyalıların bir boumlluumlmuumlnuumln halabalıkccedilılıklageccedilinmesinekarşıneskibesinaramabiccedilimleri (avcılık balıkccedilılık) ikinci planaduumlşmuumlştuuml

AletlerIIIbininortalarındahalasondereceilkeldiAletlerin buumlyuumlk bir ccediloğunluğu taş ağaccedilve kilden yapılıyordu bakır IV binlerdenitibaren bulunmuştu ama bronz yapımı ancakIII binin ikinci yarısında oumlğrenilebildi Bunakarşın hiccedil kuşkusuz Sumer ccediloumlmlekccedililer

uumlretimlerinde ayak ccedilarkı ve fırın kullanmasınıbiliyorlardı Duumllger ve marangozlar araba vetekne yapmasını biliyorlar silahccedilılar mızrak vehanccediler yapıyorlardı Giysiler yuumln ve ketendendokunuyor silacirchlar bakırdan yapılıyorduKuyumcular altın guumlmuumlş ve değerli taşlardanziyneteşyalarıyapanbirersanatccedilıydılar

Yapı tekniği oldukccedila geriydi Basit konutlarkil ve kamıştan yapılıyordu kerpiccedil yalnızcatapınak ve sarayların yapımında kullanılıyorduBu yapılar konuları mitoloji ve tarihten alınanalccedilak-kabartmalarlabezeniyordu

Hiccedil kuşkusuz zanaatccedilı buumlsbuumltuumln tarımdankopmuş değildi ve ticari mallar durmadanyığılıyordu Bununla birlikte III bindenitibaren Sumerler dışardan metal taş sedirağacı ve şarap ithal ediyorlardı Başlıca ulaşımyolları Dicle ve Fıratrsquotı ayrıca bunları birbirinebağlayankanallardakullanılıyorduHafifyuumlklereşeksırtındataşınıyordu

Uumlretim guumlccedillerinin oumlnemli gelişimi sonucuortaya ccedilıkan en eski soumlmuumlruuml biccedilimi koumllelerinemeğinin kullanılmasıydı I Diakonovrsquoun

hesaplamalarına goumlre (hiccedil kuşkusuz tahmini)III binlerin ortalarında koumlle sayısı nuumlfusundoumlrtte birini oluşturuyordu ve kadınların sayısıerkeklerinkinden daha fazlaydı Başlıca koumllesağlama kaynakları savaşlar ve komşuuumllkelerden koumlle satın alınmasıydı (daha azsayıda) enderolarakdaccedilocuk satın alınıyorduBorccedilyuumlzuumlndenoumlzguumlr insanlarınkoumlledurumunaindirgenmesibaşlangıccediltasoumlzkonusudeğildiBudurum ilk kezMOuml XXIV yuumlzyıl belgelerindeanılmaktadır

Sumer ve Akkadrsquoda koumlleliğin ataerkil birniteliğivardıKoumllelerinuumlretimdeayrıbiryerleriyoktu oumlzguumlr insanla eşit ccedilalışıyor ve ccediloğuzaman aynı işi yapıyorlardı Emeklerinden evişlerinde yararlanılıyordu sulama şebekelerininyapımında sebze ve meyve bahccedilelerinde deccedilalıştırılıyorlardı ccediloban ve hasatccedilı koumlleler devardıBuumlyuumlkbirccediloğunluğununsahibitapınaklarve youmlneticilerdi ama aynı şekilde bireylerin dekoumllelerivardı

Nuumlfusun ccediloğunluğunu topluluk uumlyesi topraksahiplerioluşturuyorduSumer-Akkadkomşuluk

topluluğu sulu tarım gelişince ortaya ccedilıktıAşağı-Mezopotamyarsquoda normal ekonomikyoumlnetimsularınduumlzenlidağıtımınabağlıydıBunedenle komşuluk topluluğu topraklarınyoumlnetiminden ccedilok su kaynaklarının muumllkiyetinindashnehir ve kanal sektoumlruumlndash korumakta yararlıoluyordu Aynı zamanda yeni sulamaşebekelerinin yapımı barajların accedilılması vekapatılması kanalların temizlenmesi gibiccedilalışmalar topluluğu guumlccedillendiriyordu ccediluumlnkuumluumlyelerin işbirliğini ve ortak ccedilalışmayıgerektiriyordu Bu işler kısa zamandatamamlanıyor ve yuumlzlerce kol guumlcuumlnuumlnbirleşmesiyle gerccedilekleşiyordu Aşağı-Mezopotamyarsquoda su muumllkiyetinin oynadığıoumlnemli rol Sumer-Akkad topluluğunabir su vetopraktopluluğuniteliğiveriyordu

Su ve toprak toplulukları birccedilok kuumlccediluumlk vebuumlyuumlk aileyi kapsıyordu oumlzellikle uumllkeninguumlneyinde anaerkil kalıntıların oumlnemli oumllccediluumldesuumlrmesine karşın bu ailelerde saban tarımı vehayvancılığın ağır basan etkisinin belirlediğiataerkil bir nitelik egemendiHayvan ve toprak

artık kuumlccediluumlk ailelerin muumllkiyetindeydi amabuumlyuumlk aile ve topluluğun yaygın hakları muumllksahiplerinin haklarını sınırlandırmaktaydı Budurum Şuruppakrsquoın (MOuml XXVI-XXIVyuumlzyıllar) satın alma soumlzleşmelerinde accedilıkccedilagoumlruumllmektedir buna goumlre toprak genel olarakbirccedilok ortak muumllk sahibi tarafından satılıyorbunakarşılık akrabalar (yadakomşular) satılantoprakdolayısıylayitirdiklerimuumllkiyethaklarınakarşılık olarak armağanlar alıyorlardı Belgelerbunları anlamlı ldquoortakrdquo deyimiyletanımlamaktadır Toprak satıcısının buumlyuumlkaileler hatta komşuluk topluluğu olduğusoumlzleşmeler de biliniyor Hiccedil kuşkusuztoprakların bir boumlluumlmuuml komşuluk topluluğu vebuumlyuumlkailelereaitti

Toprakların hayvanların ve oumlteki muumllklerintoplulukların uumlyeleri arasındaki paylaşımı eşitdeğildi Doğuştan soylular 100rsquoden 300 dekaraulaşan geniş topraklara sahip bulunuyorduSoylu sınıfa oumlzguuml muumllkiyet buumlyuumlk ailelerinelinde bulunuyordu Klanlar duumlzenini sonaşamasında korumak isteyenler doğuştan

soylularsınıfıydıvebusınıfınguumlcuumlccediloğuzamanbuumlyuumlk aile ve klan ilişkilerinin suumlrduumlruumllmesinedayanıyordu Soyluluk kendi topraklarındayalnızca koumlleleri değil aynı zamandayoksullaşmış akrabaları bağımlılaşmış oumlzguumlrinsanlarıccedilalıştırıyordu

Tapınakların muumllkleri uumllke ekonomisindeoumlnemli bir yer tutuyordu MOuml III binlerinortalarına doğru Lagaş tapınakları krallığınişlenen topraklarının yarısına yakın boumlluumlmuumlnesahip bulunuyordu Yuumlksek ruhban sınıfısoylulardan oluşuyordu ve tapınakların muumllkuumlsonuccedil olarak doğuştan soylular sınıfınıniktidarınıpekiştiriyordu

Tapınakların toprakları iki tuumlrluuml işletiliyorduBu toprakların bir boumlluumlmuuml oumlzguumlr ccediliftccedililerekiralanıyordu bu ccediliftccedililer ayrıca hayvan veekecektohumdaalıyorlarvebunlarınkarşılığınıuumlruumlnle oumlduumlyorlardı doğrudan doğruyatapınakların denetiminde bulunan oumltekitopraklar koumlleler ve elde edilen buumltuumln uumlruumlnuumltapınak ambarına teslim etmek zorunda olanemeğinin karşılığını tahıl ve bazen başka

yiyecekolarak alanoumlzguumlr ccediliftccedililer (ldquoşublugalirdquo)tarafındanişleniyordu

Tapınak kadrosu iccedilinde ccediliftccedililerden başkazanaatccedilılaryazıcılarşarkıcılarvbvardıDevletordusunun oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturan biraskericirc birlik ccedilıkartılıyordu Koumllelere kiralanantopraklar tapınağın malı olduğu iccedilinbirbaşkasına devredilemiyordu ama komşuluktopluluklarında her zaman yuumlruumlrluumlkte olanataerkil ilişkiler enoumlnemli rollerini yitirmişlerdiburada

Yuumlksek ruhban sınıfı koumlleler koumlleleşmişoumlzguumlr insanlar ya da ccediliftccedililer tarafından işlenentopraklardan da pay alıyordu Soylu sınıfhayvancılıktan buumlyuumlk gelirler sağlıyor vetapınağın payından da buumlyuumlk yiyecek paylarıalıyordu

4 Sumer veAkkadrsquoın siyasal duumlzeni MOumlIII binlerin ortalarında Aşağı-Mezopotamyarsquodabirccedilok kuumlccediluumlk devlet vardı Bu devletlerdenLagaş adıyla anılan devletin topraklarınınyuumlzoumllccediluumlmuuml (sulanmayan topraklar da iccedilinde

olmak uumlzere) 3000 kilometre kareydi veccedilevreleri surlarla ccedilevrilmiş irili ufaklı on kadaryerleşim merkezini kapsıyordu toplam nuumlfusuda150000dolaylarındaolmalıydıUumllkedeyirmikadar tapınakve ccedileşitli tanrılara adanmış kutsalyervardı

Devletin başında patesi (bazı bilginler buSumerce adı ldquoensirdquo şeklinde de okuyorlar)bazendelugal(soumlzcuumlkanlamıbey) adıverilenbirhuumlkuumlmdarbulunuyorduPatesigenelolarakbelli bir soylu aileden seccedililiyor ve yerine ccediloğukez kendi oğulları geccediliyordu Patesi baş rahipve tanrıların vekilliği goumlrevlerini yapıyordutapınağınmilis kuvvetlerine komutanlık ediyorbaşta yapı ve sulama ccedilalışmaları olmak uumlzeretapınağınekonomisiniyoumlnetiyorduBaşlangıccediltapatesi rahip-kral olarak kabul ediliyordu bunedenle bu duumlşuumlnceye bağlı olarak kralınoumllduumlruumllmesi ya da azli dinsel geleneği enazından kralın tasfiyesi şeklinde bile olsaMezopotamyarsquodauzunsuumlredevametti

III binlerin ortasında patesi henuumlz devlettopraklarınınteksahibideğildiSumerveAkkad

huumlkuumlmdarlarının buumlyuumlk ailelerden ya dakomşuluk topluluklarından toprak satın almakzorunda kaldıkları durumlar biliniyor Patesitapınakların topraklarını dilediği gibi deyoumlnetemiyordu

Kentlerde gerccedilek haklarla donanmış halkmeclisleri ve yaşlılar kurulları vardı Bunlarhuumlkuumlmdarı seccediliyor (ve belki de azlediyor)adalet dağıtıyor youmlnetimsel oumlnlemler alıyorpatesiyle temel politik sorunları (oumlrneğin savaşilanı) tartışıyor topluluğa yeni yurttaşlar kabulediyor topluluk muumllklerini vb youmlnetiyorlardıOumlrneğin topluluk ccedilobanı gibi youmlnetimtemsilcileriniatamayetkisiyaşlılarkurulunaaitti

Ordu hala bir halk oumlrguumltuuml kimliğinisuumlrduumlruumlyorduSavaşccedilılarıaynızamanda tapınaktopraklarının ccediliftccedilileri ccedilobanları ccediliftlikkiracılarıydılar Buumltuumln bunlar Aşağı-Mezopotamyarsquoda ndashhiccedil değilse III binlerinortalarına kadarndash askericirc demokrasinin oumlnemlikalıntılarının yaşamayı suumlrduumlrduumlklerine tanıklıketmektedir

Oumlte yandan yeni siyasal nitelikler de ortaya

ccedilıktı Nubanda adı verilen ve buyruğu altındabirccedilok yazıcı bulunan bir youmlneticinin youmlnettiğitapınak youmlnetimi oumlrguumltuuml ortaya ccedilıktı patesirsquoninoumlzelmuhafızoumlrguumltuumlkurulduDoğrudandoğruyapatesirsquoye bağlı olan bu oumlrguumlt askericirc demokrasigeleneklerinekoumlkluumlbiccedilimdetersduumlşmektedir

Sulama şebekesinin usccedilul bir biccedilimdekullanılması gereksinimi ve boumllgeler arasındakiekonomik ilişkilerin sıkılaşması Sumerpolitikasının birleştirilmesi eğilimini ortayaccedilıkardı Koumlleler uumlzerindeki iktidarınguumlccedillendirilmesi zorunluluğu bu merkezicircleşmehareketini yoğunlaştırdı Bazı devletlerhegemonya kurmaya kalkıştı ve ccedilevrelerindekitopraklarıepeycegenişlettilerKişveUrkrallarıbu akıma oumlncuumlluumlk ettiler ama Lagaş patesisi(XXVyuumlzyıl)EannatumrakipleriniyenmeyiveegemenliğiniMarisınırlarınakadargenişletmeyibaşardıBununlabirliktebubirleştirmelersuumlreklideğildigeccediliciydi

5SumerveAkkadrsquodatoplumsalmuumlcadeleAşağı Mezopotamyarsquoda sınıfların ve devletin

ortaya ccedilıkışı hiccedil kuşku yok ki koumlleler veefendiler arasında yoksullar ve doğuştansoylular arasında ccediletin bir Savaşıma yol accediltıKoumlleler ve oumlzguumlr tarımcılar uumlzerinde egemenlikşiddet yoluyla kuruluyordu bu durum uumlretimibizzat gerccedilekleştirenlerin hoşnutsuzluğuna vedirenmelerine neden oluyordu Oumlte yandangeniş muumllkleri ve tapınaklardaki ayrıcalıklıkonumunedeniyleguumlccedilluumldurumdabulunaneskisoylusınıfaskericircseferlerinveyoumlnetiminortayaccedilıkardığı yeni soylu sınıfa karşı ccedilıkıyordu Neyazıkkitarihselkaynaklarbubağlamdaayrıntılıbilgilervermiyor

Lagaş toplumsal sınıfları arasındakimuumlcadeleyi buumlyuumlk oumllccediluumlde yansıtan metinlerdenbiri Kral Urukaginarsquonın yazıtıdır Bu metindekendinden oumlnceki huumlkuumlmdar olan patesiLugalandarsquonınldquoguumlccedilluumllerrdquoyararınatopluluklarınhaklarını zarara uğrattığı okunmaktadır ldquoEskiyasalarrdquoı ccediliğnemiş buumltuumln Lagaş topluluklarınakendi yararlarına ve rahiplerin yararlarına aşırıvergiler koyan denetccedililer yerleştirmişToplananvergilerden hoşnut kalmayan rahipler halkı

duumlpeduumlz soymaya başlamışlar Koumlyluumllerinellerinden hayvanlarını kuumlmes hayvanlarınıbakır eşyalarını giyeceklerini meyvebahccedilelerinin en iyi ağaccedillarını ve meyvelerinialmışlar ve cenaze toumlrenleri iccedilin ccedilok yuumlksekuumlcretler istemeye başlamışlar Patesi ve yuumlksekgoumlrevliler en guumlzel beyaz koyunların yuumlnuumlnuumlkendi tekellerine almışlar ve adam başına 30gramguumlmuumlşvergisikoymuşlarhukukibelgelerve soumlzleşmeler iccedilin de vergiler getirmişlerUrukagina kendisi tahta geccedilince (MOuml 2370rsquoedoğru) vergileri eski durumuna getirdi haksızvergileri yasakladı topluluk denetccedililerinigoumlrevden uzaklaştırdı Urukagina yazıtındaldquooumlzguumlrluumlğuuml getirmekrdquole oumlvuumlnuumlyor Ama bureformlardan sonra bile soylu sınıfın patesininortadankaldırmayacesaretedemediğibuumlyuumlkbirekonomik guumlcuuml vardı Komşuluk topluluğuparccedilalanmasını suumlrduumlruumlyordu Kısa bir suumlresonra Lagaş bağımsızlığını yitirdi Bu devletiniccedilinde patlak veren karışıklıktan yararlananUmmapatesisiLugalzaggisiUrukaginarsquoyakarşıtekrar savaş accediltı ordusunu yenip Lagaşrsquoı

kendisine bağladı Bu zafer Ummarsquoyı zamanlabuumltuumln Sumerrsquoi boyunduruk altına alacak kadarguumlccedillendirdi Eski Uruk kentini kendine başkentyaptı

6 Akkad krallarının egemenliği altındaMezopotamya Bu arada uumllkenin kuzeyindeAkkadkrallarıguumlccedilleniyorduAkkadkentiDicleile Fırat arasında iki nehrin birbirine en yakınolduğu yerde bulunuyordu Akkadrsquoınyakınlarında Fırat uumlzerinde Sumerlerrsquoinkurduğu ama Samilerrsquoin fethedip buumlyuumlttuumlğuumliccedilinde guumlneş-tanrı Şamaşrsquoın tapınağı bulunanSipparkentivardıgeneFıratuumlzerindeOpisadlıoumlnemli bir merkez bulunuyordu Sipparrsquoınguumlneyinde gene Sippar uumlzerindeMezopotamyarsquonın en eski kentlerinden Kişvardı Akkad boumllgesinde Dicle ve Fıratarasından batıda Arabistan yollarına doğudaZagrosdağlarınaulaşankervanyolugeccediliyorduAkkadrsquoın merkezi durumu Sippar ile Opisarasındaki toprakları eline geccedilirebilirse kralınaoumlnemli yararlar sağlayabilirdi Akkad kralı

Sargon(eskiŞarukkin)buişiilkkezMOuml2369yılınadoğrubaşardı

Sargon Akkad patesileri soyundan değildikendisi yeni bir hanedan kurdu Hangikoşullarda iktidara gelmiş olduğu tam olarakbilinmiyor İlkccedilağın oumlteki huumlkuumlmdarları gibitarihsel kaynağına ulaşılması ccedilok zor olanefsanelerinkonusu

Sargon kral olunca orduya sırtını dayadıProfesyonel savaşccedilılardan oluşan 5400 kişilikbir ordu kurdu Sumer tapınak milislerininsıkışık saflarda savaşan ve uzun mızraklarladuumlşmanı vuran ağır silahlı askerlerdenoluşmasına karşın Sargonrsquoun ordusundaokccediluların buumlyuumlk bir oumlnemi vardı Ordununbuumlyuumlk bir ccediloğunluğunu kendi topluluklarındanayrılmış ve kral tarafından parayla tutulmuştopraksızinsanlaroluşturuyordu

Bu doumlnemde Aşağı-Mezopotamyamerkezicircleşmeye hazır durumdaydı Buolmaksızın sulamaya dayalı ekonominingelişmesiolanaksızdıticaretherbirikendioumllccediluumlbirimlerine sahip kuumlccediluumlk devletlerin sınırlarıyla

koumlstekleniyordu Nihayet koumlleliğin gelişmesikoumlle yığınlarını el altında tutabilmek iccedilinoldukccedila guumlccedilluuml bir oumlrguumltlenmeyi zorunlukılıyordu

Sargon işe Akkadrsquoı birleştirmekle başladıKişrsquoin ve buumltuumln Akkad devletlerinin kralıolunca guumlneye birccedilok başarılı seferler yaptıLugalsaggisirsquoyi yenerek Ur ve Lagaşrsquoı elegeccedilirdivebuumltuumlnSumerrsquoiboyundurukaltınaaldıSargon ve onun ardından gelenlerin iktidarlarıdoumlneminde ilk birleşik Mezopotamya Krallığıkuruldu

Akkad oumlzellikle ldquoduumlnyanın doumlrt boumllgesininkralırdquo uumlnvanını alan Sargonrsquoun torunuNaracircmsinrsquoin (MOuml XXIII yuumlzyıl) youmlnetimindebuumlyuumlkbirguumlccedilkazandıMariboumllgesindeZagrosdağlarında yaşayan tribuumllere ve Elamrsquoınkentlerine boyun eğdirdi Birlikleri DoğuAnadoludağlarınadayandı

Akkad kralları buumlyuumlk yapım ccedilalışmalarınagiriştilerSargonKişkentiniyenidenkurdurduAkkad sarayını onarttı birccedilok tapınak yaptırdıSulama ccedilalışmaları ccedilok geniş bir kapsam

kazandı Oumlzellikle Dicle ile Fıratrsquoı birleştirenbuumlyuumlkbirkanalkazıldıBuumltuumlnbunlaruumlyelerininbuumlyuumlk bir ccediloğunluğu sarayın ccedilalışmalarına zoraltında katılan toplulukların durumunu oumlnemlioumllccediluumldeağırlaştırıyorduOumlteyandan topluluklarıtopraklarını satmaya zorlayarak kenditopraklarını genişletiyorlardı Kralıntoplulukların topraklarını satın almasının soumlzkonusu edildiği bir Akkad yazıtı bulundutopraklar2000hektarıbulanparccedilalarhalindeeldeğiştirmişti Satışlara kentlerin halkmeclislerinin (kral yazıtlarında oumlzelliklebelirtiliyor) karar vermiş olmasına karşın satışuumlcreti (tahıl para giysi koumlle vb) genellikleklanyoumlneticilerineveakrabalarınaoumldeniyordu

Yuumlkuumlmluumlluumlklerin ccediloğalması topluluktopraklarının tekelleşmesi nihayet yorucu fetihsavaşları halkın hoşnutsuzluğuna nedenoluyordu Son belgeler Sargonrsquoun saltanatınınsonlarında iki ayaklanmadan soumlz ediyorlar Birbaşka oumlnemli ayaklanma da NaramsindoumlnemindeolduBuayaklanmayıAkkadkrallıksaltanatının desteği olan yeni askericirc ve

youmlnetimselsoylusınıfınınnuumlfuzkazanmasındankorkan ve krallık topraklarının kentlerin vetapınakların zararına genişlemesinden hoşnutolmayan soylular youmlnetti Kral ayrıca devletoumlrguumltuumlnuumln merkezicircleşmesine duumlşman olanSumerpatesilerinindedirenmesiylekarşıkarşıyakalıyordu

Naracircmsin henuumlz ayaklanmalarıbastırabiliyordu ama onun ardından gelenlerldquodoumlrt boumllgerdquo krallığının birliğini korumayıbaşaramadılar iccedil politika karışıklıklarına dıştehdit de eklendi 2200rsquoe doğru Akkad veSumer Mezopotamyalıların ldquodağlarıncanavarlarırdquoadınıverdikleriGutilerrsquoinsaldırısınauğradılar Gutiler Akkad krallığını ezdilerkentlerini (oumlzellikle kuzeydekileri) yağmaladılarvehalkaağırbirvergiyuumlkledilerGuumlneySumerkentleri bu istiladan daha az etkilendiler vebağımsızlıklarınıaşağıyukarıkoruyabildilerBukentler Gutilerrsquoe karşı savaşımı suumlrduumlrduumlleronları yenip uumllkeden ccedilıkardılar Bir suumlre sonraSumer ve Akkad tekrar birleştiler ama bubirleşmeUrrsquounhegemonyasıaltındaoldu

7 Urrsquoun hegemonyası (MOuml 2118-2007arası) Aşağı-Mezopotamyarsquoyı kendiegemenlikleri altında birleştiren Ur krallarıldquoSumer ve Akkad Krallarırdquo adını almışlardıdaha sonra IIIUr hanedanı adını kabul ettilerBunlardan en uumlnluumlleri elli yıla yakın egemenliksuumlren Şulgirsquodir ŞulgiAsurrsquoa boyun eğdirmeyibaşardıveElamordularıkarşısındabirccedilokzaferkazandı

III Ur hanedanı doumlneminde sulu tarım vemesleklergelişmelerinisuumlrduumlrduumllerSumerlerveAkkadlar taşkınlar doumlneminde su altındakalmayan Dicle boyundaki geniş topraklarıdeğerlendirdilerBuboumllgede ldquoyuumlksek tarlalarrdquoakadar succedilıkarmak iccedilinoumlzelbirduumlzenkurdularSabanlı tarım artık her yerde uygulanıyordutoprağı ldquoccedilizmekrdquoten fazla bir iş yapmayankarasabanın yerine toprağı alt uumlst eden ilkelsabanlardan yararlanıyordu eşeklerin yerinesabana oumlkuumlzler koşuluyordu SumerrsquodehurmacılıkAkkadrsquodabağcılıkyapılıyordu

III binlerin sonlarında kalan metinlerdebronz ccediloumlmlek marangoz dokuma

atoumllyelerinden maden yuumln odun vbambarlarından soumlz edilmektedir Tarım vemesleklerin evrimi tecim mallarının uumlretiminigeliştirdiveuumllkenindeğişikboumllgeleriarasındakiilişkiyiyakınlaştırdı

III binlerin sonunda gerccedilekleşen ekonomikilerleme iki ekonomik ve toplumsal eğilimeneden oldu İlkin ister yuumlksek topraklar olsunisterdoğalolaraksulanantopraklarolsuntoprakoumlzelmuumllkiyeti sağlamlaştıTopluluğunmuumllklerigiderek buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk ailelerin ellerinegeccedilmeye başladı bu da doğal olarak her tuumlrluumlservet eşitsizliğine yol accediltı Birccedilok insantoprağını yitirdi uumlcretli işccedili ya da buumlyuumlk muumllksahiplerinin topraklarında ccedilalışan kuumlccediluumlk kiracıdurumuna duumlştuuml bazen de kendisine en duumlşuumlkduumlzeyde yiyecek giyecek sağlayan ve ccedilalışmakoşullarını saptayan bir soumlzleşme ile kendinisattı

Tecimmallarınınccediloğalmasınınsonucuolarakortaya ccedilıkan faizciliğin gelişmesi oumlzguumlrinsanların durumunu daha da ağırlaştırdıfaizciler (oumlzellikle rahip ve rahibeler) meyve

bahccedilelerinetoprağavetaşınmazmallarayatırımyaptılar buumlyuumlk faiz karşılığında yoksullarabuğday para ve kerpiccedil verdiler borccedillarınıoumldeyemeyen borccedillular koumlle duumlzeyine indi Yakendisi alacaklılar hesabına ccedilalışacak ya dayakınlarındanbiriniccedilalıştıracaktır

Oumlzelmuumllkiyetin gelişmesi IIIUr krallarınınccedilıkardığı yasalarla onaylandı III binlerinsonlarına ait olan bu yasalar son zamanlarakadar bilinmiyordu Hanedanın kurucusutarafından yazdırılan yasa kısa bir suumlre oumlncebulundu

Bir başka eğilim de sarayın ekonomisininsağlamlaştırılmasıydıKendilerinden oumlncekilerinsiyasetlerini suumlrduumlren III hanedan krallarıtapınakların topraklarını ellerine geccediliripbuumlsbuumltuumln kendi youmlnetimlerine bağladılar Aynışekildetoplulukmallarınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumldehuumlkuumlmdarın eline geccedilti Uumlzerlerinde birccedilokkadın koumllenin ve ldquoguruşirdquolerin ccedilalıştığılatifundiyalar(ccedilokgenişoumlzeltopraklar)kuruldu

Guruşiler (savaş tutsağıyadayerliler)buumltuumlnyıl krallık topraklarında ccedilalışıyorlardı ve kendi

uumlretimaraccedillarındanyoksunbulunuyorlardıGuruşilerin dışında saray oumlzellikle hasat

mevsimindeoumlzguumlrguumlndelikccedililerkullanıyorduGuruşiler ve koumlle kadınlar kralın

atoumllyelerindehizmetgoumlruumlyorlardıKrallık ekonomisinin ve kralın toprak

muumllkiyetinin guumlccedillenmesi uumllkenin politikasınınmerkezicircleşmesine katkıda bulunuyordu SumerveAkkad kentlerinde patesilerin iktidarı hemenhemen ortadan kalkmıştı Artık kral tarafındanatananvegoumlrevdenalınanbirmemurdanbaşkabir şey değillerdi boumlylece eski soylu sınıfıntorunlarına son darbe indirilmiş oluyorduİktidarlarını sağlamlaştırmak iccedilin III Urhanedanının kralları kendi kendilerine tanrıpayesi verdiler Şulgi ve oğlu kendilerini tanrıilan ettilerBudoumlnemin sanat yapıtlarında ccediloğuzamanSumerveAkkadhuumlkuumlmdarlarınınkrallıkiktidarlarınınsimgelerinitaşıyantanrılarvardır

Ama krallık ekonomisinin sınırsız gelişimioumlzguumlr işccedililerin buumltuumln haklarından yoksunguruşilere doumlnuumlşmesi faizcilik ve borccedilyuumlzuumlnden koumlleleşmenin ccediloğalması krallığı

zayıflatıyordu Şulgirsquonin ardından gelenlerkomşuların baskısına guumlccedilluumlkle engelolabiliyorlardı Ur krallarının boyunduruğunukabuletmişolanElambağımsızlığınıeldeetmişve saldırıya geccedilmişti batıda bir Sami dili olanAmoritccedile konuşan goumlccedilebelerin Suriye ccediloumlluumlndenuumllkeniniccedillerinedoğruilerlediklerigoumlruumllduuml2007yılında Elamlılar Sumer kentlerini yıktılar vehanedanın son kralını tutsak ettiler Daha sonraAmorrirsquolerAkkad ve Sumer kentlerinde birccedilokoumlzerkhanedanlıklarkurdular

YEDİNCİBOumlLUumlM

BABİL

1BabilİmparatorluğununkuruluşuIIIUrhanedanının duumlşuumlşuumlnden sonra AmorrirsquolerAşağı-Mezopotamyarsquoya yerleştiler Başkentleriİsin ve Larsa olan iki krallık kurdular İsinkrallık iktidarının ilginccedil bir belgesi SumerceyazılanLipitiştaryasasıdırBirazdahakuzeydeMari ve Aşunnak Krallıkları vardı Aşağı veOrta-Mezopotamyarsquoya egemen olmak amacıylabuumltuumln krallıklar kendi aralarında savaşıyorlardıAma hiccedilbiri tasarılarını gerccedilekleştiremediUumllkeninbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlMOumlXIXyuumlzyıldakurulmuş olan kuumlccediluumlk Amorri KrallığınınBabilrsquoin huumlkuumlmdarları tarafından birleştirildi

Babil kralları Dicle ve Fıratrsquoın yaklaştığınoktada Orta Doğursquonun ticaret yollarınınbirleştiğiyerdekurulmuşolanbukentinelverişlidurumundanyararlandılarayrıcasiyasaldurumBabil krallarının işini kolaylaştırıyorduMari veAşunnak gittikccedile guumlccedillenen Asurrsquoa karşıyaptıklarısavaşlarınsonundazayıfduumlşmuumlşlerdioumlte yandan Larsa Elam saldırılarına karşıdurmakzorundaydı

Eski Babil İmparatorluğursquonun yaşadığıdoumlnem (MOuml 1894-1595 arası) Mezopotamyatarihinin oumlnemli bir boumlluumlmuumlduumlrMezopotamyarsquonın guumlney kesimi 300 yılboyunca ekonomik gelişme ve siyasal etkibakımındanyuumlksekbirduumlzeyeulaştıİlkAmorrikrallarıdoumlnemindekuumlccediluumlkoumlnemsizbirkentolanBabilbuumlyuumlkbirticarikuumlltuumlrelvesiyasalmerkezolduvebuyoumlneticiniteliğiniuğradığıfelaketvetalihsizliklere karşın Helenistik doumlneme kadarkorumasınıbildi

Babil iktidarı doumlneminde Mezopotamyarsquonınbirleştirilmesi yuumlz yıl boyunca suumlrduuml vehanedanın altıncı kralı uumlnluuml Hammurabi

zamanında gerccedilekleşti İlk Babil krallarınınbaşlıca amacı birccedilok buumlyuumlk Akkad merkeziniele geccedilirmiş olan oumlteki Amorri prenscikleriylesavaşmakolmuştu

Hammurabi birleştirme işini XVIII yuumlzyılınortalarında tamamladı Sumer kentleri Uruk veİsinrsquoi topraklarına katmakla işe başladı AmaSumerrsquoin guumlneyinde Elam egemenliğinde olanRimsin vardı Kuzeyde Hammurabirsquonin MariKralı Zimrilimrsquoi kendisine muumlttefik yapmasınakarşın Babil iktidarı sallantıdaydı KoşullarBabilliler iccedilinuygundeğildiNihayetAşunmakKrallığını yendikten ve saltanatının otuzuncuyılında kuzey sınırını sağlamlaştırdıktan sonraHammurabi Rimsinrsquoi bozguna uğrattı ve buumltuumlnguumlneyi birleştirdi Babilrsquoin daha daguumlccedillenmesinden korkan Zimrilim ona destekolmaktan vazgeccedilti Bunun uumlzerine HammurabionasavaşaccediltıMarikentinialıpyağmaladı

SonrakuzeyedoğruilerlemesinisuumlrduumlrduumlvekuumlccediluumlkAsurKrallığınaboyuneğdirdi

Boumlylece kurulan Babil İmparatorluğumerkezicircbirdespotlukdurumunageldiBirliğive

bağlantılılığıbirkaccediletkenebağlıydıUrkrallarıdoumlnemindeşoumlyleboumlylezayıflamış

olan Sumer ve Akkad soylu sınıfı Amorri veElamlı fatihler tarafından ortadan kaldırılmıştıBabil krallarının artık Amorri tribuumlleriyle vekrallıkmemurları tarafından youmlnetilen boumllge veillerdeyoumlnetilmelerikolayolanSumerveAkkadkentli ve tarımcı topluluklarıyla uğraşmalarıgerekmiyordu

Sargon doumlneminde oumlnemli bir tarım boumllgesidurumuna gelen Akkad guumlneydeki Sumerrsquoegoumlre istilalardan daha az zarar goumlruumlyorduAmorri istilası kademeli bir sızma şeklindeydiAkkad halkı istilacılarla kaynaşmış onlarınanladıkları bir dil konuşuyor aynı tanrılaratapıyordu gelenekleri arasında benzerliklervardı Yakıp yıkılan ve halkı kırımdan geccedilenSumer tamamen Akkad ekonomisine bağımlıdurumdaydı

Babil kralları III Ur hanedanının İsin veLarsa krallarının youmlnetimsel ve siyasaldeneyimlerinden yararlandılar Bu durumbelirgin bir şekilde hukuk alanında goumlruumlluumlr

Hammurabi yasası Lipitiştarrsquoın yasalarının bazımaddelerinin tuumlmuumlyle alınmasıyla yenidenoluşturuldu alım-satım ve borccedil senetleri Sumerkalıp ve soumlzcuumlklerini koruyordu Bununlabirlikte Hammurabi yasaları yeni kurumları daiccedilermektedir

DespotikdevletisağlamlaştırmakiccedilinyenibirideolojioluştuBuumltuumlnimparatorluğayenibirdinyayıldı Yuumlce tanrı Mardukrsquoun dini Mardukeskiden Babil tanrısı idi Rahiplerin yardımıylabu konuda mitler uumlretildi bu mitlere goumlzdengeccedilirilen eski Sumer efsaneleri de katıldıBoumlyleceMardukyuumlcetanrıdurumunageldi

2HuumlkuumlmetveHammurabiyasalarıBirinciBabil hanedanının altıncı kralı Hammurabi(MOuml 1792-1750) Mezopotamyarsquoyı birleştiripBabilİmparatorluğunukurmayıbaşardı

İmparatorluk değişik ilkelere dayalı ikiyoumlnetim boumllgesine ayrılmıştı Akkad veSumerrsquoin kuzeyini etkinlik alanlarına vegoumlrevlerine uygun olarak değişik uumlnvanlartaşıyan valiler youmlnetiyordu Bu valiler boumllgeler

ve kentler iccedilin atanmışlardı kentlerde yaşlılarkurullarını denetliyorlardı ldquoSukkallurdquo adıverilen yuumlksek memurların buyruğu altındavergilerin toplanmasıyla halkın krallıkşantiyelerine goumlnderilmesiyle yuumlkuumlmluumlgoumlrevliler vardı Bunların da buyrukları altındabaşka vergi toplayıcılar emekccedili toplayıcılarccedilalışmaktaydı Sukkallu en başta vergilerildquosaray iccedilin ccedilalışmalarrdquola ve ordununoumlrguumltlenmesiyle ilgileniyorlardı Hammurabidoumlneminde (ve ondan oumlnce) değişik ruumltbeleriolan savaşccedilılardanoluşanbir duumlzenli ve suumlrekliorduvardıHizmetlerinekarşılıkbellibir toprakpayı alıyorlardı Belgeler doumlrt tuumlrluuml askericirc ruumltbebulunduğunugoumlsteriyorSubaylariccedilindekumvelubittum askerler iccedilin redum ve bairum(aralarındaki farklar şimdiye kadaroumlğrenilemedi)

İmparatorluğun oumlteki yarısı olan GuumlneySumerrsquoi bakan Sinidinam youmlnetiyordu Kralınkişiselekonomisi toprakmuumllklerivedahaoumlnceRimsinrsquoe ait olan buumlyuumlk suumlruumlleri buradabulunuyordu Bakan youmlnetim vekillerini ve

oumlteki memurları denetliyor ve ilgili buumltuumlnyoumlnetimselvemaliyehizmetleriniyoumlnetiyordu

Marxrsquoınkendihalkını soymayoumlntemiolaraknitelendirdiğiDoğudespotizmibuumltuumlnaccedilıklığıylaboumlyle ccedilalışmaktaydı Oumlteki işlev yani başkaulusların soyulması işlevi HammurabidoumlnemindeSumerKrallığında IIIUrhanedanıdoumlnemindeAkkadrsquodayadadahasonraAsurrsquodaolduğundan daha az oumlnemliydi Uumlccediluumlncuuml işlevolan sulama goumlrevi kanalların ve bendlerinbakımıyla ilgiliydi Bu tuumlr ccedilalışmalarHammurabi yasalarında sık sık anılmaktadırbunların oumlrguumltlenmeleri ldquokanallar yazıcısırdquoadıyla anılan oumlzel goumlrevlilere verilmişti Kralınonuruna ldquoHammurabi-bollukrdquo adı verilenbuumlyuumlkkanalbunlarınyoumlnetimindekazılmıştı

Yukarıda soumlzuuml edilen youmlnetim sistemibuumltuumlnuumlyle yeni bir sistem değildi ccediluumlnkuumltemelleri III Ur hanedanı doumlnemineoturmaktaydı Babil kralları bu sistemigeliştirmek kuzey ve guumlneyin oumlzel koşullarınauyarlamaktanbaşkabirşeyyapmadılar

En oumlnemli olaylardan biri yeni bir yasalar

toplamının yayınlanıp yuumlruumlrluumlğe konulması idiBuoumlnleminnedeniIIIUrhanedanıdoumlnemindeyayınlanan Sumer yasaları ve Lipitiştaryasalarının Babil İmparatorluğunun ekonomikve toplumsal koşullarını artık karşılamamasıydıAyrıca soumlz konusu yasalar halkın artıkanlamadığıSumerdilindeyazılmıştıHammurabiyasalarıMezopotamya tarihinin ccedilok oumlnemli birkalıntısıveayrıcahangitoplumsaltopluluklarınkralları desteklediğini oumlncelikle hangi ccedilıkarlarısavunduklarını goumlsterdiği iccedilin o doumlnemintoplumsal yapısını accedilıklayan ccedilok değerlibelgelerdir

Hammurabi yasaları bize Babil toplumununtoplumsal sınıf ve gruplar ile bunların hukuksalilişkilerihakkındabilgivermektedir

Yasa uumlccedil boumlluumlmden oluşuyor Giriş yasametnivesonuccedilGirişkralınbuumltuumlnuyruklarıiccedilinldquoadaletvemutlulukrdquounkuruluşuyla ilgiliparlakcuumlmleleri iccedilermektedir Yasa 282 maddedenoluşmuştur ancak bunların yazılmış olduğubazalt dikme taşın bozulması sonucu33maddeyitmiştirBazımaddelerbaşkayerlerdebulunan

parccedilalara goumlre restore edildi Yasada succedillarlaaile muumllkiyet miras yuumlkuumlmluumlluumlklerle ilgilikararlar topluluk hukukuyla ve koumllelikle ilgilimaddeler bulunmaktadır Baştan sona topraksahiplerinin rahiplerin tuumlccarlarınve tefecilerinhaklarını oumlzellikle koumlleler uumlzerindeki haklarınıkoruma tasası goumlze ccedilarpmaktadır Bir koumlleninccedilalınması ve kaccedilak bir koumllenin saklanmasıoumlluumlmle cezalandırılıyordu Sonuccedil boumlluumlmuumlndekral uyruklarına karşı goumlsterdiği yakın ilgidendolayı boumlbuumlrlenmektedir Kral kendi kendinildquohukukun kralırdquo olarak nitelendirmekte veyasalarının kazındığı dikme taşa zarar verecekolanlara lanet yağdırmaktadırBuyasalarBabiltoplumunun uumlst kesiminin hak ve ccedilıkarlarınısavunmaktaydı

Yasanın dışında eski Babilİmparatorluğundan bize birkaccedil yuumlz belge ileoumlzel iş mektupları kalmıştır Babilonyarsquonıntoplumsal ve ekonomik tarihininbirccedilok sorunugerccedilekte uumlzerlerinde tartışılabilir durumdakalmalarına karşın bu belge vemektuplar eskiBabil İmparatorluğunun gelenekleri ve

ekonomisinibetimlemektedirler

3 Tarım toprak muumllkiyeti ve topraklarınkullanılması Babil İmparatorluğunun nuumlfusutemelde tarımcılık yapıyordu Buumlyuumlk suumlruumlcuumlluumlkancak guumlneyde eskiden olduğu gibi bataklıkboumllgelerde geniş otlaklara sahip olan boumllgedeyaygındı

Tarımda en oumlnemli yeri buğday arpa vesusamtutuyorduEnccedilokrastlananmeyveağacıhurmaydı Tarlalar olağan durumlarda halkıngereksinimlerini karşılayacak kadar bol uumlruumlnveriyor ve hatta elde edilen bol hasat halkıngereksinimlerini aşıyordu uumlruumln fazlasının birboumlluumlmuuml mal vergisi biccediliminde kral vetapınakların ambarlarını dolduruyor geri kalanboumlluumlm ise pazarda satılıyordu Saray vetapınağın buğday yedekleri kısmen piyasayasuumlruumlluumlyordu (Suriye ccediloumlluumlnuumln ccediloban tribuumllerinekaccedilak olarak satılıyordu) Bu nedenle tahıltarımsalticaretinbaşlıcadeğerinioluşturuyordu

Kral kağıt uumlzerinde buumltuumln imparatorluğuntopraklarının tek sahibiydi Ama sarayın

doğrudan doğruya denetimi altında bulunantoprakların toplamı III Ur hanedanı doumlnemineoranla oumlnemli oumllccediluumlde azalmıştı Buumlyuumlk krallıkmuumllkleri (oumlrneğinguumlneyde)yuumlksekgoumlrevlileresavaşccedilılarayadaccediliftccedililereverilmekuumlzerekuumlccediluumlkparccedilalara boumlluumlnmuumlştuumlBu toprakları alan kişilerbunun karşılığını malla (buğday) oumlduumlyorlardıButopraklarıneldeğiştirmesiolanaksızdı

Topraklarınbirboumlluumlmuumltapınaklaraaittiamaboyutları III binlerdeki kadar kuumlccediluumlktuuml aynışeyler komşuluk topluluklarının toprakları iccedilinde soumlylenebilir Kaynaklar yaşlılar tarafındanyoumlnetilen topluluk topraklarından da soumlzediyorlar ama bunlar gerccedilekte oumlnemli birtoplamaulaşmıyorduTopluluklarkanalkesimiuumlzerindeki ayrıcalık haklarını (yabancılara balıkavını yasaklayacak kadar) koruyorlardı amatoprakailelerinelinegeccediliyordu

Ataerkil ailelerin ve kuumlccediluumlk ailelerin elindebulunantopraklarıntoplamyuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlbuguumlnhesaplamakolanaksızAmaaccedilıkccedilabelliolanşuki Ticaret mallarının ve koumlleci sistemingelişmesi oumlzel muumllkiyetin sağlamlaşmasına

katkıda bulunuyordu Tarla ve meyve bahccedilesivurgunuyapantefeciarşivleribulunduAmailkSumerdevletlerinin latifundialara sahipbulunansoylu ailelerinden farklı olarak Babilli muumllksahipleri pek kıymetli sayılmazlardı Yaklaşıkhesaplara goumlre oumlzel muumllklerin 90rsquoınınyuumlzoumllccediluumlmuuml 85 hektardan fazla değildi vedoumlnemin bilinen en geniş muumllkuuml 315 hektarkadardı

Oumlzel muumllk sahipleri topraklarının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml parccedila parccedila kuumlccediluumlk uumlreticilerekiralıyorlardı Bu ccediliftccedililer hasadın uumlccedilte ikisinikira olarak oumldemek zorundaydılar Oumlzeltopraklardan elde edilen tahıl uumlruumlnuuml muumllksahiplerini koumllelerini ve yanlarında uumlcretliccedilalışanları genel olarak beslemeye yetmiyorduBuumltuumln muumllk sahipleri krallığın ilerigelenlerinden rahiplerden ve tamkarumlardan(buumlyuumlk tuumlccar ve tefeciler) oluşuyordu Başlıcagelirleri toprağa bağlı değildi asıl gelirlerinigoumlrevlerinden (saray ya da tapınakta) ya daticaret ve tefecilik işlerinden kazanıyorlardıSarayınyadayoumlnetiminbazıyuumlksekmemurları

saray hesabına yaşıyorlar ve bazen kraldandeğerli armağanlar alıyorlardı Ayrıcagoumlrevlerini koumltuumlye kullanıp haraccedil alarakzenginleşiyorlardı Krallık hazinesinden gelenoumldeneklerin hayvancılık ve tefeciliğin nihayetoumlzel kişiler ve topluluklar tarafından oumldenenkurban toumlrenleri uumlcretlerinin oluşturduğu uccedilsuzbucaksız tapınak gelirlerini rahipler kendiaralarındapaylaşıyorlardı

Goumlruumlluumlyorki tıpkıMOumlIIIbinlerdeolduğugibi Babil toplumunun bu soumlmuumlruumlcuuml sınıfıkırsalboumllgetopluluklarınınvekoumllelerinzararınayaşamaktaydı Bu ikili soumlmuumlruuml biccedilimi eskidoğunun koumlleci toplumunun belli başlıoumlzelliğidir

4 Meslekler ve ticaret Babilonyarsquodakimeslekler toplulukların sınırlarını aşmaktaydıKentlerde meslekleriyle yaşayan zanaatccedilılarınortayaccedilıktığıgoumlruumllduumlPazaryerindesiparişalıphizmet verdikleri bir atoumllye ya da duumlkkanlarıvardı Ama bu kendi hesaplarına ccedilalışanzanaatccedilılarındışındaoumlzelkişilereaitatoumllyelerde

ccedilalışanlar da vardı Hammurabi yasalarında buzanaatccedilıların adları ccediloumlmlekccedililer taş yontucularterzilerdemircilerderi tabakccedilılarıolarakgeccedilerKral kendileri iccedilin en alt duumlzeyde bir guumlnluumlkuumlcret saptadığı iccedilin bu zanaatccedilıların yaşamkoşullarıpekdeimrenilecekgibideğildi

Ticaret oumlnemli oranda gelişmişti Kral verahiplertamkarumlararacılığıylaticareteoumlnemlisermayeleryatırıyorlarbunlardabusermayelerikendi işlerinde kullanıyorlardı Tamkarumlarınyanında goumlrevliler ve ccedilıraklar ccedilalışmaktaydıbunların en yeteneklileri bir suumlre sonra tuumlccardurumuna geliyorlardı Tamkarumlar buğdayyuumln susam yağı hurma hayvan guumlmuumlş vebakır satıyorlardıAralarından ccediloğu tefecilik deyapıyordu yuumlksek faizle tahıl ve paraveriyorlardı Para iccedilin 20 tahıl iccedilin 33(oumlduumlnccedil tahılın uumlccedilte biri) Rahipler ve tapınaklarbu gibi işleri hor goumlrmuumlyorlardı Perakendeticaret pazarda duumlkkanlarda ya da elden eleyapılıyordu

5 Oumlzguumlr nuumlfusun toplumsal boumlluumlnuumlşuuml

Hammurabi yasaları oumlzguumlr insanları iki kesimeayırıyordu Muşkinu (tam soumlzcuumlk anlamıldquoOumlnemsizkimserdquo ldquobayağı adamrdquo)veamelu yadamacircramelu(ldquoinsanrdquoyadaldquoinsanoğlurdquo)Buikikesim de koumlle ve muumllk sahibiydiler ama eşithaklardan yararlanmıyorlardı Amelu ilemuşkinu arasındaki fark zararlarla ilgili bazıkararlarda ortaya ccedilıkmaktadır Oumlrneğin birhayvanın ccedilalınması durumunda ameluyaoumldenecek tazminat ccedilalınan malın otuz katıolmasına karşın muşkinuya oumldenecek tazminatancakonkatıydıbiramelunungoumlzuumlnuumlkoumlredenya da bir kemiğini kıran kişiye kıssasa kısasuygulanmasına karşın aynı zarara uğrayankişinin bir muşkinu olması halinde succedilludurumubirparacezasıylaatlatabiliyordu

Bu farklı durumu nasıl accedilıklayabilirizSovyet tarihccedililerbukonudadeğişikvarsayımlarileri suumlrduumller Akademi uumlyesi Strouve buumltuumlnvatandaşlık haklarından yararlanan Babilonyayurttaşlarının yani ldquoinsanlarrdquoın Amorri fatihleriolduğu ve ldquomuşkinurdquo deyiminin ise boyuneğmiş Sumer ve Akkad nuumlfusu tanımladığı

kanısında Diakonovrsquoa goumlre amelu topluluğunuumlyesidir oysa kralın ccediliftccedilisi muşkinu aylıkoumldenti yoluyla bağımlılaşmıştır Bu kesimeyuumlkuumlmluumlluumlklerini buğdayla oumldemek zorundaolan ccediliftccedililer tamkarumlar ve topraklarınıkraldan alan rahipler girmektedirler Ancaksavaşccedilılar (redum ve bairum) topraklarınıkraldan almış olmalarına karşın topluluk uumlyesidurumundaydılarvemuşkinudeğildiler

Bu deyimlerin yorumu nasıl olursa olsunHammurabi yasalarına ve iş belgelerine goumlrebirkaccedil tuumlrluuml oumlzguumlr vatandaş olduğu kabuledilebilir Bunlar topluluk uumlyeleri vergilerinimalolarakoumldeyenkrallıkccediliftccedilileridevredilmeztoprakalansavaşccedilılarzanaatccedilılaraynızamandahem tuumlccarlık hem tefecilik hem de vergitoplayıcılığıyapantamkarumlarnihayetrahiplerveyuumlkseksoylulardı

6 Toplulukların durumu Oumlzguumlrtarımcılardan oluşan kırsal topluluk sulamaylailgili haklar ve yuumlkuumlmluumlluumlklerle birleşmiştiDuumlzenli sulama ve bunun sonucu olarak da

hasat araccedilların yani kanalların su depolarınınbendlerin bakımına bağlıydı Buumltuumln toplulukccedilalışmalara katılmak zorundaydı bu da hertopluluk uumlyesine topraklarını kanal sularıylatopluluk su depolarıyla sulamak hakkınısağlıyordu Eğer kendi hatası yuumlzuumlnden sularbendi patlatır tarlaları ve meyve bahccedilelerinibasarsatoplulukkomşuluktopluluğununyadabirbaşkakuruluşunyolaccediltığızararveziyanıdakarşılıyordu Oumldenen tazminat buumltuumln toplulukuumlyeleri tarafından paylaşılıyordu Toplulukkendi toprakları uumlzerinde meydana gelen vesuccedillusu bulunmayan bir cinayet ya da soygunumaddiolarakkarşılıyordu

Birtopluluğunheruumlyesiyadadahadoğrusuher aile topluluğu kendi muumllkuumlnuuml youmlnetiyorduBu hakla ilgili kesin bilgilerden yoksunbulunuyoruz Ccediliftccedililerin toprak satışlarıyla ilgilive bize ulaşmış satış soumlzleşmeleri var amabunların miras yoluyla mı kalmış yoksasonradan mı edinilmiş topraklar olduklarıhakkında bir karara varmak ccedilok zorToplulukların dağılması topraklarını yitirmiş ya

da buumlyuumlk aile iccedilinde toprak paylaşımından payalamamış uumlyelerin topluluklardan ayrılmalarıyoluylagerccedilekleşiyorduBuldquoyararsızrdquokişileryaccediliftccedili oluyorlar ya da Hammurabi yasalarınınsoumlzuumlnuuml ettiği uumlcretliler kesimine katılıyorlardıCcediloban ccedilift suumlruumlcuuml ve bahccedileci olarak işegiriyorlardı ldquokral tarifesirdquo bunlar iccedilin en altduumlzeydebiruumlcret saptamıştıAmahasat hurmatoplanması ya da yeni hurma bahccedilelerininişlenmesi gibi mevsimlik ivedi işler ya dabenzeri ccedilalışmalar soumlz konusu olduğu zamanbunların sayısı muumllk sahiplerinin isteklerinikarşılayacakdurumdadeğildiMuumllksahipleribugibi durumlarda topluluklara başvurmak vegerekli el emeğinin sağlanması iccedilin bunlarlasoumlzleşme yapmak zorundaydıCcediloğu zaman butuumlr soumlzleşmeler oumlnceden yapılıyordu işverenbelli sayıda emekccedilinin saptanan suumlre iccedilindeccedilalışmasını zorunlu kılan bir avans oumlduumlyorduSoumlzleşmede belirlenen emekccedili sayısında bireksiklikolmasıdurumundatopluluğakarşıdavaaccedilılıyorduAnlaşıldığıgibimuumllksahipleriivedidurumlarda topluluğa karşı sık sık bağımlı

oluyorduAynı zamanda toplulukların uumlyeleri bazı

durumlarda haklarından yoksundular Kralınsarayı iccedilin ccedilalışma soumlz konusu olduğu zamanyasa angaryanın suumlre ve niteliğini hesabakatmıyordu Uumlyeler krallık kanallarını kazmakve onarmak sarayların yapım ve onarımccedilalışmalarına katılmak koyun kesmek yuumlktaşımakvb iccedilin işbaşıyapmayaccedilağrılıyorlardıVe kralın goumlrevlileri topluluğun yetişkin veguumlccedilluuml erkekler vermesi iccedilin gerekli denetimleriyapıyorlardıCcedilalışmakoşullarıoumlzguumlrinsanlarvekoumlleler iccedilin aynıydı Kırbaccedil kimsenin sırtındaneksik değildi Krallık angaryaları iccedilin hiccedilbiruumlcretsoumlzkonusudeğildioumlzguumlrişccedililerdekoumllelerkadaryiyecekalıyorlardı

7 Ataerkil aile Babil İmparatorluğursquondakomşuluk topluluklarının dışında ailetoplulukları da vardı Bu topluluklarda III Ursuumllalesi doumlneminden itibaren meydana gelendeğişikliklerpekoumlnemlideğildi

Babil aile topluluğunun ataerkil bir niteliği

vardı Baba başkandı baba oumllduumlğuuml zamanyoumlnetici rol ender olarak anneye geccediliyorduAtaerkil aile babadan karılarındanccedilocuklarından ve bazen de torunlarındanoluşuyordu Kabul edilmiş adı ldquobabanın evirdquoldquobaba evirdquoydi malı ldquobaba evinin malırdquo adıylaanılıyordu Hammurabi yasaları yalnızca budeyimi kullanıyor yasada kişisel muumllkuumltanımlamakiccedilinherhangibirdeyimyeralmıyorldquoBaba evinin malırdquo toprakları evi ve işyeriyapılarını hayvanları koumlleleri araccedil-gereccedillerimuumllkuumln uumlruumlnlerini bakır guumlmuumlş ve altınıkapsıyordu

Aile topluluğunun durumundakideğişiklikler oumlzel muumllkiyetin guumlccedillenmesindeyeni kuşağın topluluğun uumlyelerinin kişiselzenginleşmelerine engel olan gelenekselsınırlandırmaların zayıflatılmasına youmlnelikeğiliminde belli oluyordu Oumlzellikle zenginkoumlleci topluluklarda ortaya ccedilıkan bir durumdurbuHammurabiyasalarıbueğilimleridestekliyorveailegeleneklerinedeğişikliklergetiriyordu

Aileninheruumlyesisibtu adıverilenkendisine

ait birmal varlığına (yani insanın kendi emeğikendi olanaklarıyla edindiği mal) sahip olmahakkına sahiptiAile mallarının paylaşılmasıylailgili eski yasa oumlnemli bir değişikliğe uğramıştıBaba artık mirasın bir boumlluumlmuumlnuuml oğlunabırakmak hakkına sahipti Nihayet Hammurabiyasaları boumlluumlşuumlmve ayrıntılarını saptamaktaydıYasalar oğullar iccedilin eşit pay oumlngoumlren temelilkelerikoruyarakanneninevlenmemişkızlarınve kuma oğullarının paylarını belirtmektedirAmabusonilkeyeherzamanuyulmamaktaydıMirasccedilılar arasında varılan bir anlaşma ccediloğuzamanenbuumlyuumlkoğulunenbuumlyuumlkyadaeniyipayı aldığı eşit olmayan bir paylaşıma olanakvermektedir Oumlteki oğullar genellikle kendipaylarını buumlyuumlk oğula hemen satmaktaydılarKızların hatta anaların haklarından yoksunbırakılmalarıdasoumlzkonusudurOumlzelmuumllkiyetinsağlamlaşması aile topluluğunun dağılmasınayol accedilıyordu ama bu aile topluluklarıvarlıklarını suumlrduumlruumlyordu ccediluumlnkuuml ağabeylerkendi kuumlccediluumlklerinin kızkardeşlerinin haklarınıellerinden aldıktan sonra evleniyorlar ve yeni

aile topluluklarının başkanı oluyorlardı Bununsonucu olarak tıpkı kırsal topluluklarda olduğugibi miras dışı kalanların elenmesigerccedilekleşiyordu Redumlar bairumlar astduumlzeydeki krallık memurları tamkarumlarıngoumlrevli ve işccedilileri bunların arasındansağlanıyordu

Ataerkil toplumda kadının ayrıcalığı erkeğeoranla daha azdı Zina yapan kadın sadıkolmayan kocaya oranla ccedilok daha sertcezalandırılıyordu Kadının ayrılma isteğindebulunması ccedilok guumlccediltuumlYasa kadının eve ikincibir kadın gelmesini ya da koumlleler arasından birnikacirchsız karı seccedililmesini kabul etmek zorundaolduğu durumlar oumlngoumlrmektedir Bununlabirlikte Babilli kadın buumltuumln haklarından yoksundeğildir Bir soumlzleşmeyle evlenen ve yasal eşdurumunda olan kadın kocasının oumlluumlmuumlndeeğer merhum koca kendisine bir bağıştabulunmamışsakendiccedileyiziniveoğullarınınkineeşitbirpayımirasolarakalmaktadırKocakısırbir kadını her zaman boşayabilir ama kadıngiderken kendi ccedileyizini goumltuumlrebilir Babanın

oumlluumlmuumlndeevliolmayankızlaroğullarkadarpayalırlar Bazı kadınlar genellikle rahibeler vedullar kendi adlarına hukuksal soumlzleşmeyapmak mal edinmek ve bunlardanyararlanmak hakkına sahiptirler Kendi işlerinikendileri youmlnetebilirler taşınır ve taşınmaz malsatınalabilirlertefecilikyapabilirler

8 Koumllelik Babil İmparatorluğunda koumlleliksonuccedil olarak MOuml III binlerdeki niteliğinikorumaktadır Ev koumlleliği oumlneminisuumlrduumlrmektedirKoumlleefendisininmutlakmalıdırsatılabilir (ldquopara karşılığı vermekrdquo)devredilebilir nihayet herhangi bir nesne gibirehin konulabilir Koumllenin boyun eğmemesidurumunda yasa efendiye onu sakatlamakhakkını tanımaktadır (Mad 282) Bazı koumllelerişaretlidir ve efendinin izni olmadan bu işaretiortadan kaldıran berberin parmaklarıkesilmektedir (Mad 226) İstemeyerek birbaşkasınınkoumllesininoumlluumlmuumlnesebepolankimseonun yerine bir koumlle vermekle yuumlkuumlmluumlduumlr(Mad 231) Koumlle satın alınma ya da evlat

edinmeyoluylaazatolabilirKoumlle eşlerin aile topluluğu iccedilinde ayrı bir

konumu vardır Yasal eş kısır ise koca ccediloğuzaman bir koumlle(abdum) olan bir nikacirchsız eş(şugetum) alabilir kimi zaman bu nikacirchsız eşikoumlleler arasından yasal eş seccediler Bu durumdakoumlle oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kazanmaz ama bu durumonun fırsat duumlştuumlğuumlnde aileyi youmlnetmesineyasal eşi ikinci plana duumlşuumlrmesine engeldeğildirCcedilocuklarıoumlzguumlrduumlrbabalarıonlarıldquosizbenim ccedilocuklarımsınızrdquo cuumlmlesiyle evlatedinmezsemirastanyararlanmahaklarıyoktur

Ccedileşitli soumlzleşmelerle ilgili birccedilok belgebulunduKoumlleleralınıpsatılıyorarmağanolaraksunuluyor miras olarak bırakılıyor ve kirayaverilebiliyordu Koumlleler ancak bazı kesimlerdeccediloktu bu durumda da sayıları birkaccedil onugeccedilmiyorduGenel olarak ev işlerinde beş koumllekullanılıyorduCcediloğuzamansavaştutsağıyadasatın alınmış koumlleler ve kimi zaman dahuumlkuumlmluumllerdibunlar

Kentsel ve kırsal ailelerin miras dışı kalanuumlyelerinin elenmesi ve toprakta ccedilalışan yoksul

toplulukların ccediloğalması sonucu borccedil yuumlzuumlndenkoumlleleşme Hammurabi doumlneminde genişboyutlara ulaştı Yasa borccedil yuumlzuumlnden koumlleliğiuumlccedilyılla sınırlandırmaktadırBuoumlnleminnedenitarihsel kaynakların bu konuda hiccedilbir şeysoumlylememelerine karşın hiccedil kuşkusuz bu tuumlrkoumlleliğin yaygınlaşması yoksul ve işsizlerinsayılarının ccediloğalması sonucu meydana gelenkarışıklıklardı

9BabilİmparatorluğunungenelnitelikleriMOuml XVII yuumlzyılda ekonomik ve politikbakımdan tam bir gelişme iccedilindeydi Sulamaşebekesinin duumlzenlenmesi youmlntemlerigeliştirilmişti yuumlkseltici makine geniş oumllccediluumldekullanılıyordu saban geliştirilmişti at evcilhayvan olarak kullanılıyordu Başta bronzculukolmak uumlzere zanaatlar gelişmişti Bronzdanyapılmışoraklar vebaşka aletler kullanılıyorduTecim mallarının uumlretilmesi gelişmiş ticaretBabilonyarsquonıniccedillerineyayılmışveElamSuriyeAsurgibikomşuuumllkeleresıccedilramıştı

Tecimsel uumlretimin gelişmesi toprağınoumlzel

muumllkiyetini ve koumlleliği guumlccedillendirdi Ama oumlzelmuumllkiyet sınırlı kaldı (oumlzellikle mirasla ilgiliolarak) ve koumllelik ataerkil niteliğini suumlrduumlrduuml(koumlle mal sahibi olabilir ve oumlzguumlr bir kadınlaevlenebilirdi)

Mezopotamyatarihininbaşlangıcınaniteliğiniveren kral tapınak ve doğuştan soylu sınıfınsahip olduğu geniş topraklar buumlyuumlk oumllccediluumldeazaldı ya da tamamen ortadan kalktıEkonominin biccedilimi sınırlı sayıda bir koumlletopluluğunun soumlmuumlruumlsuumlne dayalı kuumlccediluumlk ya daorta muumllkiyetti Borccedil iccedilin koumllelik dışındainsanların bağımlılığının ataerkil biccedilimleriortadan kalktı guruşiler de zamanlarınıdoldurdu

Komşuluk topluluğunun boumlluumlnmesi onunsağlamlığını sarstı sulama duumlzeni uumlzerindekibuumltuumln haklarını koruyordu ama en oumlnemliekonomik birim durumuna aile topluluğugeccedilmişti Tefecilik ve ağır vergilerinşiddetlendirdiği servet farklılığı topluluklardagenişyoksulkatmanlarıoluşturdubunlardanbirboumlluumlmuumlccediliftccedilivesavaşccedilıolarakkralınbuyruğuna

girdivegerikalanlarıborccedilyuumlzuumlndenkoumlleleştiHammurabi zengin tamkarumları biraz

frenlemeye ccedilalıştı Borccedil iccedilin koumllelik uumlccedil yıllasınırlandırıldı tefeciye alacağını almak iccedilinborccedillunun evine zorla girme hakkı verilmedihile yapan tamkarum cezalandırıldı vb Buoumlnlemlerin amacı oumlzguumlr sınıfın birliğiniguumlccedillendirmek ve bu sınıfın ccedileşitli katmanlarınıkoumllelerkarşısındabirleştirmektiAmabunlarbirbaşarıya ulaşamadı O doumlnemden kalanmektuplarHammurabi yasalarının tamkarumlartarafından ccediliğnendiğini kralın ccediliftccedili vesavaşccedilılarının devredilmez topraklarına elkonulduğunu goumlstermektedir Demek ki Babiltoplumu yalnızca oumlzguumlr insanlar ile koumllelerarasındaki karşıtlığı değil ama oumlzguumlr insanlarındeğişik grupları arasındaki karşıtlıkları dabiliyordu

Egemen sınıfın savunucusu olan koumllecidevletin biccedilimi despotluktu bu mutlakmonarşiyi kral sayısız memurları ve yargıccedillarıaracılığıylayoumlnetiyordu

10 Babil İmparatorluğunun yıkılışı veKassit doumlnemi Babil İmparatorluğu birinciBabilsuumllalesininsonikikralıdoumlnemindeyıkıldıBirbiriarkasınadoumlrtduumlşmanınsaldırısınauğradıSumerrsquoindenizboumllgelerininSamileriZagrosrsquounElamlıları kuzeyden gelen Hititler ve Elamrsquoınkuzeyinde yaşayan at yetiştiricisi KassitlerZaferi imparatorluğun guumlneyini ele geccedilirendeniz kıyısı tribuumlleri ve Babilonyarsquonın orta vekuzeyboumllgelerineyerleşenKassitlerkazandılar

Kassit Kralı Gandaş bir suumllale kurduGandaşrsquotan sonra gelenler uumllkenin guumlneykesimini boyunduruk altına aldılar KassitegemenliğiMOuml1165yılınakadarsuumlrduuml

Dağlardan gelen veBabilonyarsquonın efendileriolan Kassitler buraya klan toplulukları halindeyerleştiler İstilacirc ve savaşların yakıp yıktığınuumlfusunukırdığıgeniştopraklarıelegeccedilirdiktensonra youmlntemlerini Babillilerden oumlğrenerekhemen yerleşik tarımcılığa geccediltiler Kassitkrallarının guumlcuuml kendi milislerine dayanıyorduama aynı zamanda başta kutsal kent NippurolmakuumlzereBabil rahipleriarasındakendilerine

muumlttefiklerbuldularKassit doumlnemi iki evreye ayrılır MOuml XV

yuumlzyılın son ccedileyreğine kadar suumlren birincievrede uumllke korkunccedil yıkımlara ve ekonomikccediloumlkuumlşesahneolduSulamaşebekesinionarmakbendleri yeniden yapmak ve yeni su depolarıkurmakiccedilinbuumlyuumlkccedilalışmalaryapıldı

İkincievreXVyuumlzyılınsonundabaşladıbusuumlre iccedilinde ekonomik yaşam oumlnemli oumllccediluumldegelişti Mısır ve oumlteki uumllkelerle duumlzenli ticaretilişkileri kuruldu bu daKassit krallarını kervanyollarını geliştirmeye youmlneltti Yollarısoyguncularakarşı korumak iccedilinbuumlyuumlk ccedilabalargoumlsterdiler Bu suumlre iccedilinde tapınak yapımlarınatekrar başlandı Kassit toplulukları dağıldı vebunun sonucu oumlzel toprak muumllkiyeti guumlccedillendiKrallar topluluklardan (ccediloğu Kassit) ayrılantoprakları ldquosuumlrekli olarakrdquo kendi senyoumlrlerinedağıttılar Devretme ve dağıtmayla ilgili krallıkkararları genellikle kudurru adı verilen ve soumlzkonusu toprakların sınırlarına dikilen taşlarakazınmıştır Bu yeni muumllklerin boyutları eskiBabilİmparatorluğumuumllklerininkindenccedilokdaha

buumlyuumlktuumlr (20-200 hektar) ama sayılarıHammurabidoumlnemininkindendahaazdır

Krallık ekonomisi ile oumlzel ekonominingelişmesi toplulukların bunların savaş veyıkımdan yeni kurtulmuş uumlyelerininmuumllksuumlzleşmesi sayesinde gerccedilekleşti Krallıkticaretininyenilenmesibaskınınşiddetlenmesineyolaccediltıaynışekildeyenitapınaklarınyapımınabaşlanması saray angaryalarının ağırlaşmasıylasonuccedillandı Topluluk mallarının devri karşılıkolarak bir şey almayan koumlyluumllerin accedilıkccedilasoyulmasıydı ccediluumlnkuuml bir oumldeme yapılsa bilebunu yaşlılar alıyordu Bu durum tefecilerinişine yaradı Vurgunculukları oumlylesine zararlıduruma geldi ki aralarından bazıları krallıkvergilerinin toplanmasını kirayla uumlzerlerinealdılarvehalkıacımaksızınsoydular

Toplulukların hoşnutsuzluğu buumlyuumlduuml veMOuml 1345 yılında ayaklanmaya doumlnuumlştuumlldquoKassit urukları (gens geniş aile)rdquo kralKarahindaşrsquoakarşı ayaklanıponuoumllduumlrduumller veonun yerine geccedilmişi karanlık birini geccedilirdilerKendi olanaklarıyla ayaklanmayı bastıramayan

ilerigelenlerve rahiplerAsurkralındanyardımistedilerAsurkralıayaklanmayıkanlaboğduveKassit suumllalesini yeniden kurdu Bu iccedilkarşıtlıklarmonarşinin iktidarını zayıflattıXIIIyuumlzyılın ortasında Kassit İmparatorluğuAsurlular tarafından istila edilip yağmalandıAsur Kralı I Tukulti-Ninurta Kassit ordusunuezdi Babilrsquoi yağmaladı ve başına bir valigeccedilirdi Ama Babilonya Asur uumllkesindemeydana gelen karışıklıklar sayesindebağımsızlığına tekrar kavuştu M Ouml XIIyuumlzyıldauumllkeElamlılarınistilasınauğradı1165yılında yakılıp yıkılmış ve nuumlfusu kırılmışimparatorluk son Kassit kralını deviren ve IVBabil suumllalesini kuran İsin kenti senyoumlruumlnuumlneline geccedilti Bundan başlayarak Asurrsquounyıkılışına kadar Babilonya uzun bir siyasalccediloumlzuumlmdoumlnemiyaşadı

SEKİZİNCİBOumlLUumlM

BABİLUYGARLIĞI

1BabiluygarlığınınduumlzeyiBabiluygarlığıdeyimi Aşağı Mezopotamya uygarlığını dakapsamaktadırUumllkenintarihselevrimiboyuncaMOuml IV binle eski Babil İmparatorluğursquonunsonu arasında kalan doumlnemde oluştu Başlıcaoumlğeleri Sumerlerrsquoin oumlnce Akkadlar sonraBabilliler tarafından kabul edilen ve geliştirilenkuumlltuumlrel yaratılarıdır bu nedenle bu uygarlığıSumer-Babiluygarlığıadıyla tanımlamakdahadoğru olur Bu uygarlık Asur ve Kaldeuygarlıklarına da temel oldu ancak buuygarlıklartarafındanaşılamadıBabiluygarlığızamanımızdan iki bin yıl oumlnce komşu uumllkeler

uumlzerine buumlyuumlk bir etki yaptı Suriye FenikeFilistin ve Hurriler ile Hititler bu uygarlığınetkisinde kaldılar Asurlular ve Kaldelilerdoumlneminde etkisi kuzeybatıdaki Ege denizikıyısındakiuumllkelerekuzeye(Urartu)vedoğuya(İran) yayıldı Babil uygarlığının İbranilerGrekler ve Romalılar tarafından Avrupauluslarına aktarılan oumlnemli alıntıları modernAvrupakuumlltuumlruumlndeguumlnuumlmuumlzdedesuumlrmektedir

2 Yazı Mezopotamyarsquoda bulunan buumltuumlnmetinler ccediliviyazısı ile yazılmıştır Bu yazınınharfleri esas olarak dikey ya da yatay olarakccedilizilmiş resimlerden oluşmaktadır MOuml IIIbinlerin ilk yarısında ortaya ccedilıkan bu yazıpiktografirsquoden tuumlremiştirCcediliviyazısı işaretlerindekaynaklandıkları desenler kolaylıkla fark edilirİnsanlar hayvanlar bitkiler dağlar ormanlarsular ev aletleri araccedillar Bu ilkel harfleringoumlruumlnuumlşleri kullanılan malzemeye işaretlerinanlamına goumlre ve yazının gelişmesi gereğideğişti Bulunan en eski yazıtlar taş tabletleruumlzerine kazınmış ideogramlardır yani her biri

bir soumlzcuumlk ya da duumlşuumlnceyi temsil edenişaretlerdir Daha sonra en yaygın yazımalzemesi tablet yapımında kullanılan kil olduyazınemlikiluumlzerinedamgabiccedilimindebirişaretoluşturanbiruumlsluplayazılıyordu

Giderek ccedilizgili desenlerin yerini ccediliviyazısıişaretlerinin bireşimi aldı ama şemalaşanbazılarıIIIbinlerinortalarınakadardevametti

Aynı zamanda harflerin anlamlarınındeğiştiği goumlruumllduuml İdeogramlar yavaş yavaşccediliviyazısı işaretlerinin ccediloğunluğunu oluşturanhecesel işaretlere doumlnuumlştuumller Ama simgeselişaretlerden bazıları varlıklarını korudular vebunlardan alfabetik sesleri temsil eden başkaişaretler ortaya ccedilıktı Bu nedenle ccediliviyazısısistemiccedilokkarmaşıkveoumlğrenilmesiccedilokguumlccediltuumlrCcediloğunun birccedilok anlamı olan 600rsquoe yakın harfvardır

Ccediliviyazısının kurucuları SumerlerrsquodirAkkadlarrsquodan başlayarak sırayla ElamlılarrsquoaBabillilerrsquoe Asurlularrsquoa Hititlerrsquoe geccedilmiştirFenikeliler kendi alfabelerini yaratmak iccedilin buyazıdan yararlandılarAynı yazıyı Urartular da

aldılarbuyazıMezopotamyarsquoyıMOuml530yılınadoğru ele geccediliren Persler tarafından alınıpdeğişikliğeuğratıldı

3 Din Babil dini III ve II binlerinmetinlerine goumlre Sumer ve Sami oumlgelerininbireşimidirBunedenlebazı tanrılarınccediliftadlarıvardır En oumlnemlileri eskiden Sumer veAkkadkentlerinin yerel tanrıları olan ldquobuumlyuumlktanrılarrdquodırBunlarSumerlerinenoumlnemlitanrısıolan toprak tanrısı Enlil Uruk tanrısı AnumEridu tanrısı Earsquodır III binlerden başlayarakrahiplerAnumrsquoagoumlklerkrallığınıEarsquoyadenizlerveyeraltısularıkrallıklarınıvererekbuuumlccediltanrıyıYuumlceUumlccedilluumlrsquodebirleştirmişlerdi

Bu Uumlccedilluumlrsquonuumln dışında buumltuumln uumllkede kabuledilmiş bir başka tanrılar topluluğu vardıGuumlneşin tanrısı Şamaş (Sipparrsquoın tanrısı) Ayıntanrısı Sin (Urrsquoun tanrısı) ve iki tarım tanrısıTammuzvekarısıİştar

Tammuz ile İştar bitki oumlrtuumlsuuml ve bolluktanrılarıydılar Her yıl Tammuzrsquoun oumlluumlmuuml vedirilişikutlanırdıBukutlamalarsırasındaİştarrsquoın

bulunduğu dinsel oyunlar oynanırdı İştarkocasının ardından ağlar ldquodoumlnuumlşsuumlz-toprakrdquoainipkocasınıararkaranlıklaruumllkesinin tanrıccedilasıEreşkigalrsquola savaşır Tammuz dirilir veyeryuumlzuumlne ccedilıkar Komşuluk topluluklarında bubayramlar tarımccedilalışmalarınınbaşınıvesonunusimgeliyordu bir rahibin youmlnetiminde buumltuumlntopluluğun katıldığı dramatik ayinlerin amacıekimin başarılı ve uumlruumlnuumln bol olmasınısağlamaktı Buumlyuumlk kentlerde halkın katıldığıtoumlrenler sayısız kurbanın sunulduğu buumlyuumlk birayinlesonaererdi

Şamaş ve Sin kırsal kesimlerde uumlretimle deilgiliydiler Şamaş kuumlltuuml tarımla Sin kuumlltuumlhayvancılıkla ilgiliydi Ama resmicirc pantheonda(tanrılar tapınağı) Şamaş adalet tanrısı goumlreviniyuumlklenmişti Sipparrsquodaki baş tapınağı yuumlksekmahkemenin toplantı yeriydi ve yanındahukuksalsoumlzleşmelericcedilinbirambarvardı

Resmicirc mitolojide tanrıccedila İştarrsquoın simgesiVenuumls gezegeniydi boumlylece rahipler bir yıldıztanrılar (Şamaş Sin İştar) topluluğuoluşturmuşlardı

Eski Babil İmparatorluğursquonun kuruluşundansonra başlangıccedilta yalnızca Babilrsquoin tanrısı olanMarduk tanrılar kralı oldu O zamana kadarEnlilrsquoin elinde bulunan Bacircl (efendi) uumlnvanınıaldı rahipler ona Enlil ve Tammuzrsquoungoumlrevleriniverdiler

BabilrsquodeMardukrsquoun onuruna her ilkbahardaZag-muk adı verilen yeni yıl bayramıkutlanıyordu Bu bayramda Mardukrsquoun Taimatkarşısında kazandığı zafer kutsal tahta ccedilıkışıduumlnyanın ve insanların yaradılışı ve tanrısalBabilrsquoin kuruluşu canlandırılıyordu DramatikayinlerdeBabilkozmogonivemitolojisinindilegeldiğiyaratılış şiiri olanYukardayken adlı şiirokunuyordu ldquoYazgıların salonurdquo adı verilenbaşkabirtapınaktarahiplertanrılarınheykellerioumlnuumlnde adeta onların huzurunda gelecektenhaberler veriyorlardı Kral siyasi işlerindeesinlendiği iccedilin bu kehanetler oumlnemli bir roloynuyorlardı Şenlik Tammuz ve İştarkuumlltlerinden alınan ayinlerle sona eriyorduBunlardan biri Bacircl-Mardukrsquoun oumlluumlmuumlnuuml vedirilişinisimgeliyorduBuayindeİsarsquonınoumlluumlmuuml

ve dirilişi oumlykuumlsuumlne son derece benzeyen birmetin okunuyordu Marduk ile karısıSarpanitursquonun evlenmelerini temsil eden birbaşka ayin de toprağın verimliliğini sağlamayıamaccedillıyordu

Babil dini ldquobuumlyuumlk tanrılarrdquoın ve tarımtanrılarının ayinleriyle sınırlı değildi Yalnızcahalk değil koumllelerin efendileri de animist hattakaynağıilkeltoplumdoumlneminevaranpreanimistinanccedillarını suumlrduumlruumlyorlardı Doğa guumlccedilleriniyoumlnetenhastalıklarveoumlluumlmgoumlndereninsanlaraişlerinde ve yaşamlarında yardım edensayılamayacakkadarccedilokiyiyadakoumltuumlruhlaratapıyorlardı Oumlrneğin bu ruhlar arasında ırmakve kanal ruhlarına topluluklarda olduğu kadarresmicirc dinde de tapılıyordu Ayrıca evlerikoruyan ev ruhları kendileri iccedilin suumlreklikurbanlar sunulan oumlluumllerin ruhları vardıNihayetbuumltuumlnBabiltoplumuiyivekoumltuumlruhlarduumlşuumlncesinin esinlendirdiği buumlyuumlsel ayinlerebuumlyuumlk bir oumlnem veriyordu Cinbilim ve halkbuumlyuumlcuumlluumlğuumlresmicircdintarafındanoumlzuumlmsenmişlerve geliştirilmişlerdi Tapınakların ccedilevresinde

cinbilimi dizgeleştiren ve ruhların ldquobuumlyuumlkrdquotanrılara (Anum Enli ve Ea) boyun eğmeleriniyayan oumlzel buumlyuumlcuumlluumlk okulları vardı Halkbuumlyuumlcuumlluumlğuumlnuumln youmlntem ve ayinleridoumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlBudeğişikliğinsonucuolarakdahasonraAsurayinlerinedegirenbirccedilokoumlzelayinleroluştu

Babil ve oumlteki kentlerin resmicirc tapınaklarınınpapazlar sınıfı ccedilok kalabalıktı ruumltbe vegoumlrevlerine goumlre bir takıma boumlluumlnmuumlştuumlBunların dışında rahibeler de vardı birAkkadkralı bunlar iccedilin Sipparrsquoda Şamaş tapınağınınyanında genişmeyve bahccedileleri olan buumlyuumlk birkonut yaptırmıştıBu rahibelerin ayin sırasındaerkek ve kadın şarkıcı muumlzisyen gibi bir yığınyardımcılarıccedileşitccedileşituşaklarıvardıBolgelirlirahipmesleği aile topluluğundanmiras yoluylababadan oğula geccediliyordu mal boumlluumlşuumlmuumlsırasındarahiplikoğullararasındabazenherbiribir yıl rahiplik yapacak şekilde boumlluumlşuumlluumlyorduboumlylece hepsi mesleğin gelirlerinden bir suumlreyararlanmış oluyordu Rahiplik buumlyuumlk oğulageccedilecek olursa oumlteki erkek kardeşler miras

uumlzerinden bir tazminat payı alıyorlardı İlkccedilağdinsel yaşamında ccedilok guumlccedilluuml bir silah olankacirchinliği ve tefecilik sayesinde her guumln birazdaha buumlyuumlyen bitmez tuumlkenmez tapınakkaynaklarını ellerinde bulundurdukları iccedilinrahiplerinbuumlyuumlkbirsaygınlığıvardı

4 Sumer-Babil edebiyatı MOuml III ve IIbinlerden oldukccedila ccedilok sayıda Sumer ve Babiledebiyat yapıtları olduğunu biliyoruz Buyapıtların iccedilerikleri şu ya da bu biccedilimde dinleilgilidir Birccedilok dinsel toumlrenlerle ya da buumlyuumlyleilgilidirveayinleilgiliolmayanpekazyapıtdabaşta mitoloji olmak uumlzere gene dinle ilgilidirOumltekikonularıişleyenyapıtlarınsayısıccedilokazdır

Resmicircdininmitolojisisoumlzselyadafolklorikgeleneğin oumlğelerinden biri olan halkmitolojisinden kaynaklanmaktadır Bu nedenleSumer-Babilyapıtlarındabirccedilokfolklorikmotiferastlıyoruz Aynı iccedilerikte olan buumltuumln halkmasallarına benzeyen naif efsaneler biccedilimiiccedilinde duumlnyanın insanların tarımın yerleşikyaşamın başlangıcıyla ilgili mitlerden ortaya

ccedilıkmışlardırBabilli şairler seccedilkin yapıtlar yaratmak iccedilin

bu Sumer efsanelerinden yararlanmışlardırBunlardan en oumlnemlilerinden biri ilk soumlzlerinegoumlre adlandırılanldquoYukardaykenrdquo başlıklı şiirdirKahramanı Enlilrsquodir ve duumlnyanın yaratılışıylailgili Sumer mitosundan esinlenmiştir AmaBabilli şiirde rahipler Enlilrsquoin yerine Mardukrsquougeccedilirdiler

BabiledebiyatınınenguumlzelyaratılarındanbiriGılgamış adlı epik şiirdir Gılgamış adlıkahramanın seruumlvenlerinden soumlz eden ilkmetinler Sumerceydi hiccedil kuşkusuz rahipsınıfından olan Babilli yazarlar bu metinleriişleyip geliştirdiler Boumlylece her biri kendibaşına bir boumlluumlmuuml kapsayan ve on iki buumlyuumlktablete yazılmış olan Gılgamış Destanı ortayaccedilıktı Duumlşuumlncesi ve şiirsel nitelikleri bu yapıtıduumlnya edebiyatının başyapıtları arasınasokmaktadır

Bu şiirin dinsel toumlren yapıtlarıyla bir ilgisiyoktur Ne belli bir mitosa ne de bir ayinebağlıdırYazarı hayat ve oumlluumlmle ilgili bağımsız

bir yapıt yaratmak iccedilin yalnızca halk masal veefsanelerindenyararlanmıştır

ŞiirintemasıSumertoplumununuzunsuumlredirilgilendiği bir sorundur Tanrıların niccedilinoumlluumlmsuumlz insanların niccedilin oumlluumlmluuml olduklarınıaccedilıklamaya ccedilalışan mitoslar vardı Bumitoslardan biri tanrı Earsquonın sevgili oğluAdaparsquoyı ilk insanın deliliğinin insanınoumlluumlmluumlluumlğuumlnuumln nedeni olarak sunar EaAdaparsquoya sonsuz yaşamı değil ama buumlyuumlk birbilgelik vermiştir Adaparsquonın karşısına bir guumlnoumlluumlmsuumlzluumlğuuml elde etme olanağı ccedilıkar ama obunu kabul etmez Guumlney Yelirsquonin kanatlarınıkırdığı iccedilinTanrıAnumrsquoun huzuruna ccedilıkartılanAdapa kendisine oumlluumlmuumln yiyecek ve suyundansunulacağını ama bunlara el suumlrmemesigerektiğini Earsquodan oumlğrenmiştir Duruşmasırasında oumlteki tanrılar Adaparsquoyı savunurlarbunun uumlzerine kızan Anum ona oumlluumlmsuumlzluumlkyiyeceği ve hayat suyu getirtir ama Adapabunlara el suumlrmek istemez Şaşıran Anum onabunun nedenini sorar Adapa yanıtlar ldquoOumltekidedi Yemeyeceksin iccedilmeyeceksinrdquo Bunun

uumlzerine Anum onu yeryuumlzuumlne almalarınıbuyurur Buumlyuumlk bir olasılıkla rahiplerinuydurduğu bu efsane insanları kendiyazgılarıyla uzlaştırmaya ve tanrılar karşısındaguumlccedilsuumlz olduklarına inandırmaya ccedilalışmaktadırAma oumlluumlmsuumlzluumlkleriyle ilgili bu tuumlrden birefsane Babil toplumunun duumlşuumlnen insanlarınıdoyuramazdı Gılgamışrsquoın şiiri avundurucu biryanıtgetirmeksizinaynısoruyutekrarsoruyor

Gılgamış Sumerrsquoin eski kenti Urukrsquoun uumlnluumlbir kralıdır Oumlluumlmuumlnden sonra tanrılaştırıldı veonurunaUrukrsquota bir kuumllt kuruldu Şiir onu uumlccedilteikisi tanrı yakışıklı ve bilge bir dev kahramangoumlruumlnuumlşuumlnde sunar Dostu ve silah arkadaşıEndikursquoyla birlikte akıl almaz seruumlvenlere atılırve bunun sonucu tanrıccedila İştarrsquoın sevgisinikazanır Ama Gılgamış onun duygularınıgerektiği gibi yanıtlamaz Buna kızan İştar onuoumllduumlrtmekamacıylabuğdaytarlalarınıccediliğneyenkutsal boğayı onun uumlzerine goumlnderir amaGılgamışrsquola Endiku boğayı oumllduumlruumlrler Bundansonra İştarrsquoın isteği uumlzerine tanrılar Endikursquoyuamansız bir hastalıkla cezalandırırlar

ArkadaşınınoumlluumlmuumlyleyıkılanGılgamışkorkuyakapılır

ArkadaşıEndikursquonunbaşındaGılgamış

AcıylaağlarvekırlarakaccedilarldquoBendeEabanigibioumllmeyecekmiyimBağrımıdeldibuumltuumlnacılarKorkuyorumoumlluumlmdenvekaccedilıyorumkırlarardquo

Gılgamış oumlluumlm ve hayatın gizini bulmayakarar verir Eski efsanelerden tanrılarınoumlluumlmsuumlzluumlk sunduğu insanlar bulunduğunuoumlğrenir Bunlar Utanapiştim ile karısıdırUtanapiştimrsquoi bulmak ve ona nasıl oumlluumlmsuumlzolduğunusormakiccedilinkutsaluumllkede tehlikelibiryolculuğa ccedilıkar Uzun yolculuklardan sonrayoluna ccedilıkan korkunccedil engelleri aşar ve kutsaldenizinkıyılarınaulaşırBirSabalıkadınyolunukeserveonaboşbiramaccedilpeşindekoştuğunuveoumlluumlmsuumlzluumlğuumln yalnızca tanrılara oumlzguuml olduğunusoumlyler Kadın ona geri doumlnmesini ve hayatıntadını ccedilıkarmasını oumlğuumltler Ama Babil soylusınıfının doruklarında hiccedil kuşkusuz pek yaygın

olan bu oumlğuumlt Gılgamışrsquoı kandırmaz Yolunadevam eder ve Utanapiştimrsquoe ulaşmayı başarırama o daGılgamışrsquoın yuumlreğine su serpecek birşey soumlylemez Şuruppak kralı olduğu sıradainsanlara kızan tanrıların yeryuumlzuumlne tufangoumlnderdiklerini anlatır Utanapiştim ve ailesidışında buumltuumln insanlar yok olurlar Kendisiniseven Ea felaketi oumlnceden haber verdiği ve birgemi yapmasını oumlğuumltlediği iccedilin kurtulmuşlardırTufan sona erince tanrılar kralı ve eşinihuzurlarına kabul ederler ve onlara oumlluumlmsuumlzluumlkarmağan ederler Sonunda UtanapiştimGılgamışrsquoa sorar ldquoAradığın hayatı bulman iccedilintanrılardan hangisi tanrılar kuruluna sokacaksenirdquo Tanrılardan hiccedilbiri kendisine yardımetmediği iccedilin Gılgamış oumlluumlmuuml değişik buumlyuumlselyoumlntemlerle yenmeyi dener ama genebaşarısızlığa uğrar Yorgun duumlşmuumlş umudukırılmış durumda yurduna doumlner veldquoyeryuumlzuumlnuumln yasasırdquonı Nergal ile Ereşkigalrsquoınkullarının yazgısını oumlğrenmek iccedilin Endikursquoyuoumlluumller uumllkesinden getirtir Şiirin sonu kayıptırGılgamışrsquoın oumllmuumlş olduğuna inanılabilir Hayat

ve oumlluumlm sorununa bir ccediloumlzuumlm getirmemişolmasına karşın bu destan oumlnemli bir yapıttırccediluumlnkuuml dinle ilgili ilk eleştiri girişimleriniiccedilermektedirGılgamıştanrılarameydanokumacesaretigoumlsterirbazenonlarıaltedervetanrılarbuasiyihoşgoumlrmekzorundakalırlarŞiirİlkccedilağuluslarının edebiyatlarını buumlyuumlk oumllccediluumldeetkilemiştir

Didaktik metinler arasında en ilginccedilolanlardan biri yuumlksek koumlleci toplumun ahlakbozukluğunu yansıtanEfendi ile KoumlleninKonuşmasırsquodır

Efendi ldquoyaşadığın suumlrece hayattan yararlanrdquoilkesine goumlre yaşamıştır Sonunda her şeydenbıkar Savaş av aşk yeni evler komplolarhepsinden tiksinir Tanrılardan duumlş kırıklığınauğrayıp ne kurbanların ne buumlyuumlnuumln tanrılarınldquoinsanları bir koumlpek gibi izlemesirdquone yetmediğisonucunaulaşırOnayapacakbir şey kalmıştırldquoBoynunukırıpkendinisuyaatmakrdquo

Babillilerinoumlzdeyişveahlak ilkelerikitaplarıda vardı Bunlardan biri tuumlmuumlyle eskiimparatorluk doumlneminden kalmadır Kitaptan

sanki buumlyuuml korkusu vicdan kargaşası korkusufışkırırKarşıtduumlnyanınahlakıve soumlmuumlruumlcuumllereboyun eğme oumlğuumltlenir Hiccedil kuşkusuztoplulukların uumlyelerine youmlneltilen bu oumlğuumltlertanrılarayakarmaylailgilibiroumlğuumltlebitmektedirBu ccedilok anlamlı yakarı şoumlyledir ldquoKurbanhayatıuzatırduaguumlnahtankurtarırrdquo

Din dışı edebiyata III bin ile II binin ilkccedileyreğinin bazı krallık yazıtlarını katmakgerekir İccedilerikleri bakımından efsanelereyaklaşan bu metinler tarihsel olayları anlatırlarUrukaginarsquonın Lagaş halkının kendi tahtageccediltiği zamanki yoksulluğunu betimleyen veyaptığı reformları anlatan buumlyuumlk yazıtıbunlardan biridir Lagaş patesisi EannatumrsquounUmma huumlkuumlmdarına karşı kazandığı zaferianlatanyazıtıdaboumlyledir

5 Bilimsel bilgilerin tohumları Eski Babilİmparatorluğudoumlnemindeguumlndelikyaşamdaveekonomide uygulanan bilimsel tohumlar vardıAşağı-Mezopotamyarsquoda Bunlar oumlzellikleastronomi ve matematikle ilgiliydi ve toprak

oumllccedilmenin sulama şebekesinin duumlzenlenmesininyanı sıra ticaret ve tefecilik işlerinde dekullanılıyorlardı

Mezopotamyarsquoda III binler ile II bininbaşlarında başlayan ve bundan sonrakidoumlnemlerde geliştirilen astronomi ccedilalışmalarıoumlnce Greklerin sonra Arapların astronomiccedilalışmalarının temelini oluşturdu Avrupaastronomisinin de kaynağında Mezopotamyabulunmaktadır Oumlyleyse modern astronomibilimininccedilıkışnoktasıBabilastronomisidir

Babil rahiplerinin astronomiyle ilgili bilgileriilkel doumlnemlerin kozmogenisindenkaynaklanmaktaydıToprak goumlkyuumlzuuml ve denizduumlnyanın temeloumlğeleri olarakkabul ediliyorduDuumlnya okyanusun ortasında yuumlkselen yuvarlakbir dağ gibiydi Duumlnyanın uumlzerinde tersinedoumlnmuumlş fincan benzeri goumlksel ya da havasalkuumlre yuumlkseliyordu goumlksel kuumlrenin uumlzerinde altkıyıları duumlnya okyanusuna ulaşan goumlkselokyanusun ccedilevrelediği tanrıların konutu goumlkselkatman vardı Yıldızlar başlangıccedilta bu goumlkselkatmanın uumlzerinde otlayan koyunlara

benzetiliyorduGuumlneşveAyagelince tanrılarınyaptığı lambaydılar Guumlneş ve ay tutulmalarıbunlarınkoumltuumlruhlartarafındansaklanmalarındanileri geliyordu Babil goumlkbilimcileri II bininbaşlarında buguumlnVenuumlsMarsMerkuumlr Jupiterve Satuumlrn adlarıyla bilinen gezegenlerihareketsizyıldızlardanayırdılarAynıdoumlnemdeyıldızlar takımlar halinde gruplandırıldı bununsonucu olarak Zodiak denilen ldquoguumlneş yolurdquouumlzerinde on iki takımyıldız saptandı ve ldquoguumlneşyolurdquonun yakınında yukarda adı geccedilen beşgezegenin bulunduğu belirtildi Rahiplertutulmaları henuumlz oumlnceden hesaplayamıyorlarastronomik ve meteorolojik olayları birbirlerinekarıştırıyorlardı

İlkel astronomik goumlzlemlere dayanarakCcedilinlilerin yaptığı takvime benzeyen bir takvimyaptılar Babil takvimi Avrupa uluslarınakısmenmodellik ederek uygarlık tarihinde oumlzelbirroloynadı

Babilrahiplerigoumlkselveatmosferikolaylaragoumlre geleceği haber vermeye ccedilalışıyorlardıTahminler meteorolojik ve astronomik

kehanetlerin uyuşmasına dayandığı iccedilin busisteme ancak astroloji (muumlneccimlik) adıverilebilir Oumlrneğin ldquoeğer Adad (fırtına tanrısı)Ayrsquoınkaybolduğuguumlnguumlrlerseuumlruumlnbololacakve pazar fiyatları değişmeyecekrdquo Kehanetgenelliklebuumlyuumlkbirsiyasalguumlccediltuuml

Yaşam gereksinimleri II binin başındamatematiğin belli bir gelişimine yol accediltı Babilmatematiğinin oumlnemli bir uygulaması ldquodurumsistemirdquo adlı sistemdir Sayının iccedilindeki yerinegoumlre aynı rakamın değişik değerleri olacağınailişkin bilgi Bu konuda Babilonya eskiYunanve Romarsquodan daha ileriydi Ama matematiğingelişimi altmışlı sayılama yuumlzuumlnden buumlyuumlkoumllccediluumlde engellendi Bunun gerccedilek kaynağıbilinmiyor Belki de zamanın hesaplanmasınınsonucu olan ldquokutsalrdquo sayısal kategorilerebağlıdırAyın evrelerinegoumlreguumln sayısı olan7veyılınaysayısınagoumlre12kutsalsayılardıBusistemde 60 sayısının (60 12x5) bulunmasıilkel doumlnemde geniş oumllccediluumlde kullanılan parmakhesabıyla yapıldığını goumlstermektedirMatematikbilgisine gelince II binin başlarında Babilliler

aritmetik doumlrt işlemini kare almayı ve karekoumlkccedilıkarmayı bunların yanı sıra yuumlzoumllccediluumlmuumlhesaplamak iccedilin gerekli geometri bilgilerinibiliyorlardı Geometri formuumllleri toprak tarlabağ bahccedile oumllccediluumlmuumlnde kullanılıyorduUumlzerindeilgilihesaplarbulunanplanlarbulundu

Altmışlı sayılama Babilliler tarafından hiccedilkuşkusuz guumlneşin goumlkyuumlzuumlnde ccedilizdiği daireyleilgili olarak kabul edildi Guumlneşin bir guumlnluumlkyoluuumlzerineguumlneşkursunaeşitkurslaryanyanadizildiğizaman180kurs toplamolarakda360kurs elde edildiğini hesaplamışlardı Bu durumldquoguumlneşguumlnde360adımatıyorrdquoformuumlluumlyleifadeedilmiştiBuumltuumlndairelereuygulananbuboumlluumlnmeoumlnce Romalılar tarafından daha sonra daAvrupa geometrisi tarafından kabul edildiCcedilemberin 360 dereceye (latince ldquoadımrdquoanlamına gelengradus) boumlluumlnmesi ilkesidir buBabilliler guumlnduumlz ve gecenin suumlresini 12 saatolarak hesaplamışlardı daha sonra saat 60dakikaya dakika da 60 saniyeye boumlluumlnduuml Bualtboumlluumlnme daha o zamanlar Avrupa bilimtarihineuygunduumlşuumlyorduBabillilerbirayıayın

evrelerine goumlre doumlrde boumlluumlyorlardı ama birhaftanın yedi guumln olarak saptanması MOuml Ibinin ortalarından oumlnce değildir haftanın yediguumln olarak saptanması yedi ldquobuumlyuumlkrdquo yıldıztanrının ortaya ccedilıkmasıyla ilgilidir GuumlnlerGuumlneşinAyın ve ccedilıplak goumlzle goumlruumllebilen beşgezegenin adlarını aldılar Yedi guumlnluumlk haftaRomalılar aracılığıyla buumltuumln Avrupa uluslarınageccediltivegiderekbuumltuumlnduumlnyayayayıldı

6Plastik sanatlar Mezopotamyarsquodaplastikve mimari sanatın ilk oumlrnekleri Sumerlerrsquodegoumlruumllduuml Akkad ve Babilonya Sumerrsquodeyaratılan youmlntem ve uumlslubu oumlykuumlnerekgeliştirdiler Bize ulaşan sanat yapıtlarınınccediloğunluğuMOumlIIIbininilkyarısınaaittirAmabu IIIUr suumllalesi veEskiBabil İmparatorluğudoumlneminde daha oumlnceki doumlnemlere oranla gerikaldığı anlamına gelmez Bunun nedeni baştaUr Krallığı ile Babil İmparatorluğursquonunuğradıkları askericirc bozgunlar olmak uumlzere dışkoşullardır Bu hareketli doumlnemde birccedilok sanatyapıtı yok oldu guumlnuumlmuumlze kadar ulaşanlarının

ccediloğu istilacı Elamlılar ve Hititler tarafındankendibaşkentlerinegoumltuumlruumllmuumlşolanlardır

Alccedilak-kabartma ve heykelcilik bu doumlneminplastik sanat oumlrnekleridir Alccedilak-kabartmauumlslubu ilkeldir Goumlvde karşıdan yuumlz yandanbacaklar yandan ve birbiri arkasına Buumltuumlninsanların tipi aynıdır amaSumerlerrsquoingiysileriAkkadlarrsquoınkinden belirgin şekilde farklıdırPatesi ve kralların heykelleri goumlvdenin iriliğiyleayırtedilir uumlzerinde daha oumlzenle ccedilalışılmış olanbaşlarbircanlılıkizlenimivermektedir

Hayvan tasvirleri daha doğal daha zarif vedahaorantılıdırBununnedenihayvanresimlerisanatı geleneğinin daha eski olması ve ErkenPaleolitikdoumlnemdebaşlamasıdır

En guumlzel Sumer alccedilak-kabartmalarından biriUr yakınlarındaki bir tapınağı (M Ouml III bininbaşları)suumlsleyenccedilobanlarıylabirlikteoumlkuumlzinekve dana efrizleridir Uumlzerinde EannatumrsquounUmmarsquoya karşı accediltığı başarılı seferle ilgili biryazıt bulunan ldquoAkbabalar Dikmetaşırdquonın daalccedilak-kabartmalarını unutmamak gerek Neyazık ki bunun ancak bir boumlluumlmuuml guumlnuumlmuumlze

kalmıştırAlccedilak-kabartmadaenbaştaEannatumolmak uumlzere Lagaşrsquoın korkunccedil mızraklısavaşccedilılarıgoumlruumlnmektedirBirkalkanvemızrakkalkanıyla korunan savaşccedilılar duumlşmanı ayaklarıaltında ezmektedirler Oumlteki iki parccedila savaşalanında oumllmuumlş ve yakılmaya hazır Lagaşsavaşccedilılarından oluşan bir piramidi ve Ummasavaşccedilılarının cesedini parccedilalayan akbabalarıtemsil etmektedir Bunların dışında Lagaşpatesisi Entemenarsquonın guumlmuumlş bir vazosubulundu vazonun uumlzerine iki aslanıpenccedileleyen kutsal kuş av tanrısı İmgigrsquoin birsureti buumlyuumlk bir incelikle işlenmiştir Patesiheykelleri arasındaGutilerdoumlnemindeLagaşrsquotaegemenlik suumlren uumlccedil Gudearsquonın heykelleribulunmaktadırikisioturmuşbiriayaktadırUumlccediluumldeneyazıkkihasargoumlrmuumlşbaşlarıkopmuşturbaşlardanikisiayrıayrıyerlerdebulundular

AkkadsanatyapıtlarıarasındaldquoNaracircmsinrsquoinzafer dikmetaşırdquo ile Hammurabirsquonin bir alccedilak-kabartmasını sayabiliriz Birincisinde dağlık birboumllgede yapılan sefer goumlruumllmektedirSavaşccedilılarıylaccedilevrilmişkralbir tepeninyanında

durmaktadırYasalarının kazındığı bir dikmetaşuumlzerinde tasvir edilen Hammurabi kendisineyasayı veren tanrı Şamaşrsquoın huzurundatapınmaktadır

FreskdeIIIbininsonlarındanitibarenortayaccedilıkmış olmalı Mari krallık sarayından kalanolağanuumlstuuml bir fresk oumlrneği var elimizde Bufresk bol uumlruumln dileğiyle ilgili bir saccedilı toumlreninitemsiletmektedir

DemekkiMOuml III ve II binlerden itibarenAşağı-Mezopotamyarsquoda yuumlksek bir uygarlıkvardı Sumerler ve Akkadlar bilimsel bilginintohumlarına gelişmiş bir yazıya ilginccedil biredebiyatasahipbulunuyorlardıAmapapazlarınyoumlnlendirdiği bir duumlnya goumlruumlşuumlnuumln egemenolduğu dinin krallık iktidarını yuumlceltip insanakendi kuumlccediluumlkluumlğuumlnuumln guumlccedilsuumlzluumlk duygusunuaşıladığı bir doumlnemde gerccedilekliğin sadıkyansımalarıolanaksızdı

DOKUZUNCUBOumlLUumlM

ESKİMISIR

1 Doğal koşullar Mısır doğu ve batısındadağlar bulunan dar Nil vadisini kaplar buvadinin genişliği ancak 15-25 kilometredirBatıdaki dağlar Mısırrsquoı İlkccedilağrsquoda Libya ccediloumlluumladıyla anılan Sahrarsquodan ayırırlar Doğudakidağların oumltesinde Kızıldeniz kıyıları uzanırGuumlneyde Nilrsquoin akıntısı ulaşımı guumlccedilleştiren veMısırrsquoı guumlneydeki uumllkelerden ayıranccedilağlayanlarla kesiliyordu Kuzeyde vadigenişliyor ve Nil deltasıyla sona eriyorduEskiden bu boumllge bataklıktı işlenmemişti vegemilerinsığınmasınaelverişlisığınaklaryoktu

Nil vadisinin coğrafi durumu ona

Mezopotamya uumlzerinde buumlyuumlk uumlstuumlnluumlklersağlıyordu Nil vadisinin iki kıyısındaki dağlaryapılardakullanılantaşlar(granitbazaltkalker)bakımından zengindi Doğudaki dağlardaoumlzellikle Nuumlbye dağları altın rezervleribakımından ccedilok zengindi Vadide hurmaılgınağacı inci gibi değerli goumlvdeleri nehirteknesiyapımındavehertuumlrluumlyapıdakullanılanağaccedillar yetişiyordu Akdenizrsquoe doumlkuumllen Nilİlkccedilağrsquoın en oumlnemli ticaret yoluydu NihayettarımMezopotamyarsquoyagoumlredahakolaydı

Mısır bir ccediloumlluumln kıyısındaki vahaya benzerhemen hemen hiccedil yağmur yağmaz ve yağanender yağmurlar koumltuuml bir belirti olarak kabuledilirdi Ama Nilrsquoin taşkınlıkları uumllkeye yeterlioumllccediluumlde nem ve uumlstuumln nitelikli guumlbresağlamaktaydı Temmuz ayının ortalarındanitibaren taşmaya başlayan nehir buumltuumln vadiyisular altında bırakıyordu Taşkın suları kasımayının ortalarına kadar kalıyor sonra yavaşyavaş ccedilekiliyordu Suların geri ccedilekilmesindensonra toprağın uumlzerinde ccediluumlruumlmuumlş subitkilerinden ve madenlerden oluşan bereketli

bir balccedilık kalıyordu Kasım ayında yumuşaktoprak suumlruumlluumlp ekiliyordu Uumlzerini kaplayanaluumlvyon sayesinde toprak bol uumlruumln veriyorduBu nedenle bilinmeyen zamanlardan bu yanaMısırlılarrsquoın Nilrsquoi kutsallaştırmalarını doğalkarşılamakgerekir

Kumlar ve deniz Mısırrsquoı ani saldırılara karşıkoruyordu Mısır bu bakımdan da kolaycaulaşılabilir Mezopotamyarsquoya goumlre ccedilok iyidurumdaydıHiccedil kuşkusuzMısır da istilalardankurtulamadı ama bu istilalar Mezopotamyarsquoyaoranla ccedilok daha azdı Mısır oumlrneğinBabilonyarsquonın uğradığı yıkımlar kadar korkunccedilyıkımlarahiccedilbirzamanuğramadı

2MısırrsquoınilkhalkıPaleolitikdoumlnemdebolyağmurların buguumlnkuuml Sahrarsquonın tekduumlzekumlarının yayıldığı kesimde ağaccedil ve bitkilerinhızla buumlyuumlmelerini sağladığı sırada sayısıztaşkınlarını bir felaket saydıkları iccedilin insanlarNil vadisine adımatmıyorlardıPaleolitik aletleryalnızca vadiyi ccedilevreleyen dağlarda bulunduAncak iyi oumlrguumltlenmiş toplayıcılığın ve doğal

olarak sulanan topraklarda tarımın gelişmesiNilkıyılarınıinsanlariccedilinccedilekicidurumagetirdiamabuNeolitikveEneolitikdoumlnemdeoldu

MOuml V binlerde Mısırrsquoda bulunan neolitiktribuumller balıkccedilılık ve avcılıkla geccediliniyorlar amatarım ve hayvancılık da yapıyorlardı Buğdayarpa ve keten ekiyorlar domuz sığır ve koyunyetiştiriyorlardıBaşlangıccedilta insanlar vadinin osıralar vahalar bulunan ve tarlalar iccedilin gereklisuyu sağlayan dağ sellerinin aktığı ccedilevrekesimineyerleşmişlerdi

Nil vadisi tribuumlleri değişik etniktopluluklardan geliyordu Mısırrsquoın ilk halkınıortaya ccedilıkaran antropolojik araştırmalarınkanıtladığına goumlre bu topluluklar LibyalılarrsquoınZencimsilerrsquoin ve hatta Guumlney FilistinrsquodeyaşayanSamitribuumllerininakrabasıydılar

Antropolojinin verileri ccedileşitli goumlmme tuumlrleribulunduğunu kanıtlayan arkeolojik belgelerledoğrulandı Nilrsquoin orta kesiminde yaşayan veldquotasiyenrdquoadıverilenuygarlığıntribuumllerioumlluumllerinioumlzelmezarlaragoumlmuumlyorlarveyanlarınayiyecekdolukaplar bırakıyorlardı oysaKuzeyMısırrsquoda

(Heluan ve Merimde boumllgeleri) oturan halkoumlluumllerini kuluumlbelerinin zeminine goumlmuumlyorducesetleri yuumlzleri Nilrsquoe doumlnuumlk biccedilimde yanyatırıyorlar ve hiccedil kuşkusuz oumlluumllerin ruhlarınıncanlıların yiyeceklerini paylaştıklarınıduumlşuumlnduumlklerinden olacak yanlarına yiyecekbırakmıyorlardı Nihayet eski Mısır dilininccediloumlzuumlmlenmesi ndashMOuml 3000 yıllarından kalankalıntılarınizinverdiğioumllccediluumldendashbudilinŞamitikoumlgelerdenbaşkaSamioumlgeleridekapsadığınıbiroumllccediluumldekanıtlamaktadır

BuumltuumlnbunlarMısırulusununbatı guumlneyvedoğudan gelen tribuumllerin karışması sonucu Nilvadisinde oluştuğunu tahmin etmemize yolaccedilmaktadır

MOumlIVbinlerdeMısırtribuumlleriekonomininccedileşitli dallarında buumlyuumlk ilerlemelergoumlstermişlerdi Vahaların yoksullaşması ve sukaynaklarının kuruması bu tribuumlleri Nilrsquoinsuladığı toprakları her yıl işlemek zorundabıraktı alet ve takı yapımında maden (altınbakır) kullanmaya başladılar bu da Mısırlılarınkomşuuumllkelerdedahayakınilişkilerkurmalarına

yol accediltı ccedilakmak taşı yontuculuğu veseramikccedililik geliştiBunlar bir yandan nuumlfusunccediloğalmasına ve klanların guumlccedillenmesine katkıdabulundu ama oumlte yandan da servet ve konumeşitsizliğininortayaccedilıkmasınatoplumunkoumlleleroumlzguumlr halk ve soylulara boumlluumlnmesine yol accediltıKlanlarduumlzeniyıkıldı

3 Komşuluk topluluğu ve nomlar13Ekonomik evrimin daha sonraki evresinde teksu kaynağı olan Nilrsquoin sularının tarlalaragetirilmesini duumlzenlemek iccedilin ilkel sulamakanalları accedilıldı Irmak boyunca toplananaluumlvyon birikintisinin oluşturduğu yuumlksektepelersuyunazolduğuyıllardataşkınlaraengeloluyor daha sonra da suyun geri ccedilekilmesinioumlnluumlyorlardı Ccedilıkış yolu bulamayan sular oradakalıyor ve bataklıklar oluşturuyorlardı Bunedenle ilk sulama duumlzenleri oumlzel bendlerinsuyun verdisini ayarladıkları Nil kıyılarındaaccedilılmış basit ccedilukurlardı Mısırlılar daha sonrasuları getiren ve bendleri ccedilevreleyen tarlalarısıraylasulayankanallarınyapımınıoumlğrendiler

Karasaban kullanımı tarım ccedilalışmalarınınverimini yuumlkseltti MOuml 3000 yıllarına doğruccedilarkın bulunması ccediloumlmlekccedililiğin başlı başına birmeslek durumuna geldiğini doğruluyor Oumltekiprofesyonel meslekler ndashhırdavatccedilılık taşyontuculuğundashbuumlyuumlkbirolasılıklaaynıdoumlnemdeortayaccedilıktıKomşuuumllkelerlebelkideSumerrsquoleekonomikilişkiler(henuumlzduumlzensiz)kuruldu

Nihayet doumlnemin en oumlnemli bulgularındanbiripiktografiyazısınınkeşfidir

Toplumların ilişkilerin gelişimini goumlsterenarkeolojik veriler ccedilok daha azdır Koumlleliğin IVbinlerde başladığı soumlylenebilir Elleri arkalarınabağlı olan kuumlccediluumlk tutsak heykelleri bunun kanıtısayılabilirToplulukmuumllkiyetininyanısıraoumlzelmuumllkiyetin ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlr ldquoTamgardquo adıverilen işaretleri ccediloğu zaman kaplar uumlzerineişlenmiştir ccediloğu zaman aynı mezarın kaplarıaynı damgayı (tamgayı) taşırlar Hayvancılığınsabanlı tarımın tezgacirchların gelişmesi kadınınuumlretimdekiekonomikroluumlnuumlazalttıveataerkininkuruluşuna katkıda bulundu Buumltuumln bugelişmeler klan duumlzeninin ccediloumlkmesi kuumlccediluumlk ve

buumlyuumlkailelerdenoluşankomşuluktopluluğununortaya ccedilıkmasıyla sonuccedillandıMezopotamyarsquodaolduğugibikomşuluktopluluğubirsuvetopraktopluluğudur yani bir araya gelişlerinin nedenisularınvetopraklarınortakmuumllkiyetidir

Bazı topluluklar buumlyuumlk bir olasılıkla eskitribuumllere ait bulunan daha geniş toprakbirliklerinin uumlyesiydiler Mısır dilindespatdenilen bu toprak birliklerini tarihccedililer Grekccedilenom adıyla tanımlarlar Nomrsquoun en temelgoumlrevlerinden biri sulama şebekesininduumlzenlenmesi olduğu iccedilin Mısır piktografiyazısındaspatrsquoın kanallarla boumlluumlnmuumlş toprakimgesiylegoumlsterilmesiccedilokilginccediltir

Başlangıccedilta oumlzellikle Nilrsquoin kollarının vebataklıkların doğal sınırlar oluşturduğu deltadanomlarınbirbirindenyalıtılmışolmalarıgerekir

Buumlyuumlkbirolasılıklahernomunkendilehccedilesivardı herhaldekendimitosları kendi efsanelerivardıEnbuumlyuumlknomlarenguumlneydekiElefantinnomu ile Hierakonpolis Abydos ve Butonomlarıydı

Ganimetyadakoumlleelegeccedilirmek iccedilinyada

su kıtlığının neden olduğu kargaşalıklaryuumlzuumlnden nomlar kendi aralarındasavaşıyorlardı Fildişi ya da taş tabletleruumlzerindeki gravuumlrler ccediloğu zaman savaşsahneleriyle doludur bunlardan anlaşıldığınagoumlre karada olduğu kadar su uumlzerinde desavaşıyorlardı

NomlarınbaşındabaşkanlarbulunuyorduBubaşkanlardan biri egemenliğiniHierakonpolisrsquoten Memphisrsquoe kadargenişletmeyibaşaranKralAkrep (Scorpion) idiHierakonpolisrsquote bulunan taştan yapılmıştopuzunun sapı ldquokralrdquoın duumlşmanlarınısimgeleyen ağla yakalanan karaleylektasvirleriyle suumlsluumlduumlr Yukarda hiyerogliflebezelisancaklardalgalanmaktadırBusahnehiccedilkuşkusuz Akreprsquoin oumlteki nom başkanlarıkarşısındakazandığızafericanlandırmaktadır

Aynı topuzda rahip-kral goumlrevleri yapanAkreprsquoin tasvirivardırYanındaeliyelpazeli ikiyakını elinde bir kazma uumlruumlnuumln bol olmasınısağlamak iccedilin ilk karığı accedilmaktadır bir başkasıdabirsepettentohumalıpserpmektedir

Elimizde bulunan veriler Kral Akreprsquoinyoumlnetim biccedilimini tanımlamak iccedilin ccedilokyetersizdir Henuumlz devletin ortaya ccedilıkmamışolduğunudikkatealarakAkreprsquoi soumlzcuumlğuumln tamanlamıyla bir kral olarak değil bir tribuuml başkanıolarak kabul edebiliriz Bundan onun Nilvadisini birleştirmek girişiminin devletin ortayaccedilıkışından oumlnceki doumlneme ait olduğu sonucuccedilıkmaktadır İki buumlyuumlk tribuumller birliği hiccedilkuşkusuz bu doumlnemde ortaya ccedilıktı Bunlardanbiri Deltarsquoyı ve Memphisrsquoe sınır boumllgeyikapsıyordu (Aşağı Mısır adını aldı) ve oumlteki(Yukarı Mısır) guumlneyde Elefantinrsquoe kadaruzanıyorduBaşlangıccediltaAşağı-MısırrsquoınmerkeziButoYukarı-MısırrsquoınkiHierakonpolisidi

4 Tinit İmparatorluğu Devlet Akreprsquoinegemenliğinden az sonra Birinci ve İkinciSuumllaleler doumlneminde (IV binlerin sonu) ortayaccedilıktı Bu doumlnemden kalan mezarlar kesin birservet ve toplumsal durum eşitsizliğine tanıklıketmektedirler Basit insanlar son derecegoumlsterişsiz eşyaları kapsayan sıradan ccedilukurlara

goumlmuumlluumlyorlardı oysa kral ve senyoumlrlerinmezarları gerccedilek bir mimari takımoluşturmaktaydılar Oumlrneğin Hemakirsquoninmezarında 50 oda bu odalarda da (İlkccedilağrsquodayağmalanmış olmasına karşın) 2000rsquoe yakıneşya bulundu O doumlnemin alccedilak-kabartma veheykellerinde halktan insanları hemen hemenccedilıplak ve başı traşlı olarak goumlsterirler oysasoylularıngoumlrkemligiysileriperuklarıvetakmasakalları vardır Kralların ve soyluların koumllelericcediloğu zaman efendilerinin mezarlarının yanınagoumlmuumlluumlrlerdi

Mısır devletinin ortaya ccedilıkışının ilk doumlnemiTinitİmparatorluğuadınıalırAşağıyukarıMOumlXXX yuumlzyıldan XXIX yuumlzyıla kadar suumlrduumlDevletbelkideIVbinlerinsonundaortayaccedilıktıamaMOuml 3000 yıllarında var olduğu kesindirKuzey ve Guumlney birliklerinin ender kalıntılarıdevletinortayaccedilıkışındanoumlncekidoumlnemdeuzunve amansız savaşlar olduğunu kanıtlamaktadırHeredotosrsquounderlediğibirefsaneyegoumlreBirinciSuumllalersquonin kurucusu Menesrsquotir Ama bu birliksağlam değildi Bir kapak taşı Yukarı-Mısır

Kralı Narmerrsquoin Aşağı Mısırrsquoa karşı kazandığızaferi anlatmaktadır duumlşmanın bozgunauğramasından sonraNarmer altı bin esir almışBelki de Kuzeyrsquode meydana gelen birayaklanmanınbastırılmasısoumlzkonusudur

II Suumllalersquonin sonunda Aşağı-Mısırrsquoda birayaklanmadahaoldubastırılmasıellibinkişininoumlluumlmuumlneyolaccediltı13NomEskiMısırrsquodayoumlnetimboumllgesisancak

ONUNCUBOumlLUumlM

ESKİİMPARATORLUKMISIRrsquoI

1 Ekonomi ve toplumsal duumlzen KoumlleciMısırdevleti ikibinyılayakınyaşadıMOuml IVbinlerin sonundan Perslerrsquoin istilasına (MOuml525) kadar Mısır devletinin tarihi beş doumlnemeayrılır Tinit İmparatorluğu Eski İmparatorlukOrta İmparatorluk Yeni İmparatorluk ve GeccedilDoumlnemAynı zamanda ara doumlnemler de vardırDoumlnemler suumllalere boumlluumlnmuumlştuumlr Yaklaşıkolarak MOuml XXVIII yuumlzyılda başlayıp XXIVyuumlzyılauzananEskiİmparatorlukIIISuumllale ilebaşlar ve VIII Suumllalersquoyle tamamlanır (aslındason iki Suumllale hakkında ccedilok şey

bilinmemektedir)Mezopotamyarsquoda olduğu gibi Mısırrsquoda da

ekonomi tarla tarımına ve hayvancılığakarmaşık bir sulama duumlzenine bağcılığa ağaccedilyetiştiriciliğine neolitik tipli ilkel tarımgereccedillerine dayanıyordu Kanal accedilmakta vebend kurmakta kullanılan aletler sadece kazmave toprak taşımaya yarayan sepetti toprak yakazmayla ya da ineklerin ccedilektiği karasabanlasuumlruumlluumlyordu ekin biccedilmek iccedilin ağaccedil saplıccedilakmak taşı levhaları kullanılıyordu uumlzuumlmayaklaeziliyorbuğdayeldeetmekiccedilinharmanyerineyaydıklarıbaşaklarınuumlzerindehayvanlarıgezdiriyorlardı

Zanaatccedilıların aletleri taştan ağaccediltan vebakırdan yapılıyordu bakırdan yapılan aletlerdoumlkuumllerek değil doumlvuumllerek yapılıyordu Bakıraletler genellikle ağaccedil ve oumlzellikle yumuşak taşişlemektekullanılıyordu

Bakır bıccedilak ve baltalarla tekneler (bazılarıkrallık mezarlarının yanında bulundu) sabanlarvedahabaşkaeşyalaryapılıyordu aynı aletleresahip olan Mısırlı taş yontucular işlemeye ccedilok

yatkınkalkertaşlarıişliyorlardıMısır soylularına ait mezarları bezeyen ve

ccedileşitli tarım ccedilalışmaları ile zanaatccedilılarınatoumllyelerindeki ccedilalışmaları temsil eden alccedilak-kabartma ve freskler gibi ilginccedil yapıtlarguumlnuumlmuumlze kadar ulaştılar Bu atoumllyelerdenbazıları uzmanlaşmıştır Marangoz-duumllger deritabaklamadokumaatoumllyelerideğişikamabelirlibir iş kolunda ccedilalışmaktadırlar oumlrneğinmarangoz-duumllger atoumllyeleri birccedilok ağaccedil eşyanınyanı sıra buumlyuumlk tekneler de yapmaktadırlarOumlteki atoumllyelerde değişik meslekleryapılmaktadır Hırdavatccedilılar kuyumculartabakccedilılar taşyontucularvbZanaatccedilılarınccediloğuerkektir Eski İmparatorluk doumlnemindedokumacılık yalnızca kadınların işidirYiyecekmaddesi yapan atoumllyelerin ayrı bir yeri vardırBunlarfırınlarvebirahanelerdir

Mesleklerin gelişmesine karşın ekonomigenel olarak doğal ekonomidir uumlruumlnuumln birboumlluumlmuumlnuumln pazara sunulmasına karşın ticarethacirclacirc ilkeldir Uumlruumlnler takas edilmektediroumlrneğin balık sandaletlerle sebzeler de

yelpazelerle takas edilmektedir Henuumlz parabulunmadığı iccedilin bakır kullanılmaktadırBununla birlikte başta sedir ağacı ithal edilenSuriye olmak uumlzere komşu uumllkelerle ticariilişkiler guumlccedillenmiştir Ama Suriye ya daEtopyarsquodan gelen mallar genellikle halkınccediloğunluğununişineyaramayanluumlkseşyalardır

Eski İmparatorluğun toplumsal ilişkileriyleilgili bilgilerimiz ccedilok az III binlerden kalmaSumer kil tabletleri benzeri Mısır iş belgelerihemen hemen hiccedil bulunmadı mezarlarınduvarlarını suumlsleyen tasvirlere gelince uumlretimtekniklerini betimlemekte ama toprağın kiminolduğunatemsilettiklericcedilobanlarınhasatccedilılarınya da taş yontucuların toplumsal durumlarınailişkinbilgivermemektedirler

MısırtoplumundakoumllelikyaygındıKoumllelerinbir boumlluumlmuumlnuuml Mısır krallarının sefer doumlnuumlşuumlgetirdikleri savaş tutsakları (Etopyalı ya daLibyalı) oluşturuyordu IV Suumllale krallarındanbiri birinde bin yuumlz birinde yedi bin tutsakalmakla oumlğuumlnmektedir yazıtlarında Ama bututsakların dışında koumlleler arasında koumlleleşmiş

MısırlılardavardıOumlzguumlr insanlarınkoumlleleşmesiEski İmparatorluğun sonlarından kalmayazıtlarda geccedilmektedirKoumllelerin alınıp-satıldığıdabiliniyor

İccedilinde bulundukları koşullarla ilgili olarakancak varsayımlar ileri suumlruumllebilir HerhaldekoumllelikataerkilkalmıştıKoumllelerinuumlretimdeayrıbiryerleriyoktuoumlzguumlrinsanlarvehattasoylularndashsenyoumlrler ve rahiplerndash tarım ccedilalışmalarına veoumltekiişlerekatılıyorlardı

Muumllkiyetle ilgili bilgiler de sınırlıdır Hiccedilkuşkusuz toplumun ekonomik ccedilekirdeğitoprakları uumlzerinde suların paylaşılmasınıduumlzenleyenkomşuluktopluluğuyduBelkiMısırtopluluğusulamaşebekesininonarımındayadabuğday doumlvme işlerinde ortak ccedilalışma oumlgelerinikoruyordu Koumlylerin ortak harman yerleriolmalıydı Mısır toplumunun iccedil oumlrguumltlenmesineilişkin ccedilok az bilgimiz var ama Eskiİmparatorlukdoumlneminde toprakvehayvanlarınsatılabildiği ya da miras olarak bırakılabildiğisaptandıVAdvievrsquoegoumlretopluluğunişleri(sudağıtımı mahkeme vb) oumlzel bir kurula(zazat)

bırakılmıştıToplulukbuumlyuumlkvekuumlccediluumlk ataerkil ailelerden

oluşuyordu Asıl mirasccedilı buumltuumln mirası ya dabuumlyuumlkboumlluumlmuumlnuumlalanbuumlyuumlkoğulduzatenailebaşkanının mallarını bir yabancıya bırakmahakkıvardıEvsahibesininbuumlyuumlkbirsaygınlığıvardı Mısırlı falanca erkeğin değil filancakadının oğlu olduğunu soumlyluumlyordu anaerkininkalıntıları kadınların uumllkeyi youmlnetebilmesi ve(kuramsal olarak) Mısır tahtının anadan kızageccedilmesi olgusunda goumlruumlluumlyor Kralıntapınaklarınvesenyoumlrlerintarlaveatoumllyelerindeyalnızca koumlleler değil bazı metinlerdemertudeyimiyle tanımlanan oumlzguumlr insanlar daccedilalışıyorlardı Genellikle başkanların youmlnettiğiekipler oluşturuyorlardı Mezar resim veheykelleri bu başkanları ellerinde bir kırbaccedil yada sopayla goumlstermektedir Mertuların birtopluluk uumlyesimi ya da herhangi bir nedendendolayıtopluluktanayrılmışkişilermiolduklarınıbilmiyoruz Bilginler bunların da koumlleolduklarınıtahminediyorlaramabukonudabiranlaşmasoumlzkonusudeğil

Yazıcılar işccedililerin ccedilalışmalarını titizlikledenetliyorlardıCcedilalışmasırasındaişccedililereekmeksebze ve bira gibi yiyecek-iccedilecek veriliyorduAngaryalarınduumlzenlenişihakkındabilgimizyokkesin olan şu ki işccedililerin buumltuumln zamanlarınıalmıyordu Kendi hesaplarına ccedilalışabilirler veuumlrettiklerinipazardasatabilirlerdi

Egemen sınıf saray soylularını ve nomlararistokrasisini kapsıyordu Birbirinden ayrıkoumlyleri iccediline alan geniş toprakları vardısenyoumlrlerin Ekonomiyi memur ve yazıcılardanoluşan kalabalık bir goumlrevli topluluğuyoumlnetiyorduMallarınbir boumlluumlmuumlmiras yoluylageccediliyordu ama soylular hizmetlerinin karşılığıolarak kraldan topraklar da alıyorlardıYuumlksekrahip sınıfı da egemen sınıfın iccedilinde yeralıyordu

Yuumlksek soylular sınıfının dışında iki ya dauumlccedil (genellikle kadın) koumlleye sahip olan kuumlccediluumlkmemurlar ve rahipler de vardıBunlar goumlrkemlimezarlar yaptıramazlar ama yazıtlar veheykellerlesuumlsluumlyeraltımezarıaccediltırabilirlerdi

2EskiİmparatorluğunsiyasalduumlzeniEskiİmparatorluğundoruknoktasındaMısırdevletikoumlleci soylu sınıfın ccedilıkarlarını savunan birdespotluktu

Mezopotamyarsquodaki Sargon devletinden dahaguumlccedilluuml ve daha merkezicircleşmişti bu durumuoumlzellikle aynı ırmağınkıyılarındadarbir alanakurulmuş buumltuumln nomların bulunduğu Nilvadisinin doğal koşulları accedilıklamaktadırBundan dolayı suların mantıklı dağılımı veulaşım araccedillarının normal kullanımı ancakbirleşikbirMısırrsquodamuumlmkuumlnduuml

Eski İmparatorluğun başkenti Aşağı-Mısırrsquodaki Memphis kentiydi Arkeolojikverilerin doğruladığına goumlre uumllkenin siyasalmerkezi soylu sınıfın muumllk ve konutları buboumllgede bulunuyordu Memphis dolaylarında(Gizeh Abusir Sakkarahrsquoda vb) Eskiİmparatorluğun zenginliğin başlıca tanıklarınınbulunmasına karşın uumllkenin oumlteki kesimlerindetekbaşlarınaanıtlarortayaccedilıkartılmıştır

Narmer ve Birinci Suumllalersquonin oumlteki krallarıtarafındanfethedilmişolanAşağı-Mısır(oumlzellikle

Delta) krallık meyve bahccedileleri ile bağlarınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlkapsamaktaydıDeltarsquodakiccedilayırlar buumlyuumlk sığır ve koyun suumlruumllerinibeslemekteydi Krallığın geniş topraklarımonarşi iktidarının maddi temelinioluşturuyordu

Daha sonraFiravun (Mısır dilinde ldquobuumlyuumlkevrdquo anlamına gelenper acirca deyimindengelmektedir) adını alacak olan kral uumllkeyimutlakefendiyetkisiyleyoumlnetmekteydiYuumlksekmemurları goumlreve atıyor nom başkanlarınıdeğiştiriyor vergiler koyuyor komşu uumllkelereaskericirc birlikleri goumlnderiyordu vb uyruklarınınmallarına el koyabilir ve onları yargılamadanoumlluumlme mahkucircm edebilirdi Saygınlığınıguumlccedillendirmek iccedilin tanrılaştırılmış ve ldquobuumlyuumlktanrırdquo ilan edilmişti kişiliğini şatafatlı bir kuumlltsarmıştı ve sandaletlerini oumlpmek hakkı oumlnemlibir onur kabul ediliyorduMısırlı sanatccedilılar onutanrıların ortasında onlara eşit olarakccediliziyorlardı

Firavun Arapccedila ldquovezirrdquo adı verilen birbaşbakanın youmlnettiği geniş birmemur oumlrguumltuumlne

dayanıyorduVezir orduların komutanı ve başyargıccediltı vergilerin toplanması sulamaccedilalışmaları kısacası Mısır huumlkuumlmetinin buumltuumlnkarmaşıkhizmetlerionabağlıydıAdaletişlerinebakan ldquoAltı Dairerdquo ve ekonominin değişikdallarının başında bulunan oumlteki ldquoodalarrdquo onunbuyruğundaydı

Mısır despotik devletinin uumlccedil temel goumlrevivardıVergilerimal olarak toplayan ve boumlylecehalkı soyan hazine oumlzellikle sulama işleriyleilgilenen bayındırlık yabancı ulusları soyanordu (ldquoordular dairesirdquo)Mısır ordusu nomlarınsağladığı birliklerden ve Etopyalı uumlcretliaskerlerden oluşan bir milisti Bu birliklerindisiplinsiz olduğuna inanmak gerek oumlrneğinkomutanlarından biri yazıtında adamlarınınMısırlılarrsquoı soymadığını yiyeceklere el koymakiccedilin kapıları zorlamadığını gururla belirtiyorSavaşccedilılar yay ve taştan topuzla silahlanmıştıdahasonra savunmasilahıolarakbronzhanccedilerve baltalar kullandılar hayvan derisindenyapılmış kalkanları vardı Kaleler guumlccedilluumlsavunma olanağı sağlıyordu Oumlrneğin Abydos

yakınlarındaki bir kalenin iccedilte olanı 12 metreyuumlksekliğinde 6 metre genişliğinde tuğladanyapılmışikisuruvardı

Tapınaklar krallık iktidarının guumlccedillenmesineetkin olarak katkıda bulunuyorlardı Eskiİmparatorluğun sonunda bazı tapınaklaryalnızca rahipleri değil ister oumlzguumlr insan isterkoumlle olsun buumltuumln goumlrevlileri de krallıkvergilerinden bağışık tutan ayrıcalık fermanlarıaldılar

Ayrıcalık belgeleri sorunu ciddi birtartışmaya yol accediltı Burjuva bilginlerinccediloğunluğu bu belgeleri bağışıklıklar olarakkabul ediyorlar ve Eski Mısırrsquoda feodaliteninvarlığının kanıtı sayıyorlar Oysa EskiİmparatorluğunayrıcalıkbelgeleriyleOrtaccedilağrsquoınbağışıklıkları arasında bir benzerlik soumlz konusudeğildir ccediluumlnkuuml bu belgeler tapınaklara hiccedilbiroumlzerklik goumlrevlileri uumlzerinde hiccedilbir hukuksalhak vermiyordu ama tapınakları yerel halkınsırtına angaryalar yuumlkleyen nom başkanlarınınyetki alanından ccedilıkartıyor ve boumlylece onlarıFiravunrsquoun politikasının ajanları durumuna

getiriyordu

2 Eski İmparatorluğun siyasal gelişmesiEski İmparatorluğun siyasal tarihi henuumlz iyibilinmiyor senyoumlrlerin mezarlarına kazınmışolan yazıtlar şu ya da bu olay (bazen oumlnemli)hakkında ancak parccedilalı ve eksik bilgilervermektedirler Mısır papiruumlslerinin veManethonrsquoun en son metinleri oumlzellikleefsaneleri kapsamaktadır ama bu metinlerdentarihsel gerccedilek ccedilıkarmak ccedilok guumlccediltuumlr Eskiİmparatorluğun kronolojisinin ancak yaklaşıkolarakyapılabildiğinidehesabakatmıyoruz

III ve IV Suumllalersquolerin firavunları fatihtilerIV Suumllalersquoden Snefrursquonun bunlar arasında oumlzelyeri vardır Etopyarsquoya yaptığı bir sefer onasayısız tutsak ve 200000 baş hayvankazandırdı Libyarsquoda zafer kazandı bakırmadenleribakımındanzenginolanSicircnacircrsquoyıMısırtopraklarına kattı ve sedir ağacı ele geccedilirmekiccedilin Fenikersquoye sefer accediltı Uumllkeyi savunmak iccedilinMısır sınırlarına kaleler dikti Fetih savaşlarıSicircnacircrsquoya ayrı bir sefer accedilan oğlu Keops

(Khufursquonun Grekccedileye doumlnuumlşmuumlş biccedilimi)doumlnemindedevametti

III ve IV Suumllalersquolerin huumlkuumlmdarları dahasonra Greklerin duumlnyanın yedi harikası arasınasokacaklarıpiramitlerbaştaolmakuumlzereoumlnemliyapım ccedilalışmalarına girdiler Piramitler bloktaşlardanyapılmışkralmezarlarıdırBunlarınenbuumlyuumlğuuml (Memphis dolaylarında Gizeh koumlyuumlyakınlarında) Keops iccedilin yapıldı piramidinyuumlksekliği1465metregenişliği30metredirveher biri 25 ton ağırlığında iki milyon bloklayapılmıştır Bu devsel yapının iccedilinde koridorlarveodalarvardır

Firavunun mumyasının bulunduğu piramitMısır inanccedillarına goumlre kralın tekrar dirilmesinive tanrıların goumlksel konutuna ulaşmasınısağlayacak olan Oziris ayinleri iccedilinhazırlanmıştı Piramidin yanında rahipleri buumlyuumltoumlrenleriyapantapınaklaryuumlkseliyordu

Piramitlerin ccedilevresinde Arapccedilamastaba(arkalıksız kanepe) adını verdiğimiz senyoumlrmezarları vardı İlk iki suumllale doumlnemindesenyoumlrlerin mezarlarının kral mezarlarından

boyut bakımından geri kalmamış olmasınaHemakirsquonin mezarının boyutlarının kralmezarlarını aşmasına karşın birer goumlsterişli taşyapılar olan Eski İmparatorluk mastabalarıgerccedilekte o devsel piramitlerin yanında pekkuumlccediluumlkkalırlarbufarkMısırkrallarınınccediloğalanguumlcuumlnuumlnbirtuumlrbelirtisidir

Piramitleri yapmak iccedilin işccedili ekipleritoplanıyordu bu işccedililere krallık ambarlarındanyiyecek ve giyecek veriliyordu Piramitleruumlzerinde bırakılan işaretler arkeologlara buekiplerin sayısını hesaplamak olanağı sağladıOumlrneğin Keopsrsquoun piramidinde doumlrt ekipccedilalıştığınıbiliyoruzYeteneklitaşyontuculardanoluşan ekipleri bir kral mimarı ile işccedilibaşılaryoumlnetiyordıYapıcılara aralarındahiccedilkuşkusuztopluluk uumlyelerinin de bulunduğu vasıfsız işccedilikitleleri yardımcı oluyordu bu topluluk uumlyeleritarla ccedilalışmalarından kopartılıp alınmış ve taşyontmak bunları şantiyeye kadar sırtlarındaccedilekmek ve tahta araccedillar ve halatlar yardımıylabaşdoumlnduumlruumlcuuml yuumlksekliklere ccedilıkarmak iccedilinGizehrsquoegoumlnderilmişlerdi

Piramitlerin yapımı buumlyuumlk guumlccedilgerektiriyordu Grek tarihccedililer bu ccedilalışmalarınhalk iccedilinde yol accediltıkları hoşnutsuzluklarla ilgilisoumlylenceler duymuşlardır Diodorosrsquoa goumlreasiler firavun mumyalarını goumlrkemlimezarlarındanaşağıyaatmışlardır

NeolursaolsunVSuumllalefiravunlarıbuumlyuumlkpiramitler yaptırmaktan vazgeccediltiler Sakkarahrsquotayaptırdıkları mezarları Gizeh mezarlarınınyanında ccedilok goumlsterişsiz kalırlar Bununlabirlikte bu krallar Heliopolisrsquoin tanrısı Raonuruna 70 metre yuumlksekliğinde beyazdikilitaşlarlabezelitapınaklaryaptırıyorlardı

V Suumllale firavunları fetih savaşlarınısuumlrduumlrduuml Yazıtlarında Sicircnacirc yarımadasıtribuumlleriyle yapılan ccedilatışmalardan Libyarsquonınyağmalanmasından soumlz edilmektedir Suriye ileekonomik ve diplomatik ilişkilersağlamlaşmıştır Fenike kıyılarından gelmişgemilerinyeraldığıbiralccedilak-kabartmabulundubazı bilginlere goumlre FiravunSahura ile evlenenbirSuriyeprensesiningelişi soumlzkonusudurVISuumllalersquoden I Peni doumlneminde buumlyuumlk seferler

accedilıldı Mısır birlikleri sırayla EtopyarsquonınkuzeyineveGuumlneyFilistinrsquoegirdilerUniyazıtıFilistinrsquode yapılan yağmaları anlatır İstilacılarkonutları yıktılar incir ağaccedillarını ve bağlarıkestiler Mısırlılarrsquoın anlamlı bir biccedilimde ldquocanlıoumlluumllerrdquo olarak tanımladıkları tutsaklarladoumlnduumller

4 Nomlar aristokrasisinin artan guumlcuuml veMısırrsquoın siyasal ccediloumlkuumlşuuml III ve IV Suumllaledoumlneminde krallık iktidarı guumlccedillendi Mısırrsquoıbirleştirmek ve boumlylece sulama sistemininnormal ccedilalışmasını sağlamak koumllelerin vetopluluklarındirencinikırmakEtopyaLibyaveFilistinrsquode koumlle ele geccedilirmek nihayet klanduumlzenininkalıntılarınıortadankaldırmakiccedilinbuiktidarın guumlccedillenmesi gerekiyordu FiravunSnefru Keops ve bunların ardından gelenleraşağıyukarıbuamaccedillarıgerccedilekleştirdiler

III binlerin ortalarından itibaren baştanomlularolmakuumlzeresoylularınetkisininarttığıgoumlruumlluumlyor V ve VI Suumllalersquoler doumlnemindesenyoumlr mezarlarının goumlrkemi giderek artıyor

Genellikle artık Memphis boumllgesinde değilnomlardakurulmayabaşlıyorbumezarlarNomyoumlneticileri kendi illerinde durumlarınıguumlccedillendirip kalıtsal ve bağımsız huumlkuumlmdarlaradoumlnuumlşuumlyorlarVI Suumllale doumlneminde youmlnetimdebulunan Elefantin nomu başkanı (nomarkı)Khufor fildişi guumlnnuumlk ve hayvan derisi elegeccedilirmek iccedilin Etopyarsquoya kendi hesabına seferaccedilıyordu Firavunun saymaca egemenliğinitanıyor ve ona saygı belirtisi olarak bir cuumlcearmağan ediyor ama ganimetin buumlyuumlkboumlluumlmuumlnuumlkendisinesaklıyordu

Nomarkların guumlcuumlnuumln artışını nasılaccedilıklamalıŞuandaelimizdebulunankaynaklarvarsayımuumlretmekten başka bir şey yapamazlarMemphisrsquote oturan ve sayısı oldukccedila sınırlı birsoylu kesiminin ccedilıkarları iccedilin uumllkeninsoumlmuumlruumllmesinin baştaYukarı-Mısır halkı olmakuumlzere halkın ciddi hoşnutsuzluğuna nedenolması muumlmkuumlnduumlr Oumlte yandan topraklarınsuumlrekli olarak senyoumlrlere ve tapınaklara(oumlzellikle V ve VI Suumllalersquoler doumlneminde)dağıtılması krallık topraklarını kesinlikle azalttı

ve firavunların maddi guumlccedillerini zayıflattı Oumlzelmuumllkiyetingelişmesivekomşuluktopluluğununccediloumlkuumlşuumldeaynızamandanomarklarınmallarınınccediloğalmasına yol accediltı nomarklar buumlyuumlk krallıkccedilalışmalarının ve memurların vergipolitikalarının yol accediltığı hoşnutsuzluktanyararlanıyorlardıYazıtlarında nomarklar halkınsavunucusu gibi ortaya ccedilıkarlar Bir nomarkhalkaherzamanekmekbiravegiysivermekleboumlbuumlrlenir bir başkası kentinin velinimetiolduğunubildirir

Nomarklarıniktidarıguumlccedillendikccedilefiravununkiazaldı VI Suumllalersquonin son krallarının artıksaygınlıkları da kalmamıştı Manethon VIISuumllalersquonin 70 huumlkuumlmdarının toplam 70 guumlnsaltanatsuumlrduumlklerinisoumlylerBuumlyuumlkbirolasılıklaVII Suumllale hiccedilbir zaman olmadı amaManethonrsquounaktardığıbusoumlylencebukarışıklıkdoumlnemininhavasınıiletmektedirVIIISuumllalersquoninde egemenliği uzun suumlrmedi Sonuccedil olarakMısırnomlaraboumlluumlnduuml

Uumllkeninboumlluumlnmesisulamaduumlzenineciddibirbiccedilimde yansıdı Birccedilok boumllgede sulama

şebekesiyuumlzuumlstuumlbırakıldısuolduğuyerdekaldıvebataklıklar oluşturduNomlar arasında ccediloğusuboumlluumlşuumlmuumlndenkaynaklanansilahlıccedilatışmalarccedilıktı Nomarklar komşu nomlara saldırıyorburalarınhalkıdabataklıklarasığınıyordu

Mısır İmparatorluğursquonun parccedilalanmasınaccediletin bir sınıflar muumlcadelesi eşlik etti Batınomarkların yazıtları yalnızca kentleri sarsanldquokarışıklıklarrdquodan soumlz etmektedir nomarklar buayaklanmaları askericirc birliklerle bastırdıkları iccedilingurur duymaktadırlar Suriye ccediloumlluumlnuumln Sacircmitribuumlleri Deltarsquonın doğusuna sızmak iccedilin hiccedilkuşkusuz bu doumlnemde Mısır devletininzayıflamasındanyararlandılar

ONBİRİNCİBOumlLUumlM

ORTAİMPARATORLUK

MISIRrsquoI

1 Mısırrsquoın tekrar birleşmesi Uumllkeninbirbirinden yalıtılmış boumllgelere boumlluumlnmesisulama sisteminin ccediloumlkmesine iccedilsavaşlara vebununsonucuolarakaccedillığayolaccediltıOdoumlneminyazıtları yamyamlığa kadar varan kıtlıktan soumlzetmektedirBuğdaytarlalarınıngenişlemesiyenitopraklarındeğerlendirilmesizamanınenoumlnemlisorunuydu Ccediliftccedililer ldquoyuumlksekrdquo tarlalardan yaniNilrsquoin taşkınlıklarının ulaşmadığı tarlalardansuumlrekliolarakyararlanmayabuumlyuumlkbirolasılıkla

bu Orta İmparatorluğa geccediliş doumlnemindebaşladılarButarlalarısulamakiccedilinsuyuumlkselticiaygıtlarkullanmakzorundaydılarbuaygıtlardanen basiti şadufrsquotu Gene buumlyuumlk bir olasılıklayuumlksek tarlalarda yapılan tarım ccedilift suumlruumlcuumlnuumlnişini kolaylaştıran bir tutakla donanmış gelişmişsabanınortayaccedilıkmasınayolaccediltı

Bu geccediliş doumlnemi suumlresince başkentaristokrasisinin birccedilok mertu takımının eskidenter doumlktuumlğuuml geniş toprakları ortadan kalktıSenyoumlr topraklarının boyutları kuumlccediluumllduuml vegenellikle eski metinlerde ldquobaşrdquo olaraktanımlanan koumlleler tarafından işlenir oldu Birsenyoumlr ccediloğunluğu kadın olmak uumlzere 20-30başa sahipti Koumllelerin bazıları yabancıydıoumlrneğinSuriyelirsquoydi

AynısuumlreiccedilindetopluluklarınzenginuumlyelerigidereketkikazandılarKaynaklarbunlarıguumlccedilluumlnezesler (ldquonezesrdquo kuumlccediluumlk anlamına gelmektedir)deyimiyle tanımlamaktadırBu guumlccedilluuml nezesleringeniş toprakları hayvanları ve koumlleleri vardıhatta kimi zaman senyoumlr sıfatına sahipti bunlarbu durumda yazıtlarında soyluluğa doğuştan

değil kendi olanaklarıyla ulaştıklarınıbelirtmektedirler

BoumlylecebugeccedilişdoumlnemindeegemensınıfınyapısıdeğiştiEski İmparatorlukrsquotagenelolarakbaşkentte oturan ve geniş topraklarında oumlzguumlrinsanları ccedilalıştıran yuumlksek goumlrevliler baş koumlşeyitutarken şimdi egemen sınıf daha az geniştopraklara sahip ve bazıları bir suumlre oumlnce basittopluluk uumlyesi durumunda olan koumllesahiplerindenoluşuyordu

BuyeniaristokrasindashoumlzellikleguumlccedilluumlnezeslerndashMısırrsquoın birleşmesiyle ilgileniyorlardı ccediluumlnkuumlbirleşme yalnızca sulama şebekesininiyileşmesininiccedilsavaşlarınsonaermesinindeğilaynı zamanda devlet oumlrguumltuumlnuumln deguumlccedillenmesinin umuduydu uumllkedeki durumunusağlamlaştırmak ve gelişim suumlresi iccedilinde koumllesayısını arttırmak iccedilin bu yeni aristokrasininguumlccedilluumlbirhuumlkuumlmetegereksinimivardı

Başlangıccedilta birleşme prensleri Memphisrsquoeboyun eğdirmeyi başaran Herakleopolisrsquoinccedilevresinde gerccedilekleşti toprakları guumlneydeAbydos topraklarına kadar yayıldı

Herakleopolis suumllalesi doumlnemindeki toplumsalilişkileri anlatan ccedilok ciddi bir metin guumlnuumlmuumlzekadar kaldı Kral III Khetirsquonin oğlunu eğitmekamacıyla kaleme aldığı metindir bu Bu siyasalmetnin yazarı ndashbizzat kral ya da bir danışmanolabilirndash egemen sınıfın ccedilıkarlarını accedilıkccedilasavunmaktadır Metinde muumllkuuml olmayankişilerinasiolduğubelirtilmektevekralınhalkakarşı sert olması gerektiği oumlğuumltlenmektedirSenyoumlrlere gelince ldquozenginlikleri kendisineyararlırdquo olduğu iccedilin tahtın varisi bunlarınmallarını ve hayatlarını korumayaccedilağrılmaktadır Herakleopolis huumlkuumlmdarınındayandığı aristokrasi iccedilinde guumlccedilluuml nezesleroumlnemlibiryertutmaktadırlarIIIKhetivarisineinsanları soylarına goumlre değil değerlerildquoyeteneklerirdquoiccedilinyuumlkseltmesinioumlğuumltlemektedir

Bu belge III Khetirsquonin iktidarını belli birsınıfa dayadığını goumlstermektedir Ayrıca buiktidarınmaddidesteğinidebelirtmektedirGenccedil(belki de ccediloumlkmuumlş ataerkil ailelerinden ayrılangenccediller)profesyonellerdenoluşanbirordu

III Khetirsquonin oumlğuumltleri monarşi iktidarının

yeni bir anlayışını ortaya ccedilıkarmaktadır KralartıkyalnızcabirldquotanrırdquodeğilaynızamandaiyibirccedilobanhalkıylailgilenenbirbilgedirMetninyazarı Herakleopolis huumlkuumlmdarını ldquodul veyetimrdquosavunucusuolaraktanıtmaktadır

Amaneprofesyonelordunededemagojibusuumllaleye başarı sağlayamadı Birleşmeguumlneyden Thebes nomarklarından geldiburadaki toplumsal karşıtlıklar III Khetirsquoninoumlğuumltlerinin yazarına goumlre durmadanayaklanmalar ccedilıkan ve nomarkların guumlcuumlnuumlngenellikle firavununkini aştığı Kuzeyrsquoe goumlredaha az keskin olmalıydı Mentuhotep adınıtaşıyan Thebes huumlkuumlmdarları artık buumltuumlnMısırrsquoda egemenlik suumlruumlyorlardı ThebesrsquoinMentuhoteprsquolerini XI Suumllalersquoye bağlayantarihsel efsane doruk noktasına XII Suumllaledoumlneminde (MOuml XX yuumlzyıldan XVIIIyuumlzyılın başına kadar) ulaşan Ortaİmparatorluğuntarihinibunlarlabaşlatır

2OrtaİmparatorluğuniccedilvedışpolitikasıXII Suumllalersquonin kurucusu I Amenemhet

nomarkların ayrılıkccedilı eğilimlerini kesinliklebastırdı ve guumlccedilluuml bir devlet yarattı Amabununla birlikte firavunun merkezicirc iktidarınıtanıyan nomarklar yerel oumlzerkliklerinikoruyorlardı Nomlar daha oumlnceki suumllalelerzamanında kurumlaşan youmlnetim adalet vergioumlrguumltlerini ve kendi bağımsız silahlı guumlccedillerinikoruyorlardı Firavunlar nomlara vergilerin(mal olarak) toplanmasını ve krallıkccedilalışmalarına insan goumlnderilmesini denetleyentemsilciler ve denetccedililer goumlndermekteyetiniyorlardı nomarklar kral ve kendileri iccedilinvergi almak ve el emeği toplamak haklarınıkoruyorlardı

Katkı bakımından bazı buumlyuumlk nomlarıntoprakları iki boumllgeye ayrılıyordu KralınboumllgesinomarkınboumllgesiNomarklarfiravununbuyruğu uumlzerine seferde kendisine katılmakzorundaydılar Ama ldquokuumlccediluumlk kralrdquo gibidavranıyorlar ldquoefendirdquo sıfatını kullanıyorlarkendilerinemezarlar yaptırıyor ve yerel tanrılariccedilintapınaklardikiyorlardı

Orta İmparatorluğun firavunları goumlrevlerini

yapıyorlarvebuumltuumlnMısırrsquoıilgilendirenoumlnlemleralıyorlardı Bu bağlamda sulama duumlzeninionarmak ve iyileştirmek iccedilin goumlsterdiklericcedilabalarıbelirtmemizgerekEnoumlnemliccedilalışmalarMemphisrsquoin 50 km guumlneybatısında denizduumlzeyinden 40 m aşağıda bulunan geniş birccediloumlkuumlntuumldeyapıldıBuccedilokeskidenberivarolanccediloumlkuumlntuumlyuuml Nil taşkınları ccedilevresi bataklıklarlaccedilevrili geniş bir goumlle ndashMoeris goumlluumlndashdoumlnuumlştuumlrmuumlştuuml III Amenemhet (MOuml 1849-1801) bu boumllgeyi kurutmak iccedilin buumlyuumlkccedilalışmalar başlattı Goumlluumln ccedilevresine buumlyuumlkbentler yaptırdı beslenmesi ve fazla sularınboşaltılması iccedilin kanallar accediltırdı Bu youmlntemle2500 hektardan fazla toprak kurutuldu vetarıma elverişli duruma geldi Firavunun ikibuumlyuumlk heykeli dikildi bir saray ve bir tapınakyapıldıveccedilevredeyepyenibirkentdoğdu

Ulusal duumlzeydeki başka oumlnlemler sınırlarınsavunulmasını amaccedillıyordu Eskiİmparatorluğun sonuna doğru ArabistanrsquoınSami tribuumlleri Mısırrsquoa sızmaya başlamışlardıDoğursquodan gelen bu tehlikeye guumlneyden

Etopyalılarrsquon istilası tehlikesi eklendi Butehlikeyi durdurmak iccedilin doğu sınırı Deltarsquonınoumltesinde guumlccedillendirildi Savaşlar başladı IIIAmenemhetrsquoin babası III Senutret doumlneminde300 kmlik Nil boyunca Etopyalılarrsquoın boyuneğmesiyle sonuccedillandı Yeni sınırda buguumlnkuumlKummeh ve Seneh adlı yerleşim yerlerininyakınlarında III Senutret kalıntıları guumlnuumlmuumlzeulaşan iki guumlccedilluuml kale yaptırdı Sınırlarınsavunulması bir suumlrekli orduyu gerektiriyorduFiravunların uumllke iccedilinde iktidarlarını suumlrduumlrmekiccedilin de orduya gereksinimleri vardı Bu orduoumlzellikle Mısırlılarrsquodan kuruldu nasıltoplandığını ve ne kadar para harcandığınıbilmiyoruz

Orta İmparatorluk firavunları başta Fenikeolmak uumlzere ticari seferler de duumlzenliyorlardıUumllkenin kuzeyinde Gebal ve Ugaritrsquole ilişkikurdular Ege uumllkeleriyle ticari ilişkiye geccediltilerTicaret Eski İmparatorluğa oranla canlandıccediluumlnkuumlXII Suumllale doumlneminde oumlnemli bir tuumlccarveyabancıticaretacentesitopluluğuvardı

Buumltuumln bu etkenler Eski İmparatorluk

zamanında goumlruumllmediği oumllccediluumlde bir uumlretimguumlccedillerinin gelişmesine yol accediltı Sulamasistemininiyileşmesitarımıngelişmesinekatkıdabulundu meslekler gelişti Kazılar Mısırkentlerine ilişkin ilginccedil bilgiler sağlamaktadırMesleklerin ve ticaretin gelişmesi oumlzelliklealtınındeğeroumllccediluumlsuumlolduğuOrtaİmparatorluğunsonunda tecimmallarınınuumlretiminiguumlccedillendirdiAltının Mısırrsquodaki etkisi Etopya altınmadenlerininalınmasıylaguumlvenlikaltınaalındı

3 Toplumsal ilişkiler Orta İmparatorlukdoumlneminde toplumsal karşıtlıklar şiddetlendiKoumllelik gelişti koumlle sahibi olanlar yalnızcabuumlyuumlk muumllk sahibi soylular değildi kuumlccediluumlkmemurların hatta halktan insanların da koumllelerivardı Suriye Filistin ve Etyopyarsquodan tutsaksağlayan savaşlar sayesinde koumlle sayısı arttıAmaMısırhalkının temeloumlgesindashtoplulukuumlyesiccediliftccedililerndashnedevletin refahındannedekrallığınyuumlkuumlmluumlluumlk ve vergilerinin azalmasındanyararlanıyordu ccediluumlnkuuml nomarkların oumlzerkliğionları bir ccedilift boyunduruk yani firavun ve

nomarkların boyundurukları altında tutuyorduBunun sonucu koumlyluumller oumlnemli oumllccediluumldeyoksullaştı Yoksullukları doumlnemin yazınsalyapıtlarına konu olmuştur Accedillık ccediliftccedilininkuluumlbesinin ccedilevresinde dolaşmakta ve ağır işleryaşam gereksinimlerini karşılamamaktadırHerkes onu soyar pazara goumltuumlreceği zahiresinieşeklerini arpasını elinden alırlar bağırmasınıbile yasaklayarak acımaksızın doumlverler Haksızvergiden uğradığı hakaretten şikacircyetccedili olacakolsa hiccedilbir yerde yakınmalarıyla merhametegetirmeye ccedilalıştığı yuumlksek memurlarınhuzurundabileadaletibulamaz

Acılı bir yaşama yorucu bir ccedilalışmayayoksulluk ve accedillığa mahkucircm olmuşzanaatccedilıların dokumacıların demircilerintaşccedilıların yazgıları da tıpkı boumlyleydi Yalnızcavergi yuumlkuumlmluumlleri ile emekccedili listeleriduumlzenleyen vergi toplayıcıların şantiyeşeflerinin ve nomarkların yanından ayrılmayanmemurlar ve yazıcılar mutluydu Moeris goumlluumlyakınlarında buguumlnkuuml Kahun kentiyakınlarında Fayoumrsquodaki bir kentte yapılan

kazılar kuumlccediluumlk duumlkkancıların zanaatccedilıların veoumlteki emekccedililerin oturduğu bir yoksul mahalleortayaccedilıkardıBuinsanlarbirbiriuumlstuumlneyığılmışkerpiccedil viranelerde yaşıyorlardı Rahiplerin vememurların oturduğu komşu mahallelerde hiccedilkuşkusuzmeyveağaccedillarıvebağlarlakaplıgeniştopraklarınuumlzerindekurulmuş50-70odalıevlervardıBuumlyuumlksayıdazanaatccedilınınortayaccedilıkmasıiş peşinde topraklarından ayrılmış yoksulkoumlyluumller olgusunu accedilıklamaktadır Kahunrsquodakizenginlermahallesi işccedilimahallesinden kalın birduvarla ayrılmıştı ve hiccedil kuşkusuz silahlıbirlikler tarafından korunuyordu Bu belirleyicioumlzellik Orta İmparatorluk doumlneminde Mısırrsquoaegemen olan gergin havaya ccedilok iyi tanıklıketmektedirGuumlccedilluumllerezilmişccediliftccedililerinzanaatccedilıve koumllelerin isyanından korkuyorladıToprağınayaklarının altından kaydığını firavununldquokutsalrdquo iktidarı inancının ve bizzat tanrılardankorkunun zayıfladığını hissediyorlardı Ccediluumlnkuumlresmicirc din goumlrkemli toumlrenleri ve kalabalıkrahipleriylehalkayabancıydıRahiplerkoumlyluumlvekoumllelerin zorunlu ccedilalışmalarıyla ve tapınaklar

yararınayuumlkseltilenvergilerlegeccediliniyorlardıBu gerilim XII Suumllalersquoden pek az sonra

Orta İmparatorluğun yıkılmasına yol accedilankarışıklıklarlasonuccedillandı

4 MOuml XVIII yuumlzyılın ortalarında koumlyluumlve koumllelerin ayaklanması XII Suumllalersquonin sonbuumlyuumlk kralı III Amenemhetrsquoin oumlluumlmuumlndenhemen sonra karışıklıklar başladı Ondan sonragelen huumlkuumlmdarlardan birincisi dokuz yılikincisidoumlrtyılhuumlkuumlmsuumlrduumlbundansonraXIISuumllale sona erdi Bunun ardından doksan yılayakın suumlren bir ayaklanmalar ve iccedil savaşlardoumlnemigeldiBukonudakesinbirbilgimizyokBazı bilgiler kralların kısa aralarla birbiriniizlediğinibunlardanbirininancakuumlccedilguumlnhuumlkuumlmsuumlrduumlğuumlnuuml başka birinin de adınınMermeshou(yanildquoaskerlerrdquoinşefi)olduğunugoumlsteriyor

İkiyazınsalmetnindilegetirdiğiolaylarbelkide bu doumlneme aittir Bunlardan biriNefertirsquoninKehacircnetleri Leningrad Ermitage muumlzesindedirLeydersquode bulunanBir Bilgenin Uyarısırsquondayazar canlı betimlemelerle olayları krala

ulaştırmayı amaccedillamaktadır İpoour kendisinegoumlredinsizbiriktidartanrılaraolansaygınınvedinin buyurduğu oumldevlerin unutulmasıyuumlzuumlnden Mısırrsquoın uumlzerine ccedilullanan felaketlerifiravuna anlatmaktadır Diline bakacak olursakbuyapıtOrtaİmparatorlukdoumlnemineaitolmalıAkademisyenStrouveNefertirsquoninve İpoourrsquounsoumlzuumlnuuml ettiği olayların XIII Suumllale doumlnemindeyani Orta İmparatorluğun sonunda geccediltiğikanısındadır ama başka bilginler bu ikimetnindahaeskidoumlnemlereaitolduğuduumlşuumlncesindelerBirBilgeninUyarısıkoumlyluumllerinzanaatccedilıların

ve koumllelerin buumltuumln Mısırrsquoı saran kitleayaklanmalarını anlatır Asiler ellerindeavuccedillarında hiccedilbir şey olmayan yoksullardırasiler kralı tutuklarlar zenginleri saraylarındankovarlar firavun mumyalarını mezarlarındanccedilıkartıp atarlar tapınakları işgal eder ve dinseltoumlrenlere son verirler Krallık senyoumlr verahiplerin ambarlarını işgal ederler bulduklarıbuğdayları ulusalmuumllk ilan ederlerZenginlerinkonutlarına yerleşen asiler efendileriningiysilerini giyip takılarını takarlar ve onları

kendileri iccedilin ccedilalışmaya zorlarlar İpoourrsquoundeyimine goumlre ldquoduumlnya ccediloumlmlekccedili ccedilarkı gibidoumlnmuumlşrdquotuumlrAsiler adalet sarayını işgal ederlersenetleri yırtıp atarlar yasa tomarlarını sokağafırlatırlar uumlruumln listeleriyle birlikte yazıcılarıortadan kaldırırlar Kralın sarayı gelirsiztapınaklar sungusuz kalır Kaynaklar tahttanindirilen firavunların yerine nasıl bir iktidarkurulduğundanneyazıkkisoumlzetmiyorlar

Mısırrsquoın zayıflamasından yararlanan Asyalıgoumlccedilebe tribuumller MOuml 1710rsquoa doğru Nilvadisinin kuzeyini istila ettiler Manethon bufatihlere Hiksoslar adını veriyor Krallıklarınbaşkenti Aşağı-Mısırrsquodaki Avaris kentidirHiksoslar Mısırlılarrsquoa ağır vergiler yuumlkledilerkoumlyluumller yabancı egemenlerin koumllesi durumunageldilerAma istilacılar yerli aristokrasiye karşıhoşgoumlruumlluuml davrandılar guumlneyde ve kısmenkuzeyde kendilerini denetim altında tutarakiktidarı eski youmlneticilere bıraktılar Tapınaklaryağmalandı bazıları yıkıldı Hiksosboyunduruğu yuumlz yıldan fazla suumlrduuml ve Yeniİmparatorluğun ilk firavunları doumlneminde sona

erdi

ONİKİNCİBOumlLUumlM

YENİİMPARATORLUK

MISIRrsquoI

1 Hiksosların kovulması ve Mısırrsquoınbirleştirilmesi Kurtuluş hareketi Hiksoskrallarınıniktidarınınkuzeyegoumlredahaazguumlccedilluumlolduğu guumlneyde başladı Ulusal bir harekettiYoumlnetiminiThebeskrallarıuumlstlendiBaşlangıccediltaoumlteki guumlneyli huumlkuumlmdarlardan hiccedilbir destekgoumlrmediler ama halk milislerinin yardımıylahem rakipleriyle hem de Hiksoslarla savaşarakgoumlrevlerini yavaş yavaş yerine getirdiler Halkkurtuluşun oumlncuumlsuuml Thebes Kralı Kamesrsquoin

anısınıunutmadıUzunmuumlcadeleden sonraMısır guumlneyin asi

şeflerine boyun eğdiren ve kuzeye yuumlruumlyenThebes Kralı I Ahmes tarafından MOuml 1560yılında tamamen oumlzguumlrluumlğuumlne kavuşturulupbirleştirildiIAhmesHiksoslarrsquoıyendiAvarisrsquoialdı ve istilacıları uumllkeden kovduXVIII Suumllaleonunla başladı ve birleşmiş Mısır guumlcuumlnuumln veuygarlığınındoruklarınabudoumlnemdeccedilıktı

Yeni İmparatorluk doumlneminde Mısırrsquoınbirleşmesi uumlretim guumlccedillerinin gelişmesine yolaccediltı Uumlretim araccedilları yetkinleşti Tarımın verimiccediloğaldı Meslekler gelişti Oumlzellikle oumlnemli birekonomik etken bronzculuğunyaygınlaşmasıdır XVIII Suumllale doumlnemindebronzeşyayapımındataşvebakırınyerinialdıTarım ve zanaat geliştikccedile ziraat guumlccedillendiuumllkenin iccedillerine ve sınırların oumltesine yayıldı IAhmes Hiksoslara ve ayrılıkccedilı senyoumlrlere karşıgiriştiği muumlcadelede halk hareketindenyararlandığı iccedilin Mısırrsquoın birleşmesi ve Firavuniktidarının guumlccedillenmesi kolay oldu İllerinbaşında uysal nomarkları bıraktı kendilerini

kalıtsalhaklardanyoksunbırakarakbasitvalilerdurumuna indirgedi Oumltekilerin yerlerineFiravunrsquounyakınlarıatandı

Boumlylece XVII Suumllale doumlneminde MısıryoumlnetimimerkezicircleştiAhmesordusunuyenidenoumlrguumltledi ve buumltuumln uumllkeye dağıttı Savaşccedilılartamamen Firavunrsquoun uumlcretli askerleri oldularsubaylarayrıcaoldukccedilakuumlccediluumlk topraklaraldılarBirlikler koumlyluuml ve kentli Mısırlılar arasındantoplanmıştı Bunların arasından goumlnuumllluumller deeksik değildi ccediluumlnkuuml ayaklanmalarınHiksoslarrsquoın soygunlarının ve savaşların yakıpyıktığı uumllkede insanlar ellerindeki mallarıyitirmişler ve bunları tekrar elde edemeyecekduruma duumlşmuumlşlerdi Bu şekilde oluşturulanpiyade birlikleri Eski ve Orta İmparatorluğunaskerlerinden şu bakımdan ayrılıyorlardıBunların bakımını devlet uumlstlenmişti silahlarınıkrallık ambarlarından sağlıyorlardı O zamanakadar bilinen buumltuumln silahlar ndashyay ok hanccedilerndashgeliştirilmişti ve kılıccedil kullanılmaya başlanmıştıAmaasılyenilikoumlzelliklesoyluvezenginlerdenoluşan araba suumlruumlcuumlleri birliğiydiSavaş arabası

okuluna girmek iccedilin etkili koruyuculargerekiyorduOrdukrallıkiktidarınındesteğiydi

Ordunun yeniden oumlrguumltlenmesi Ahmesrsquoeyabancı uumllkelere sefer accedilma olanağı sağladıYaptığı seferlerguumlccedilluumlbiraskericircdevletinortayaccedilıkmasıylasonuccedillananXVIIISuumllalefetihlerininbaşlangıcınıbelirler

2 XVIII Suumllale firavunlarının fetihleriMısırrsquoınbirleşmesindensonraAhmesrsquoinseferlerifetihveyağmayıamaccedilladıFiravunHiksoslarrsquoınpeşinden Asyarsquoya yuumlruumlduuml ama bu harekacirctınayrıntılarını bilmiyoruz Boumllgedeki eski firavuntoprakları uumlzerinde Mısır egemenliğini yenidenkurmayıamaccedillayanNuumlbyeseferihakkındadahaccedilok bilgimiz var Ahmesrsquoin ilk ardılları(halefleri) bu amaca ulaştılar Ama daha sonragelen firavunlar bu noktada durmadılar Fenikedevletlerini ve başkalarını topraklarına katmakaltın guumlmuumlş ağaccedil şarap hayvan ve koumlle elegeccedilirmek iccedilin (artık ticaret amacıyla değilsuumlrekli ve yuumlkluuml haraccedil olarak) Filistin veSuriyersquoye seferler duumlzenlediler Bu seferler

oumlzellikle koumlleci toplumun başında bulunanlarıyani firavun ailesi yuumlksek youmlneticiler rahiplerve generalleri ilgilendiriyordu Her biriganimetten pay aldığı iccedilin bu savaşlar Mısırordusununaskerlerinideilgilendiriyordu

Filistin ve Suriyersquonin fethi ancak Ahmesrsquoinardılları tarafından girişilen yorucu seferlersonunda gerccedilekleşti III Thutmes (MOuml 1525-1491) doumlneminde tamamen Firavunlarrsquoın elinegeccedilti

Bu savaşların uzun suumlrmesinin nedeni Mısırordusunun pek kalabalık olmaması ve birccedilokkentbirliklerinekarşıdeğişikyerlerdesavaşmakzorunda kalmasıydı En oumlnemli duumlşman AsinehriuumlzerindeKadeşdolaylarındakurulmuşbirdevletti kent Suriyersquonin en zengin boumllgesindebulunuyordu Kadeş krallarının yardımıylaFilistin ve Guumlney Suriyersquonin boyun eğmişkentleri veprenslikleriMısır egemenliğinekarşıayaklandılar Bunun uumlzerine III ThutmesFilistin prenslerini ve Fenike kentlerindenbazılarını yola getirmek iccedilin birccedilok seferyapmakzorundakaldıBunu az-ccedilok sağlayınca

Kadeş uumlzerine doumlnduuml İyi tahkim edilmiş olankent uzun suumlren kuşatma ve kanlı savaşlardansonra alındı ve yerle bir edildi Sonra firavundaha uzaklara kuzeye doğru ilerledi ve son ikiseferindeFıratrsquoaulaştıSuriyeileFilistinrsquoinfethiMısırrsquoıYakınDoğursquonunenguumlccedilluumldevletlerindenbiridurumunagetirdiBabilonyarsquonınKassitkralıve Hititlerrsquoin kralı III Thutmesrsquoe goumlrkemliarmağanlar sundular Suriye ve FilistinrsquodenyağmalananzenginliklerMısırrsquoaaktı

Yenik duumlşmuumlş uumllkelerin III Thutmestarafından nasıl soyulduklarını anlatmak iccedilinbirkaccedil sayı yeter Filistin kenti Mageddorsquoyayapılan sefer firavuna yuumlzlerce tutsak 924araba 2238 at 2000 baş sığır 22500 kuumlccediluumlkbaş hayvan 113000 tenekeden fazla buğday200 kişisel silah donanımı 200 kiloya yakınaltınveguumlmuumlş sağladıBunundışındaprenslikvekrallıklaryıllıkharacabağlandılar

Ganimetin bir boumlluumlmuuml orduya veriliyorduama bunun buumlyuumlk boumlluumlmuuml ile vergi (haraccedil)firavuna aitti o da bunları kendi keyfine goumlredağıtıyorduGanimetler hayvanlar ve tutsaklar

baştaThebes kentindeki resmicirc tanrıAmonrsquounkiolmak uumlzere ilk ağızda tapınaklara gidiyorduKrallık yazıtlarına inanacak olursak Amontapınağıherseferdensonrabuumlyuumlksayıdatutsakldquosayısızrdquo suumlruumller altın guumlmuumlş ve muumlcevheryığınları elde ediyordu ayrıca armağan olarakuumlccedil kentle birlikte Luumlbnanrsquoın dağlık boumllgesininbirkesiminialmıştıBunlardangerikalmayacakzenginlikler krallık hazine ve ambarlarınıdolduruyordu sayısız tutsak ve binlerce başhayvanfiravununmuumllkuumlnekatılmıştı

Ama bu başarılarına karşın III ThutmesSuriye ve Filistinrsquoi gerektiği gibi elinin altındatutamıyorduBuuumllkelerinuzaklığıvebunlarıNilvadisinden ayıran ccediloumlller firavunun buralardakesin bir egemenlik kurmasına ve suumlreklidenetim sağlamasına olanak vermiyorduAyaklanmaları bastırmak iccedilin zaman zamansefereccedilıkmakgerekiyorduIIIThutmesrsquoinuzunsuumlrenhuumlkuumlmdarlığınınsonundaKadeşprensleriona karşı geniş boyutlu bir ayaklanmaduumlzenledilerAsileri ezmek iccedilin firavun son birAsya seferine ccedilıktı Kadeşrsquoi tekrar ele geccedilirip

egemenliğini yeniden sağladı Ama ardıllarıdoumlneminde savaş tekrar başladı ve aralıksızsuumlrduuml

AsyaseferlerinindışındaIIIThutmesbatıyaNilrsquoinoumltesineyuumlruumlduumlveLibyarsquonınbirboumlluumlmuumlnuumlelegeccedilirdiHuumlkuumlmdarlığınınsonundaNuumlbyersquoyegirdi ve sınırlarını guumlney youmlnuumlnde doumlrduumlncuumlccedilağlayanakadargenişletti

IIIThutmesdoumlnemindeMısır askericirc devletikuruldu İki yuumlzyıla yakın suumlrduuml ama sonyuumlzyılında ccediloumlkuumlşuumlyle sonuccedillanacak olan amansızsavaşlaragirmekzorundakaldı

3 Fetihlerden sonra toplumsal ilişkilerXVIII Suumllale firavunlarının saldırgan politikasıdevletin sınırlarının genişlemesiyle sonuccedillandıYeni koşullara goumlre yeterli olmayan eski devletsistemideğiştirildiEskidenbirolanvezirsayısıbirinin guumlneye oumltekinin kuzeye bakmasıamacıyla ikiye ccedilıkartıldı ama guumlneyle ilgilenenvezir daha yetkiliydi uumllkeyi ilgilendirensorunlarla ilgili kararları o veriyordu Buumltuumlndaireler sayısız memur ve yazıcının ccedilalıştığı

bakanlığına bağlıydı Youmlnetim sulama araziişleriadaletmaliyeorduBuumltuumlndaireleryereldevletlerin youmlneticileri topluluk youmlneticileriduumlzenli olarak ona ccedilalışma raporları sunmakzorundaydılar dilekccedileleri inceliyor oumlnemliişlerde bizzat karar veriyor toprakanlaşmazlıklarını sonuccedillandırıyorvasiyetnameleri onaylıyordu Buumltuumln topraklaryenidenfiravunabağlandığıiccedilintopraksorunlarıoumlzellikleoumlnemliydi

Fetihler toplumsal ilişkileri oumlnemli oumllccediluumldeetkilediler Oumlnceliği iki kesim paylaşıyorduSaraysoylularıileyuumlksekrahiplersınıfıYuumlksekrahipler sınıfı ele geccedilirilen uumllke ve halklarınsırtından muumlthiş zenginleşmiş ve uumlstelikmuumllklerinin genişlemesiyle guumlcuumlnuuml artırmıştıTopraklarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml uumlzerlerindeyaşayan insanlarla birlikte tapınaklarabırakılmıştı

Boumlylece tapınaklar buumlyuumlk toprak sahipleridurumunageldilerTapınaklarınengoumlzdesiolanThebesrsquodeki Amon tapınağı durmadan yenitopraklar alıyordu III Thutmes ldquoYukarı ve

Aşağı-Mısırrsquoıneniyitarlavemeyvebahccedileleriniyuumlksek topraklarını tanrının ambarlarınıdolduracak olan Asyalı ve zenci tutsaklarırdquoAmonrsquoa verdi Amon tapınağının oumlteki buumltuumlntapınakların sahip olduğundan fazla topraklarıkoumlleleri ve koumlyluumlleri vardı Bu ayrım Mısırrsquoındahasonrakitarihindeoumlnemlibirroloynadı

İkinci grup youmlnetici orta ve yuumlksek ruumltbelisubaylardan oluşan yeni askericirc kasttı Firavuntarafındanmerkezicircyoumlnetiminve sarayınoumlnemligoumlrevlerine atanan uumlst ruumltbeli subayların iccedilpolitikada etkin olabilmek olanakları vardıHizmetleri karşılığı olarak orta ruumltbeli ve bazenast ruumltbeli subaylar buumlyuumlk sayılarıyla krallıkiktidarı iccedilin oumlnemli bir destek oluşturuyorlardıBunedenlefiravununbunlarınarzularınıdikkatealmasıccedilokdoğaldı

Koumlyluumllerin durumu sonuccedil olarakdeğişmemişti Toplulukların uumlyeleri her zamanolduğu gibi vergilerin kral ve tapınaklaryararına angaryanın altında eziliyordu Fetihlergalipleri buumlyuumlk oumllccediluumlde tapınak ve sarayyapımına youmlnelttiği iccedilin bu boyunduruğu daha

da ağırlaştırmıştı Mısır buguumln kalıntılarıgoumlrenlerin hayranlığını kazanan goumlrkemli veguumlzellikleri benzersiz sayısız yapılarla bezendiAmaYeni İmparatorluğun koumlyluuml sınıfı iccedilin buccedilalışmaların anlamı zorunlu ccedilalışmaydıKrallıkvergilerideaynıacımasızduumlzeydeydi

Savaş tutsakları ve fethedilen uumllkelerinnuumlfusu koumlle sayısını ccediloğaltıyordu Sayılarınıkesinlikle kestirmek olanaksız ama herhaldeonlarca binden aşağı değildi Koumlleler eşitolmayan bir şekilde paylaşılmıştı Bunlarınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnesarayve tapınaklarsahiptiSaray soyluları ile askericirc aristokrasinin de ccedilokkoumllesi vardı Her seferden sonra firavuncoumlmertccedile tutsak dağıtıyordu Metinler erlerinccediliftccedililerinvezanaatccedilılarınbilebazenikiyadauumlccedilkoumllesi olduğuna tanıklık ediyorlar Tutsaklartarlalarda madenlerde yuumlk taşımacılığında vetapınaklardauşakolarakccedilalıştırılıyorlardı

Fetihler aynı zamanda firavun ve Amonrahiplerinin tekelinde bulunan dış ticareti dekamccedilıladı Ticaret guumlneye Poucircntrsquoa ve EgeDenizi adalarına goumlnderilen oumlzel seferlerle

yapılıyordu ccediluumlnkuuml Filistin ve Suriyersquoninfethinden itibaren firavun ve rahiplerin eldeetmeyi arzu ettikleri şeyler yıllık haraccedil olarakalınmaktaydı Yalnızca Fenikersquonin Tyr kentiMısırrsquola ticari ilişkilerini suumlrduumlrmek hakkınasahipti

Biri Kraliccedile Hatşepsut oumlteki III Thutmestarafından olmak uumlzere guumlneye iki buumlyuumlk sefergoumlnderildi Daha oumlnemli olan KraliccedileHatşepsutrsquoun seferiyle buumlyuumlk miktarda fildişikokulu reccedilineler mahun ağacı guumlmuumlş altınmersinmaymunkoumlpekvetutsakgetirildi

Firavun ve tapınaklar yağma uumlruumlnleriniBabilonyaKıbrısGiritKrallıklarındanveoumltekiEge adalarından tuumlccarların getirdiği mallarlatakas ediyorlardı Tuumlccarlar firavun ve ldquoAmontanrısırdquona armağanlar sunduktan sonra kalanlarısatabiliyorlardı Bu durum oumlteki tapınaklarınrahiplerinin ve sayıları Yeni İmparatorlukdoumlneminde ccediloğalmış olan tuumlccarlarınhoşnutsuzluğuna yol accedilıyordu Yeni zenginleryani savaşlar sayesinde zengin olan eski kuumlccediluumlkkoumlle sahipleri eski saray soylularına ve yuumlksek

rahipsınıfınakarşıccedilıkıyorlardıBoumlylece III Thutmes doumlnemi Mısır

toplumunda karşıtlıklar yalnızca koumlle sahipleriileemekccedililerarasındadeğilamabunlarınkendiiccedillerindedeşiddetleniyordu

4 Akhenatonrsquoun din reformu ve bunuizleyen toplumsal ve siyasal muumlcadele IIIThutmesrsquoin ardılları doumlneminde Mısır askericircdevletinde bir siyasal bunalım olgunlaştı Hiccedilkuşkusuz Sami koumlkenli olan ve firavunagoumlnderilen raporlardaKabiru adıyla geccedilentribuumller Arabistanrsquodan fethedilmiş Asyauumllkelerine girerken bu uumllkelerin yerel krallarıarasında bir savaş ccedilıktı Kuzeyden HititlerSuriyersquoye ilerlediler Firavunun ellerinde yeterlibirliklerbulunmayanvalilerinekendiaralarındasavaşatutuşanyerelkrallarıbastırabildilernedeKabirularrsquoın istilasına engel olabildiler Oumlzguumlrinsanlar arasından toplanan sayısız birliklerifethedilmiş topraklarda tutmanın olanaksızlığınedeniyle firavunlar da harekete geccedilecekdurumda değildiler Uumllke iccedilinde hava gergin

olduğuiccedilinMısırrsquodabulunanbirlikleriSuriyersquoyegoumlndermeyi goumlze alamadılar III Amenofisrsquoinsaltanatının sonundan itibaren toplumun ccedileşitlikatmanlarıccedilokguumlccedillenenAmonrahiplerinekarşıhoşnutsuzlukduyuyorlardıIVAmenofis(MOuml1424-1388) muhalefetin yanında yer aldı veonunyardımıylakrallık iktidarını tanrıAmonrsquoainancı ideolojik bir destek olarak kullanan venomlara oumlzerkliklerini kazandırmaya ccedilalışanAmon rahiplerinin ve eski soylu sınıfınetkisinden kurtarmaya girişti Firavuna gelinceyalnızca politik değil aynı zamanda dinsel birmutlak iktidar istiyordu Mısır piyadesinioluşturan oumlzguumlr insan kitlesi onun bu amacınıdestekliyordu Bu sayede kendi durumunuiyileştirmeyi tasarlıyor ve soylular ile rahiplerinmallarınınkamulaştırılmasınabelbağlıyordu

IVAmenofisrsquoin amacının bir dinsel reformyapılmadan gerccedilekleşmesi olanaksızdı FiravunilkinAmonrsquounkarşısınaccediloksevilenguumlneş-tanrıRarsquoyıccedilıkardıKendisiRacircrsquonınbuumlyuumlkrahibiolduve onun onuruna Thebesrsquote bir tapınakyaptırmaya girişti Ama Heliopolis gibi pek

uumlreticiolmayanbirboumllgeyebağlıolanbutanrıyatapınmahiccedilbirbaşarıkazanamadıBudurumIVAmenofisrsquoi guumlneş kursu Atonrsquou Mısırrsquoın tektanrısı durumuna getirmek iccedilin gelenekseltanrıların buumltuumln rahipleri ve inanccedillarıylabozuşmaya youmlneltti Guumlneşin buumltuumln duumlnyayıaydınlatıp ısıtması olgusunu bu inancınkurumlaşması iccedilin gerekccedile olarak goumlsteriyorduKralAkhenaton (ldquoAtonrsquoa yararlı olanAtonrsquounhoşuna giden kişirdquo) adını aldı eski tapınaklarıkapattı ve buumltuumln Mısırrsquoa Aton tapınaklarıyaptırdı Thebesrsquoten ayrılıp eskisinin 300 kmkuzeyinde buguumlnkuuml Tell-Amarna kentiyakınlarında yeni bir başkent kurdurdu ve bubaşkente Akhetaton (ldquoAtonrsquoun ufkurdquo) adınıverdi Atonrsquoun baş tapınağı burada yapıldı vefiravundarahipoldu

Bu beklenmedik dinsel değişiklik rahiplerinve eski soylu sınıfın şiddetli direnmesiylekarşılaştıFiravununbumuumlcadelesindemuumlttefikolarak yanında uumlcretli askerleri ve dindenbağımsızlaştırılantopraklarınbirboumlluumlmuumlnuumlelinegeccedilirerek reformdan yararlanan yeni aristokrasi

vardı Durumun duumlzeleceğini uman amahayatının daha da guumlccedilleştiğini fark etmektegecikmeyen koumlyluuml sınıfı reformcuya sırtınıdoumlnduumlAton dininin ve sarayın ağır masraflarıhazineyi eritiyordu savaş ganimeti ve haraccedilbiccediliminde gelen gelirler fetihlere ara verilmesinedeniylekesildiğindenkoumlyluumllerinsoumlmuumlruumllmesiyoğunlaştı Amon ve oumlteki tanrıların rahiplerihalkın hoşnutsuzluğunu koumlruumlkluumlyordu rahiplertanrıların oumlfkesi ve uumllkeyi tehdit eden felaketlerkonusundaldquokehanetlerrdquoyayıyorlardı

SoylularAkhenatonrsquoa komplolar hazırlıyorhalk ayaklanıyordu Firavun ayaklanmalarıaskerlerinin yardımıyla acımasızca bastırdıArdılınakarmakarışıkbirimparatorlukbırakarakpek az sonra oumllduuml Kabiru tribuumlleri Asyatopraklarınagiderekdahaccediloksızarlarkeniccedilerdekarışıklıklar patlak verdi Hititler Suriyersquoninkuzeyini ele geccedilirmişlerdi bu boumllgenin yerelkralları birbiri arkasından Mısırrsquodanayrılıyorlardı Akhenatonrsquoun oumlluumlmuumlnden uumlccedil yada doumlrt yıl sonra ikinci ardılı TutankhatonAmon rahipleriyle uzlaşmak zorunda kaldı

Thebesrsquoe doumlnduuml ve adını Tutankhamon olarakdeğiştirdi Oumlluumlmuumlnuuml uzun suumlren karışıklıklarizlediBukarışıklıklarıeskisoylusınıftangelenMısırlı general Horemheb bastırdı Amonrahiplerinin yardımıyla tahta ccedilıktı ve XIXSuumllalersquoyi kurdu İmparatorluğu yatıştırmakamacıyla sert oumlnlemler aldı ve dinsel bakımdaneskiye doumlnuumlşuuml sağladı Akhenaton lanetlendionun adıyla birlikte Atonrsquoun adı her yerdensilindi Akhetaton kentinin halkı boşaltıldı vekent yazgısıyla baş başa bırakıldı AmonTapınakları topraklarını yeniden aldılar eskitanrılarainanccedilsaygınlığınakavuştu

Yuumlzeyselolduğu iccedilinAkhenatonrsquounreformubaşarısızlığa uğradı Sınırlı Aton rahipleri veyeni aristokrasi kesimlerinden başka Mısırtoplumunun hiccedilbir katmanına bir yararsağlamamıştı

5 XIX Suumllale ve Yeni İmparatorluğunccediloumlkuumlşuuml XIX Suumllalersquonin firavunları Suriye veFilistinrsquode Akhenaton doumlneminde ayaklanmışolan Guumlney Nuumlbyersquode tekrar egemenlik

kurmayaccedilalıştılarISethiveIIRamsesFilistinve Suriyersquode buumlyuumlk savaşlar yaptılar Artıkguumlccedillerini Mısır birliklerinden değil Libyalı veSuriyeli uumlcretli askerlerden alıyorlardı uumlcretleriaskerlerin paraları daha oumlnceden birikmiş olanbuğday altın ve guumlmuumlş kaynaklarındangeliyordu Uumlcretli asker sistemine geccedilişMısırlılar arasından asker toplamanınguumlccedilleştiğini ve ccedilalışanların firavunve rahipleriniktidarına duumlşmanca davrandıklarınıkanıtlamaktadır

I Sethi Akhenaton doumlneminde MısırrsquodanayrılmışolanTyrrsquoeboyuneğdirmeyiSuriye iledenizyolu ulaşımını kurmayı başardı sonraFilistinrsquoin kuzeyini ve Luumlbnanrsquoın bir boumlluumlmuumlnuumlyenidenelegeccedilirdiBuradabirccedilokkaleyaptırdıve kuzeye doğru ilerlemek iccedilin bir uumls kurduArdılı IIRamses (MOuml1317-1251)bu tasarıyıgerccedilekleştirmeye girişti Kendisine duumlşen goumlrevguumlccediltuuml ccediluumlnkuuml Suriyersquonin hemen hemen tuumlmuumlguumlccedilluuml ve savaşccedilı duumlşmanları Hititlerrsquoin elindebulunuyordu II Ramsesrsquoin ilk seferibaşarısızlıkla sonuccedillandı Ordusu Kadeş

oumlnlerinde bozguna uğradı kendisi de az kalsıntutsakoluyordu(1312)İkinciseferidahamutluoldu Firavun Asi nehrinin yukarı kesimlerineulaştı ve burada durdu Bu sırada Hititİmparatorluğursquonda bir taht kavgası başlamıştıbu durum Kral Hattusilrsquoi II Ramsesrsquole birantlaşma yapmak zorunda bıraktı (1296) buanlaşmaya goumlre barış iccedilinde yaşamayıtaraflardanbirininduumlşmanınsaldırısınauğramasıdurumunda yardım etmeyi kabul ediyorlardıAntlaşma Firavunrsquoun bir Hitit prensesi ileevlenmesiylemuumlhuumlrlendiAmabuzaferMısırrsquoınSuriye uumlzerindeki egemenliğini kesinliklesağlamadı II Ramsesrsquoin ardılları doumlnemindeSuriyeveFilistinyerelkrallarınınayaklanmalarıArabistanveEgeadalarıyoumlnuumlnden(Pelasgoirsquoleriya da ldquodeniz uluslarırdquo) gelen yeni istilacıdalgalarıtekrarbaşladıXIIyuumlzyılınortalarındaSuriyeveFilistinMısırrsquodankesinlikleayrıldı

II Ramsesrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra firavunlarıniktidarıMısırrsquodadazayıfladıYalnızcailkardılıMerneptah iktidarını korumayı Pelasgoilerinsaldırılarını geri puumlskuumlrtmeyi ve tahtını elinde

tutmayıbaşardıAma ondan sonra uumllke karışıklıkların ve

anarşinin iccediline duumlştuuml ldquoHerkes canının isteğiniyapıyorrdquo senyoumlrler nomlarda mutlak efendilergibi davranıyorlardı Bir Suriyeli olan İarsuiktidarı ele geccedilirmek iccedilin bu durumdanyararlandı Beş yıl suumlren iccedil savaşların sonundataht XIX Suumllalersquoye bağlı krallık ailesindengelenSetnakhtrsquoınelinegeccedilti

Setnakht XX Suumllalersquoyi kurdu Bu suumllaleninfiravunlarıAmon inancı politikasını suumlrduumlrduumllerve Asya topraklarındaki ayrılıkccedilı hareketibastırmak iccedilin boş yere ccedilaba goumlsterdiler Budoumlnemdeefsanevihazineninveuccedilsuzbucaksızyiyecekyığınlarınınerimeyebaşladığıhissedildikendilerine hakları oumldenmediği iccedilin angaryacıkoumlyluumller bile ccedilalışmayı reddediyorlardıThebesrsquote tapınak şantiyelerinde bunun benzeriolaylarccedilıktı

Accedillık yuumlzuumlnden oumlfkelenen koumlyluumller vehuzursuz insanlar koumlylerde ayaklandılarAmonBuumlyuumlk Rahibirsquonin nuumlfuzu artarken Firavunrsquounguumlcuuml giderek zayıflıyordu XX Suumllalersquonin

egemenliğinin sonuna doğruAmon rahiplerinin80000rsquoe yakın koumlleleri vardı buumlyuumlk rahibinbuyruğunun altında bir ordu sayısız memurlarve goumlrevliler vardı Goumlrevi kalıtımsallaştı veldquosuumlrekli olarak babadan oğula geccedilmeyebaşladırdquo Eskiden buumlyuumlk rahip ilke olarak kralabağlıydı ama şimdi bu goumlreve bizzat Amontarafından getirildiğini sanıyor ve kendinihuumlkuumlmdardanbağımsızsayıyordu

Firavunun despotik iktidarı zayıfladıkccedilayerel soyluların nuumlfuzu artıyordu Yanirahiplerinyuumlksekmemurlarınvetuumlccarların

Oumlzel muumllkler yoksullaşan koumlyluumllerintopraklarının satın alınması ve istifccedililik yoluylagenişliyordu Bunun sonucu olarak kırsaltoplulukların dağılması hızlandı ve oumlzel toprakmuumllkiyeti hakkı kurumlaştı Koumlyluumlayaklanmaları ve buna bağlı olarak koumllekullanımıyaygınlaştı

6GeccedildoumlnemMerkezicirciktidarınzayıflamasınomlar aristokrasisi ile bazı rahip kurullarınıngiderek bağımsızlaşmaları uzun suumlren savaşlar

sonucu zayıf duumlşmuumlş olan Mısırrsquoınparccedilalanmasıylasonuccedillandı

MOuml XI yuumlzyılda XXI Suumllalersquonin firavunuolan Herihor artık uumllkenin tuumlmuumlnuumlyoumlnetmiyordu Kuzey nomlarının kendi krallarıvardıXyuumlzyıldabirleşmetekrarsağlandıamabu kez yabancı egemenliği altında Uumlcretliordunun giderek artan roluuml Libyalı generalleraristokrasisine bağlı bir aileden gelen birinintahtageccedilmesineyolaccediltıBoumlyleceIŞeşanktahtaccedilıktıLibyakuvvetlerininsaldırısıimparatorluğugeccedilici olarak birleştirdi Şeşank Filistinrsquodebaşarılısavaşlaryaptıbaştakalelerolmakuumlzerebirccedilokyapılaryaptırdı

Ama ardılları doumlneminde muumlcadele tekrarbaşladı ve Mısır birccedilok bağımsız devleteboumlluumlnduuml

Nuumlbye huumlkuumlmdarları bu zayıflamadanyararlanarak MOuml VIII yuumlzyılda Mısırrsquoıboyunduruk altına aldılar Libyalı firavunlargibi Nuumlbye devleti Mısırrsquoın etkisi altındageliştiği iccedilin bunlar da uumllkenin yaşamına yenibirşeygetirmedilerNuumlbyeSuumllalesidoumlneminde

Mısır Asurlularrsquoın saldırısına uğradı ve buumlyuumlkbir direnmeyle karşılaşmış olmasına karşınAsarhaddon 671 yılında uumllkeyi eline geccedilirdiAmaAsur egemenliği geccedilici oldu ve Mısırlılarbağımsızlıklarını tekrar kazanmak iccedilin buumltuumlnfırsatlardan yararlandılar Asurbanipaldoumlneminde Mısır iki kez Asurlular tarafındanyakılıp yıkıldı ama Asurlular burada Nuumlbyehuumlkuumlmdarları ilekuzeynomlarınınyerelkrallarıarasındakimuumlcadeleyi canlı tutarak kalabildilerBu kuumlccediluumlk devletlerin en guumlccedilluumlsuuml DeltarsquodaAsurlularrsquoın yardımıyla Sais kenti ccedilevresindeoluşandevletti

Asurrsquoun zayıflamasından yararlanan SaisKralıIPsammetikAsurlularıuumllkedenkovduveMısırrsquoıbirleştirdi

IPsammetik(564-611yıllarınadoğru)baştaMısırrsquoınbuğdayihraccedilettiğiGreklerolmakuumlzereDoğuAkdeniz uumllkeleriyle etkili ilişkiler kurduMısırrsquoabirccedilokGrektuumlccarveuumlcretliaskericircgeldiveburadakolonilerkurdularSais doumlnemi adıyla tanınan bu kısa suumlren

gelişme ticari uumlretimin artması paranın

kullanılmaya başlaması ve mesleklerin ilerlemegoumlstermesiylebelirginleştiGrekveKuumlccediluumlkAsyadevletleriyle kurulan ticari ve kuumlltuumlrel ilişkilerbunagenişoumllccediluumldekatkıdabulundu

Sais firavunlarının dış siyaseti buumlyuumlkdevletlerle ittifaklar kurarak uumllkelerininduumlnyadaki saygınlığını yuumlkseltmekti ccediluumlnkuumluumllkelerinin goumlreceli zayıflığı firavunlara fatihgibidavranmakolanağıtanımıyordu

En etkin dış politikayı komşu uumllkelerleticareti yoğunlaştıran (Onun doumlneminde Nilnehri ileKızıldeniz arasında bir kanal accedilılmayabaşlandı) ve Filistin Suriye ve Orta Fıratrsquotadayanak noktası olabilecek askericirc ittifaklarolanağı yaratmaya ccedilalışan II Nechao (611-595yıllarınadoğru)uyguladıAmabirleşikMısırveAsur guumlccedilleriKarkamışrsquota Babillilerrsquoe yenildi veYakın Doğursquodaki uumlstuumlnluumlk Yeni Babilİmparatorluğursquonunelinegeccedilti

Aristokrasinin ve rahiplerin buumlyuumlyen guumlcuumlSais firavunlarını tuumlccar ve uumlcretli askerlerindesteğini aramak zorunda bıraktı bu da iccedilpolitikalarındaHellendostuakımlabelirginleşti

BaştaGreklerolmakuumlzereyabancıtuumlccarlaratanınan buumlyuumlk ayrıcalıklar uumlcretli orduyaoumldenen buumlyuumlk paralar Mısır halkınınhoşnutsuzluğuna yol accediltı ve halk ayaklandıAsilerin komutanlığını uumlstlenen bir firavungenerali uumlcretli askerleri yendi ve II Ahmes(Amasis)adıylatahtageccedilti(569-525)

II Ahmes Yunanistan ile ilişkileriniguumlccedillendirerek ve Grek kolonlarının Mısırrsquoayerleşmelerini destekleyerek Sais suumllalesiningelenekselpolitikasınısuumlrduumlrduuml

YeniBabilİmparatorluğursquonunveoumltekiYakınDoğu devletlerinin Persler tarafından ezilmesiMısırlılarrsquoa dış politikalarını bir suumlre dahauygulamak olanağı sağladı Firavunun birlikleritekrar Filistinrsquoe girdiler Ama başarıları kısasuumlrelioldu

II Ahmesrsquoin ardılı III Psammetikrsquoinsaltanatının ilk yılından itibaren iccedil savaşlarlaparccedilalananMısır Persler tarafından istila edildifiravununbirlikleriniPelusersquodabozgunauğratan(M Ouml 525) Persler uumllkeyi ele geccediliripbağımsızlığına son verdiler Gelişmesini

YunanistanrsquolakurduğuticarivesiyasalilişkilereborccedilluolanSaisdoumlnemiMısıruygarlığınınGrekuygarlığıuumlzerindebuumlyuumlketkilerioldu

ONUumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

MISIRUYGARLIĞI

1 Genel nitelikler Uzun tarihi boyuncaMısır halkı goumlrkemli bir uygarlık yarattı OnaolağanuumlstuumlyazınsalyapıtlarborccedilluyuzYapılarıheykelleri ve resimleri tıpkı antikYunan sanatıgibiguumlnuumlmuumlzekadarbirmodeloldu

Mısır halkı birlik ve kendine oumlzguumlniteliklerini her zaman koruduğu iccedilin Mısıredebiyat ve sanatlarının sağlam bir geleneğivardı Nilrsquode ve denizde yapılan tehlike veseruumlvenlerle dolu sayısız seferler insanlarınimgelemini besleyip ufuklarını genişletti ve laikbiredebiyatıngelişmesinekatkıdabulunduOumlteyandanyapımdakullanılantaşınyanısıraaltın

mahun fildişinin bolluğu mimari heykel veuygulamalısanatlarıngelişiminidestekliyordu

Mısır uygarlığını koumlleci aristokrasinintekelinde duumlşuumlnmek hiccedil kuşkusuz yanlış olurOumlykuumllerin seruumlven anlatılarının aşk şiirlerininve oumlteki yazınsal tuumlrlerin hiccedil kuşkusuz zenginbir Mısır folkloru kaynağı vardı Plastiksanatların temelinde geccedilmişi ilkel toplumdoumlnemine dayanan halk sanatı geleneğibulunuyordu Bu sanatların ccedileşitli oumlrneklerihalktangelenustalarınyapıtıydı

2DinMısır dininin deBabil dini gibiikicilniteliği vardıBir yanda ldquobuumlyuumlkrdquo tanrılara accedilıktapınma ve rahiplerin koumlleci duumlzeniguumlccedillendirmek iccedilin yararlandıkları duumlşuumlncelerledoluvesoumlzkonusu tapınmayauygunduumlşenbirmitoloji Oumlte yanda belli bir noktaya kadarkendini resmicirc dine bağlayan mitos vetoumlrenleriyle bir halk dinihellip Bu dinin varlığıylailgiliolarakelimizdeverilervar

Her nomun kendi tanrısı ikili hatta uumlccedilluumltanrısı vardı Bu tanrılara inanccedil ilkel toplumun

başlarına kadar dayanır ccediluumlnkuuml nom tanrılarınıneski totemlerle yakınlıkları vardı Yerel tanrıbellibirhayvanlailişkiliydivebirccediloknomunadıhayvan adıydı Timsah Ceylan Koccedil ŞahinTavşan vb nomu Ccediloğu zaman hayvanlaratapınma saf biccedilimiyle kendini goumlsteriyorduOumlrneğin Memhisrsquote tanrı Phtahrsquoın simgesi olanApis oumlkuumlzuumlne tapılıyordu Thinisrsquote de şahinHorusrsquoa tanrıve tanrıccedilalarıhayvanyada insanvuumlcutlu hayvan başlı varlıklar biccedilimindesimgelemek geleneği vardı Bu noktada resmicircdin halk diniyle birleşmektedir ccediluumlnkuumlHerodotos hayvanlara tapmanın buumltuumln uumllkedeyaygın olan bir gelenek olduğunubelirtmektedir Bu inanccedil biccedilimi Mısır tarihininsonuna kadar suumlrduuml Ama buumltuumln nomlarıntanrıları aynı saygınlığa sahipdeğildiYalnızcaen buumlyuumlk ve siyasal bir etkisi olan nomlarıntanrıları ulusal nitelikte olabiliyordu PhtahrsquoınMemphisrsquodeki Racircrsquonın İnoursquodaki (Heliopolis)Ozirisrsquoin Abydosrsquodaki Horusrsquoun ThinisrsquodekiAmonrsquoun Thebesrsquodeki vb durumu boumlyleydiGuumlneştanrıRacircbitkivebolluktanrılarıOzirisve

İzis gibi bazılarının geccedilmişi İlkccedilağrsquoınderinliklerinden geliyordu halk dininde deyerlerivardıOumltekilerguumlccedillerinidinkitaplarındanve rahipler sınıfından alıyordu Oumlrneğin Phtahduumlnyanın tanrıların ve insanların yaratıcısıolarakilanedilmişti

Yuumlce tanrı roluumlThebesrsquoinOrtaİmparatorlukveoumlzellikleYeniİmparatorlukdoumlnemindeetkinolduğu sırada bir koccedil başıyla temsil edilenGuumlneşTanrısıAmonrsquoaverilmiştiinancıMısırrsquoınenoumlnemliinancıolmuştu

En yaygın inanccedil Oziris ve İzis inancıydıOziris bitki oumlrtuumlsuumlnuumln tanrısı kabul ediliyorduBirmitostabuğdayvearpaadınıalırMitolojisidinin tarımsal niteliğine sıkı sıkıya bağlıdırAcımasız ccediloumll tanrısı Seth onu oumllduumlruumlr veparccedilalara ayırır sonra Ozirisrsquoin oğlu HorustarafındandiriltilirRahipleronuoumlluumllerinkralıveyargıcıolarakilanetmişlerdiAmahalkgeleneğionu tarım tanrısı olarak kabul etmeye devamediyordu

Orta İmparatorlukrsquotan itibaren rahiplerOzirisrsquoi oumlluumllerin kralı ve yargıcı yapıncaOziris

inancı rahipler sınıfı ve koumlleci yuumlksekaristokrasinin elinde guumlccedilluuml bir baskı aracıdurumunageldi

Mısır dininde Guumlneşrsquoin canlı imgesi sayılanFiravun kuumlltuumlnuumln oumlnemli bir yeri vardı Buinancın buumlyuumlk bir siyasal guumlcuuml vardı Devletikutsallaştırıyor ve huumlkuumlmdarı tanrılaştırıyorduOumlluumlmuumlnden sonra firavun tanrılaşıyor veOzirisrsquole oumlzdeşleşiyordu Piramitlerin iccedilduvarlarınakazılıeskidinselmetinlerdeoumlluumlkralOziris adıyla anılıyordu mezar yazıtlarında yeralan buumlyuuml soumlzleri huumlkuumlmdarın tanrı olarakdirileceğini oumlzellikle belirtmekteydi BoumlyleceOziris inancı Mısır dininin temel politikduumlşuumlncesinehizmetediyorduKrallıkiktidarınıntanrılaşmasıvekoumllecidevletinkutsallaşması

Buumlyuuml ayinleri uumllkede oldukccedila yaygındıOumlzellikle mezar inancı ve oumlteki duumlnyaduumlşuumlncesiyle ilgili olarak buumlyuumlk tapınaklarınrahipleri tarafından duumlzenleniyordu Bununlailgili youmlntemlerin yer aldığıOumlluumllerinKitabı adlıkitapyuumlzuumlaşkınboumlluumlmdenvebirboumlluumlmuumlrenkliyuumlzuuml aşkın resimden oluşan geniş boyutlu bir

yapıttır bu kitapYeni İmparatorluk doumlnemindeeneskirahipyazıtlarınauygunolarakhazırlandıKrallarınyuumlksekgoumlrevlilerincenazetoumlrenlerindeoumlluumlyuuml oumlteki duumlnyanın korkularından korumasıve oumlluumlm sonrası mutluluğunu sağlaması iccedilinmezaraOumlluumllerinKitabırsquonın tomarlarıkonulurduBu pahalı buumlyuuml kitabına sahip olmayan kimseerdemli ve namuslu bir hayat suumlrmek yaniguumlccedilluumllere boyun eğmek zorundaydı Goumlruumlluumlyorkimezar inancıdaemekccedililerekarşıbirmanevibaskıaracıolarakkullanılmaktadır

3 Yazı Greklerrsquoinhiyeroglifik ndashldquokutsalcayazılmışrdquondash adını verdikleri yazı ilkel ccedilağlarınbasit piktografisinden kaynaklanmaktadır Hersimgeselişaretbirkavramıbelkidetuumlmuumlylebircuumlmleyi karşılıyordu Hiyeroglif yazısı Mısırrsquoıneski tarihinin sonuna kadar suumlrduuml ccedilizimleriyavaş yavaş değişti ve başlangıccediltaki işaretlerinyanı sıra daha başkaları daha basit ve dahaişlekleri ortaya ccedilıktı Eski İmparatorlukrsquotanitibaren Greklerrsquoinhiyeratik adını verdikleri biryazı tuumlruuml doğdu MOuml VIII yuumlzyılda daha da

gelişipGreklerindemotikadınıverdikleriyazıyadoumlnuumlştuuml

Mısırhiyeroglifyazısındatoplamolarakyediyuumlz işaret vardır İlk Suumllale doumlneminde birccedilokhiyeroglifik bir hecesel anlam kazanmıştı 24harf uumlnsuumlzleri karşılıyordu Bu 24 işaret vebaşka işaretler ndashtoplam olarak 70ndash Mısıryazısının temelini oluşturuyordu Demek kiBabillilerrsquoin ccediliviyazısı kadar karmaşık biryazıydıTaş ağaccedilparşoumlmen (yazıyazmak iccedilinhazırlananderi)kumaşuumlzerineyazılıyorduamaenccedilokkullanılanmaddeNilkıyılarındayetişenaynı adlı bitkilerin goumlvdesinden yapılanpapiruumlstuuml

Mısır yazısının buumlyuumlk bir tarihsel oumlnemivardır MOuml II binlerin ikinci yarısında 24harften oluşan alfabetik Fenike yazısınamodellikyaptı

4 Edebiyat Eski İmparatorluğun yazılıbelgeleri herşeyden oumlnce dinseldir ve oumlzelliklepiramitlerin yeraltı goumlmuumltlerinin oyma taşgoumlmuumltlerin iccedil duvarlarına kazınmış buumlyuumlsel

metinlerikapsamaktadırBudoumlnemden itibarenOzirisveoumltekitanrılarınbayramlarındaoynanandinsel oyun ayinlerinin ve ldquobuumlyuumlkrdquo tanrılarınonurlarına ilahiler yazıldığına inanmamızgerekir Bunlardan elimize ulaşanlar Orta veYeni İmparatorluk doumlnemlerinden kalmadırBunların en iyileri arasında AkhenatonrsquounyazdığıAmonveAtonilahilerinianabilirizYeniİmparatorlukdoumlnemindeenoumlnemlitapınaklarınrahipleri birbirine duumlşman değişik okullarınteogonik(tanrı-doğumadeğgin)vekozmogonik(evrenin oluşumuna ilişkin) oumlğretileri accedilıklayandinselkitaplarkalemealdılar

Din dışı edebiyatın tohumları Eskiİmparatorluk doumlneminden itibaren ortaya ccedilıktıBirinci tekil şahsın ağzından oumlluumlnuumln yaşamınıanlatanmezaryazıtları bunların ilk oumlrnekleridirIII Suumllale doumlneminden kalan en eski oumlzyaşamoumlykuumllerinde oumlluumlnuumln sahip olduğu topraklaryaptığıgoumlrevlereriştiğiruumltbelerkuruvekısabirdille sıralanmaktadır Ama bunlar VI Suumllaledoumlneminde yazınsal oumlzellikleri olan ayrıntılıanlatılara doumlnuumlştuumller VI Suumllalersquonin ilk uumlccedil

firavununahizmetedenAsyagoumlccedilebelerinekarşıilk seferi yapanGuumlneyi youmlnetenNilrsquode guumlneytaş ocaklarına ve Etopyarsquoya yapılan seferlerinbaşında bulunan Uni senyoumlruumlnuumln oumlzyaşamoumlykuumlsuuml bu tuumlrdendir Bu tuumlrden uumlstuumln niteliklianlatılar Orta ve Yeni İmparatorluklarrsquoın ilerigelenlerinin sayısız oumlzyaşam oumlykuumlleri arasındagoumlruumlluumlrbunlarınarasındaISenusretrsquoinccedilağdaşıMentuhoteprsquoinkini Ahmes ve I Amenofisrsquoehizmet etmiş olanAhmesrsquoinkini IIIThutmesrsquoehizmet etmiş olan Rekhmire ve İniotefrsquoinkilerianabiliriz Rekhmirersquonin oumlzyaşam oumlykuumlsuumloumlzellikleYeni İmparatorluk vezirinin haklarınıoumldevlerini ve youmlnetim youmlntemlerinioumlzetlemektedir

Orta İmparatorluk doumlneminde yayınlananSinuhersquonin tarihi aynı zamanda oumlzyaşamoumlykuumlsel bir niteliğe sahiptir I Senatratdoumlneminde goumlzden duumlşuumlp Suriyersquoye sığınansenyoumlr Sinuhersquonin seruumlvenlerini anlatır SinuheşefinhizmetindebirSuriye tribuumlsuumlndeyaşarbutribuumlnuumln gelenek ve goumlrenekleri kitapta buumlyuumlkbir başarıyla anlatılmıştır Daha sonra

Sinuhersquonin Mısırrsquoa doumlnmesine izin verilirfiravun tarafından nezaketle karşılanır veonurlandırılır

Yeni İmparatorluk yazını şiir ve duumlzyazıolmak uumlzere ccedileşitli tuumlrleri iccedilerir Uumlstuumln niteliklilirik aşk şiirlerini benzersiz şarkıları fabl vesatirleri biliyoruz Ayrıca masallar krallıkbuumlyuumlcuumllerininmucizeleri uumlzerine oumlykuumllerAsyave Guumlneyrsquoe yapılan olağanuumlstuuml gezilerinanlatıları var Bu yapıtlardan ikisi oumlzellikleilginccediltir Bunlardan Orta İmparatorlukdoumlnemine ait olan biri bir Mısırlırsquonın Poucircntrsquoayaptığı yolculuğun kendisini bir yılanınyoumlnettiğibiradayaatandenizkazasınınnihayetanayurduna doumlnuumlşuumlnuumln oumlykuumlsuumlnuuml aktaran kısaama ccedilok renkli bir anlatıdırYeni İmparatorlukdoumlneminde yazılan ikincisi tanrılarla ilgilimitoslardan esinlenenİki Kardeşin MasalırsquodırBirccedilok kez oumlluumlp dirilen ağabeyin seruumlvenleriOziris efsanesininyansımasıdırKonularınıhalkgeleneğinden alan masallar ccedilok yaygındıBunlardan en ilginccedillerinden biri dahadoğumundanerkenoumlleceğikehanetiyapılanbir

prensleilgilidirBabasıprensielindengeldiğincekorumaya ccedilalışır Ama buumlyuumlyuumlnce prens uzakuumllkelereyolculuğaccedilıkarBirkralkızıylaevlenirkız gece kılığına girip prense yaklaşmayaccedilalışan bir yılanı oumllduumlrerek onun hayatınıkurtarır Prens kendisini parccedilalamak isteyen birtimsahtan mucizeyle kurtulur Masalın sonueksik ama hiccedil kuşkusuz prens kehanetteoumlluumlmuumlne neden olacak uumlccedil hayvan arasındageccedilenkoumlpekyuumlzuumlndenoumllecektir

Bu efsanelerinyanı sıra oumlrneğinHiksoslarrsquoakarşı savaşan Kral Sekenjeracircrsquonın oumlykuumlsuuml gibiYafa kentini kurnazlıkla ele geccediliren IIIThutmesrsquoin komutanının oumlykuumlsuuml gibi tarihselgerccedileklere dayalı hikacircyeler de var Bu anlatılarhiccedil kuşkusuz Yeni İmparatorluk doumlnemindeyazınsal bir biccedilim alan ve kimi zaman biryetenek belirtisi olan krallık kroniklerinden(guumlnuuml guumlnuumlne yazılmış tarihsel olaylar defteri)kaynaklanmaktadır Kronikler firavunlarınseferlerinifetihlerinibuumlyuumlkişlerinianlatırlarenseccedilkinleriIIIThutmesrsquoinYıllıklarrsquoı(Annales)veIIRamsesrsquoinKadeş seferiyle ilgili yazıtıdır bir

saray şairinin elinden ccedilıkmış gerccedilek bir şiirleanlatılırKadeş SavaşıAma yazıtın ve oumlzellikleşiirin firavunun bozgununu zaferedoumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuumlbelirtmemizgerek

Eski İmparatorluk doumlneminden itibarenMısırrsquoda didaktik bir edebiyat vardı İsterdoğrudan oumlğretim ister kehanetler olsunlar buyazılı belgeler koumlleci toplumun doruğununahlakınıortayaccedilıkarmaktadırlarHarpistin Şarkısı gibi Ruhuyla Yaşamaktan

YorgunDuumlşmuumlşBirAdamınDiyaloğu gibiOrtaİmparatorluk doumlnemi bazı yapıtların tipikoumlzelliği karamsarlık ve duumlş kırıklığıdır BuyapıtlarMısırtoplumundameydanagelenkoumlkluumldeğişiklikleri ve koumlle sahiplerince ezilenyoksullarınağıryaşamkoşullarınıyansıtırlar

5PlastikSanatlar vemimari Mısır plastiksanatları Eski İmparatorluk doumlneminde oumlnemlioumllccediluumlde gelişti ama bu gelişme buumltuumln dallardaolmadı

Bu doumlnemde heykelcilik buumlyuumlk bir ilerlemegoumlsterdi Kralların ve bakanların heykelleri

uygun orantılıdır hepsinin modele benzeyenyuumlzleri vardır ama goumlruumlnuumlşlerinde birdonmuşluk yapaylık dikkati ccedileker Mısırmimarisinin en iyi oumlrnekleri Firavun Kafrarsquonın(Keferen) oturmuş heykeli rahip Raneferrsquoinheykeli ve Louvre muumlzesinde bulunan uumlnluumlYazıcıheykelciğidir

Oumlzellikle mezarlarda alccedilak-kabartma buumlyuumlkbir gelişim goumlstermiştir Bunlar oumlluumlnuumlnhayatından ve muumllklerinden yaptığıccedilalışmalardan sahneleri betimlerler Buresimlerin oumlluumlye duumlnyada yaşadığı hayatısağlayacak buumlyuumlsel bir guumlce sahip olduğunainanılırdı Perspektif yokluğu ve biccedilimlerinşematikoluşugibikusurlarıvardır İnsanklasikbiccedilimdegoumlsterilirBaşyandan goumlvdekarşıdanAma kuş ve hayvan resimlerinde şaşırtıcı birgerccedilekccedililik goumlruumlluumlr Alccedilak-kabartmalargenellikle renkliydi zanaatccedilılar parlaklıklarınıguumlnuumlmuumlzekadarkoruyan ccedilokdayanıklı renkleryapmayıbiliyorlardı

Ortaİmparatorlukdoumlnemindeheykelcilikvealccedilak-kabartma yetkinleşti Alccedilak-kabartmanın

yanı sıra olağanuumlstuuml manzara portre ve savaşsahneleri oumlrnekleri sunan gerccedilekfreskrsquoin ortayaccedilıktığı goumlruumlluumlr Yeni İmparatorluk sanatccedilılarıdaha yeteneklidirHeykellerde eski heykellerinbeceriksizlikleri ve devinimsizlikleri yokturhayranlık uyandıracak buumlstler de yapılmayabaşlanır Orta ve Yeni İmparatorlukdoumlnemlerinin başyapıtları I ve II Ramseslerrsquoinheykelleri ve Akhenatonrsquoun karısı Nefertitirsquoninbaşıdır Alccedilak-kabartmalar arasındaHatşepsutrsquoun Pountrsquoa yaptığı seferi KadeşSavaşını I Sethirsquonin askericirc harekacirctlarınıcanlandıran zarif ve karmaşık kompozisyonlardikkaticcedilekerResimdebuumlyuumlkilerlemegoumlsterirBitkilerin kuşların hayvanların ve insanyuumlzlerinin aslına uygun resimleri yapılır Buumltuumlnşematik oumlgelerden kurtulan kişiler portreleredoumlnuumlşuumlrler

Mısırlı sanatccedilıların zevk ve ustalıklarıguumlndelik eşya ve dinsel donatımların uumlretimiuumlzerinde buumlyuumlk bir etki yaptı Orta ve Yeniİmparatorluk mezarlarında koumlleleri ccediliftsuumlruumlcuumlleri ccedilobanları zanaatccedilıları savaşccedilıları

vb temsil eden ccedilok sayıda ağaccedil ve taşheykelcikler bulundu Ayrıca oumlluumlmuumln ccedilağrısıuumlzerine canlanıp onun iccedilin ccedilalışacağı kabuledilenushabtis ndashldquoyanıtlayanrdquondash heykelcikleri devardır Bu heykelcikler buumlyuumlk bir yetenekleyapılmıştırYeni İmparatorluk ve bunu izleyendoumlnemlerden bize hepsi altın guumlmuumlş fildişimahun bronz cam vb ayna sandık kakmalımobilya parfuumlm kutusu testi tabak vazomuumlcevher gibi sayısız ev eşyası kalmıştır Hiccedilkuşkusuzbunlarıbasitzanaatccedilılardeğiloumlzelbirccedilıraklık doumlneminden geccedilen sanatccedilılaryapmışlardır

Mimari Mısırrsquoda yuumlksek bir yetkinlikduumlzeyineulaştıEneskiyapılardevselmezarlarkral piramitleri ve senyoumlr mastabalarıdırBunların goumlsterişli goumlruumlnuumlşlerine ccedilizgilerin aşırıyalınlığı eşlik eder Eski İmparatorlukdoumlneminde tapınak yapımına daha az oumlnemverilirdi Daha bu doumlnemde bile prizma biccedilimliyadabitkibiccediliminde suumltunlarkullanılmıştırEnguumlzel tapınaklarYeni İmparatorlukdoumlnemindenkalmıştır Karnak ve Luksor kalıntıları ndasheski

Thebesrsquoin olduğu yerdendash ve oumlteki kalıntılar butapınaklarınyuumlcelikvegoumlrkemleri hakkındabirfikir verirler Tapınakların girişine ccedileşitliuumlsluplardarevaklaryapıyorlardıgenişmerdivenveteraslarınikiyanınısfenkslerledonatıyorlardıKarnak tapınağının 16 sıraya dizilmiş 134yekpare suumltunlu geniş bir salonu vardıyuumlzoumllccediluumlmuuml 5000metre kareydi Bu tuumlr yapılarbuumlyuumlk bir yapıcılık yeteneği gerektiriyorduTapınakların dışında goumlrkemli krallık saraylarıdayapılıyorduAmabunlarağaccediltanyapıldıklarıiccedilinalccedilak-kabartmalarayapılanresimlerinegoumlrebiryargıyavarabiliriz

6Teknik ve bilim tohumları Devsel Mısıryapıları ndashpiramitler ve tapınaklarndash ilkel birteknik sayesinde yapılmışlardı Buumltuumln işlerikoumlyluumlvekoumllelerelleriyleyapıyorlardıAmaplanve mimari hesaplarına goumlre yapılıyorlardıCcedilalışmaları şantiye şefleri yuumlruumltuumlyordu Amabunlarınbilgilerimekaniğinkuramsal ilkelerinedeğil doğal olarak kuşaktan kuşağa geccedilendeneyimbirikiminedayanıyordu

Ccedilalışmalarınccedilapıyuvarlaksayılıoumlnhesaplargerektiriyordu Vergi alınacak tarlalarınoumllccediluumllmesi iccedilin yuumlzoumllccediluumlmuuml hesaplamasınınbilinmesi gerekiyordu Bu nedenle hesaplamaişleri Mısırrsquoda son derece gelişmişti Doğalparmak (beş parmak) hesabından yola ccedilıkanMısırlılar sayı saymak iccedilin onlu sayılamasistemini (1 10 100 vb 10000000rsquoa kadar)buldularGeometrideilerigitmiştiDoumlrtgenlerinalanından başka 316 (pi) sayısına dayanarakkuumlrenin hacmini de hesaplıyorlardıGoumlkbilimcilerBabilliler duumlzeyinde olmasa bilegoumlkyuumlzuumlnuuml inceliyor ve gruplarına goumlre yıldızlisteleriyapıyorlardı

Eski İmparatorluk doumlneminde yapılan Mısırtakvimi guumlneş takvimiydi ama guumlneşin yıllıkhareketinin incelenmesinden ccedilıkmamıştı Ccedilıkışnoktası olarak Siriuumls yıldızının heliak doğuşguumlnuuml alınmıştı taşkınlar genellikle o guumlnbaşlıyordu Uzun yıllar goumlzlem yapıldıktansonra bu olayın 365 guumlnde tekrarladığısaptandıbusuumlreyeyıladıverildiYıl30guumlnluumlk12 aya boumlluumlnduuml artan beş guumln bayramlara

ayrıldı Ama bu yıl guumlneş yılından yaklaşıkolarak 6 saat eksiktir modern takvimlerde buartık 6 saatin toplamı doumlrt yılda bir şubat ayınaeklendi Mısırlılar bu duumlzeltmeyi yapmadıklarıiccedilin ccedilağlar boyunca fark buumlyuumlduuml ve 1460 yılsonra gerekli duumlzeltme yapıldı Bu ccedilevrimisaptayan Mısırlı goumlkbilimciler ona Sothis(Siriuumlsrsquoun Mısır dilindeki adı) suumlresi adınıverdiler

Tıp Mısırrsquoda oumlnemli ilerlemeler goumlsterdiDinsel toumlreye goumlre cesetleri mumyalamak iccedilinaccedilmak zorunluluğu anatomiyi oumlğrenmeyeolanak sağladı ve bu da fizyolojinin ve tıpbilimlerinin tohumlarını attı Mısır hekimlerihastalıkların nedenini organların bozulmasınabağlıyorlardı ama buumlyuumlden devazgeccedilemiyorlardı reccediletelerinde buumlyuumlselyoumlntemlerle katkısız tıbbi oumlğuumltler yan yanagoumlruumlluumlr

ONDOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

HİTİTİMPARATORLUĞU

1 Kaynaklar Hitit İmparatorluğu dahasonra Kapadokya adını alan Halys (Kızılırmak)havzasında kuruldu Halys (Kızılırmak) Nil veFıratrsquoaoranladahakuumlccediluumlkbirırmakolduğuiccedilinuumllkenin doğal koşulları sulamalı tarıma elverişlideğildiHititler bağve bahccedilelerini sulamak iccedilinkuumlccediluumlkkanallar accedilmayıoumlğrenmişlerdi ama tarımonlarda hayvancılıktan sonra geliyorduDağlardaki otlaklarda buumlyuumlk at ve koyunsuumlruumlleri yetiştiriyorlardı Bu boumllge MOuml IIIbinlerdenbuyanauumlstuumlnnitelikliyuumlnuumlretir

Kapadokya maden (oumlzellikle guumlmuumlş)

bakımından zengindi ve madencilerin uumlstuumlnsanat yetenekleriyle de uumlnluumlyduuml dağlarda bolmiktardaağaccedilvetaşvardı

Boumllgenin nuumlfusu ayrışıktı (heterojen) MOumlIII binde uumllkeye adını veren Hatti tribuumlleriyaşıyordu konuştukları dil (protohitit dilidiyoruz) Kafkasoumltesi dillerle akrabaydı zatenHattilerinmaddikuumlltuumlrleriyleKafkasoumltesi İlkccedilağtribuumllerinin maddi kuumlltuumlrleri arasında sayısızbenzerlikler vardır Daha sonra hiccedil kuşkusuzIIIveIIbinlerdeKuumlccediluumlkAsyadahabaşkailkeltopluluklar tarafından istila edildi Hint-Avrupadilleri konuşan Nesitler ve Luitler Ama Hattiuumllkesini işgal ettikten sonra kendilerine Hititadınıverdiler

Hititlerde toplumsal sınıfların ve devletinoluşumu hakkında henuumlz bilgilerimiz yeterlideğil Buumlyuumlk suumlruumlcuumlluumlğuumln ve bronz zanaatınıngelişmesinin II binlerin başında koumlleliğinekonomiktemelinioluşturduğuduumlşuumlnuumllebilir

Bu doumlnemde Kuumlccediluumlk Asyarsquonın doğusundakendi aralarında savaşan tribuumller (ya da tribuumlbirlikleri) oluşmuştu Bu tribuumller gerektiği gibi

tahkim edilmiş merkezlerin ccedilevresindetoplanmışlardı bu merkezlerin belli başlılarıNesa Kussara ve Hattuşaşrsquotı Başlangıccediltauumlstuumlnluumlk Nesarsquoyı kendine bağlayıp Hattuşaşrsquoıyıkan Kussararsquodaydı Hattuşaş daha sonra Hititİmparatorluğursquonunbaşkentioldu

Kazılara bakacak olursak HattuşaşrsquoınccedilevresindeccediliftsurvardıSurlartopraktabyataşve kerpiccedilten yapılmıştı duumlzenli aralıklarlakuleleri vardı Buumltuumln bunlar kente guumlccedilluuml birgoumlruumlnuumlşveriyordu

Hitit tarihinin başlangıccedil doumlnemi hakkında azşey biliyoruz Bu az bilgiye goumlre MOuml XVIIyuumlzyılın ikinci yarısında koumlleler ve oumlzguumlrinsanlar arasında bir savaş ccedilıktığını ldquokralınoğullarının koumllelerirdquonin ayaklanarakefendilerinin evlerini yıktıklarını ve ldquokanlarınıdoumlktuumlklerirdquoni anlıyoruz Hiccedil kuşkusuz egemensınıf şiddetli bir uyuşmazlıkla parccedilalanmıştıBuuyuşmazlık taht uumlzerinde hak iddia edenlerinarasındaki duumlşmanlıktan kaynaklanıyorduBunun sonucu olarak tahta geccedilişi duumlzenlemekuumlzereXVIyuumlzyıldabirreformyapıldıNihayet

Hitit krallarının XVII sonu ve XVI yuumlzyılınbaşında fetih savaşlarınagiriştiklerinibiliyoruzBunların en başarılıları Suriyersquonin kuzeyindekiKhalparsquoyı (Halep) ele geccedilirdikten sonraBabilonyarsquoya girip burayı yakıp yıkan IMursilisrsquoinseferleriydi

Hitit İmparatorluğursquonun MOuml XV ile XIIIyuumlzyıl arasındaki doumlnemi hakkında bilgilerimizccedilok daha yeterli Doumlnemin toplumsal ilişkilerihakkındabirbilgiverenyasalardanboumlluumlmlervediplomasiilesavaşlarınayrıntılıbilgileriniiccedilerenkroniklerguumlnuumlmuumlzekadarulaştılar

2Toplumsal duumlzen Hitit İmparatorluğu birkoumlleci devletti kralın tapınakların hattabireylerinbirccedilokkoumllelerivardıbazıderebeyleriyuumlzden fazla koumlle sahibiydi Koumlleler oumlzelliklezanaatccedilıveccedilobandıAynı succedil iccedilinoumlzguumlr insanbir ceza oumlduumlyor ama koumlle oumlluumlmle ya dasakatlanmayla cezalandırılıyordu Oumlrneğinyangınccedilıkaranyadahırsızlıkyapanbirkoumlleninburnu ya da kulağı kesiliyordu Koumlle bir nesnedurumundaydıbirkoumlleoumllduumlrenoumlzguumlrkişikatil

sayılmıyorduyalnızcaoumlluumlnuumlnyerinebir(yadabirkaccedil) koumlle vererek koumlle sahibinin zararınıoumldemekzorundaydı

Bununla birlikte Hitit hukukunun bazıoumlzellikleri koumlleliğin eskil niteliğini doğruluyorKoumlleler muumllk edinebiliyor oumlzguumlr kişilerleevlenebiliyorvendashbazıdurumlardandashmahkemeyebaşvurabiliyordu oumlzguumlr bir kadınla evli olankoumlle mal ve ccedilocukların paylaşılmasınakatılabiliyordu

KoumllelerindışındaHitittoplumundadoğrudandoğruya ccedilalıştırılan başka uumlretici kesimler devardı Koumllelere en yakın olanlarhipparlarrsquodıFethedilen boumllgelerin kral yararına angaryaişlerindeccedilalıştırılmakuumlzeregetirileninsanlarıydıbunlar bazen askere alındıkları da oluyorduHipparlar uumlyeleri zincirleme guumlvenceylebirbirine bağlı topluluklar halinde bir arayageliyorlardı Bir tuumlr komşuluk topluluğuydubunlar

Koumlleler ve hipparlar yabancı koumlkenli vegenellikletutsakkişilerdiAmaoumlzguumlrHititlerdekoumlledurumunagelebiliyorlardıKıtlıkyıllarında

yerlerine bir başka ccedilalışan getirmemeleridurumunda kendilerine oumlduumlnccedil vermiş olankişinin buyruğu altına girmek tehlikesiylekarşılaşıyorlardı Yoksul oumlzguumlr kişiler kendiccedilocuklarını satabilmek olanağına sahiptiler(ancakhipparlarbuhaktanyoksundular)

ldquoMiras payırdquo insanların durumu daha azkoumltuumlyduuml Bunlar buumlyuumlk bir olasılıklatopluluktan ayrılmaları yuumlzuumlnden buumltuumlnyurttaşlık haklarıyla donanmış savaşccedilı veişlediği toprağın muumllkiyetine sahip Hititlerrsquoinkoruması altına girmek zorunda kalmışinsanlardı Ccedilalıştıkları kuruluşta bazı haklarasahiptiler Soumlzleşmenin bozulması durumundaalacaklarınınuumlccediltebirinialıyorlardı

Oumlzguumlr nuumlfusun oumlnemli boumlluumlmuumlnuuml toplulukuumlyeleri oluşturuyordu Buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuumlnataerkil ailelerin eline geccedilmiş olmasına kuumlccediluumlkaileler arasında sık sık parccedilalara boumlluumlnmesinekarşın komşuluk toplumunun topraklarıboumlluumlnmezlik oumlzelliğine sahipti Buumlyuumlk aileninbaşkanı malların tek youmlneticisiydi ve devletekarşı buumltuumln angaryaların sorumlusuydu ldquokanın

efendisirdquoydi yani aile uumlyelerinin işlediklerisuccedilların yargıcıydı klan duumlzeninin kalıntılarıkan davası zincirleme guumlvence ve kardeşinccedilocuksuz dul eşiyle evlenmek zorunluluğu gibigeleneklerde yaşıyordu Toprak başkasınadevredilebilirdi ama alış ve satış soumlzleşmelerisuccedil sayılıyordu bu nedenle succedil bağışlatıcıkurbansunulmasınıgerektiriyorduGelişmesininilk basamağında olan oumlzel toprak muumllkiyetifiyatların duumlşuumlkluumlğuumlnden belli oluyordu 035hektarlık bir tarla bir oumlkuumlzden on kat ucuzduBuna karşılık daha eski doumlnemlerde oumlzelmuumllkiyetegirmişolanbağlarındurumuccedilokdahaiyiydi Ekilebilir topraktan kırk kez dahapahalıydı

Usuluumlneuygun topraktanpayalmış toplulukuumlyeleriluzzi adı verilen angaryalara katlanmakzorundaydı Luzzi kale ve tapınak yapımıyolların onarılması bağ bozumu vb işlerikapsıyordu Ayrıca askerlik de yapmakzorundaydılarbundankaccedilınanların topraklarınael konuluyordu Bir toprak satın alan kişikendisinden oumlnceki toprak sahibinin goumlrevlerini

yuumlklenmekzorundaydıZanaatccedilılardaangaryayapıyorlardıyalnızca

bazı ayrıcalıklılar savaşccedilılar rahipler vetopraklarınıkraldanoumlzelbirizinlealankişilerbubağışıklıktanyararlanıyorlardı

Egemen sınıfın tepesinde soylularbulunuyordu Kral ailesinin uumlyeleri rahiplerkomutanlar doğuştan soylular Bunlarıntoprakları ve koumlleleri vardı ve savaşganimetlerindenpayalıyorlardı

3 Siyasal duumlzen Hitit İmparatorluğursquonunbaşında kendisine ldquoGuumlneşrdquo denilen bir ldquobuumlyuumlkkralrdquo vardı Kendisine halkın velinimeti suumlsuumlveriyordinsel toumlrenleriyapıyorvebuumlyuumlk rahipsıfatıyla dinsel bayramları youmlnetiyordu Oumlluumlncetanrılaştırılıyordu Kral ordu komutanlığıyoumlnetici ve yuumlce yargıccedil goumlrevlerini de elindebulunduruyordu

Kralın yetkisi pank adı verilen bir kurullasınırlandırılmıştı Pankrsquoın soumlzluumlk anlamıldquoccediloklukrdquotur Başlangıccedilta Kussarasavaşccedilılarından oluşan bir meclis olmalıydı bu

amakoumllecirejimgeliştikccedileaskericircdemokrasininkuruluşları yetkilerini yitirdiler Pank egemensınıfındoruğunutemsiledenbirsoylularmeclisidurumuna indirgendi Kralın doğrudanakrabaları (oğulları kardeşleri vb) hısımları veaskericirc komutanlardan oluşan pankın baştahuumlkuumlmdarı yargılamak olmak uumlzere genişhakları vardı buna karşılık kral pankın onayıolmadan kral ailesinin bir uumlyesini oumlluumlmemahkucircm edemezdi Kral pankın kararlarınıgoumlzden geccedilirebilir oumlzellikle bir cezayıhafifletebilirdi

Demek oluyor ki başlangıccedilta Hititİmparatorluğursquonun youmlnetim biccedilimi aristokratikidiBuumlyuumlksuumlruumllerebirccedilokkoumlleyesahipolanvenuumlfuzluldquoevlerrdquoi(ataerkilaileler)youmlnetenyuumlkseksoylu sınıfın (kralın yakınları) buumlyuumlk yetkilerivardı ve monarşik iktidarı sınırlandırmayıbaşarmıştıAmadahasonraimparatorlukguumlccedilluumlbir askericirc devlet durumuna gelince krallıkiktidarısağlamlaştıvepanksaygınlığınıyitirdi

Aristokratik rejim doğal olarakmerkezicircleşmemiş bir youmlnetim gerektiriyordu

Gerccedilekten de Kuumlccediluumlk Asyarsquonın doğal koşullarıuumllkenin birleştirilmesine yardımcı olacakdurumda değildi Mısırrsquoda olduğu gibimerkezicircleşme ihtiyacına yol accedilacak bir teksulamaşebekesiyoktuBazıboumllgelerekonomikbakımdantamamenoumlzerkdurumdaydılar

Hitit devleti valilerin youmlnettiği eyaletlereboumlluumlnmuumlştuumlccediloğuzamankralailesindenolanbuyoumlneticiler ldquokralrdquo sıfatını taşıyorduİmparatorluğun sınırlarında protektoralar(koruma altına alınan devlet) vardıprotektoraların ldquobuumlyuumlk kralrdquola olan ilişkilerinisavaş zamanında asker goumlndermeyi alınacakganimet payını oumlteki uumllkelerle ticaret vediplomatik ilişkiler hakkını oumlngoumlren oumlzelantlaşmalar duumlzenlenmekteydi Bu protektoralaroumlteki uumllkelere savaş accedilabilirler ve Hititİmparatorluğursquona katılmamış komşularınzararınakenditopraklarınıgenişletebilirlerdi

ldquoBuumlyuumlk kralrdquoın yuumlce yetkisi belli biroumlzerklikten yararlanan Arinna ve Nerik gibikutsalkentlerideiccedilinealıyordu

Kırsal topluluklarda youmlnetim ve adalet işleri

topluluğunyaşlılarınınyetkialanınagiriyordu

4 Askericirc devletin kuruluşu MOuml XVyuumlzyılın sonunda Hitit kralları ordu vediplomasi aracılığıyla topraklarını genişletmeyiamaccedillayan etkili bir dış politika uyguladılar OdoumlnemdeYakınDoğursquodauumlstuumlnluumlkIIbinin ilkyarısında Mezopotamya ve Suriyersquoninkuzeylerinde birccedilok kuumlccediluumlk devlet kurmuş olanhayvan yetiştiricisi Hurrilerrsquoin elindebulunuyordu nuumlfusun uumlst kesimi arabalaruumlzerinde savaşan aristokrasiden oluşuyorduXV yuumlzyılda Hurriler Halep ve AlalahrsquotanDiclersquonin doğusunda bulunan Nuzirsquoye kadaruzanan Mitanni adlı geniş bir devlet kurdularUumlstuumlnluumlklerini Asurrsquoa kabul ettirdiler BirMitanni kralı Asurrsquoun başkentinden altın veguumlmuumlş bir kapı getirtmiş ve bununlaVaşugannirsquodeki (Habur uumlzerinde) sarayınısuumlslemişti

O sıradaYakın Doğursquodaki bir başka buumlyuumlkdevlet de III Thutmes doumlneminde sınırlarınıFıratrsquoın kuzeyine kadar genişletmiş olan

MısırrsquodıAma XV yuumlzyılın sonuna doğru bu iki

buumlyuumlk devletin durumları sarsıldı Mitannirsquoninhangi iccedil nedenlerden dolayı zayıf duumlştuumlğuumlnuumlbilmiyoruz bununla birlikte Tell-Amarnamektupları Asur krallarının bu sıralarbağımsızlıklarını elde etmiş olduklarınıgoumlsteriyor oumlte yandan Mitannirsquonin başkentiVaşugannirsquode saray ihtilalleri ccedilıktı ve tahtkavgaları başladı Mısırrsquoda fetih savaşları IIIAmenofis doumlneminde sonbuldu ve onun ardılıAkhenaton doumlneminde politik ccedilekişmeleryuumlzuumlnden zayıf duumlşuumlp parccedilalanan Mısırİmparatorluğuyıkılmayabaşladı

Bu koşullardan yararlanan koumlleciHitit soylusınıfı yayılmacı bir politika guumltmeye başladıKralları Suppiluliuma yetenekli bir diplomatkimliğindedirOrdudan ccedilok goumlruumlşmeler yoluylaimparatorluğun saygınlığını buumlyuumlk oumllccediluumldeyuumlkseltmeyibaşardıveonuYakınDoğursquonunenguumlccedilluumldevletidurumunagetirdi

İlkin Hurrilerrsquoi yenmeyi başardı KuzeySuriyersquode zafer kazanan birlikleri Fıratrsquoı geccedilip

Vaşugannirsquoyi yağmaladılar Bu bozgundansonraMitannikarışıklıklarlasarsıldıNedenlerinibilmediğimiz bir saray ihtilali tahtın varisiMattiwazarsquoyı Kassitlerrsquoe kaccedilmak zorundabıraktıKendisinindebelirttiğigibioradasoğukkarşılandı ve Kassitlerrsquoin kendisini Asurlularrsquoaya da Vaşugannirsquodeki duumlşmanlarına teslimetmelerinden korkarak ldquoyanında değiştirecekccedilamaşırı olmaksızın yalnızca uumlccedil araba ve azsayıda hizmetkacircrla birlikte Suppiluliumarsquonınsarayına gittirdquo Mitannirsquonin yasal varisi ileyakınlaşmaktan ne gibi kazanccedillar sağlayacağınıSuppiluliuma anladı Onu kendi kızıylaevlendirdi ve birliklerini asilerin uumlzerinegoumlnderdi Mattiwaza Mitannirsquonin kralı olduama uumllke artık Hitit İmparatorluğursquonun birprotektorasıdurumunageldioumlzelbirantlaşmadaMattiwaza ldquobuumlyuumlk kralrdquoın kendisine yaptığıiyilikleri sıralıyor ve Suppiluliumarsquonınuumlstuumlnluumlğuumlnuumlkabulediyordu

Bu durum Suppiluliumarsquonın Suriyersquoninkuzeyindeki etkisini guumlccedillendirdi Halep veKarkamış imparatorluğa bağlanıp Hitit

prenslerinin youmlnetimine girdiler SuppiluliumaSuriye ve Fenikersquonin yerel krallarını Mısırrsquoakarşı ayaklanmaya kışkırtıyordu Hititpolitikasının Suriyersquodeki temsilcisi firavununmuumlttefiklerine accedilıkccedila silah ccedileken Amurruuumllkesinin huumlkuumlmdarıAziru idi Byblos kralınınbuumltuumln diretmelerine karşın Akhenaton yardımgoumlndermediği iccedilin Aziru bu kenti ele geccedilirdiMısır goumlrevlileri tarafından iliklerine kadarsoumlmuumlruumllen halk yığınlarının hoşnutsuzluğuAzirursquoya geniş bir destek sağladı MısırSuriyersquodeki Fenikersquodeki topraklarını yitirdi vebu topraklar savaşa pek karışmamış olanHititlilerrsquoin eline geccedilti Suriye ve Fenikersquoninyerel kralları Hitit İmparatorluğursquonun etkialanınagirmişbulunuyorlardı

Suppiluliuma sonunda Akhenatonrsquounoumlluumlmuumlnden sonra Mısırrsquoın iccedilişlerine karışmayabaşladı bu sırada iccedil savaşların penccedilesindekıvranan Mısırrsquoda guumlccedilsuumlz firavunlar birbiriniizliyordu Suppiluliuma Mısırrsquoı ndashMitannirsquoyiyaptığıgibindashbirprotektoratdurumunagetirmekamacıyla Hitit prenslerinden birini bu

firavunlardanbirinin(belkideTutankhamonrsquoun)dul karısıyla evlendirmek istiyordu Ama butasarısıbaşarıyaulaşamadı

Suppiluliumarsquonın saltanat doumlnemi Hititİmparatorluğursquonun siyasal yuumlkselişini simgelerİlk doumlnemlere oumlzguuml eski nitelikler yavaş yavaşortadan kalkıyordu Koumlleci devletin askericircyayılımını youmlneten kralın guumlcuuml sağlamlaştı vedoğası gereği Mısır ve Babil despotizmineyaklaştı

Buumlyuumlk savaş ganimetleri ve krallıktopraklarına yerleşmiş binlerce hippar ldquobuumlyuumlkkralrdquoın ldquoGuumlneşrdquoin guumlcuumlnuumln maddi temellerinioluşturuyordu

5 Hitit İmparatorluğursquonun ccediloumlkuumlşuumlSuppiluliumarsquonın geniş devletinde birlikbulunmadığı iccedilin imparatorluğun gelişmesiuzun suumlre devam edemezdi Fetih savaşlarıbuumlyuumlk ccedilabalar gerektiriyor ve insan nuumlfusunutuumlketiyordu Hitit yasalarının hipparları orduhizmetine girmeye zorlaması nedensiz değilAngaryalartoplulukuumlyesikoumlyluumllerinsırtınaağır

yuumlkler yuumlkluumlyordu accedillık ve koumllelik ccediliftccedili vehayvancılarınekonomileriniyıkıyordu

Suppiluliumarsquonın ardılları yeni guumlccedilluumlklerlekarşılaştılar Oğlu II Mursilis Karadenizkıyılarına yerleşmiş olan Kaska boylarıyla vedoğudaMOumlIIbininortalarındaPeloponezrsquodeyaşayanGrekler(Akhalar)tarafındankurulduğusanılanAhhiyava krallığıyla savaşmak zorundakaldı

XIV yuumlzyılın sonunda Hititler II Ramsesdoumlneminde Suriye uumlzerinde yeniden egemenlikkurmak isteyen Mısırlılarrsquola savaşmak zorundakaldılar Kadeş Savaşırsquonda (1312) yenilgiyeuğrayan Mısırlılar Hitit kaynaklarına inanacakolursakaceleyleŞamuumlzerineccedilekildilerAmabuHititlerrsquoinsonoumlnemlibaşarısıoldu

XIII yuumlzyılın başında tahta geccedilen IIIHattusilis son derece oumlznel ve başlıca amacızorbalığını haklı goumlstermek olan ilginccedil biroumlzyaşam oumlykuumlsuuml bıraktı II Mursilisrsquoin kuumlccediluumlkoğluolanHattusilisrsquointahtuumlzerindehiccedilbirhakkıyoktu ama imparatorluğun birccedilok eyaletini veldquokutsalrdquokentNerikrsquoiyoumlnetiyorduYeğeniUrhi-

Teshup ldquobuumlyuumlk kralrdquo olunca Hattusilis onunduumlşmanlarıyla işbirliği yaptı Sonunda Urhi-Teshuprsquou (oumlzyaşam oumlykuumlsuumlnde onu tehlikeliniyetlerinden dolayı succedillamaktadır) devirdi veonu bir Akdeniz adasına suumlrguumlne yolladıEgemen sınıfta meydana gelen bu muumlcadeledevletidahadazayıfduumlşuumlrduuml

III Hattusilis tam anlamıyla bir savunmapolitikası yuumlruumlttuuml Kaskalarrsquoın ilerlemesinidurdurdu ve II Ramses ile 1296 yılında birantlaşmayaptıAsurrsquolaolanilişkilerpekiccedilaccedilıcıdeğildi Bu uumllkenin kralı bir zamanlar MitannidevletininyaşadığıOrtaFırathavzasınıişgalettive Hititlerrsquoin ldquobuumlyuumlk kralrdquoı ile eşit olmayakalkıştı III Hattusilisrsquoin kendisine ldquokardeşrdquodemesini istiyordu Ama Hattusilis bunu kabuletmedi ldquoAnnelerimiz bir mirdquo diye yanıtladıonu Ama bu gururlu yanıt hiccedil kuşkusuz neAsurrsquounguumlccedillenmesineengelolabildinedeHititİmparatorluğursquonun yıkılışını geciktirmeyibaşardı

AsurveAkhiyavarsquonınbaskılarıXIIIyuumlzyılınsonunda daha da arttı batı eyaletlerinde ccedilıkan

buumlyuumlk bir isyan bu eyaletlerin ayrılmasıylasonuccedillandı MOuml 1200 yıllarına doğru Hititİmparatorluğu yıkıldı Hititlerrsquoin muumlttefiği olanTroya kenti aynı doumlnemde Akhalarrsquoın elinegeccedilti Akhalar ve oumlteki ldquodeniz uluslarırdquo MısırkıyılarınasaldırıyageccediltilerveFilistinrsquoeccedilıktılar

6 Hitit uygarlığı Hitit uygarlığı ccedilokccedileşitliydi Halk değişik diller (protohitit hatti-nesit luit vb) konuşuyor ve iki yazı sistemi(Samilerrsquoden alınan ccediliviyazısı ve hiyeroglif)kullanıyordu

Hititler birccedilok tanrıya inanıyorlardı amabunlarınarasındanuumlccediltanesioumlzellikleoumlnemliydiBuumlyuumlk Ana-Tanrıccedila Fırtına Adası ve BabilrsquoinTammuzrsquoubenzerioumlluumlpdirilenTelepinu

Efsaneye goumlre tanrılara ve insanlara kızanTelepinuortadankaybolur amadoğanınuumlreticiguumlcuumlnuumln simgesi olduğu iccedilin yokluğu accedillık veyoksulluğayolaccedilarTanrılarvehayvanlar(eskihayvan biccedilimli kahramanlara tapınmanın birkalıntısı)Telepinursquoyu ararlar ama ne kartal nede bizzat fırtına tanrısı bulamaz onu Yalnızca

buumlyuumlk tanrıccedilanın goumlnderdiği arı ona ulaşır veoumlfkesiniunutmasıgerektiğineinandırır

Eski inanccedilların (doğa guumlccedillerine tapınma)kalıntılarına karşın Hitit dini genel olarakegemen sınıfı ve koumlleci devleti savunan oumlnemlibir ideolojik guumlccediltuuml Tanrılar krallık iktidarınınkoruyucusu kimliğindeydiler Fırtına tanrısınınkralı kucaklayışını temsil eden bir alccedilak-kabartmaHattusasyakınlarındabulundu

Hitit dini Hurri ve Sumer-Akkad dinlerininve mitolojilerinin etkisinde kaldı HititlerHurrilerrsquoin tanrısı olan fırtına tanrısı Teşuprsquoutanrı olarak kabul ettiler ve onun kutsalboğalarına taptılar İştar Sin ve oumlteki Babiltanrılarına tapıyorlardı Ama Hitit dini Grekmitolojisini etkiledi Troya Savaşı mitosundaTroyalılarrsquoı Akhalarrsquoa karşı koruyan Apollon(Hititccedile Apulun) kuumlltuuml belki de bu etkidenkaynaklanmaktadır

Guumlnuumlmuumlze kalmış olan sanat yapıtlarınınccediloğunluğu taş alccedilak-kabartmalardır Bunlardayer alan tanrı figuumlrleri ağır ve statiktir amasanatccedilıların geleneklere koumlruuml koumlruumlne bağlı

kalmadıkları sahnelerde bir canlılık ve anlatımguumlcuumlkazanırlarKarkamışalccedilak-kabartmalarınınilginccedil oumlzellikleri vardır Bunlarda savaşsahneleri hayvanlar fantastik hayvan biccedilimliyaratıklar goumlruumlluumlr En eski alccedilak-kabartmalarHattusasyakınlarındabulunduHepsibuumlyuumlkbirustalıklayapılmışhayvanlarolağanuumlstuumlccediliccedileklergoumlruumlluumlr devsel bir yabandomuzu toprağa dizccediloumlkmuumlş ve yayıyla sakince nişan alan biravcının uumlzerine atılmaktadır yan taraftaboynuzları dal budak salmış bir geyik başınıgaripbirccediliccedileğedoğrueğmiştir

Hitit edebiyatına ilişkinolarak sondereceazşey biliyoruz Hititler yazılarını genellikle tahtatabletler uumlzerine yazıyorlardı bu nedenleHattusas kuumltuumlphanesinin buumlyuumlk boumlluumlmuumlkaybolmuştur Guumlnuumlmuumlze kalanlar arasındatarihsel metinler ve mitolojiden esinlenilenoumlykuumller bulunmaktadır oumlte yandan bazıbilginlere goumlre bunlar Hurri destanlarınınccedilevirileridir Bu oumlykuumllerin en ilginccediloumlzelliklerinden biri oumlzellikle Kumarbioumlykuumlsuumlndegoumlruumllduumlğuumlgibitanrılarakarşısaygılı

olmamalarıdırKumarbitanrılarınkralıydıamaoumltekitanrılar

onu iktidardan uzaklaştırmak istedikleri iccedilin okendisine guumlvenebileceği bir yardımcıyaratmayakararverirBiryiğideguumlccedilluuml-kuvvetlibir ana yaraşacağı iccedilin Kumarbi bir kayaylaevlenir ve kaya onaUllikummi adında bir oğuldoğurur Babası onu kimsenin haberi olmadanbir deniz mağarasında buumlyuumltuumlr Ama tanrılaronun varlığını oumlğrenirler ve baştan ccedilıkarmayakararverirler

Takıp takıştıran suumlruumlp suumlruumlştuumlren tanrıccedilaİştar kaya-devin karşısına geccedilip şarkı soumlylerAma bir sonuccedil sağlayamaz ccediluumlnkuuml Ullikummihem goumlzsuumlz hem de kulaksızdır Umutsuzluğakapılantanrıccedilabuumltuumlnmuumlcevherlerinifırlatıpatar

Bilginlerin kanısına goumlre başta Zeusrsquounbabası Kronos mitosu olmak uumlzere Kumarbiefsanesinin Grek mitosları uumlzerinde etkisiolmuştur

ONBEŞİNCİBOumlLUumlM

FENİKEVEFİLİSTİN

1Fenikedevletlerininkaynağı Fenike adıSuriyersquonin Tyrrsquoden Ugaritrsquoe uzanan ince kıyışeridini simgeler Doğuda ormanlarla kaplıLuumlbnan sıradağları uzanır Bazı kesimlerdedağlar denize doğru ilerler ve diklemesineinerler İlkccedilağrsquoda yamaccedillarda meyve bahccedilelerivardı Her biri ccedilevre boumllgenin merkezi olan ontanedenizkentivardı

Fenikeliler goumlzuumlpekdenizci ccedilalışkan tuumlccaroumlzellikleriyletanınıyorlardı

Grek tarihccedililerinin kullandıkları ldquoFenikelilerrdquoadısaymacabirdeyimdirbuyoumlreninyerlileribuadı kullanmıyorlardı Ataları III bine kadar

Filistinrsquoin guumlneybatısında yaşıyorlardı Samidilleri konuşan birccedilok boylara boumlluumlnmuumlşlerdiIII binlerde Akdeniz kıyısı boyunca kuzeyedoğruilerlemeyebaşladılar

Bu boylar Suriye kıyısında ilk yerleşimyerlerini gelecekteki Ugarit Gebal (GrekccedileByblos) ve Sidon kentlerini kurdular Tsor(GrekccedileTyr)dahasonrakuruldu

Bu kentler buumlyuumlk bir olasılıkla başlangıccediltatopluluklar halinde yaşayan balıkccedilıkoumlyleriydiler ama kısa bir suumlre sonra kentleredoumlnuumlştuumller ve goumlccedilmenlerin komşuluktoplulukları halinde yerleştikleri boumllgelerinmerkezlerioldular

Klantopluluklarınınkomşuluktopluluklarınadoumlnuumlşmesiyle toplumsal sınıfların doğuşu veFenike devletlerinin kuruluşu arasında birbağlantı vardır Bu suumlreccedille ilgili elimizde hiccedilbirbilgiyokbirefsaneyegoumlreSidonrsquounkurucusuveilkkralıkendisineaitbirordusuolanKeretrsquotiSidonrsquoda boyların tanrılarının onuruna yapılmıştapınaklarvardı

2 Fenike krallıklarının siyasal tarihinetoplu bakış Fenikersquonin kuumlccediluumlk krallıkları birdevlethalindehiccedilbirzamanbirleşmediHerbirikendi politikasını suumlrduumlruumlyorduTarih boyuncadoumlrt krallık ndashUgarit Gebal Sidon ve Tyrndashzenginlikveguumlccedilleriylesivrildi

IIIThutmesrsquoinFilistinveSuriyersquoyifethindenoumlnce Fenike krallıkları bağımsız yaşıyorlardıOsıralar en oumlnemli yeri Gebal ve Ugaritalıyorlardı

Gebal III binlerden itibaren Mısırrsquola ticariilişkiler kurmuştu III binlerin sonunda UgaritMısır veKıbrısrsquola ticaret yapan oumlnemli bir kentdurumunagelmiştiIIbinlerinortalarındaUgaritbaşarıyla gelişiyordu Tapınaklar ve saraylarladoluydu tuumlccarlar ve senyoumlrler zengincedoumlşenmiş ve aile goumlmuumltluumlkleri olan evlerdeoturuyorlardıGiritli tuumlccarlarayrıbirmahalledeoturuyorlardı aynı zamandaKıbrısrsquola da ticaretyapılıyordu

MOuml II binlerin ortalarında Fenike kentleriuumlccedil yuumlz yıl Mısırrsquoın boyunduruğunda yaşadı(BkzXIIBl)veXIVyuumlzyılınbirinciyarısında

SuriyersquoninkuzeyiniişgaledenHititlerUgaritveGebalrsquoı bir suumlre kendilerine bağladılar Ozamandan II binlerin sonuna kadar Fenikeilkin Mısır ve Hititlere karşı yapılan ve kenditopraklarında geccedilen savaşlar sonra Egeadalarından gelen ldquodeniz uluslarırdquonın istilasıyuumlzuumlndenbirccediloumlkuumlşdoumlnemiyaşadı

XIII yuumlzyılın sonunda Mısırrsquoın zayıfduumlşmesi ve Hitit İmparatorluğursquonun ccediloumlkuumlşuumlFenike krallıklarına bağımsızlıklarını yenidenkazanmaolanağıverdiBudoumlnemdeenoumlnemliyere bir adada kurulduğu iccedilin savaş veistilalardan etkilenmeyen Tyr geccedilti En uumlnluumlkralı X yuumlzyılın ortalarında saltanat suumlrenHiramrsquodı Buumlyuumlk bir ticaret filosu vardı veAkdenizrsquoinheryeriyleticaretilişkilerikurmuştuTyrrsquoi buumlyuumlttuuml ve Asurluların saldırılarına bilekarşı koyan ele geccedilirilmesi olanaksız bir kalehalinegetirdi

Bu bağımsızlık doumlnemi VIII yuumlzyıla kadarsuumlrduuml Asurluların işgali uumlzerine Fenikekrallıklarıoumlzerkliklerinikesinlikleyitirdiler

3 Fenike krallıklarının ekonomiktoplumsal ve siyasal duumlzeni Ugaritrsquote yapılankazılar sırasında bulunan belgeler bu devletinekonomikvetoplumsalduumlzenininbazıyoumlnlerinibelirginleştirmektedir Nuumlfusun buumlyuumlkccediloğunluğu Asi vadisinin verimli topraklarındatahıl yetiştiriyor ve bağcılık yapıyordu devletinsınırları Asirsquonin oumltesindeki ccediloumllden geccediliyorduToprak iyiuumlruumlnveriyorduuumlruumln fazlasıyabancıtuumlccarlara satılıyordu Ccediliftccedililer toplulukduumlzeninde yaşıyorlardı Komşuluk topluluklarıklan topluluklarından kaynaklanıyordu vebazıları eski adlarını bile koruyordu Bunlarkrala vergi oumlduumlyorlar ve kendisine el emeğisağlıyorlardı Her biri yılda 13 guumlnle iki ayarasında değişen angaryayla yuumlkuumlmluumlyduumlayrıca ordu iccedilin okccedilu donanımı sağlamakzorundaydılar Kıyı kesiminde balıkccedilıtoplulukları yaşıyordu ve hiccedil kuşkusuz krallıkdonanmasının muumlrettabatı bunlar arasındansağlanıyordu

Ugaritrsquoin nuumlfusu sanatccedilılardan tuumlccarlardanrahiplerdenveyuumlksekgoumlrevlilerdenoluşuyordu

zanaatccedilıların dışında hepsinin koumlleleri vardıBazılarının da oldukccedila kuumlccediluumlk bağları vardıKoumlleler ev işlerinde kullanılıyorlardıVasiyetname doumlkuumlmlerinde ve satışsoumlzleşmelerinde koumlleler hayvanlar ve bronzguumlmuumlş gibi değerli madenlerle birlikte yeralıyorlardı Koumlle sayısı pek azdı iki ya da uumlccedilkoumlle yitiren efendi ciddi bir şekilde yoksulduumlşmek ve hatta iflas etmek tehlikesiyle karşıkarşıya bulunuyordu Krallık muumllklerinindurumu ccedilok iyiydi saraylarda sayısız koumllehizmet goumlruumlyordu başka koumlleler huumlkuumlmdarınbahccedilelerinde bağlarında ccedilalışıyor ya dagemilerinde kuumlrek ccedilekiyordu Koumllelerin buumlyuumlkbirccediloğunluğupazardansatınalınıyorduKoumllelikIbinlerdeoumlzellikleTyrrsquodegeliştiTyrkrallarınınguumlccedilluuml bir ticaret ve savaş donanması vardıtuumlccarları Tyr kolonilerinin bulunduğuuumllkelerden getirdikleri koumllelerle koumlle ticaretiyapıyorlardı

II binlerin ilk yarısından itibaren Fenikekrallıklarında kalabalık bir tuumlccar sınıfıoluşmuştuYaptıklarıaracıticarettiİhraccediledilen

mallar arasında Fenike uumlruumlnuuml olarak yalnızcabuğday şarap Luumlbnan ağacı ve kuru balık yeralıyordu geri kalan mallar yabancı uumllkelerdengeliyor bir uumllkeden satın alınan ya da takasedilenbumallarbaşkabiruumllkeyesatılıyoryadabaşkabirmallatakasediliyorduKrallarFenikedevletlerininyıkılışınakadar enoumlnemli alıcıvesatıcı idiler II binlerde Fenike tuumlccarlarıduumlnyanın en becerikli tuumlccarlarıydılar MarxKapitalrsquode Fenike tuumlccarlarının ticaretteoynadıklarıoumlnemliroluumlbelirtmektedir

Politik duumlzenleri bakımından Fenikekrallıkları kuumlccediluumlk despotluklar oumlzelliğinitaşıyorlardı Devlet oumlrguumltuumlnuumln yapısınıbilmiyoruz ama krallık youmlnetiminin ideolojisiniccedilok iyi tanıyoruz Fenike huumlkuumlmdarlarıkendilerine bir kutsallık mal edinmişlerdiOumlrneğin Sidon kralları soylarını tanrılarabağlıyorlardı (Uumlnluuml Kral Keret kendini tanrısayıyordu) Gebalrsquoın kurucusu soumlzuumlm ona tanrıElrsquodiTyrrsquoin en oumlnemli tanrısının adıMelkartrsquotı(Fenike dilinde ldquokentin kralırdquo) Resmicirc dininoumlrguumltlenmesi bu teokratik ideolojiye uygun

duumlşuumlyorduGebalUgaritTyrveSidonkrallarıaynı zamanda kentlerinin buumlyuumlk tanrılarınınrahipleriydiler ve dinsel toumlrenlere bizzatbaşkanlık ediyorlardıAma Babilonya ve Mısırhuumlkuumlmdarlarıkadarmutlakdespotdeğildiler

Bu zengin tuumlccarlar ve koumlleci krallıklardatoplumsal eşitsizlik pek erken ortaya ccedilıktı vekoumlleliğin gelişmesi sonu gelmez karışıklık vekomplolarınyanısırasaltanatkavgalarınadayolaccediltı IX yuumlzyılın sonlarına doğru kralınkızkardeşinin tezgacirchladığı bir fesat sonucuTyrrsquodebutuumlrkarışıklıklaroldu

MOuml V yuumlzyılda Perslerrsquoinboyunduruğunda yaşadığı sırada Tyrrsquode patlakveren bir ayaklanmanın son derece karanlıkoumlykuumlsuumlnuumln dışında koumllelerin hareketine ilişkinelimizdeverilerbulunmamaktadır

4 Denizcilik ve koloniler Fenikelilerİlkccedilağrsquoın en iyi denizcileri olmakla uumlnluumlyduumllerDenizcilik buumltuumln krallıkların denize yakınkonumları sayesindegeliştiBuralarınkıyıhalkıbalıkccedilılıkla geccediliniyor ve kuumlrekli hafif

tekneleriyle denize accedilılıyordu III binlerdenitibaren Mısırrsquoa hatta Ege Denizirsquone kadaraccedilıldılar II binlerde batıda AfrikarsquodakiNumidia ve İberia (İspanya) kıyılarına ulaştılarCebelitarıkBoğazırsquona ilkulaşanTyrdenizcilerioumlnlerindeuzananuccedilsuzbucaksızdenizigoumlruumlnceduumlnyanın sonuna vardıklarını sandılarTanrınınyeryuumlzuumlnuumln sınırını belli etmek iccedilin kendielleriyle diktiğini sanıp Avrupa yakası veCeutarsquodakarşıkarşıyayuumlkselenyuumlksekkayalaraMelkartrsquoın suumltunları adını verdiler Daha sonraduumlnyanın orada bitmediğini anlayınca birccedilokkez Cebelitarık boğazını geccediltilerAma boğazlailgili bu duumlşuumlnce yaşadı bundan esinlenenGrekler ve Romalılar bu kayalara Herkuumllessuumltunlarıadınıverdiler

Fenikeliler MOuml I binlerde AkdenizrsquodenccedilıktılarVIyuumlzyıldaKartacalıdenizciHannonbuguumlnkuuml Kamerunrsquoa kadar Batı AfrikakıyılarındailerledivebizeGrekccedileccedilevirisiulaşanbirmetindeyolculuğunuanlattı

Deniz seferleri sırasındaFenikelilerkolonilerkurdular ve adaların ve Akdeniz kıyılarının

insanlarıyla ticaret ilişkileri kurdular Ama butuumlccarların her zaman barışccedilı olduklarınainanmak yanlış olur fırsatını bulunca Afrikaİspanya ve Kuumlccediluumlk Asya kıyılarında yaşayanboyları hiccedil kuşkusuz yağmalıyorlardı TicarettakasyoluylayapılıyorduSuumlrekliolarakdeğerlimal sağlayabilecekleri ve uygun iskeleolabilecekyerlereFenikelilerkolonilerkurdularbunların ccediloğu daha sonra buumlyuumlk kentlerdurumuna geldiler Kıbrısrsquota Ege adalarındaHellespontosrsquota (Ccedilanakkale) ve daha başkayerlerdekolonilerkurdular

MOuml 800 yıllarına doğru bu kolonilerin enoumlnemlisi olan Kartaca (Karth-hadtha ldquoYeniKentrdquo)buguumlnkuumlTunusyakınlarındakurulduvekısa bir suumlre sonra Batı Akdenizrsquoin en buumlyuumlkticaretguumlcuumldurumunayuumlkseldi

DenizcilikgelişmesiTyrSidonveGebalrsquodagemi yapımcılığını geniş oumllccediluumlde etkilediTyrlilerAsurKralıSanheribiccedilinbirdenizfilosuinşa ettiler Yapacakları savaşlar iccedilin Fenikekentlerinin buumltuumln filolarını seferber eden Perskrallarınagemilersağladılar

5 Fenike uygarlığı Ugaritrsquote ele geccedilenbulgular ve Gebal kazıları Fenikelilerin buumltuumlnalanlarda (din yazı edebiyat sanat) oumlzguumln biruygarlıkyaratmışolduklarınıkanıtlamaktadır

Fenikedinieskidoğununbuumltuumlndinlerigibioumlzelliğini resmicirc din ile halk dininin (tarım)birlikte bulunuşundan almaktadır Her devletinresmicirc tanrıları vardı Kentin ya da krallığınefendisi ve hanımefendisi olan Baal ve BaalatGebalrsquodeAdonisveAstarterUgaritrsquoteAleyinveAnet Tyrrsquode Melkart (ldquohanımrdquoın adıbilinmiyor)Ayrıcadahabaşkaldquobuumlyuumlkrdquo tanrılardavardı

Devlet dini ile halkın dini bir noktadabirleşiyordu Bitki oumlrtuumlsuuml ve bereket tanrılarıinancında Her krallığın Baal ve Baalatrsquoıyalnızca uumllkenin koruyucuları değildiler aynızamanda bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ve bereketintanrılarıydılar Bu goumlrevleri Adonis kadarAleyin Melkart Astarte ve Anet deyuumlkleniyorlardıResmicircdininenoumlnemlibayramıtarım mevsiminin başlangıcında her yerdekutlanıyordu ve diriliş mitosuna ya da bitki ve

bereket tanrısının ortaya ccedilıkışı mitosunabağlıydılar

Halk dininde en oumlnemli yer ldquoiyilikccedilirdquoyağmur toprağın bereketli ccedilift suumlrme ve ekimhasat uumlruumln buğday ve şarap ldquotanrılarırdquonaadanmış olan tarım dinlerinindi Halkmitolojisine goumlre tarla ccedilalışmaları mevsiminegoumlrebutanrılaryaldquodoğarlarrdquoyadaldquooumlluumlrlerrdquodiekim mevsiminden oumlnce gelip kuraklık tanrısıMocirctrsquoyuyenenyağmuryağdırıcı ldquodenizinoğlurdquoAleyin iccedilin de durum aynıydı Ccedilift suumlrme veekim hasat ve meyve toplama başarılarınıldquoguumlven altına alanrdquo buumlyuuml toumlrenleri eşliğindeyapılıyordu Bu toumlrenler topluluklarda topluhaldeyapılıyordu

Fenikeedebiyatıdahaccedilokdinselvemitolojikkonularla ilgiliydi Ugaritrsquote bulunan metinlerAleyinrsquoin oumlluumlmuuml Mocirctrsquonun yeraltı duumlnyasınainişini dirilmesini ve yeryuumlzuumlne doumlnuumlşuumlnuumlgelişini ve onuruna bir tapınak yapılmasınıanlatır Mitolojik şiirlerden başka tarihseledebiyat da vardı Ugarit kazıları sayesindeSidonrsquoun efsane kralı Keretrsquoin destanını

oumlğrenmiş bulunuyoruz En erken İlkccedilağdan Ibinlere kadar hiccedil kuşkusuz kentin tarihinianlatan Tyr yıllıklarının parccedilaları ile MOuml Vyuumlzyılda yaşayan bir Sidon kralının yazıtı davarFenikeuygarlığınınenbuumlyuumlkbaşarılarındanbirialfabetikyazınınbulunmasıolduDenizcilikve ticaretin gelişmesi ccedilivi ve hiyeroglifyazılarından daha basit daha kullanışlı bir yazıgerektiriyordu MOuml II binlerde değişikkentlerdeveaynızamandaalfabetikyazıortayaccedilıktı Kuzeyde Ugaritrsquote ccediliviyazısındankaynaklanırken guumlneyde sesleri simgeleyenMısır hiyeroglifleri oumlrnek alınmıştı Fenikeharfleri daha sonra Grek Arami Latin RusalfabelerininoluşumunakaynaklıkettiBilindiğigibi alfabe soumlzcuumlğuuml Fenike alfabesinin ilk ikiharfindenoluşmuşturAlef (boğa) ve beth (ev)bu harfler Grekccedileye ldquoalfardquo ve ldquobetardquo olarakgeccediltiler

Sesliler iccedilin işaretlerin bulunmayışı Fenikealfabesinin kusuruydu ki aynı ilkeyiguumlnuumlmuumlzde İbrani ve Arap yazısı dabenimsemiştir

Gebal ve Ugaritrsquote tanrı heykelleri veheykelcikleri alccedilak-kabartma olarak yontulmuşmezar taşları altın guumlmuumlş bronz ve ağaccediltankaseler gibi Fenike sanatının sayısız oumlrnekleribulundu Sidonrsquoda Kıbrısrsquotaki Fenikekolonilerinde ve başka yerlerde MOuml IbinlerdenbirccedilokeşyabulunduSanatccedilılarMısırve Hitit-Hurri geleneklerinden esinlenerekFenike ya da Suriye uumlslubu denen oumlzguumln biruumlslupyarattılarGebalKralıAhiramrsquoın(XIII-XIIyy) oyma taş goumlmuumltuumlnuumln alccedilak-kabartmalarıuumlzerindeAleyinrsquoin resmi bulunanUgarit dikmetaşları boğa biccediliminde bronz terazi ağırlıklarıuumlzerlerinde Adonis mitosunun ince motifleribulunan guumlmuumlş tabaklar Fenike sanatınınbaşyapıtlarıdırlar Suriye ve Filistinrsquoin oumltekihalklarınınveoumlzellikleİbranisanatınınuumlzerindeFenikesanatınınbuumlyuumlketkilerioldu

6 İsrail ve Yahudi boyları ve Kenacircndiyarına gelişleri Suriyersquonin guumlneyindebulunan uumllkeye Grekler Akdenizrsquoin guumlneydoğu kıyısında XII yuumlzyıldan itibaren yaşayan

Filistilerin adına dayanarak Filistin (palestin)adını vermişlerdir Uumlrduumln (Tevratrsquota Erden)ırmağı uumllkeyi kuzeyden guumlneye geccedilip OumlluumlDenizrsquoedoumlkuumlluumlrUumlrduumlnırmağıFilistinrsquoifarklıikiboumllgeye boumller Batıda bitki oumlrtuumlsuuml bol verimlitopraklarvardırdoğukıyısıkayalıkveccedilıplaktırKuzeyde Luumlbnan ve Anti-Luumlbnan dağlarıyuumlkselir Oumlluuml Denizrsquoin (Lut Goumlluuml) guumlneyindeyağmur mevsiminde ccediliccedileklenen kurakmevsimdeiseccediloumlledoumlnuumlşenovalaruzanır

MOumlIIbinlerdeosıralarKenanadıverilenFilistinrsquode bir Sami dili konuşan Kenanlılar veHurriyet yaşıyordu Bu verimli boumllgeler IIIbinlerden itibarenMısırlıların iştahını kabartmışve XVIII Suumllale firavunları doumlneminde FenikegibiburayıdatopraklarınakatmışlardıMısırlılarII binlerin sonunda ldquodeniz uluslarırdquonınyaptıkları akınların sonucuFilistinrsquoi yitirdiler veuumllkedeccedileşitliboylararasındasavaşlarbaşladı

İsrail adı altında birleşmiş İbrani boylarıUumlrduumln nehrinin oumlte yakasından bu sıradaFilistinrsquoegirmeyebaşladılar

Bu hareket oumlrguumltluuml bir askericirc sefer değildi

birbiriyle ilişkisi olmayan yan boyların ağır birsızmasıydı Bu boylar bazen yerli halkı yokediyoryadakoumlleleştiriyorbazendeKenanilineyakın boş topraklara yerleşiyorlardı Goumlccediltensonra İsrailboylarıveoumlzellikleYahudaboylarıve Filistinrsquoin guumlneyindeki yarı ccediloumll boumllgeyeyerleşmiş olan komşu boylar klan duumlzenlerinibir suumlre korudularAma ccedilobanyaşamları yavaşyavaş değişti ve MOuml XI yuumlzyıldan itibarenKenanrsquoın kuzey ve orta boumllgelerinde ağırbasmaya başlayan ccediliftccedili yaşamına doumlnuumlştuumlGoumlccedilmenlerin toplumsal ve siyasal duumlzenleriuumlzerinde etkili olan bazı eski geleneklerindirenmesine karşın klana dayalı topluluklarkomşuluk topluluklarına doumlnuumlşuumlyorlardıOldukccedila geniş bir alana yayılmış olmalarınayerleşik tarımsal hayata geccedilmelerine karşınboylar hukuksal askericirc ve dinsel klan gelenekve goumlreneklerini uzun suumlre korudular Bununlabirlikte koumlleliğin ve servet eşitsizliğiningelişmesiIIbinlerinsonundanitibarendevletinoluşması iccedilin gerekli olan ekonomik koşullarıhazırlıyordu

XIIveXIyuumlzyıllardaKenanrsquoabaşkaboylargeldiler Doğudan Uumlrduumlnoumltesirsquonin goumlccedilebeSamilerrsquoi geldi ldquodeniz uluslarırdquondan biri olanFilistiler batıda Filistin taraflarında karayaccedilıktılar İsrail boyları doğudangelen istilacılarakendi olanaklarıyla kafa tuttular Filistileregelince bunlar daha ccediletin ccedilıktılar Demirkılıccedillarla silahlı Filistiler kıyı kesimini elegeccedilirdikten sonra uumllkenin iccedil kesiminin fethinegiriştilerBuradakaleler(enoumlnemlileriAsdodyada Azoth ve Gaza idi) yapıp birccedilok prenslikkurdular

Filisticirclerekarşıyapılansavaşİsrailboylarınıntek bir devlet olarak birleşmesine katkıdabulundu İlk girişim daha sonra kral olan veFilisticirclerle savaşan Sauumll adında bir boybaşkanından geldi Guumlneydeki İsrail boylarıaralarında Yahuda da olmak uumlzere savaşakatıldılar Sauumll oumlluumlnce Sauumllrsquouumln hizmetindebulunan Yahuda boyundan olan Davutrsquounkomutasında savaş tekrar başladıYahuda kralıilan edilen Davut Kenanrsquoın guumlney ve ortakesimlerinde yaşayan İsrail boylarını kendi

youmlnetimi altına aldı Bu devlet İsrail ya daYahudaadıylatanındıDavutFilisticircleriyenmeyiveuumllkedenkovmayıbaşardıBuzaferDavutrsquounguumlcuumlnuumlonaylattı(MOumlXyuumlzyılınbaşı)

7 İsrail ve Yahuda Krallığı Filistilerinuumllkeden kovulmasından sonra Davut kuzeyebirccedilok sefer yaptı ve iktidarını bu boumllgelerinİsrail boylarına kabul ettirdi Başkent olarakJerusalem (Uru-Salim Kuduumls) kentini seccedilti veSion tepesi uumlzerine ldquokoumlrlerin ve topallarınrdquo bilesavunabileceği şekilde tahkimedilmiş bir konutyaptırdı Ve gene buraya Yahuda boyununtanrısıYehovaiccedilingoumlccedilebegeleneklerineuygunolarakccediladırbiccedilimindebirtapınakyapıldı

MOuml X yuumlzyılın başlarında oumllen Davudrsquounyerine geccedilen oğlu Suumlleyman (Salomon)Jerusalemrsquoin kuruluşunu tamamladı Youmlnetimdoumlnemi barış iccedilinde geccedilen Suumlleyman tipik bireski doğu despotuydu Halk kendisine malolarakvergioumlduumlyorduKrallarKitaplarırsquondanndashTevratrsquoın bir boumlluumlmuumlndash edindiğimiz bilgiye goumlreSuumlleymanrsquoınkrallığıonikiboumllgeyeboumlluumlnmuumlştuuml

bunlardan beşinde kabile boumlluumlnmesisuumlrmekteydi Her youmlnetim boumllgesinin başınahuumlkuumlmdar ldquokralın ve evininrdquo bakımınısağlamakla goumlrevli bir vali yerleştirilmişti yanibu vali kendi boumllgesindenmal olarak topladığıvergileri kral ailesine ve saraylılaragoumlnderiyordu14 Oumlzel bir goumlrevli ldquobuumltuumlnİsrailrdquode ldquokralın evi iccedilinrdquo yapılan ccedilalışmalarınyoumlnetimiyle goumlrevliydi Bu angaryaları sıraylaotuzbinkişiyerinegetiriyordu15KrallıksarayıveYehovarsquonıntapınağıbuyoumlntemleyapıldı

Saray ve tapınak boyutları bakımındanşaşırtıcı değildi amametinlere bakacak olursakiccedili ve dışı ccedilok guumlzel doumlşenip donatılmıştıSuumlleyman ayrıca birccedilok hisar ve kale yaptırdıYapılan kazılar Yeruumlşalim (Jerusalem Kuduumls)surlarının ve Mageddorsquodaki krallık ahırlarınınkalıntılarını ortaya ccedilıkardı Kral aynı şekildeKenan ilinin boyun eğmiş yerli halkına daangaryalar yuumlkledi Fenike Mısır Suriye veArabistanrsquola ticaret ilişkileri kurdu buuumllkelerden at koumlle altın guumlmuumlş değerli taşlar

kokuluyağlarvebaşkaluumlksmallargetirtiyorduSuumlleymanrsquoın geniş şantiyeleri sarayının

bakımı suumlrduumlğuuml goumlrkemli yaşam uyruklarınınzorunlu ccedilalışmalarından ve soyulmalarındankaynaklanıyordu Bu nedenle saltanatınınsonlarındaFilistinrsquodedurumunccedilokgerginoluşuhiccedil de şaşırtıcı değildir Kral kuzey boylarınınccedilıkarlarını umursamadığı ve yalnızca YahudaaristokrasisinikayırdığıiccedilinbugerginlikdahadaartıyorduBuhoşnutsuzlukenbuumlyuumlkİsrailboyuolanEfraimrsquoin isyanıylanoktalandıAyaklanmabastırıldı ama Suumlleymanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonratekrar başlayan ayaklanma devletin MOuml 935yılında iki krallığa (Yahuda ve İsrail)boumlluumlnmesiylesonuccedillandı

İsrailKrallığıiccedilsavaşlarlaaltuumlstolduElliyılsuumlren duumlşmanlıktan sonra taht halk milislerininkomutanıOmrirsquoninelinegeccedilti(MOuml890)Onunyoumlnetim doumlnemi krallığın tarihinin en parlakdoumlnemiolduOmriSamiriyetepesinegoumlrkemlibir sarayı ve tapınağı (yapılan kazılardakalıntıları bulundu) olan yeni bir başkentkurdurdu ve buraya dağın adından esinlenerek

Samiriye(Şomiron)adınıverdiBuhuumlkuumlmdarveardılları Fenike ile suumlrekli ilişkideydiler veİsrailrsquoi boyunduruk altına almak isteyenDamasrsquoın (Şam) Suriyeli krallarına karşıbaşarıyla savaşıyorlardı Ama iccedilerde durumkarışıktı Ağır vergilere uzun bir kuraklığınardından gelen accedillık eklenmişti Koumlyluumllerayaklandılar ayaklanma orduya da sıccedilradıOmrirsquonin saltanatı yıkıldı ve krallığın durumukoumltuumlyegitmeyebaşladıVIIIyuumlzyıldaiccedilerdeiccedilsavaşlar suumlrerken korkunccedil duumlşman Asursınırlara dayandı 722 yılında İsraillilerinumutsuzca direnmelerinden sonra Asur KralıSargonSamariyersquoyi işgaledipyağmaladı İsrailKrallığıboumlylesonaerdi

Yahuda Krallığı uzun suumlre devam etmediHuumlkuumlmdarları IX veVIII yuumlzyıllarda kuzeyinuumlfuz alanlarına almayı birkaccedil kez denedilerAma savaşacak kadar guumlccedilleri yoktu amakrallığın buumltuumln hoşnutsuzluklarını kışkırtıyordinsel propaganda yapıyorlardı ne varki bundada başarılı olamadılar Samiriyersquonin duumlşuumlpyakılıpyıkılmasındansonraYeruumlşalimrsquodebuumlyuumlk

bir korku başladı Aynı şeyin başlarınagelmesinden korkuyorlardıAsur birlikleri kentisardılarAmaAsurrsquodangelenkoumltuumlhaberlerAsurkralını kuşatmayı kaldırmak zorunda bıraktıYahudaKralıHizkiyakendisinebuumlyuumlkbirharaccediloumldemek zorunda kaldı ve uumlstuumlnluumlğuumlnuuml tanıdıBundansonrakrallıkyuumlzelliyıldahayaşadı

8 İsrail veYahudarsquoda toplumsal duumlzen vesınıfmuumlcadelesiFilistinekonomisiIbinlerinilkyarısında tarım ve hayvancılığa dayanıyorduTarım ve hayvancılık uumllkenin guumlneyindeyapılıyordu step ve dağlık boumllgelerde azmiktarda keccedili ve koyun yetiştiriliyorduYahudarsquonın kuzeyinde ve İsrailrsquode tarım tahıladayanıyordu ayrıca bağcılık zeytincilik veincircilik yapılıyordu Toprak demirli sabanlasuumlruumlluumlyor ekin demir orakla biccedililiyordu Buboumllgelerde XI yuumlzyıldan kalma demir aletlerbulundu

Meslekler tarımdan ayrılmıştı Demircilerccediloumlmlekccedililer duumllgerler mesleklerini profesyonelolarak yapıyorlardı Zanaatkacircrlık daha uygar

Fenike kentlerinin etkisi altında gelişiyorduFilistinrsquodeki toplumsal ilişkilerin evrimimesleklerin ticaret tefecilikvemuumllkiyetindahaoumlnce Fenike ve Kenan merkezlerinde oluşansağlam geleneklerinin koumlk salmış olduğu yenibirtoplumsalveekonomikortamagoumlccedilebeİbraniboylarının yerleşmeleriyle belirlenmiştir Budurum İbrani toplumunda ccedilelişkili olaylara yolaccediltı Bir yanda klanlar duumlzeninin kalıntılarıbuumltuumln belirginlikleriyle yaşamalarınısuumlrduumlruumlrken oumlte yanda oumlzel muumllkiyet veservetlerinfarklılaşmasıhızlagelişiyordu

Temel toplumsal ccedilekirdek topluluktuBaşlangıccedilta bu deyim klana dayalı topluluğubelirliyordu ama daha sonra komşuluktopluluğunu da kapsadı Komşuluk topluluğubununla birlikte klanlar duumlzeninin oumlnemlikalıntılarını koruyordu Klan kurulu klanmezarlığı kan davası vb Topluluğun başındabir yaşlı kişi (Naşi) bulunuyordu Komşuluktopluluğunda ortak toprak muumllkiyeti egemendiMOuml VIII yuumlzyılda Yahudarsquoda toprağınortaklaşa işlendiği ve uumlruumlnuumln topluluk uumlyeleri

arasında paylaşıldığı topluluklar vardı Amaboumlluumlnduumlkten sonra kura ccedilekilerek dağıtılmıştopluluk topraklarıhiccedilkuşkusuzdahayaygındıToprak oumlzel dinsel toumlrenlerin eşlik ettiği geneltoplantılarda boumlluumlşuumlluumlyordu Bu ccedilok sıktekrarlanan toumlren toprakların belirli aralıklarladağıtıldığınatanıklıketmektedirHertopluluğunkendi tapınağı ve kendi rahibi vardı Uumlyelerccedileşitli yuumlkuumlmlerle birbirlerine bağımlıydılarBorccedil yuumlzuumlnden koumlle durumuna duumlşmuumlş birtopluluk uumlyesini para oumldeyerek kurtarmaksuccedilluları toplu olarak cezalandırmak kandavalarınaengelolmakiccedilinkatilileoumlcsahibininarasınıbulmak

Klanlar duumlzenin suumlrmesine karşın MOuml Ibinlerin ilk yarısında İbrani toplumunda artıkeşitlik ortadan kalkmıştı Zenginlerin buumlyuumlkkoyun keccedili ve eşek suumlruumlleri erkek ve kadınsayısız koumlleleri her tuumlrluumlmalları vardı Evleriniiki katlı yapıyorlardı koumllelerin odaları vetuvaletler giriş katındaydı efendi ve ailesiyukarıda oturuyor serinlemek iccedilin geceleridamdayatıyorlardı

Oumlzel muumllkiyetin oluşumu (hayvan dahasonratoprak)FilistinrsquodeccedilokyoğunduTopluluktoprakları aşamalı olarak ataerkil ailelerinbaşkanlarının eline geccediliyordu Yapımı veişletilmesi işbirliği gerektiren geniş bir sulamaşebekesininbulunmayışıtopluluğundağılmasınakatkıdabulunuyorduYağmursularınıbiriktirensarnıccedilları bir aile ve koumlle hizmetkacircrları tekbaşlarınayapabiliyorduFilistinrsquodeoumlzelmuumllkiyetoumlylesine gelişmişti ki kralın bile bir toprağa elkoymahakkıyoktu

Oumlzel muumllkiyetin gelişimi tefeciliğindoğmasına neden oluyor ve topluluk uumlyelerininbir boumlluumlmuumlnuumln savaşlar ve vergilerle daha dahızlanan yıkımına yol accedilıyordu Borccedillarınıoumldeyecek durumda olmayan yoksullaralacaklıların koumllesi durumuna duumlşuumlyorlardıYoksullar uumlcretli olarak ccedilalışmak ya daalacaklılardan ve kralın ldquozaptiyelerirdquondenkurtulmak iccedilin dağlara ya da Uumlrduumln Irmağıkıyılarındakifundalıklarasığınıyorlardı

Ccediliftccedililer pasif direnmeyle yetiniyorlardıOmrirsquonin saltanat doumlneminde bile İsrail halkı

krala ve onun yuumlksek youmlneticilerine karşısoumlyleniyorduAmabunlardinselnitelikteydiBirtoplumsaldeğişiklikisteyenkoumlyluumllerumutlarınıbarış ve adaleti sağlamak amacıyla ağırangaryaların boyunduruğunu ve goumlzeticilerindayağını kaldıracak olan bizzat Tanrırsquonınkutsayıp goumlnderdiği adil bir kralın bir ldquogerccedilekmesihrdquoin gelişine bağlamışlardı Soumlzcuumlleri IXve VIII yuumlzyıllarda bazen halk hareketlerininbaşına geccedilen kahinlerdi (bu kacirchinleri ndashpeygamberlerindash papazlar sınıfının vemonarşinin temsilcileri olarak Yeruumlşalim veSamariyetapınaklarındaayinyoumlnetenkacirchinlerlekarıştırmamak gerek) Halk hareketleri kimizaman hanedanın değişmesiyle sonuccedillanıyorama ccediliftccedililerin durumu bu değişiklikten dolayıkesinlikle değişmiyordu VIII yuumlzyıldahoşnutsuzluk ayaklanmaya doumlnuumlştuuml Kacirchinlerldquobuumltuumln kulelerin duumlşeceğirdquoni halkı ezen işsizguumlccedilsuumlz takımının ldquobuumlyuumlk katliamırdquonı haberveriyorlardı Halkın yardımına bizzat tanrıgelecek dinsiz kral ve uşaklarınındevrilmesinden sonra artık kral olmayacak

ldquokrallık sarayının koumlkuuml ebediyyen kazınacakrdquohalkın kendisi kral olacak ne kuraklık ne dekıtlık kalacak ve yeni krallık sonsuza kadarmutlulukverefahiccedilindeyaşayacaktı

Bir toplumsal devrime yol accedilmayan halkhareketleri koumlleci aristokrasi iccedilin ciddi biruyarıydı Krallar yoksulların durumunuyumuşatacak oumlnlemler almak zorunluluğunuduydular Bir yasa borccedil yuumlzuumlnden koumlleliği altıyılla sınırlandırdı savaşdoumlneminde sayıları ccedilokartmış olan dul ve yetimlerin ve uumlcretlilerinhaklarınısavunmakamacıylayasalarccedilıkartıldı

9YahudaKrallığınınsonuİsrailKrallığınınyıkılmasından sonra Yahuda kralları yukardada belirtildiği gibi Asur kralının uumlstuumlnluumlğuumlnuumlkabul etmek zorunda kaldılar Asur kralınabuumltuumlnağırlığıkoumlyluumllerinsırtınayuumlklenenağırbirharaccedil oumldemek zorundaydılar Bu yeni haksızvergiler VI yuumlzyılın ortasında bir isyana yolaccediltıHalkayaklanıpKralAmonrsquoudevirdiOnunyerine tahta ccedilıkan Yoşiya sekiz yaşındaydıuumllkeyi otuz bir yıl youmlnetti (ldquoYeruumlşalimrsquode otuz

bir yıl krallık ettirdquo) ve uumllkenin son buumlyuumlkhuumlkuumlmdarıoldu

Onun huumlkuumlmdarlığı zamanında Asurİmparatorluğu ccediloumlkuumlş doumlnemi yaşıyordu budurum Yoşiyarsquoya yardımcı oldu Uumllkeyebağımsızlığını kazandırdıktan sonra koumllecidevleti guumlccedillendirmeye girişti Youmlnetimimerkezicircleştirdi MOuml 621 yılında yapılanreformun amacı toplulukların elindenoumlzerklikleri almaktı Hukuksal goumlrevlerikaldırıldı kral her yere kendi yargıccedillarınıyerleştirdi buumltuumln topluluklara asker toplamaklagoumlrevli memurlar goumlnderdi Su arklarınınyerlerinin değiştirilmesini yasaklayan bir yasadevredilmiş topraklarını geri almak isteyentoplulukların girişimlerine karşı oumlzel muumllkiyethaklarını savunuyordu Ama reformun asılamacı dinsel inancın YeruumlşalimrsquodemerkezicircleştirilmesiydiYereltanrılardindışıilanedildiler ve boumllgesel tapınaklar yıkıldı artık tekulusal tapınak Yeruumlşalim tapınağıydı BuoumlnlemlekralbiryandanYeruumlşalimrahiplerinininancın tekelleştirilmesi isteklerini yerine

getiriyor oumlte yandan da topluluk tapınaklarıkacirchinlerininvebazırahiplerininhazırlayıcılıkveoumlnderlik ettikleri halk hareketleri tehlikesiniortadan kaldırmaya ccedilalışıyordu Yoşiya aynıanda kendisinden oumlnceki huumlkuumlmdarlartarafındangetirilenyabancıinanccedillarıveYehovadışında kalan buumltuumln geleneksel tanrılarıYeruumlşalimrsquode yasakladı boumlylece YehovaYahodarsquonıntektanrısıdurumunageldi

Ama bu merkezicircleştirme girişimleri krallığıkurtarmayayetmediHalkyığınlarınınccedilalkantısısuumlruumlyor ve kralla olan ilişkileri giderekkoumltuumlleşiyordu VII yuumlzyılın sonunda MısırFiravunuNeko uumllkenin uumlzerine yuumlruumlduumlYoşiyayenildi ve savaşı kaybetti Neko Yoşiyarsquonınyerine kuumlccediluumlk oğlunu geccedilirdi ve onu ağır birharaca bağladı Az sonra Babil KralıNabukodonosorrsquoun (Nabukadnetsar) birlikleriSuriye ve Filistinrsquoi istila ettiler 586 yılındaYeruumlşalim alındı ve yakılıp yıkıldı tapınağıyakıldı ve halk ldquoyoksullarınrdquo (ccediliftccedililerin)dışında tutsak olarak Babilrsquoe goumltuumlruumllduuml16BoumlyleceYahudaKrallığınınbağımsızlıkdoumlnemi

sonaerdi

10 İsrail ve Yahuda uygarlığı İsrailulusunun yarattığı uygarlık daha sonraAvrupauygarlığını etkiledi Avruparsquoda en yaygın dinolan Hıristiyanlık ccedileşitli oumlgelerini benimsediğiYahudidinininetkisialtındadoğdukutsalkitapedebiyatının (yani İsrail-Yahuda edebiyatının)ccedileşitli konu ve boumlluumlmleri birccedilokAvrupalı şairyazarvesanatccedilıyaesinkaynağıoldu

İsrail veYahuda dini Fenikelilerin (tribuuml veklan) diniyle birlikte aynı toplumsal yapınınsonucudur bu dinlerin birccedilok ortak noktalarıvardır Yahudarsquonın en oumlnemli tanrısının adıYehovarsquoydı İsrailrsquoinkinin adı Şaddayrsquodı butanrılardan başka mutluluk tanrısı Şalem vebereket tanrıccedilası Astartersquoye ve daha başkatanrılara tapılıyordu Yehova başlangıccedilta ccediloumlltepelerinin korkunccedil guumlccedillerini simgeleştiriyor vebulutlarıntaşıdığıfırtınaveyağmurtanrısıolarakkabul ediliyordu Yahudarsquonın İsrailrsquoe uumlstuumlnolduğu ve Yahuda hanedanının yuumlkseldiğidoumlnemdeYehova rahipler tarafından duumlnyanın

(goumlkyuumlzuuml yeryuumlzuuml bitkiler hayvanlar veinsanlar)yaratıcısıduumlzeyineyuumlkseltildikrallığınvekralınınkoruyucusudurumunageldiMitolojiveefsanelerYehovarsquoyıoumlnderoumlğuumltccediluumlyargıccedilvehalkınınazıkbabası(halkıkoruyanonaekmekyaşveşarapverenvegerektiğindecezalandıran)olarakgoumlsterirlerYehovarsquonınYahudaboyununtanrısının oumlzguumln niteliklerini sınıflı toplumlardadakoruduğugoumlruumlluumlyor

Halk dininin tarımcı oumlzellikleri vardı Ulusalİbrani dinleri arasında Guumlneş (Şemeş) hayatınanası adıyla anılan toprak ve buğday tanrısıDagandayeralmaktaydıHertopluluğunayrıcakendi tanrısı ekmek yağ ve şarabın doğrudansağlayıcısı Baalrsquoı (ldquoefendirdquosi) vardı Halkayinleri tarla ccedilalışmalarına goumlre ayrılmıştı ve uumlccedilbayramda kutlanıyordu arpa ve buğdayhasadınınbaşlangıcımeyvetoplanmasıveekimhazırlıkları En oumlnemli bayram sonuncusuydutarım yılının kapanması dolayısıyla buumltuumlntopluluklardakutlanırdı

İsrailveYahudaedebiyatıccedilokgeniştirİbranimitosları duumlnyanın ve ilk insanların

yaratılışından tufandan soumlz ederler iccedilerikleribakımından Babil mitoslarını anımsatırlar amadaha az anlamlıdırlar Anlatı tuumlruuml son dereceoumlzguumlnyapıtlarıkapsar IXveVIIIyuumlzyıllardaYahuda ve İsrailrsquode birbirine koşut olarakİbrani boylarının koumlkeni ve krallığınkuruluşundanoumlnceki tarihlerine ilişkin ikianlatıoluştu Yazarlarının yan tutan amaccedilları vardırYahudalı yazar İbrani boyları arasında enoumlnemliyerinkesinlikleYahudarsquoyaaitolduğunukanıtlamaya ccedilalışırken İsrailli yazar bununtersini savunurYahudarsquoda ortaya ccedilıkan buumlyuumlkanlatılar Davut ve Suumlleymanrsquoın yaşamlarınıanlatırlar ve onları yuumlceltirlerYahuda ve İsrailsaraylarında her hanedanın yıllıklarını kalemealan vakanuumlvisler vardı Peygamberlerin ortayaccedilıkmasından sonra soumlzleri ve onlarla ilgiliefsaneler toplanmaya ve yazılmaya başlandıYahuda Krallığının yıkılmasından sonraTevratrsquoın ldquoPeygamberlerin kitaplarırdquo boumlluumlmuumlnekaynaklıkettibunotlarbukitaplarınyazınsallıkve tartışmacılık bakımından en yetkinleri İşayave Yeremyarsquonın kitaplarıdır Yehova dini

ldquomezmurlarrdquo adı verilen birccedilok ilahi ve duanınortaya ccedilıkmasına yol accediltı Nihayet oumlzdeyişlerhalk şarkı ve masalları toplandı Bir duumlğuumlnşarkıları derlemesi olanldquoNeşideler neşidesirdquobuumltuumlnduumlnyadauumlnkazandıBilinmeyenyazarlarMOuml I binlerin sonlarında yaşamış olanYahudalı tanrıbilimciler bunları Yahuda-İsrailtarihinin değişik kişilerine efsane komutan vepeygamberlerine malettiler Bu tanrıbilimcilerkrallık doumlnemi yazınsal yapıtlarını ayıklayıpduumlzelterekdahasonraYahudiveHıristiyanlarınkutsalkitabıolan İncilrsquoin (EskiAhid)bellibaşlıboumlluumlmlerini oluşturdular Kralların ccedilıkardığıbuumltuumln yasaları Yeruumlşalim tapınağındagoumlzlemlenen buumltuumln kurban buumlyuuml ve bayramtoumlrenleriniMusarsquoyamalettiler

11ArabistanveSuriyeFenikeveFilistinrsquoindoğuveguumlneydoğusundauzananovalardaSamidilleri konuşan goumlccedilebe hayvancılar yaşıyorduKlanlar duumlzeninin hatta ataerkinin kalıntılarıburalardaMOumlIbininsonunakadardevametti

Ama bazı boumllgelerde koumlleci devletler

kurulduArabistanrsquoın guumlneyinde MOuml II ve Ibin dolaylarında koumllelik ortaya ccedilıktı birccedilokkrallıkkurulduMineenSabaveoumltekikrallıklarToplumsal ve siyasal duumlzenleri pek bilinmiyorbununla birlikteArapların MOuml I binde baştaFilistin olmak uumlzere Yakın Doğu devletleriyleekonomikvesiyasalilişkilerkurmuşolduklarınıbiliyoruzIXyuumlzyıldaArapbirlikleriSuriyeveFilistinkrallarınınAsurrsquoakarşıgiriştiklerisavaşakatıldılar

Devenin evcilleştirilmesi Filistin veMezopotamya ile yapılan ticaretin gelişmesinikolaylaştırdı aynı zamanda Guumlney ArabistantuumlccarlarıHindistanveAfrikarsquoylaticaretilişkilerikurmuşlardı

II binlerin sonuna doğru Arabistanrsquoınhayvancı Arami boyları Suriyersquoye girdilerAsurluları geri puumlskuumlrttuumller ve birccedilok kuumlccediluumlkkoumlleci devlet kurdular bunlardan en oumlnemlisiDamasrsquotır (Şam) IX yuumlzyılda DamasAsurlulara karşı inatccedilı bir savaş suumlrduumlrduuml 854yılında Damas İsrail ve Arap boylarınınbirlikleri Suriyersquoyi işgal etmiş olan Asur

ordularını Karkarrsquoda bozguna uğrattılar Buuumllkenin kuzeyinde Hatti-Arami Prensliklerikuruldu

Hepsi birbiriyle savaşan bu kuumlccediluumlk devletlerAsurrsquoun saldırılarına uzun suumlre karşıkoyamadılar ve MOuml VIII yuumlzyılda onunboyunduruğualtınagirdiler14 ldquoVe İsrailrsquoin başında Suumlleymanrsquoın on ikikacirchyası vardı ve krala ve onun evi halkınaazık tedarikederlerdiherbirineyıldabirazıktedariki duumlşlerdirdquo ndashTevrat I Krallar Bap 4ndash(Oumlİ)

15 ldquoVe Kral Suumlleyman buumltuumln İsrailrsquodenangaryacılar topladı ve angaryacılar otuz binadamdırdquo ndashI Krallar Bap 5ndash (Oumlİ) Krallıksarayı ve Yehovarsquonın tapınağı bu youmlntemleyapıldı

16 ldquoMemleket kavminin fakirlerinden başkakimsekalmadırdquondashTevratIIKrallarBap24ndash

ONALTINCIBOumlLUumlM

ASURURARTUVEGELDANİBABİL

1 Asur ve halkının koumlkeni Diclersquonin ortakesiminde bulunan Kuzey Mezopotamyaboumllgesine ve buguumlnkuuml Irakrsquoın kuzey-doğusunaAsur adı veriliyordu Doğal koşullarıbakımından Asur Aşağı-Mezopotamyarsquodankesinlikle ayrılır Dicle ve Fırat buradabirbirlerinden 300-400 kilometre ayrılırlartaşkınlarıBabilonyarsquoyaoranladahaazguumlccedilluumlduumlrbu nedenle sulama iccedilin yalnızca Diclersquoninsularından kuyulardan ve oumlzel bentlerdetoplanan yağmur sularından yararlanılıyorduAsur doğuda Diclersquoye kadar uzanan dağlarla

sınırlanmıştı Uumllkenin ilk başkenti Asurdağlardan ancak kırk kilometre kadaruzaklıktaydı ve daha kuzeyde II binlerdeAsurrsquoun merkezinin taşındığı yerde dağlarırmakkıyılarınakadariniyordu

Boumllgenin Diclersquonin doğusuna uzanan dağlıkoumlzelliğiAsurrsquounekonomiktoplumsalvesiyasaltarihini etkiledi Dağlı topluluklar yalnızcatarımdan geccedilinemiyorlardı Hayvancılık veavcılık yaşamlarında oumlnemli bir yer tutuyorduNihayet dağların yakınlığı uumllkeye ağaccedil taş vemadensağlıyordu

Yakın Doğursquonun en eski insanları hiccedilkuşkusuz Urartularrsquola akraba olan HurrilerrsquodiIII binlerde Orta Fırat dolaylarında bulunanboumllgelere Akkadlar gelmeye başladılar veburalarda birccedilok yerleşim yerleri kurdularBunlardan biri boyun ve tanrısının adını alanAsur kentidir Asur Dicle kıyısında Babilrsquoin350 km kuzeyindeydi Burada ccedilok oumlnemliyazıtlar bulundu Bunlardan en oumlnemlileriHammurabirsquonin ccedilağdaşı Asur Kralı ŞamşiAbadrsquoın tanrı Asurrsquoa adanan bir tapınağın

yapımından soumlz eden yazıtlarıdır Kent IIIbinlerde komşu Kapadokya boumllgesiyle ticaretilişkilerikurmuştu

2MOuml IIIve IIbinlerdeAsur III bininAsurrsquouna ilişkin pek fazla bir şey bilinmiyorGuumlnuumlmuumlze kadar ulaşan belgelere bakılacakolursaAsurtoplumuIIIbininsonuileIIbininbaşlarında koumlleci bir toplumdu Devletin adıldquoAsur topluluğurdquo idi başında birİshakku yaniboy ve klan başkanı oumlzelliklerini yitirmeyen veancak bir sonraki doumlnemde bir doğu despotudurumuna gelen bir huumlkuumlmdar (huumlkuumlmdarlıkbabadan oğula geccediliyordu) vardı Halk toplulukgrupları halinde yaşamayı suumlrduumlruumlyordu amaklan topluluğu giderek komşuluk topluluklarınadoumlnuumlşuumlyordu Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan koumlleciaristokrasi klanın eskilerinden ve AsurKrallığırsquonın kurulmasından sonra ortaya ccedilıkanyuumlksekyoumlneticilerdenoluşuyorduTamkarumlar(tuumlccarlar) da bunlara katılmakta gecikmediAşağı-MezopotamyarsquodamadenbulunmamasıveAsur Kuumlccediluumlk Asya bakır ve guumlmuumlş ccedilıkartılan

Doğu Anadolursquodan maden alması Asurticaretinin vaktinden oumlnce gelişmesine yol accediltıBuuumllkelerdenKuumlccediluumlkAsyaveDoğuAnadolursquoyagiden yolAsurrsquodan geccediliyordu bu durumAsurkrallarının maden ve ağacın aracı ticaretiniellerine almalarına yol accediltı Bunun sonucuolarak Asur toplumunun uumlst kesimi hızlazenginleştiveAsurkentibuumlyuumlkbirhızlageliştiTamkarumlar Kapadokyarsquoda tuumlccar kolonilerikurdular bu kolonilerden guumlnuumlmuumlze kalanbelgelerden koumlle sahibi Asurlu tuumlccarlarıngelenekleri ve ekonominin durumu hakkındabilgiler ediniyoruz Koumlle sayısı fazla değildiTamkarumlar koumlleleri Zagros sıradağlarınınyoksul boylarından Lulubilerrsquoden satınalıyorlardı ana-babalar ccedilocuklarını buğdaykarşılığı satıyorlardı Koumlleler ev işlerindeccedilalışıyorlardı Tamkarumlar bunların arasındankendileriKapadokyarsquoyaişyolculuğunaccedilıktıklarızaman evlerini youmlnetecek guumlvenilir adamlarseccediliyorlardı Oumlteki koumlleler hamal katırcı vekervan silahlarının koruyucusu olarakkullanılıyorlardı

ldquoEskiAsurrdquo adı verilen bu doumlnemin siyasalduumlzeni topluluk duumlzeni oumlzelliklerini koruyanilkel koumlleci devlet ile koumlleci despotizmarasındaki geccediliş evresini yaşıyordu ldquoAsurtopluluğurdquonun ishakkursquosunun yetkisi aynışekilde ldquoAsur topluluğurdquo adını taşıyan biryuumlksek kolektif oumlrguumlt tarafındansınırlandırılmıştı Halk ccediloktandır youmlnetimdenuzaklaştırılmış olduğu iccedilin bu kurul yalnızcaldquobuumlyuumlklerrdquoden oluşuyordu İshakku ldquoTanrıEnlilrsquoin naibirdquo uumlnvanına sahipti buumlyuumlklerkurulunu topluyor din işlerini ve buumlyuumlk birolasılıkla orduyu youmlnetiyorduAdalet vergi veekonomiyeoumlzelgoumlrevlilerbakıyorduBuduumlzenbazı bakımlardan eski (arkaik) Grekoligarşilerine benzemektedir İshakkursquonunyetkisi ancak ilk fetihlerden sonra I ŞamşiAbad ldquoEvrenin kralırdquo uumlnvanını aldığı zamangenişledi

XVIyuumlzyıldaYakınDoğuuumlstuumlnluumlğuumlAsurrsquoaboyun eğdiren Mitannirsquonin eline geccediltiMitannirsquonindoğuboumllgelerininiccedilduumlzenineilişkinbilgileri Hurrilerin yerleşim yeri Nuzirsquode

bulunanbelgelerdenoumlğrenebiliyoruzIIbinlerinortalarında Mitanni valileri tarafından youmlnetilenAsurrsquodabuumlyuumlkbirolasılıklabu ilişkilerebenzerilişkiler soumlz konusuydu Huumlkuumlmdar adına vergitoplamaktan ve angaryalar duumlzenlemektenhoşnut olmayan Mitanni valileri halkı kendileriiccedilin ccedilalıştırıyor ve ldquooumlzelrdquo vergiler almakbahanesiyle halkı kendilerine ve memurlarıhesabına soyuyorlardı Bu acımasız soumlmuumlruumlnuumlnsonucu olarak II binlerin ortalarından itibarenbirccedilok Hurri topluluğu her şeyini yitirmişyıkıma uğramıştı tefeciler koumlyluumllerikoumlleleştirmek ve topraklarını ellerinden almakiccedilin bu durumdan yararlanıyorlardı Geleneklerbunu accedilıkccedila yapmayı yasakladıkları iccedilinkurnazlıklara başvuruyorlardı Borcunuoumldeyemeyen borccedillular geleneğe goumlrealacaklının geccedilici olarak koumllesi durumunageliyordu Ama yasa koumlleliğin suumlresinibelirlememiştibusuumlre tefeci ileborccedilluarasındayapılan anlaşmaya goumlre 6 yılla 50 yıl arasındadeğişiyordu ama belirlenen suumlre sona erincekoumlleleşenkişioumlmuumlrboyukoumlleliğikabul etmeye

zorlanıyordu Koumlleleşme alacaklının borccedilluyusaymaca olarak ldquoevlat edinmerdquosi yoluyla dagerccedilekleşiyordu Tefeciler aynı youmlntemleyoksul duumlşmuumlş ccediliftccedililerin ellerinden tarla vebahccedilelerini alıyorlardı ama bir farkla Bu kezyoksul satıcı zengin alıcıyı ldquoevlat ediniyordurdquoAynızenginkoumllecilerdenoluşanmahkemelerbuldquosoumlzleşmelerrdquoi ve bu sahte ve haksız ldquoevlatedinmelerrdquoiyasallaştırıyorlardı

Asur XV yuumlzyılda bağımsızlığını yenidenkazandı ve bu ldquoOrtaAsur Doumlnemirdquo adı verilenbir gelişme doumlneminin başlangıcı oldu Budoumlneminsiyasalvetoplumsaloumlzelliklerinibuumltuumlnyoumlnleriyle goumlsteren sayısız belge guumlnuumlmuumlzekadar ulaştı Asur devletinin ve toplumununtemeli her zaman tarımcı halk yığınınınyaşadığı topluluk duumlzeniydi Topluluklarkesinlikle tuumlrdeş (homojen)değildi ccediluumlnkuumlbasituumlyelerindışındaldquobuumlyuumlkailelerrdquoidekapsıyorduBuumltuumln topluluk toprakları bir ldquobuumlyuumlk ortaklıkarkıyla (saban iziyle)rdquo ccedilevrilmişti Bu sınırınkoumltuuml bir amaccedilla değiştirilmesi Asur yasalarınagoumlre en ağır biccedilimde cezalandırılıyordu Yuumlz

sopa bir para cezası kral hesabına bir ayccedilalışma Topluluk toprakları tarım toprağıyedek toprak olmak uumlzere ikiye ayrılıyorduParccedilalaraboumlluumlnentarımtoprağıkurayoumlntemiyledağıtılıyorbirsuumlresonradağıtımyenileniyorduToprak parccedilaları ldquokuumlccediluumlk arklarla (sabanizleriyle)rdquo ccedilevriliyordu Bunların sınırlarınındeğiştirilmesi elli sopa bir para cezası ve kralhesabına bir ay ccedilalışmakla cezalandırılıyorduTopluluk topraklarıhaklı ve haksız olaraktopluluğa aitti Ama uumlyelerin onayıyla bazıtoprak parccedilaları devredilebiliyordu Bu dahasonra topluluk duumlzeninin yıkılmasınınnedenlerinden biri olmuştur Topluluk uumlyeleriaskerlik ve angaryaların (kanal ve yollarınduumlzenlenmesi tapınak saray ve oumlteki yapılarınyapımı) dışında vergiler ndashldquokralın payırdquondashoumlduumlyorlardı Kralın payının ve topluluklarınzengin uumlyelerinin yol accediltığı soumlmuumlruuml toplulukuumlyelerinin ve bizzat buumltuumln toplulukların yıkımıve oumlzel muumllklerin hızla gelişmeleriylesonuccedillanıyordu Bu doumlnemin Asur uumllkesindetoprak sahiplerinin sayısı ve topraklarının

boyutları Babilonyarsquodakinin ccedilok uumlzerindeydiToprak sahiplerinin ccediloğu kendilerini ldquoevlatrdquoedinen ve yaşam koşulları koumllelerinkine yakınolan borccedilluların topraklarına da fiilen sahipbulunuyorlardı

MOuml XIV ve XIII yuumlzyıllarda oumlzel toprakmuumllkiyetinin gerccedilekleştirdiği gelişmeleriyasallaştıranveonukutsallaştıranilkAsuryasasıortaya ccedilıktı Bu yasalar mirasın eşitsizboumlluumlşuumlmuumlnuuml de duumlzenliyordu Buumlyuumlk oğul birikendi seccediltiği oumlteki kura sonucu belli olmakuumlzere iki pay alıyordu mirastan Mirasın gerikalan boumlluumlmuuml sayıları kaccedil olursa olsun oumltekierkek kardeşlerin arasında eşit olarakboumlluumlştuumlruumlluumlyordu Bunun sonucu olarak sayısıgiderek ccediloğalan uumlyeler topluluktan ayrılmakzorunda kalıyordu Geccedilimini sağlayamayacakkadar az pay alan kuumlccediluumlk kardeşler genellikletopraklarını satıyor ve hayatlarını bir başkayoldan kazanmaya ccedilalışıyorlardı Asur krallarıfetih savaşları iccedilin kendilerine gerekli olanbirlikleri bu yoksullar yığınından sağlıyorlardıOumlzel toprak muumllkiyetini savunmak ve

desteklemek iccedilin Asur yasalarının oumlngoumlrduumlğuumltek oumlnlem eşit olmayan paylaşım değildiMuumllkiyet haklarını ccediliğneyen kişi zarar-ziyanfaiz oumldemekle kurtulamıyor bir de para cezasıoumlduumlyorduToprak ve ev satış soumlzleşmeleri iccedilingetirilen oumlzel bir youmlntem satın alıcının ccedilıkar vehaklarınısavunuyordu

Kalabalık bir orduya sahip bulunan AsurKralıISalmanassardahasonraoğluIKukulti-Ninurtarsquonın suumlrduumlrduumlğuuml seferlere başladı XIIIyuumlzyılda Salmanassarrsquoın başlıca amacıHititlerin zayıf duumlşuumlrduumlğuuml Mitannirsquoyi kesinolarak ortadan kaldırmak ve Hititİmparatorluğuna karşı Asur sınırlarınıkorumaktı Amacını gerccedilekleştirdi Mitanniezildi ve Asur ordusu Fıratrsquoa ulaştı Bundansonra accedilılan seferler uumllkenin sınırlarını batıdaKarkamışrsquoa kuzeyde Van Goumlluumlrsquone guumlneydeBabilrsquoe kadar genişlettiler Soylu sınıfın politiketkinliğiniazaltmayıamaccedillayanTukulti-Ninurtabaşkenti ldquoTukulti-Ninurtarsquonın Kalesirdquo adınıverdiği yeni bir kente taşıdıAsurrsquoun bu birinciaskericirc gelişimi kısa suumlrduuml Tukulti-Ninurta bir

suikasta kurban gitti onun oumlluumlmuumlnden sonrauumllkebirduumlşuumlşdoumlneminegirdi

3 MOuml I bindeAsur askericirc devleti XIIyuumlzyılınbaşındaAsurAramilerrsquointehditialtındabulunuyordu Aramiler uumllkeye baskınlaryapıyorkentlerivekoumlyleriyakıpyıkıyorhalkıkoumlleleştiriyor ve suumlruumlleri goumltuumlruumlyorlardıVadilerde oturan halk dağlara kaccedilıyor vekentlerin nuumlfusu azalıyordu Daha sonra birbaşka duumlşman ccedilıktı Van Goumlluuml ccedilevresinde vedaha kuzeyde yaşayan boylardı bunlarAsurlarbuboylaraUrartularadınıverdiler

Aramilerin Asurrsquoa yaptığı akınlar MOuml Xyuumlzyılda azaldı İstilacıların Dicle ve Fıratarasına yerleşen bir boumlluumlmuuml aşama aşamaAsuriccedilindeeridiveakınlarıkesildiAsuryavaşyavaşkendini toparladı ve X yuumlzyılın sonundakralları Urartularrsquoa Aramilerrsquoe ve doğudakidağlılara karşı saldırıya geccedilmeye başladılar Busaldırılar IX yuumlzyılın başında IIAssurnasirpalrsquoın (883-859) zaferleriylesonuccedillandı Arami kralcıklarına boyun eğdirdi

ve binlerce tutsak aldı bu ona Kalahrsquota buumlyuumlkccedilalışmalara girişmek olanağı sağladı Buradaalccedilak-kabartmalarla savaş sahneleriyle suumlsluumlgoumlrkemli bir saray yaptırdı ve krallığınsınırlarına kaleler kurdurdu Assurnasirpalboumlylece geleceğin guumlccedilluumlAsur askericirc devletinintemelleriniatmışoldu

IX yuumlzyılın sonunda fethedilen topraklarınyağmalanmasından bunların duumlzenli olarakdeğerlendirilmesi youmlntemine geccedilmek isteyenaristokrasinin hoşnutsuzluğundan kaynaklananiccedil karışıklıklarla zayıf duumlştuuml askerler yanitopraksızlık ccedileken topluluk uumlyeleri onlarıdestekliyorduAmakraldanganimetlerinbuumlyuumlkboumlluumlmlerini alan yuumlksek youmlneticiler vekomutanlar fetihleri sağlamlaştırmayıduumlşuumlnmuumlyorlar aynı uumllkeyi birkaccedil kez istilaetmeyi yeğliyorlardı ama boumlylece bu uumllkelerinuumlretici guumlccedillerini tamamen yok ediyorlardı Bukarşıtlıklar saray ihtilallerine yol accedilıyor vekrallık iktidarını zayıflatıyorlardı ayrıcaUrartularrsquoın saldırısı (IX yuumlzyılın sonu VIIIyuumlzyılın başı)Asurrsquoun guumlcuumlne buumlyuumlk bir darbe

indirdiAsurluların yeniden genişlemesi ancakVIII

yuumlzyılınortalarındabaşladıKrallarıIIITeglath-Falasar (745-727) ile II Sargon (722-705)temeldebirsaldırıpolitikasıuyguladılarUumllkeninsilahlı guumlccedillerini yeniden oumlrguumltlediler Teglath-FalasarrsquoındoumlnemindenitibarenAsurordularındabirccediliftatınkoşulluğuarabalarıkullananmızraklıaskerlerarabalıbirliklerinikikatısuumlvarikalkanve mızrakla donanmış ağır bir piyade yeralıyordu okccedilulardan oluşan hafif piyade ağırpiyadenin iki katıydı Orduda ayrıca guumlnuumlmuumlzistihkacircmcılarınavekuşatmatopccedilusunabenzeyenoumlzel birliklerin yanı sıra genellikle eski savaştutsağıkoumllelerdenoluşanbuumlyuumlktoprakduumlzelticive inşaatcı muumlfrezeleri de bulunuyordu Sefersırasında bu yardımcı birlikler tulumlar uumlzerinedubalı koumlpruumller kuruyor yol accedilıyor tahkimatyapıyor yuumlk taşıyorlardı vb Kalelerinkuşatılmasında lağımlar accedilılıyor mancınık vetabya ve kaleleri yıkmak iccedilin koccedilbaşlarıkullanılıyordu saldırılarda merdivenkullanıyorlardı Savaş arabasını Hiksoslar ve

Mısırlılar da biliyorlardı ama duumlzenli olaraksuumlvari kullananlar ilkin Asur kralları olduBunun sonucu olarak bu orduların harekacirctınıortak yuumlruumltmeyi oumlğrendiler savaş arabalarınsaldırısıyla başlıyordu bunları izleyen piyadedağılan duumlşman saflarının uumlzerine ccediloumlkuumlyordusuumlvari geri ccedilekilen ya da kaccedilan duumlşmanıizliyorduAsker sağlama youmlntemine Sargon biryenilik getirdi Zorunlu askerlik goumlreviyleyuumlkuumlmluumllerin dışında başlangıccedilta yalnızcaAsurlulardanoluşandahasonrayabancılarındakullanıldığıuumlcretlibirliklerkurdu

Uumlcretli askerlerin sayısı giderek oumlnemliorandaarttıAsurkrallarıbunlardanuumllke iccedilindedeyararlanıyorlardı

IIITeglath-FalasarileIISargonbuumlyuumlkfetihsavaşları yaptılar Damas ve İsrail krallarınınortak ordusunu yenen III Teglath-FalasarDamas da dahil olmak uumlzere buumltuumln Suriyersquoyifethetti Babilonyarsquoyı kesinlikle topraklarınakatıp Babil Kralı uumlnvanını aldı Nihayet MOumlIXyuumlzyıldakurulanveVIIIyuumlzyıldanitibarenAsurrsquounbaşlıcaduumlşmanıdurumunagelenUrartu

Krallığını ağırbiryenilgiyeuğrattıUrartuKralıArgişti (781-760) Asurrsquoa savaş accediltı vehuumlkuumlmdarına karşı zafer kazandı Urartursquoylasavaş boumlyleceAsur huumlkuumlmdarlarının en oumlnemliaskericirc işi haline geldi Sorunu III Sargonccediloumlzuumlmledi İsrail Krallığını ve Karkamışboumllgesinde artakalmış birkaccedil Hitit-AramiPrensliğini ortadan kaldırıp ilkin Suriye veFilistin tarafını guumlvenlik altına alan II Sargonbuumltuumln guumlccedilleriyle Urartursquoya doumlnduuml 714 yılındaKral Russasrsquoın ordusunu ezdi Mussasir kentinialdı ve buumlyuumlk bir ganimet ele geccedilirdi AmaTuruşparsquoyı ele geccedilirmeyi ve Urartursquoyu ortadankaldırmayıbaşaramadıSargonrsquounistilasıylaccedilokzayıf duumlşmuumlş olmasına karşın bu krallıkMOumlVI yuumlzyıla Medlerrsquoden son oumllduumlruumlcuuml darbeyiyiyinceyekadarayaktakaldı

Sargonrsquoun ardılları fetih savaşlarını duumlzenliolarak suumlrduumlrmeyi başaramadılar YalnızcaMısırrsquoı ele geccedilirmek iccedilin guumlney-batı youmlnuumlneyuumlruumlduumller Sanherib Babillilerrsquoin direnccedillerinikırdı ve kenti yerle bir etti Yahuda Krallığınıtopraklarına ekledi ardılı Asarhaddon 671

yılındaMısırrsquoa ulaştı ve uumllkesine bağladıAmaAsur kralı Mısırrsquoda yeterli bir garnizonbırakamadığı iccedilinbuzafergeccediliciolduyirmiyılsonraMısırbağımsızlığınatekrarkavuştu

Asarhaddonrsquodan sonra Asur krallarınınaskericirc eylemi temel olarak fethedilen ve haraccediloumldeyen uumllkelerdeki etkilerini korumayıamaccedilladı Ccedileşitli ayaklanmaları bastırmak veharaccedil almak iccedilin askericirc birlikler goumlndermekzorundaydılarOumlteyandanuumllkenin iccedilindeartankaynaşmalar yuumlzuumlnden Asurrsquoda da buumlyuumlkbirliklertutmalarıgerekiyordu

4 Asur askericirc devletinin siyasal duumlzeniAsur sonuccedil olarak bir Doğu despotluğuyduamaoumlrguumltlenmesininbazıoumlzelliklerivardı

Kralın başlıca dayanakları en başta ordu veaskericirc aristokrasiydiTahta ccedilıkınca ilkin askericircbirliklerekendinigoumlsterirvealkışlarınıbeklerdiAsur huumlkuumlmdarları krallık iktidarını kutsal ilanederek kendi saygınlıklarını guumlccedillendirirlerdiAma bu onları Asur Babilonya ve oumltekifethedilmiş uumllkelerin rahiplerine karşı belli bir

bağımlılığa sokmaktaydıAsur veBabilonyarsquodatapınakları koruyup buumlyuumlk itibar goumlstermekonları vergilerden angaryalardan ve hattakrallığın yargılama yetkisinden bağışık tutmakzorundaydıEnccedilokayrıcalığasahipolanlarAsurveBabiltapınaklarıverahipleriydi

Devlet boumllgelerinin youmlnetimi bu boumllgelerinalındığı koşullara kendini uyduruyordu Dahadoğrusu Asur da Mezopotamya uumllkelerininkrallık youmlnetim geleneklerini izliyordu Asurrsquoaen yakın olma Hurri boumllgelerinde valiler vardıBununla birlikte kralın akrabaları ya dayakınları arasından seccedililen youmlneticilerinyoumlnettiği Babilonya kendi yasalarını ve adaletoumlrguumltuumlnuuml koruyordu Babil Sippar ve Nippurkentleri vergi bağışıklığından yararlanıyorlardıMezopotamyarsquonın dışında fethedilmiş boumllge veuumllkelerin yazgıları daha başkaydı Oumlrneğin eskiİsrailKrallığındaveSuriyersquoninbazıboumllgelerindehalk kılıccediltan geccedilirilmiş ya da suumlrguumlnegoumlnderilmişti Bunların yerlerine Asurlukoloniler goumlnderiliyordu youmlnetim krallıkvalilerine verilmişti Başka yerlerde oumlzellikle

Tyr Sidon Yahuda ve Suriyersquonin bazıboumllgelerinde bir haraccedil oumldemek asker sağlamakve huumlkuumlmdarın buumltuumln buyruklarına boyuneğmek zorunda olan yerel krallar ve prenslerebırakılıyordu

Asur ve uumllkenin oumlteki boumllgeleri arasındasuumlrekli posta bağlantıları vardı Buhaberleşmeleriveaskericircharekacirctıguumlvenlikaltınaalmak iccedilin krallar taş doumlşenmiş yollaryaptırmışlardı yollar uumlzerinde belirli aralıklarlaistasyonlar vardı Valilerin youmlnetimini dedenetlemeye ccedilalışıyorlardı ama boşuna Saraymuumlhuumlrdarlığı kral naiplerinin (genel valilerin)yaptığıhaksızlıkvesoygunlarailişkinşikacircyetleralıyordu ama şikacircyet konularını ccediloumlzuumlmlemedepek az başarıya ulaşıyordu ve yerel youmlneticilerkendilerine bağlı memurları olan valilercanlarının istediği gibi davranıyorlardıZimmetine para geccedilirme en buumlyuumlklerinden enkuumlccediluumlklerine kadar Asur memurlarının başlıcagelirkaynağıydı

Yuumlksek sivil ve askericirc goumlrevliler vetapınaklar kraldan suumlrekli kullanma hakkına

sahip oldukları uumlzerinde gerekli buumltuumln araccedilgereccedillerikoumlleleriolanmuumllklerivergiveangaryabağışıklıklarıyla birlikte alıyorlardı Bu tuumlrarmağanlar Assurbanipalrsquoden itibaren oumlzellikleccediloğalmıştı

5 MOuml VIII ve VII yuumlzyıllarda Asurekonomisi ve toplum Bu doumlnemde Asurrsquounekonomik hayatı oumlnemli değişiklikler geccedilirdiama bunların nedeni uumlretici guumlccedillerde meydanagelen gelişme değil elde edilen sınırsız savaşganimetleri ve yenik duumlşenlerin oumldedikleri ağırharaccedillardı Bundan dolayı ticaret yoğun birşekilde gelişti Ganimetler ordu komutanlarınırahipleri yuumlksek youmlneticileri askerlerizenginleştirdi haraccedil da daha krallık hazinesinevarmadan accedilgoumlzluuml youmlneticiler ve komutanlartarafından neredeyse yağmalanıyorduAskerlerve oumlteki vurguncular fazla malları yığıyor vebunları pazarlarda satıyorlardı VIII yuumlzyıldakrallıkkonutudurumunagelmişolanNinovarsquodabu tuumlr bir pazar kuruldu O sıralarldquogoumlkyuumlzuumlndeki yıldızdan daha ccedilok tuumlccarrdquo

vardı Savaş tutsakları koumlle olarak alınıpsatılmaya başlandı Askericirc başarıların yarattığıbu ticari gelişim geccedilici oldu askericirc başarılarınsonugelinceduumlşuumlşbaşladı

Tuumlccarların dışında rahiplerdensaraylılardanveyerelmemurlardanoluşanetkilivezenginbirkoumllecilertopluluğuvardı

En oumlnemli yeri Asurrsquoda olduğu gibifethedilen uumllkelerde de kraldan geniş beyliktopraklar alan rahipler tutuyordu Senyoumlrlerintoprak muumllkiyetleri de aynı şekilde oumlzelliklehuumlkuumlmdarın kendilerine hizmetlerinin karşılığıolarakverdiğiarmağanlarsayesindebuumlyuumlyorduBağış belgelerine ccediloğu zaman toprağıvergiden ccedilalışanlarını da askerlik hizmeti veyapım ccedilalışmalarından bağışık tutan fermanlareşlikediyordu

Orta Asur doumlneminde olduğu gibi buayrıcalıklı topluluk yalnızca koumlleleri değilkoumlleleşmiş ccediliftccedilileri ve yenik uumllkelerden suumlrguumlnolarak gelen insanları da soumlmuumlruumlyordu VIIIyuumlzyılAsurrsquounun enoumlnemli oumlzelliklerindenbirikoumlle sayısında goumlruumllen artıştı Fatih kralların

getirdiği on binlerce savaş tutsağı koumlledurumunagelmiştiBunlarınccediloğu tapınaklarvekral iccedilin ccedilalışmaktaydı Sargonrsquoun saraylarındaenaz3-4binkoumllesivardı

Binlerce koumlle orduda hizmet goumlruumlyor yolyapıyorkanalkazıyoryenibaşkentNinovarsquonındevselbinalarınıyapıyorduAralarındanbirccediloğutapınaklara ayrılıyordu bireylerin de koumllelerigiderek ccediloğalıyorduGenellikle aile olarak 10-20 kişilik gruplar halinde satılıyorlardıCcedilalıştırıldıkları alan oumlnemli oumllccediluumlde ccediloğalmıştıBu accedilıdan bakınca bu doumlnemin Asur koumlleanlayışı Grek-Roma tipine yakındır Koumlleliğinyaygınlaşması geccedilici oldu ve imparatorluğunccediloumlkuumlşuuml sırasında ortadan kalktı Ama bufelaketinhazırlanmasındarolaldı

Yukarıda anlatılan olaylar toplulukduumlzeninin yıkılmasına yol accediltılar Topluluklarkuumlccediluumlluumlyor oumlzerkliklerini kaybediyor ve kral yada valiler tarafından atanan youmlneticilerinbuyruğu altına giriyordu uumlyelerinin sırtlarınatopluca vergi ve angarya yuumlkleniyordu Suyunortak kullanımı sayesinde topluluk ilişkileri

devamediyorduOumlzguumlr toplulukların toplam uumlye sayısı

koumlleleşmiş ccediliftccedililerin ve değişik tuumlrde koumllelerintoplamsayılarınınccedilokaltındaydı

6 Asurrsquoun yıkılışı Asarhaddonrsquoun MısırrsquoıfethiAsurluların son askericirc başarısı oldu OğluAssurbanipal doumlneminde (VII yuumlzyılın ortaları)imparatorluğun guumlcuuml hızla azaldı ve iccediltekibunalımlar ve fethedilmiş uumllke halklarınınayaklanmalarıylayıpranarakccediloumlktuuml

Koumlleliğin gelişimi sınıf muumlcadelesinikızıştırmakta gecikmedi Koumllelerinayaklanmaları hakkında birinci elden bilgimizyoksa da dikkafalı koumllelerin zincirevurulmasının ccedilok yaygın olduğunu biliyoruzFethedilmiş uumllkelerin halkları ve yerlitoplulukların uumlyeleri de isyan ediyorlardıAssurbanipal doumlneminde Amarilerinayaklanmasını bir koumlle youmlnetti Hiccedil kuşkusuzaskerlik goumlrevi ağır işler ve vergiler yuumlzuumlndenyıkıma uğrayan Asurlu ccediliftccedililer deayaklanıyorlardı Aynı suumlre iccedilinde huumlkuumlmdarın

askericirc desteği de zayıflıyordu Fetih seferlerininsonunun gelmesi ganimet akımını durdurmuştufethedilmiş ulusların suumlrekli ayaklanmalarıalınan haraccedilları tehlikeye duumlşuumlruumlyordu Ccediloksayıda uumlcretli asker beslemenin olanağıkalmamıştı Asurlulardan oluşan birlikleregelincebunlaraguumlvenmekguumlvenvericideğildi

Boumlylesine koşullar altında dışarıylagirişilecek sert bir ccedilatışma felaketlesonuccedillanabilirdi Bu an MOuml VII yuumlzyılınsonundagelipccedilattıBudoumlnemdeAsurrsquoakomşubir uumllkede İranrsquoda Medlerin krallığıkurulmuştuMed Kralı Kyaksares Babilrsquoi işgaletmiş olan Kalde prensi Nabopolassarrsquola birantlaşma yaptı Birleşik kuvvetleri 612 yılındaNinovarsquoyı ele geccedilirdi ve Asur ordusununkalıntılarını 605 yılında Karkamışrsquota ortadankaldırdı Babilonyarsquoda Kalde (Geldani) suumllalesikurulurkenAsurdaMedkrallarınınegemenliğialtınagiriyordu

7Asur uygarlığı Asur ulusunun ccedilekirdeğiAkkad koumlkenliydi yazı din ve edebiyatı

Babilrsquoinkinin bir tekrarı ya da biraz değişimeuğramışı gibidir Belirgin oumlzellikleriimparatorluğun yuumlkseliş doumlneminde yalnızcaplastiksanatlardagoumlruumlluumlr

Tanrılar Babilonya tanrılarıyla aynıdırAmaAsur boyunun eski tanrısının uumlstuumln konumuAsur tanrılar duumlzeninin oumlzguumln niteliğidir Babave boyun koruyucusu olarak ilk goumlrevi tarımlailgilidirYağmur ve uumlruumln dağıtıcısıdırAma ilkAsur fetihlerinden sonra savaş ve zafer tanrısıdurumuna geldi Savaşta uumlzerinde portresibulunan sancaklar taşınırdı ganimetin en yağlıpayı onun tapınaklarına giderdi Ccedilok eski vesaygın bir yeri olan bereket tanrıccedilası İştarrsquoa daaskericircgoumlrevlerverilmişti

Asur rahipleri Babilonyarsquoda kurulan ayinyoumlntemiyleyetindilerAssurbanipalbuumltuumlnBabilyazınını aralarındaldquoYukardaykenrdquo adlı şiir deolmak uumlzere Babil ilahilerini buumlyuumlselmetinlerini Ninovarsquodaki sarayında topladıDinsel bağlamda yalnızca yağmur ccedilağırmatoumlreniveAsurtanrısınailahilergerccedilektenAsurluoumlzelliğigoumlsterir

OumlzelbiryazındalıolankralyıllıklarıAsurrsquodaccedilok gelişmişti Fatih krallar zaferlerinin anısınısavaşvemuharebealanlarındayaptırdıklarıkayayazıtlarında suumlrduumlrmeye ccedilalışıyorlar vekahramanlıklarını saraykapıveduvarlarındaveanı olarak dikilen anıtlar uumlzerindebetimliyorlardıGoumlrkemliveoumlvguumlcuumlbiruumlsluplakutsal deyim ve cuumlmlelerle kaleme alınan bumetinlerAsuraskericirckrallığı tarihininbellibaşlıkaynaklarıdır

IX veVIII yuumlzyıl kralları goumlrkemli saraylaryaptırdılar bunların kalıntıları kazılar sırasındabulunduKalahveNinovasaraylarıNinovarsquonın25 km kuzeyinde Dur-Şarrukinrsquode Sargonrsquounsarayı Guumlnuumlmuumlze ulaşan kalıntıları goumlrkemlerihakkında bir fikir vermektedir Bu saraylarısuumlsleyen sanat yapıtları iyi korunmuştur Kralheykelleri ve kapıların doğauumlstuuml bekccedilileri olankanatlı devsel boğalar bunlar arasında en ccedilokdikkatccedilekenlerdir

Huumlkuumlmdarlarınbarışvesavaşzamanlarındakihayatlarını bahccedile ve havuzlarını karılarınıailelerini koumllelerini goumlsteren alccedilak-kabartmalar

da bulundu Bu alccedilak-kabartmalar Asursanatının oumlzguumln bir oumlgesini oluşturmaktadırlarAyrıca bunlarda yer alan hayvanlar heyecanvericidir

8 Urartu Krallığı Urartu boyları KuumlccediluumlkAsyarsquonın doğu ucundaVan Goumlluuml dolaylarındayaşıyordu Urartursquonun doğası ccedilok değişkendiKuumlccediluumlk Asyarsquodan Fıratrsquola ayrılan yuumlksekyaylalar doğuda Zagros sıradağları batıdaToroslarvardırTarımancakvadiveovalardakiverimli topraklarda yapılabiliyordu Dağlardemir ve bakır madenleri yapı taşlarıbakımından zengindi orman ve otlaklarlakaplıydı

Bu doğal koşullar oumlzellikle hayvancılık vezanaatların gelişmesine yardımcı oluyorduZanaatlar başta bronz ve demir alet uumlretimiolmak uumlzere yuumlksek bir duumlzeye ulaşmışlardıYapay sulama gerektiren tarım Urartularınkarmaşık sulama şebekelerini duumlzenledikleriorandagelişiyordu

Urartu boylarının adı ilk kez MOuml XIII

yuumlzyılın başlarına doğru Asur Kralı ISalmanasarrsquoın yazıtlarında geccediler Uruatri adıverilen boyların birliği ve bunu oluşturan sekizkuumlccediluumlk ldquouumllkerdquo soumlz konusudur Salmanasarburaları fethetti yakıp yıktı yerleşim yerleriniyaktı tutsaklar alıp koumlleleştirdi Nuumlfusun gerikalan boumlluumlmuuml ağır bir haraccedil oumldemek zorundakaldı XII yuumlzyılda Uruatri adı silindi amabununlabirlikteyazıtlarVanGoumlluumldolaylarındabulunan Nairi uumllkesine yapılan birccedilok seferdensoumlzetmektedirlerEgemenlikaltınaalınanboylarsuumlrekli olarak ayaklanıyor ve Asur krallarıbunlarıkorkunccedilmisillemelerlebastırıyorlardı

MOuml I binin başındaVanGoumlluuml boumllgesindebirccedilok devlet ndashHubuşkiyeMusasir ve oumltekilerndashkuruldu Bu devletlerden biri Urartursquoydu vebaşkentidegoumllkıyısındakiTuruşpakentiydiBudevletlerin Asurrsquola giriştiği muumlcadele bir tekUrartudevletininkurulmasıylasonaerdi

ldquoHalklarınkralırdquo uumlnvanıyla anılanve ldquobuumltuumlnkrallarrdquodan haraccedil alan Turuşpa Kralı IŞardurisrsquoin başlattığı birleştirme torunu Menuatarafından tamamlandı Menuarsquonın ccediliviyazısıyla

yazılmış 101 yazıtı guumlnuumlmuumlze kadar ulaştıbunlardan 31rsquoi Turuşparsquonın ccedilevresine vekuzeyde yapılan surları yaptırılan saray vetapınakları anlatmaktadır 19rsquou ise accedilılankanallarlailgilidir

Urartukralları topraklarınıyavaşyavaşdoğuveguumlneyedoğrugenişlettilerUrartularKuraveAras (Araks) nehirlerinin yukarı boumllgelerindeKafkasoumltesirsquone girdiler Ele geccedilirilen uumllkelerivalileryoumlnetiyorveburalardanvergialıyorlardı

Krallıkta buumlyuumlk ccedilalışmalara girişildi Dahabaşka kaleler yaptırıldı buguumlnkuuml DoğuAnadolursquoda Araks uumlzerinde Menuarsquonınardından kral olan Argişti tarafından yaptırılanArgiştikhinili kalesi Urartu huumlkuumlmdarlarınınKafkasoumltesirsquondeki askericirc ve youmlnetimselmerkezive yeni fetihler iccedilin atlama tahtası durumunageldiKalıntılarıguumlnuumlmuumlzeulaşankaleninbazalttaşlarındanyapılmışguumlccedilluumlsurlarıvardı

UrartudoruknoktasınaVIIIyuumlzyılınbirinciyarısında IArgişti (781-760) ile II Şardurisrsquoin(760-730) krallıkları doumlneminde ulaştı Argiştidoğuya birccedilok seferler yaptı Asurrsquola savaştı

egemenliğini Kafkasoumltesirsquonde Sevan Goumlluumlboumllgesinde guumlccedillendirdi Vanrsquoda bir kayanınuumlzerinekazınmışolanveHorhorrsquounKroniğiadıverilendevselyazıttanyaptıklarıbuumltuumlnsavaşlarıoumlğrenmekteyiz O doumlnemde Urartursquoda koumlledurumunagelmişsayısızsavaştutsaklarıvardı

9 Urartu toplumu ve ekonomisi UrartuKrallığındanbizeulaşanbelgelersavaşyıllıklarıya da ccedilalışmaları anlatan yazıtlardır İccedil duumlzenitanımlayan metinler toplumsal ve ekonomikilişkilerleilgilibilgileripekiccedilermemektedirler

BilindiğikadarıylaUrartu toplumubirkoumllecitoplumdu Devletin başında guumlcuumlnuuml doğuştansoylu sınıftan alan bir kral vardı Savaşlarsayesinde zenginleşen ve elinde geniş topraklarbulunan askericirc aristokrasi sondereceguumlccedilluumlyduumlKralın tapınakların ve soylu sınıfıntopraklarındabağcılıkvebahccedilecilikyapılıyorduBunları sulamak iccedilin ccedilok sayıda yapay goumllleroluşturulmuş ve tarlalara koumlylere ve dağdakikalelere su sağlayan geniş bir kanal şebekesiyapılmıştı Urartursquonun buguumlnkuumlnden ccedilok daha

verimsiz olan iklimi bunların yapımını gereklikılmıştı

Hayvancılık ccedilok gelişmişti KuumlccediluumlkAsyarsquonındoğusundakiyaylalardaNeolitikccedilağdabaşlayanhayvancılık daha sonraki doumlnemlerde oumlneminiyitirmemişti Sonra kral olan boy başkanlarınıntapınakların ve beylerin buumlyuumlk sığır boynuzlukuumlccediluumlkbaş hayvan ve at suumlruumlleri vardıCcedilobanların guumlttuumlğuuml ve askerlerin koruduğusuumlruumlleryazındağlardaotlardı

Kralların rahip ve laik ileri gelenlerinekonomilerininkoumllecibirkarakterivardıAccedilılanher krallık seferinden sonra binlerce savaştutsağı getirildiği iccedilin koumlleler buumlyuumlk sayılaraulaşmıştı oumlrneğin Argişti Kafkasoumltesirsquondeyaptığı savaşlarda 18000 tutsak almıştı Savaştutsakları hiccedil kuşkusuz bağ ve bahccedile tarımındave suumlruumllerin bakımında kullanılıyordu Surlarınyapımında ve kanal kazılmasında daccedilalışıyorlardı

Krala bağlı kırsal halk boumllgelere goumlre tarımya da hayvancılıkla geccediliniyordu buumlyuumlk birolasılıkladoğuuumllkelerineoumlzguumlangaryavevergi

yuumlkuumlmluumlluumlkleri vardı Şimdiye kadar bulunanUrartu yazıtları ne yazık ki bu konuda hiccedilbirbilgivermiyorlar

Ticaret ve zanaat merkezicirc niteliğine sahipkentler yoktu Kırsal meslekler buumlyuumlkkasabalardagelişmiştiBuumlyuumlkatoumllyelersaraylarave tapınaklara hizmet ediyordu Başta sanatyapıtlarıolmakuumlzerebunlarınuumlruumlnleriyalnızcaUrartuludeğilyabancıtuumlccarlarındaaracılığıyladoumlrtbiryanayayılıyordu

Urartu yerleşim yerlerinin oumlzelliklerini BPiotrovskirsquonin Erivan yakınlarında Teyşebaynikalesinin goumlmuumlluuml olduğuKarmir-Blur tepesindeyaptığı kazılardan oumlğreniyoruz Kale valininsarayını atoumllye ve ambarlar gibi ek yapılarıkoruyan bir hisardan oluşuyordu Ccedilevresindetarımcılık ve hayvancılıkla uğraşmayaninsanların kuumlccediluumlk konutları birbirine sıkışmıştıBunlarda yaşayanlar askerler ya da devletambarlarından guumlnluumlk azık alan zanaatkacircrlarolmalıydı

10UrartursquonunyıkılışıMOumlVIIIyuumlzyılda

III Teglath-Falasar doumlneminde Asur iyiceguumlccedillenince Urartu sarsıldı Asur karşısındauzayan savaşlar 743 yılında II ŞardurisrsquoinbirliklerininbozgunauğramasıylasonuccedillandıveII Sarduris Fıratrsquoın berisine ccedilekilmek zorundakaldıOnunoumlluumlmuumlndensonrakarışıklıklarccedilıktıve Urartursquoya bağlı bazı fethedilmiş boumllgelerayrıldı Ama en buumlyuumlk darbe Urartu ordusunuezenAsurKralıSargonrsquodangeldi

KralIIRusasVIIyuumlzyılınbaşlarındaVIIIyuumlzyılda kuzeyden Kafkasoumltesirsquone ve YakınDoğursquoya gelen Kimmerlerle bir antlaşmayapmayı başarınca Urartu yeniden guumlccedillendiİşbirliği yapan Urartular ve Kimmerler KuumlccediluumlkAsyarsquoda başarılı savaşlar yaptılar II Rusas dabuumlyuumlk ccedilalışmalara girişti Oumlrneğin TeyşebaynikalesionunzamanındayapıldıAsurrsquola ilişkilerioldukccedilabarışccedilıydı IIRusas ileAssurbanipalrsquoınkarşılıklıelccediligoumlnderdikleribilinmektedir

Urartu Krallığının yıkılışıyla ilgili olaraktarihte belirgin veriler yok Yalnızca VIIyuumlzyılın başlarında korkunccedil bir İskit istilasınauğradığı biliniyor Teyşebaynirsquode yapılan

kazılar VI yuumlzyılın başında uğradığı İskitistilasının neden olduğu yıkımın izlerini ortayaccedilıkardı UrartuVI yuumlzyılda Medler tarafındanortadankaldırıldı

11Urartu uygarlığı Urartu kuumlltuumlruumlAsurrsquoabağımlıdır Urartular Asurrsquodan aldıklarıccediliviyazısını basitleştirip biraz geliştirdilerGuumlnuumlmuumlzeulaşanplastiksanatyapıtlarıoumlylesinefazla Asur etkisi taşıyordu ki arkeologlarbaşlangıccedilta Urartursquonun oumlzguumln heykelleriniAsurrsquoamalediyorlardıBronzeşyalaroumlzguumlnbiryoumlntemegoumlrekrallıkatoumllyelerindedoumlkuumlluumlyorduama doumlkuumlm Asur oumlrneklerine uygun olarakyapılıyordu Urartu sanatının en iyi oumlrnekleriarasında bir tahtın kalıntıları yer almaktadırUumlzerindekanatlıbirtanrıresmibulunanbirayakile kanatlı boğalarla suumlsluuml dirseklikler ayrıcaolağanuumlstuumlguumlzelbronzşamdanlarvardırBronzkap kacak kanatlı kadın figuumlrleriylesuumlsleniyordu oturan bir tanrıccedila heykelciği debulundu Kilden yapılmış eşyalar da aynıustalığa tanıklık etmektedirler Buumlyuumlk kalelerin

taş kalıntıları bunları yapanların ustalıklarınıkanıtlamaktadır Mimari yapıların en dikkatccedilekenleri Erivan dolaylarında Karmir-Blur veArine-Berd tepeleri uumlzerine yapılmış kalelerleTuruşpakalesidir

Devlet dininin belli başlı tanrıları yuumlce tanrıHaldia(Haldi)savaştanrısıTeyşeba(Teşeba)veguumlneş tanrısı Şivini idi Urartu yazıtları genelolarak krallar sanki kendisine askericirc zaferlerihakkında bilgi vermek isterlermiş gibi tanrıHaldiarsquoyaseslenenbirdilekccedileylebaşlamaktadırKrallığın ilk boylarından birinin taptığı Haldiahiccedil kuşkusuz Urartu koumlkenliydi AdıUrartularrsquoın batıdaki en yakın komşuları olanHititlerrsquoin ve Hurrilerrsquoin tanrısı Teşubrsquounkinebenzeyen Teyşeba da şimşek ve fırtınatanrısıydı Şivini geleneksel guumlneş-tanrı olmalıBu uumlccedil buumlyuumlk tanrısının dışında resmicirc tanrılarduumlzeni yirmi kadar daha az oumlnemli tanrıyıkapsamaktadır bunların arasında topluluklarınkoruyucusu olan tanrıların ayrı bir yeri vardırHiccedilkuşkusuzbunlarabağlımitoslarvardıancakbilim henuumlz bunların birini bile ortaya

ccedilıkartamadıUrartursquonun halk dini iyi bilinmiyor

Hayvanlara ve ağaccedillara tapmanın var olduğunailişkin verilere sahibiz Kutsal ağaca tapınmaresmicirc dinde de yer almaktadır Bunun izleriUrartumuumlhuumlrlerindegoumlruumlluumlr

12KaldeyadaYeniBabilİmparatorluğuUumlccedil yuumlz yıl suumlren Asur egemenliğinden sonraBabilonya bağımsızlığını MOuml 626 yılındaGeldani koumlkenli Kral Nabopolassar zamanındatekrar kazandıKurduğu imparatorluk Perslerinuumllkeyifethinekadar(MOuml538)90yılsuumlrduuml

Arabistan koumlkenli Geldanicirc boylarıBabilonyarsquoya XIII yuumlzyıda gelmeye başladılarve buraya bazıları komşuluk topluluğunadoumlnuumlşmuumlş klan toplulukları halinde yerleştilerBu suumlreccedil Geldani İmparatorluğursquonun kuruluşusırasında tamamlanmadı ccediluumlnkuuml Asur krallarıAsarhaddonveAssurbanipalzamanındankalmabelgeler bu iki tuumlr topluluk tuumlruumlnuumln varlığınatanıklık etmektedirler Boyların soylularınıntemsilcileri Geldani krallarının sarayında ve

ordusunda guumlven ve saygınlık kazandılar Bunedenle bu doumlnem suumlresince Babilonyarsquodakesinlikle yerleşik oumlgeler ile klana dayalıboyların uzantısı olan eski goumlccedilebe oumlğelerin birkarışımıgoumlzlemlenmektedir

Krallar kendileri iccedilin silahlı guumlccedillerinyedekleri olan ve vergi yuumlkuumlmluumlleri kitlesinioluşturanGeldani topluluklarına dayanıyorlardıAynı zamanda Babilrsquoin kentli nuumlfusu iccedilindebuumlyuumlk saygınlıkları olan Babil rahiplerinindesteğinikazanmayaccedilalışıyorlardıYoumlnetimielealdıklarında var olan tapınakları onarmak veyenilemekle yetinmeyen Kalde huumlkuumlmdarlarıbirccedilok unutulmuş tanrıları da ortayaccedilıkartıyorlardı Asur askericirc devleti doumlnemindelaik tefeciler duumlzeyinde zenginleşen rahipler bukralları destekliyor ve Asurrsquoun ccediloumlkuumlşuumlylemeydanaccedilıkanboşluğuonunbenzeribirdevletkurarak Kalde krallarının doldurmasınıbekliyorlardı Tefeci sermayenin en oumlnemlitemsilcisiosıradaBabilrsquodekiEgibildquofirmardquosıydıbunundışındaodoumlnemdeNippurrsquodabirbaşkatefeci firması kurulmuştu Murashu adlı bu

tefecilik ldquofirmardquosının guumlnuumlmuumlze kadar ulaşanbelgelerisonradantarihlendirilmiştirldquoFirmardquonınmali işlemlerini aile başkanı yuumlruumltuumlyorduAnlaşmalar eskiden olduğu gibi buğday birimiuumlzerineyapılıyorduAmatefecilerayrıcatopraktarla ve bahccedile satın alıp bunları kirayaveriyorlardı Tefecilerin ccedilengel parmaklarıtopluluk uumlyelerini olduğu gibi hizmetlerikarşılığı toprak almış olan askerleri desoyuyordu Kiraladıkları krallık kanallarını dagelir kaynağı olarak kullanıyorlardı ccediluumlnkuumlbunların sularını komşu yerleşim yerlerinesatarakkacircrageccediliyorlardı

Geldani doumlneminde Babilrsquode koumlleliğinniteliği III ve II binlere kadar hemen hemenhep aynı kaldı doğrudan koumllelik temelde evhizmetlerini kapsıyordu borccedil yuumlzuumlnden koumllelikise geccediliciydi ama bir farkla ki uumlccedil yıllık yasalsuumlreye uyulmuyor ve borccedillarını oumldeyemeyenborccedillular 10 yıla kadar alacaklı kişiye bağımlıkalıyordu Değişiklik tutsakların sayısında vebunlarınccedilalıştırılmabiccedilimindegoumlzlemleniyorduAsurrsquoa oranla daha kuumlccediluumlk boyutlu da olsa

Geldanikrallarının fetih savaşları tutsaksayısınıbuumlyuumlk oumllccediluumlde artırmıştı Tutsaklar burada dakrallık topraklarında saray ve tapınakyapımlarında kullanıyordu Oumlzel ekonomideyenibiryoumlntembelirmiştiEfendilerldquomandatturdquoadı verilen belli bir yıllık oumldenti oumldemelerikoşuluyla tutsakların kendi hesaplarınaccedilalışmalarına izin veriyorlardı (genel olarakzanaat alanında bazen de tarımda) Zanaatişlerinde bu youmlntem şoumlyle işliyordu Tefecitutsağına bir meslek oumlğrettiriyor ve bir işyeriaccedilmasınayardımediyordututsakdaheryılparaolarak belli bir ldquomandatturdquo oumldeyerek buradaccedilalışıyordu Bu şekilde duumlkkan accedilan tutsaklarzenginleşebiliyor bazen kendileri tefeciliğebaşlayabiliyor ve azat olma olanağınakavuşabiliyordu Bazı doğubilimciler Geldanidoumlneminde tutsakları ccedilalıştıran ldquobuumlyuumlk sanayikuruluşlarırdquonın bulunduğunu ilerisuumlrmektedirler Ama bu kesin bir durumdeğildirccediluumlnkuumlbelgeleryalnızcatapınaklarınvetefecilerin evlerinde ccedilalışan dokumacılara hammaddedağıttıklarındansoumlzetmektedir

Tutsakların sayısı ccediloğaldıkccedila oumlzguumlrluumlkmuumlcadeleleri yoğunlaşıyordu Firarlarccediloğalıyordu Koumlle satın alanlar satın aldıklarıkişilerin ldquoisyan ve itaatsizliğirdquone karşı satıcıdanguumlvenceistiyorlardı

Geldani suumllalesinin en buumlyuumlk kralıNabopolassarrsquoınardılıIINabukadnezarrsquodı(604-562) Fetih savaşlarına yeniden başladı SuriyeFilistinveFenikersquoyielegeccedilirdiamaMısırseferibaşarısızlığa uğradı Ganimet haraccedil ve sayısıztutsak ona Sanherib doumlneminde buumlyuumlk zarargoumlrenBabilmerkezicircniyenilemeolanağısağladıAyrıcakentinkuzeydışmahallesindegoumlrkemlibir dinlenme şatosu yaptırdı Sarayı tapınaklarabağlayan ve ldquokutsal toumlren yolurdquo adıyla anılankentin anayolu uumlzerinde bir aslan bir oumlkuumlz veoumlteki kutsal hayvan ve simgelerin goumlruumlnduumlğuumlmineli tuğlalarla yapılmış alccedilak-kabartmalarınyer aldığı bir duvarla suumlslendi Babil Geldaniİmparatorluğununyıkılmasındansonradayaşadıve duumlnyanın en buumlyuumlkkentlerindenbiri olduğuuumlnuumlMezopotamyarsquonındışınadataştı

Geldani İmparatorluğu Nabukadnezarrsquoın

oumlluumlmuumlnden pek az sonra yıkıldı VI yuumlzyılınortasındaİranrsquodayeniveguumlccedilluumlbirimparatorlukPers İmparatorluğu kurulmuştu Kralı KyrosMedya veAsurrsquou fethederek boyun eğdirmiştiBabil Kralı Nabunaid ordusuyla onun karşısınaccedilıktıamayenilipkaccediltıPersboyunduruğualtınagiren (538) Babilonya bağımsızlığını sonsuzadekyitirdi

ONYEDİNCİBOumlLUumlM

İRAN

1 Uumllke ve nuumlfus İran boylarının ilk devletkurduğu topraklar Mezopotamyarsquonındoğusundadır Bu toprakların buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuumlbatıdaZagrosdağlarıkuzeydeHazarDenizi guumlneyde Basra Koumlrfeziyle sınırlı genişİran yaylası kapsar doğuda ise İndusrsquoa kadaruzanır Coşkun ırmakları guumlzel vadileri ve guumlrormanlarıylayaylayıdoumlrtbirtaraftanccedilevreleyendağlardatarımvehayvancılığaelverişlitopraklarvardırBudurumnuumlfusunyerleşikhayattarzınaerkenden geccedilmesinin belirleyicisi olmuşturYaylanın ortasına doğru ilerledikccedile koşullarbirdenbiredeğişir akarsular vegoumlller kaybolur

iklim karasallaşır Kışlar ccedilok soğuk yazlar ccediloksıcaktıryağmurccedilokazyağartopraktarımapekazelverişlidirbitkioumlrtuumlsuumlyoksuldur

İran yararlı maden bakımından zengindirDağlık boumllgelerde bakır demir kurşun altınguumlmuumlş beyaz ve renkli mermer başta laciverttaşı olmak uumlzere değerli taşlar ccedilıkartılıyorduDağları oumlrten ormanlar ccedilam meşe ve kavakbakımından yani yapı malzemesinin en iyisinisağlayantuumlrlerbakımındanccedilokzengindiZagrosdağlarının yamaccedilları elma armut ayva kirazşeftalivbmeyveağaccedillarıylakaplıydı

İyi sulanan topraklardabuğday arpavedarıekiliyordu

Hayvancılık ccedilok gelişmişti Batı boumllgelerigenellikle yerleşikti Doğudaki yaşamgoumlccedilebeydiBoylarbuumlyuumlkvekuumlccediluumlkbaşhayvanat ve deve yetiştiriyorlardı Av hayvanıbakımından zengin ormanlar ve stepler yerlihalkaavlanmaolanağısağlıyordu

Eski zamanlarda bu topraklarda ilkeltopluluk duumlzenleri bozulmaya başlayan değişikkoumlkenden boylar yaşıyordu Doğudaki boylar

oumlzellikle hayvancılıkla yaşıyorlardı kuzeydoğuve batı boyları toprağı işliyorlardıTarım ancakkusursuzbirsulamasistemikurulmasıkoşuluylamuumlmkuumlnduuml Goumlccedilebe ccediloban boylar sık sıkyerleşik tarımcılara saldırıyorlardıYakın Doğuuygarlıklarının etkisi sayesinde batıdaki boylarbellibiruygarlıkduumlzeyineerişmişti

İran yaylasının guumlneybatısında Elam kentiSus(Susa)vePersepolisrsquoteyapılankazılaryereluygarlığınNeolitik doumlnemden itibaren geccedilirdiğigelişmeleri goumlstermektedir Sumer metinlerinebakacak olursak MOuml III binlerde ElamrsquodaKarun ve Kerkahrsquoda koumlleci bir devletkurulmuştu III binlerin sonunda ElamlılarAşağı-Mezopotamyarsquoyı işgal edip halkınıboyunduruk altına aldılar Onları ancakMezopotamyarsquonın birleştiricisi Babil KralıHammurabikovmayıbaşarabildi

Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi ndashtarımınilerlemesi bakır ve bronz metalurjisininyaygınlaşması ccediloumlmlekccedililikveoumltekimesleklerinyuumlkselişindash III ve II binlerde toplumsalfarklılaşmayı yoğunlaştırdı ve koumlleliğin ilkel

biccedilimlerini ortaya ccedilıkardı bu da uygarlığıngelişmesine yol accediltı III binlerde piktografidentuumlreyen ccedilizgi yazısı ortaya ccedilıktı Elamuygarlığının kalıntıları yazının buumlyuumlk oumllccediluumldeSumer ve Akkad etkisinde kaldığınıkanıtlamaktadır

Babilrsquoin zayıf duumlşmesi uumlzerine II bininsonunda ve I binin başında ElamlılarMezopotamyarsquoyıyenidenkendilerinebağlamayıdenediler

VIII veVI yuumlzyıllardaAsur kralları onlarakarşı aralıksız muumlcadeleye giriştiler Elamrsquoıancak645yılındaAssurbanipal yenebildiAmabu yenilgiden sonra bile binlerce ElamtabletininbulunduğuPersepoliskrallıksarayındayapılan son kazıların da kanıtladığı gibi Elamhalkı Pers İmparatorluğunda oumlnemli bir roloynamayısuumlrduumlrduuml

Orta Asyarsquoda IV ve III binlerde HarezmSogdian(buguumlnkuumlOumlzbekistan)Baktrian(KuzeyAfganistan) veMargian (Siri Derya ileMurgapIrmağı arası) topraklarında klana dayalıtopluluklar halinde goumlccedilebe avcılar ve balıkccedilılar

yaşıyordu Sovyet arkeologlarının yaptıklarıkazılar buralarda MOuml II binlerde kazmatarımı hayvancılık ve belki de ilkelmadencilikyapıldığını bu boyların uygarlığının bazıKazakistan Sibirya ve İran yaylası boylarınınuygarlıklarıyla akraba olduğunu ortayaccedilıkarmıştır

II binlerde bu uumllkeye İran dilleri konuşanilkel topluluklar geldiler ve hiccedil kuşkusuz yerlihalklakarıştılar

II binin başlarında uumlretim guumlccedilleriningelişmesi (demir metalurjisinin ortaya ccedilıkmasıgeniş sulama sisteminin duumlzenlenmesiccediloumlmlekccedililiğin gelişmesi) toplumsalfarklılaşmaya koumlleliğe ve Harezm veBactrianersquodailkelkoumllecidevletlerinkurulmasınayolaccediltı

IIbininsonlarındaHind-İrandillerikonuşanboylar İranrsquoa (belki deOrtaAsyarsquodan) geldilerYerli halka boyun eğdirip haraca bağladılar veaynı zamanda onlarla karıştılar Yeni gelenlerhayvancılıkyapıyorlardı

İlkccedilağ İranlıların kutsal kitabıAvesta bize

onların toplumsal duumlzenleri hakkında bir fikirvermektedir Ataerkil klan daha o zamanlarccediloumlkuumlş doumlnemindeydi Klana dayalı topluluklarboylar (tribuumller) halinde birleşiyorlar boylar daseccedilimle gelen bir başkanın komutası altındabirlikler oluşturuyorlardı toplumun sınıflaraboumlluumlnmesidahabudoumlnemdebaşlamıştırSayısızsuumlruumllerin sahibi olan doğuştan soylular verahipler aile topluluklarını klanları boyları veboy birliklerini youmlnetiyorlardı Koumllelik debaşlamıştıamabudoumlnemdepekazgelişmiştiveataerkiloumlzelliklertaşıyordu

2 Med Krallığı Asur kronikleri IXyuumlzyıldan itibaren iki İran boyu topluluğununadını anarlar Medler ve Persler Medler İranyaylasının kuzey-batısında Hazar Denizininguumlneyinde yaşıyorlardı Asur boumllgelerinin ccedilokkısa verileri ve Herodotosrsquoun verdiği bilgilerMOumlVIII veVII yuumlzyıllarda Medlerrsquoin klanduumlzeninin ccediloumlkuumlş doumlneminde olduklarınıduumlşuumlnmemize olanak sağlamaktadır Zanaatlargelişmeye başlarken ekonominin temel dalları

tarımvehayvancılıktıMedlerbakır bronz altınveelektrum (altın

ve guumlmuumlş alaşımı) işlemesini biliyorlardı Asurkrallarının yazıtları Medlerle yapılansavaşlardan daha sonra koumlleleştirilen sayısızzanaatccedilı savaş tutsağından soumlz ederler Hayvanyetiştiricilikleriyle uumlnluuml Medler disk biccedilimlitekerleği olan arabaları ccedilok erken zamanlardakullanmayabaşlamışlardı

HayvancılıkgiderekdahaccedilokoumlnemkazandıMedlerin oumlteki İran boylarından daha ccedilabukgelişmelerinin nedeni Asur ve Elamrsquola veZagros dağlarından geccedilerek MezopotamyarsquoyıHindistanrsquoabağlayanbuumlyuumlkticaretyoluylaolanilişkileridir

Mediarsquonın siyasal tarihi Herodotosrsquoun yarıefsanebilgilerineveAsurmetinlerinegoumlrebellibir noktaya kadar tasarlanabiliyor HeredotosDeiokesadındabirininMOumlVIIIyuumlzyıldaMedboylarını buyruğu altında toplamayı başardığınıve Media Krallığını kurduğunu anlatmaktadırDajaukku adlı bir boy başkanını ve Bit-Dajaukku adlı kentini soumlz konusu eden Asur

kronikleri Herodotosrsquoun yorumunu bir oumllccediluumldedoğrulamaktadır VIII ve VII yuumlzyıllardaMedia sık sık Asurluların istilasına uğradı veaşağı yukarı onların buyruğuna girdiAsuryarsquonın VII yuumlzyılın sonunda ccediloumlkmeyebaşlaması nedeniyle Medler ona karşı birccediloksefer accediltılar Med boylarını bir devlet iccedilindebirleştirmeyi başaran Kralları PhraortesAsurlularrsquoa savaş accediltı bu savaş birden ortayaccedilıkan İskitboylarınınAsurlularrsquoayardımetmesiyuumlzuumlnden bozgun ve kendisinin oumlluumlmuumlylesonuccedillandı

Phraortesrsquoin oğlu Kyaksares (Uvakshatra)(625-585) İskitlerrsquoi geri puumlskuumlrttuuml ve ordusunuyeniden duumlzenledi Belli bir duumlzene goumlresavaşmayan Med milisleri silah tuumlrlerine goumlre(mızrakyaysapancı)sınıflandırıldıvehersilahsavaştabellibiryeraldı

Babil Kralı Nabopolassarrsquola ittifak yapanKyaksares baş duumlşmanı Asuryarsquoya saldırdı612-605 yıllarında Media ve Babilonyarsquonınbirleşik guumlccedilleri Asuryarsquoya oumllduumlruumlcuuml bir darbeindirdiler Ninovarsquonın yıkılması Asur

İmparatorluğunun ccediloumlkuumlşuumlyle sonuccedillandıKyaksares daha sonra Persrsquoi Urartursquoyu veKapadokyarsquoyı ele geccedilirdi Medlerin daha sonrabatıyoumlnuumlndebaşlattıklarısaldırıKuumlccediluumlkAsyarsquodaKızılırmakrsquoın batısında kurulmuş olan guumlccedilluumlLydia devletinin krallarının inatccedilı direnciylekarşılaştıMedlerveLydialılararasındakisavaş28 Mayıs 585 guumlnuuml bir guumlneş tutulmasıyladurdu Grek yazarlara bakacak olursak uumlnluumlfilozof Thales bu guumlneş tutulmasını oumlncedenhaber vermiştir Duumlşmanlığın sona ermesiuumlzerineKyaksaresLydiaKralıAlyattesrsquolebarışyaptı Kızılırmak iki uumllke arasında sınır olarakkabuledildi

Kyaksaresrsquoin ardılı Astyages (585-550)yayılmacı politikayı suumlrduumlrduuml Kuumlccediluumlk Asyarsquoyıele geccedilirmeyi başaramayınca birlikleriniMezopotamya ile Kuzey Suriyersquonin fethinegoumlnderdi Astyagesrsquoin huumlkuumlmdarlık doumlnemiuccedilsuz bucaksız toprakları İran yaylasınınortalarından Kızılırmak kıyılarına Suriye veBasra Koumlrfezine uzanan Media Krallığınınyuumlkselişdoumlneminikapsar

3 Pers İmparatorluğu Kyros veKambysesrsquoinfetihleriMedKrallığının gelişimiPers boyları tarafından durduruldu Daha oumlncede belirtildiği gibi Asur kronikleri Perslerinadını MOuml IX yuumlzyıldan itibaren anarlarPersler Medlerin akrabasıydılar ElamrsquoınAsurlular tarafından ezilmesinden sonrakuzeyden Basra Koumlrfezine komşu dağlıkboumllgelere doğru ilerlediler Gelişmişlikbakımından Medlerin gerisindeydiler Persler558 yılında II Kyrosrsquoun youmlnetiminde Medlerekarşı birleştiler (Assurbanipalrsquoın kroniklerindePers boylarının başkanı I Kyrosrsquoun adı geccediler)KuruluşuDoğununeski tarihindebirdoumlnemecisimgeleyen yeni krallığın kurucusu Kyros ileoldu

Kyrosrsquounbirlikleri553yılındaMediauumlzerineyuumlruumlduumller Savaş uumlccedil yıl suumlrduuml ve 550 yılındaPerslerin zaferiyle sonuccedillandı Astyagesrsquoinordusundaki Med aristokrasisi kendi kralınaihanet ederek ve onuKyrosrsquoa teslim ederek buzafere buumlyuumlk oumllccediluumlde katkıda bulundu KyrosAstyagesrsquoin başkenti Ekbatanarsquoyı aldı ve

Nabonidrsquoin kroniğinin belirttiği gibildquoEkbatanarsquonın altın guumlmuumlş ve buumltuumlnhazinelerine el konuldu ve goumltuumlruumllduumlrdquo MediabundanboumlylePersİmparatorluğununbirparccedilasıdurumuna geldi Kayrosrsquoun zaferi Persboylarında varlıklarını suumlrduumlren ilkel toplulukduumlzeninin kalıntılarının ortadan kalkışınıhızlandırdı Sınıflara boumlluumlnme yoğunlaştıFetihler koumlleliği canlandırdı Yeni devletinbaşında buumltuumln İran boylarının kendisine boyuneğdiğibirhuumlkuumlmdarbulunuyordu

Ganimete doymayan Kyros ve soylu sınıfıimparatorluğunsınırlarınıgenişletmeyeccedilalıştılarEkonomik bakımdan geri kalmış ve nuumlfusutemelolarakccedilobanboylardanoluşanİranKyrosdoumlnemindeyapılanseferlersonundadahauygaramaVIIyuumlzyılınsonuveVIyuumlzyılınbaşındadışsavaşlarvetoplumsalmuumlcadeleleryuumlzuumlndenzayıf duumlşmuumlş olan devletleri kendine bağladıAyrıca Babilonya Asurya Fenike ve oumltekiuumllkelerin tuumlccar ve tefeci ccedilevrelerinin YakınDoğursquoda halk ayaklanmalarını bastıracakekonomiyi guumlccedillendirecek ve uluslararası ticareti

geliştirecek tek bir imparatorluk bulunmasındaccedilıkarları vardı Kyrosrsquoun ordusunun yenidenoumlrguumltlenmesinin buumlyuumlk bir oumlnemi vardırDuumlzenli suumlvari birlikleri Pers ordularının enoumlnemli vurucu guumlcuuml durumuna geldiler KyrosD Anadolu ve Kapadokyarsquoyı ccedilabucak elegeccedilirdi 546 yılında Lydiarsquoyı yakıp yıktı veKresuumlsrsquouumln krallığın başkenti Sardesrsquote bulunandillere destan hazinelerini ele geccedilirdi Kısa birsuumlresonraKyrosEgekıyılarındabulunanGrekkentleri de aralarında olmak uumlzere hemenhemen buumltuumln Kuumlccediluumlk Asyarsquoya boyun eğdirdiHepsiniharacabağladılar

Mezopotamyarsquoyı doğu kuzey ve batıdankuşatan ve buumltuumln ticaret yollarını kesen Kyrosartık en oumlnemli duumlşmanı Geldani BabilonyarsquoyıdizegetirmeyiduumlşleyebilirdiBukonudabuumlyuumlkbir guumlccedilluumlkle karşılaşmadı Babil aristokrasisirahipleri tuumlccar ve tefecileri kapıları PersordusunaaccediltılarKendilerininkindendahagenişyeni bir imparatorlukta ticari ve mali işlerinigenişletebileceklerini duumlşuumlnuumlyorlardı 538yılındaBabilrsquoegirenKyroskralailesininbuumltuumln

uumlyelerini ortadan kaldırdı ve kendini Babilonyakralı ilan etti Bu olay dolayısıyla bir bildiriyayınlandıMetniguumlnuumlmuumlzeulaşanbubildirideKyros Babilrsquoin eski rejimini koruyacağınatanrılarına saygı goumlstereceğine ve kentingelişmesini destekleyeceğine ilişkin soumlzvermektedir

Sıra Mısırrsquoa gelmişti Mısırrsquoın fethi KyrosrsquoubuumltuumlnYakınDoğursquonunefendisiyapacaktıAmabu uumllkeye karşı buumlyuumlk bir savaş başlatmadanoumlnce Persrsquoin siyasal uumlstuumlnluumlğuumlnuuml pekiştirmekamacıylakuzeydoğuyadoğruyuumlruumlduumlOrtaAsyasteplerinde goumlccedilebe bir yaşam suumlren SakaMassaget boyları ona kahramanca karşıkoydularKyros529yılındaoumllduuml

Yerine oğlu Kambyses geccedilti Hayallerifethedilenuumllkelerin tuumlccar ve tefeci ccedilevrelerininhayallerine denk duumlşen Pers aristokrasisininamaccedillarını gerccedilekleştirmek isteyen buhuumlkuumlmdarın tutkularıbabasınınkindenccedilokdahageniş boyutluydu Egemenliğini Akdenizrsquoinbuumlyuumlk bir boumlluumlmuumlne Kartacarsquoya kadargenişletmek istiyordu Mısırrsquoa karşı giriştiği

savaş Mısır ve Grek metinlerindeanlatılmaktadır 525 yılında buumlyuumlk bir karaordusuna ve Fenikelilerrsquoin Kıbrıslılarrsquoın veSamunlularrsquoınsağladığıbirdonanmayadayananKambyses Mısırlılarrsquoı Pelysionrsquoda (Per-AmunTell-Farama) bozguna uğrattı Buumltuumln uumllkeyi elegeccedilirdikten ve Mısırrsquoın oumlzguumlrluumlğuumlnuuml savunmakiccedilinMısırrsquoınyaptığıbuumltuumlngirişimleriacımasızcabastırdıktan sonra Kambyses zenginlikleridillere destan Kartaca ve Etyopyarsquoya birccediloksefer yaptı Ama bu kez başarıya ulaşamadıSeferlerinden birinde Mısır Pers egemenliğinekarşıayaklandıKambysesayaklanmayışiddetlebastırdıXXVISuumllalersquoninsonfiravunuolanIIIPsammetik kırım sırasında oumllduuml Kyros veKambysesrsquoin yaptıkları fetihler sonucu ortayaccedilıkan uccedilsuz bucaksız imparatorluk sağlam vekalıcı bir temele oturmuyordu ccediluumlnkuumlimparatorluk uumllkelerinde yaşayan uluslar veboylar kendi başlarına yaşıyordu aralarındasağlamekonomikilişkilervebirdilbirliğiyoktu

4 ldquoMuumlneccimlerinrdquo (ldquoBuumlyuumlcuumllerinrdquo) isyanı

ve Hystaspesrsquoin oğlu I Dariusrsquoun fetihleriUumllkenin buumltuumln guumlccedillerinin aşırı geriliminigerektiren sonu gelmez savaşlar bizzat İranhalkını ve fethedilmiş uumllkelerin halklarınıhoşnutsuzluğa duumlşuumlrmuumlştuuml Krallık iktidarınınmerkezicircleşmeeğilimineduumlşmanolansoylusınıfve rahipler bundan yararlandılar KambysesMısırrsquodan Guumlney seferlerine başladığı sıradaİran boyları Mediarsquoda isyan etti ayaklanmaPerslerin ele geccedilirdiği buumltuumln topraklara yayıldıve imparatorluğu yıkacak duruma geldiAyaklanmanın oumlnderleri Med rahiplerindashldquomuumlneccimlerrdquo ldquobuumlyuumlcuumllerrdquondash ve doğuştansoylusınıfınbazıuumlyeleriydiHareketinbaşındaKambysesrsquoin kardeşi Prens Bardiya olduğunuileri suumlren rahip Gaumata bulunuyordu OysaKambyses savaşa ccedilıkarken kendi yokken tahtıele geccedilirmesinden korkarak kuumlccediluumlk kardeşinioumllduumlrtmuumlştuuml Ayaklanmanın amacı kuşkusuzMedlerrsquoi iktidara getirmek ve Perslerrsquoin etkisinizayıflatmaktı

Durumu haber alan Kambyses asilerlehesaplaşmak amacıyla Media uumlzerine yuumlruumlduuml

ama 523 yılında yolda oumllduumlVe oumlluumlm koşullarıkaranlıktakaldı

Ayaklanmayı Akhaimenid hanedanındanHystaspesrsquoin (521-486) oğlu I Darius bastırdıRahipleri Mediarsquoda yendikten ve sahteBardiyarsquoyı idam ettirdikten sonra ccedilok ulusluimparatorluğun hemen hemen buumltuumlneyaletlerinde patlak vermiş ayrılıkccedilı veoumlzguumlrluumlkccediluuml hareketlere karşı suumlrekli birmuumlcadeleye girmek zorunda kaldı OumlrneğinMargianrsquoda (Tuumlrkmenistanrsquoda Murgat vadisiboumllgesi)522yılındahemenhemenbuumltuumlnhalkınkatıldığı buumlyuumlk bir ayaklanma ccedilıktı Dariusrsquounbuyruğu uumlzerine goumlruumllmemiş bir şiddetlebastırıldı ccediluumlnkuuml ayaklanmanın ulusal niteliğiPerslere ayrılıkccedilı isyanlardan daha tehlikeligoumlruumlnmuumlştuumlBuolaylarDariusrsquounBehistunrsquodaki(Bagistan)uumlnluumlkayayazıtındaanlatılır

Ayrılıkccedilı isyanları ve halk ayaklanmalarınıkanla boğduktan sonra Darius oumlnemlireformlara giriştiAmacı devleti guumlccedillendirmekayrılıkccedilı hareketleri daha başında ezmek vetarımın zanaatların ve ticaretin gelişmesine

katkıdabulunmaktı

5 Darius İmparatorluğu Huumlkuumlmdarimparatorluğunu sayısız kaynaklara goumlredeğişen (20 ve daha fazla) vesatraplık adıverilen eyaletlere boumllduuml Kralın muumllkuuml olarakkabul edilen toprak uumlzerinde ccedilalışantoplulukların kullanımına verilmişti Satraplıktarihsel suumlreccedil iccedilinde oluşmuş ve halkı belli biretkin gruptan olan bir boumllgeyi kapsıyorduSatraplığın başında kral tarafından atanan vesatrap adı verilen bir vali bulunuyordu Satrapbuumltuumln youmlnetimsel ve hukuksal yetkilere sahiptiama birccedilok eyalette iccedilişleri bir oumllccediluumlye kadaryoumlnetenfakatsatrapabağımlıolanyerliyoumlneticibırakılmıştı Darius genel olarak geleneklerinedokunarak halkı tedirgin etmemek amacıylasatraplıklarda yerel youmlnetim hukuk ve tapınmabiccedilimlerini olduğu gibi korumuştu Satrapındışında her eyalete merkez youmlneticilerinedoğrudan doğruya bağlı bir garnizon komutanıatıyordu Bundan amaccedil bir yandan işarkadaşlarının ccedilalışmalarından sorumlu tutulan

memurların denetimini guumlccedillendirmek biryandandaboumllgelerinaynızamandasatraplarınyadagoumlzuumlyukardakomutanlarınbuumltuumlnayrılıkccedilıgirişimlerini oumlnlemekti Darius bundan başkaajanları satrap ve komutanları izleyen geniş bircasuslukşebekesikurmuştu

Satraplıklar mal ya da para olarak ya dahem mal hem para olarak vergi oumlduumlyorlardıDariusrsquounbutuumlryıllıkgeliri14560talentrsquotiTekbaşına Mısır 120000 Pers savaşccedilısınıbesliyordu

Hem ticareti geliştirmek ve satraplıklararasındaki ilişkileri yakınlaştırmak hem destratejik amaccedillarla buumlyuumlk yol yapımlarınagirişildi Bunların en oumlnemlisi Dicle ve FıratrsquoıgeccedilerekEphesosrsquouSusarsquoyabağlayan2400kmuzunluğundaki ldquokral yolurdquoydu Bir başka yolBabilrsquoi Hindistanrsquoa bağlıyordu Yollara oumlzenlebakılıp korunuyordu Her 20 kilometredeyanlarında hanlarıyla birlikte bir konak yerivardı Dariusrsquoun eskiden Mısır KraliccedilesiHatşepsutrsquoun buyruğu uumlzerine kazılan veAkdenizrsquoi Kızıldenizrsquoe bağlayan bir kanalın

onarımıylailgilibiryazıtıbulunmaktadırDarius ticareti desteklemek Pers

İmparatorluğunun ekonomik hayatınıduumlzenlemek amacıyla bir para reformu yaptıldquoDarikrdquo adı verilen tek bir altın para getirildiParanın ldquodarbrdquo hakkı yalnızca krala aittiSatraplara ve yerli youmlneticilere guumlmuumlş ve bakırparaccedilıkarmakyetkisiverilmişti

Dariusrsquoun merkezicircleştirme eğilimi yaptığıaskericirc reformda buumltuumln accedilıklığıyla goumlruumlluumlr Hersatraplıktahergarnizondabulunacakbirliklerinsayısını bizzat kendisi saptıyordu uumlstelikgarnizonda bulunacak asker (sapancı yaycısuumlvari vb) sayısını da kendisi bildiriyorduOrduların ve garnizonların ccedilekirdeğini genelolarakPersleroluşturuyorduerleriseccedileşitliboyve uluslardan sağlanıyordu Genel olarakPerslerin buumltuumln imparatorlukta ayrıcalıklarıvardı Askerlik dışında başlıca işleri tarım vehayvancılık olan Pers boyları Herodotosrsquounaktardığına bakılırsa vergi ve angarya ileyuumlkuumlmluumldeğildi

I Dariusrsquoun askericirc ve youmlnetimsel reformları

ve birccedilok buumlyuumlk ekonomi merkezinin varlığıodaknoktalarıbaştaBabilolmakuumlzeredoğununbelli başlı kentleri olan iccedil dış ve transitticaretinin gelişmesine katkıda bulunduBuralarda satraplıkların vergi toplama işinikiralayan ve bu yasallaşmış soygunla halkısoumlmuumlrerek buumlyuumlk servetler yapan tefeci maliortaklıklar kuruldu Bankalar buumlyuumlk faizkarşılığında youmlnetici ccedilevrelerini ve hatta Persİmparatorluğununeyaletlerinden tuumlmuumlnuumlparacadestekliyorduKiralamaveticaretişlerindenakılalmaz karlar sağlayan tuumlccarlar ve tefecilergeniş saldırı tasarılarında ve iccedil reformlarında IDariusrsquoaetkinbirşekildedestekoluyorlardı

6PersİmparatorluğununccediloumlkuumlşuumlYoumlnetimioumlrguumltlediği sırada Darius imparatorluğunugenişletmeyi suumlrduumlruumlyordu Batıda AfrikarsquodaSirenaik veBarkarsquoyı topraklarına kattı doğudaHarezm Sogdian Baktrian vb Orta Asyaboumllgelerini ele geccedilirdi Baktrian satraplığıPerslerin doğu topraklarının merkezi durumunageldi Burayı genel olarak huumlkuumlmdarın

akrabaları youmlnetiyordu S Tolstovrsquounaraştırmaları MOuml VIII ve VI yuumlzyıllararasındaHarezmrsquodeAralGoumlluumlrsquonuumln guumlneyindekoumlleci bir devletin ve daha guumlneyde debirincisine bağlı Sogdian Krallığının kurulmuşolduğunu doğrulamaktadır Ayrıca Baktrian veMargianrsquoda politik kuruluşlar ortaya ccedilıkıyorduSovyet arkeologlarının ortaya ccedilıkardığı buumlyuumlkHarezm kentleri ve sulama şebekeleri budevletinguumlcuumlnuumlnsessiztanıklarıdırBudevletinekonomisinin temeli o sıralar sulamalı tarımadayanıyordu Pers İmparatorluğunun yuumlkselmedoumlneminde Hazerm Sogdian Baktrian veMargianrsquoı kapsamasına karşın Hazermrsquoinbağımlılığı biccedilimsel bir bağımlılıktı ccediluumlnkuumlkralları goumlccedilebe Saka ve Massaget boylarınınoluşturduğu guumlccedilluuml konfederasyonda yeralıyorlardı Bu konfederasyon Orta Asyarsquodakiegemenliklerini sağlamlaştırmak iccedilin Aralboumllgesindeki boylarla savaşan Perslere kafatutuyordu Oumlnce Kyros 529 yılında sonra IDarius 517 yılında Sakalar ve Massagetlerrsquoekarşı başarısızlıkla sonuccedillanan savaşlar accediltılar

DariusrsquounBehistunyazıtındaSakalarrsquoınkralınıntutsak edilmesinden soumlz etmesine karşın sonuccedilboumlyledir Orta Asyarsquodaki topraklarına yeni biryol accedilmak ve Massagetlerrsquoe batıdan saldırmakamacıylaDariusKafkaslarrsquoaveKafkasoumltesirsquoneKaradeniz kıyılarında yaşayan İskitlerrsquoe karşı513 yılında bir sefer yaptı Buumlyuumlk birbaşarısızlığauğradıOumlzguumlrluumlklerineduumlşkuumlnİskitboylarıgerillataktiğinebaşvurdularHafifsuumlvarimuumlfrezeleriPers ordusunu ıssız steplere ccedilekiyorve bu arada oumllduumlruumlcuuml darbeler indiriyorduDuumlşmanla duumlzenli bir savaşta karşılaşmaktanumudunu kesen ve birliklerinin hastalıklaryiyeceksizlik ve ccedilarpışmalar yuumlzuumlndenkırıldığınıgoumlrenDariusbirbaşarıkazanamadanKuumlccediluumlkAsyarsquoyageridoumlnduumlBunakarşılıkdahasonra Trakyarsquoyı Makedonyarsquoyı ve Egeadalarınıelegeccedilirmeyibaşardı

Persler V yuumlzyılın başında KıtaYunanistanrsquoını egemenlikleri altına almayıdenedilerAmakuumlccediluumlkGrekdevletlerisaldırganakararlı bir şekilde karşı koydular ağır darbelerindirerek bağımsızlıklarını korudularMOuml 490

yılında Perslerrsquoi Marathonrsquoda ağır bir yenilgiyeuğrattılar Bundan on yıl sonra 480 yılındaGreklerrsquoe buumlyuumlk bir orduyla saldıran Dariusrsquounoğlu Kserkses (486-465) oumlnce Salamin adasıyakınlarında denizde sonra Plataia (Boiotia)oumlnuumlnde karada yenilgiye uğradı Persler artıkyenilmez değillerdi Alabildiğine karışıkoumlgelerden kurulmuş birlikleri istilacılara karşıanayurtlarını savunmak bilinciyle guumlccedillenenkuumlccediluumlk Grek muumlfrezelerinin uumlstesindengelemiyordu Kyros ve Kambysesrsquoin ordularıbuumltuumlnluumlkleri ve ccedilıkar ortaklıkları nedeniyleguumlccedilluumlyduumller Oumlzellikle egemenlik altına alınmışuluslardan oluşan ardıllarının orduları nePerslerin fetihleriyle ne de guumlccedillerininpekişmesiyleilgiliydilerArtakserkses(465-425)ve II Darius doumlnemlerinde Pers askericirc veyoumlnetimselaristokrasisiilefethedilmişboumllgelerinhalkları arasındaki karşıtlık iyice yoğunlaştıAşırı vergiler ağır angaryalar vergimuumlstelzimlerininyolsuzluklarıPerslereolankinikamccedilılıyor ve karma ordularını guumlccediltenduumlşuumlruumlyordu Saray entrikaları karışıklıklar

strapların ayrılıkccedilı isyanları memurlarınyolsuzlukları Akhaimenidlerin devletininduumlzeninibozuyorduIIArtakserkses(405-359)387 yılında Sparta ile yaptığı lsquoAntalkidasrdquobarışıyla Perslerin Ege Denizi havzasındakidurumlarını bir suumlre iccedilin sağlamlaştırdı amaimparatorluğun başka boumllgelerinde ayaklanmave isyanları bastırmak zorunda kaldı 405yılında huumlkuumlmdarlığının başında Mısır Persİmparatorluğundanayrıldıvebağımsızlığı65yıl(340rsquoa kadar) savundu 401 yılında IIArtakserksesrsquoin kardeşi Frigya ve BuumlyuumlkKapadokya satrabı Genccedil Kyros tahtı elegeccedilirmek iccedilin ayaklandı Ama KunaksaSavaşındayenildiveoumllduuml

Pers İmparatorluğunun ccediloumlkuumlşuuml giderekhızlanıyordu IIIArtakserksesMısırFenikeveKıbrısrsquotaki ayaklanmaları guumlccedilluumlkle bastırdı IIIDarius (338-330) zamanında Akhaimenidlerinimparatorluğu Makedonyalıların kurduğu yenibir koumlleci devletin saldırısına uğradıİmparatorluğun yıkılışının koşulları bundansonrakiboumlluumlmlerdeayrıntılarıylaincelenecektir

7 İranrsquoın uygarlık ve dini Orta Asyauluslarının ve İranrsquoın dini uumlzerine yapılacakincelemeler bağlamında elimizde kutsal kitapAuesta Herodotos ve Plutarkhosrsquoun yazıları veAkhaimenidler doumlneminden kalma bazı yazıtlarvar İlkel İran dini doğayla yaptığı savaştainsanın guumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml yansıtıyordu Boylarkutsal hayvanlara oumlrneğin koumlpek ve oumlkuumlzetapıyorlardı İranlılar ve oumlteki ulusların bu tuumlrinanccedilları totemciliğin bir kalıntısıdır Oumlnemlitanrılarına gelince bunlar doğa guumlccedillerinisimgeliyorlardı En yaygın tapınma toprakgoumlkyuumlzuumlsuateşkuumltlerineyoumlneliktiAteşkuumlltuumlİranboylarınınAhuramazda(GrekccedileldquoOrmuzdrdquo)dininesıkısıkıyabağlıydı

Yıldız kuumlltuumlnuumln oumlzellikle tanrı MithrarsquoylasimgelenenguumlneşinoumlnemlibiryerivardıMithradini tarım ve hayvancılığa bağlıdır DoğanınuumlreticiguumlccedillerininsimgesiolanMithradahasonraoumlluumllerin koruyucusu ve savaş tanrısı durumunageldiEski İrandininde tapınakyoktuToumlrenlerndashdualar ve kurbanlarndash uygun goumlruumllen yerlerdeyapılıyordu

Daha sonra soumlylenceye goumlre Zarathustra(Zerduumlşt) tarafından kurulan devlet dinine oumlzelbir oumlnem verildi Birccedilok bilgin Zoroastrizmirsquoin(Zarathustra dininin) Orta Asyarsquoda dahadoğrusu Hazermrsquode doğduğu kanısındadır Budinin belirgin bir duumlalist oumlzelliği vardır Işık veiyilik tanrısıAhuramazda (Huumlrmuumlz) karanlıklarve koumltuumlluumlkler tanrısı Ahrimanrsquola (Ehrimen)suumlrekli savaş halindedir Birincisi insanlaraerdemi ve duumlzeni tarım ve zanaatları oumlğretirikincisiheryerekoumltuumlluumlkvekarışıklık tohumlarıeker Her inanccedillı insan oumlyleyseAhuramazdarsquonın yasalarına sıkı sıkıya uymakmerhamet iccedilinde yaşamak krallara itaat etmekyorulmadan tarım ve hayvancılıkla uğraşmakzorundadır bu davranışları Ahuramazdarsquonınzafereulaşmasındansonraoumlduumlllendirilecektir

Bu duumlalizm yoksul yığınlar uumlzerindekiuumlstuumlnluumlkleriniyasallaştırmakisteyenvarlıklılarıntoplumsal ve siyasal eğilimlerini accedilıkccedila dilegetirirken bunu ldquoışıkrdquo ve ldquobağlantırdquo ilkesininsimgesi olarak sunmaktadır Soumlz konusu dininmonarşinin iktidarına mutlak itaat ve egemen

sınıfların yararına uysal bir ccedilalışmabuyurmasınınnedeniiştebudur

YapıveheykellerebakarakeskiİransanatınailişkinbirfikiredinebilirizSusakrallıksarayınınkalıntıları Persepolis sarayının yuumlz suumltunlusalonu gibi guumlnuumlmuumlze ulaşanmimari oumlrnekleribusanatınulusalniteliklerinikoruyarakPerslertarafından fethedilmiş daha gelişmiş uluslarınyapıtlarından esinlenmiş olduğunugoumlstermektedir Oumlrneğin yuumlz suumltunlu sarayduumlşuumlncesiMısırlılarrsquodan Susarsquonın okccedilular efriziAsuryarsquodan dolma topraklar uumlzerine sarayyapmak ve alccedilak-kabartmalarla bezenmeleriduumlşuumlncesi kuumlccediluumlk Asyarsquodan alınmıştır Amagenel olarak kendine oumlzguuml bir karakteri olanoumlzguumln bir sanattır I Dariusrsquoun Susa sarayıylailgili yazıtı sarayın İyonyalı MısırlıBabilonyalı Lidyalı vb tutsaklar tarafındanyapıldığını anlatır Akhaimenid hanedanınındespotları yaptırdıkları devsel yapılardaimparatorluklarının guumlcuumlnuuml ve zenginliğinisergilemektedirler

Bazı kısa yazıtlar ve kil tabletler uumlzerine

yazılmış belgeler dışında eski İran bize hiccedilbiryazınsal yapıt bırakmamıştır bu nedenlePerslerin bir edebiyatları olduğunu duumlşuumlnmekoldukccedila guumlccediltuumlrYalnızca OrtaAsya veYakınDoğu uluslarının yarattığı oumlrneklerin etkisindegelişmişolduğuduumlşuumlnuumllebilirKyrosrsquotanitibarenAkhaimenidlerin kullandıkları ccediliviyazısınınkaynağı hiccedil kuşkusuz Mezopotamyarsquoydı Buyazı oumlzellikle resmicirc krallık yazıtlarındakullanılıyordu Darius doumlneminin metinlerininccediloğu Aramicirc dilinde yazılmıştı Bilginlertarafından hemen hemen yeniden duumlzenlenenİran takvimi de Babil etkisine tanıklıketmektedir

Akhaimeniduygarlığındanbildiğimizpekazşey belli bir seccedilmeciliği (eklektizm)kanıtlamaktadır Ganimetle birlikte oumltekiulusların kuumlltuumlrel yapılarını devşiren devletinaskericirc niteliğiyle accedilıklanabilir bu durumAmaaynı zamanda Pers İmparatorluğu Doğuuygarlıkları ilebu ilişkiler sonucuzenginleşmişolan Klasik İlkccedilağ uygarlığı arasındakiyakınlaşmayakatkıdabulunmuştur

ONSEKİZİNCİBOumlLUumlM

HİNDİSTAN

1Uumllke ve halkMısır veMezopotamyarsquonıntersine Hindistan doğal koşullarının değişiklikvekarmaşıklığıylabelirginleşir

GuumlneyAsyarsquodayeralanHindistanikioumlnemliboumllgeye ayrılırGuumlneyve kuzeyBirinci boumlluumlmDekkan (Hindustan) yarımadasını ikinci boumlluumlmise kıta boumlluumlmuumlnuuml kapsar Hindistan oumltekiuumllkelerdenduumlnyanınenyuumlkseksıradağlarıolanHimalayalar ve başka uluslarla ulaşımıguumlccedilleştirendenizlerleayrılır

Hindistanrsquoın iklimi sıcak olduğu iccedilinekonomik hayatın en oumlnemli etkenlerinden birisu kaygısıydı Yaz (temmuz ağustos) yağmur

mevsimidir ama yağış yoğunlukları boumllgelerarasında eşit değildir Kuzeydoğu ve kıyıboumllgelere bol bol yağar kuzey-batı ve iccedilkesimler daha az yağış alırlar birccedilok yerlerdeyağmur tarım iccedilin yeterli değildir sulamayızorunlukılar

Hindistanrsquoın akarsuları oldukccedila boldurırmakların ccediloğunun duumlzeni belirsizdir hızlıakıntıları vardır dar boğazlarda tıkanıp kalırlarİlkccedilağdayalnızcaİndusveGanjnehirlerinin(vekollarının) bir ekonomik değeri vardı Oumltekiakarsularsulamaveulaşımdayararlıolmuyordu

Doğal engeller (dağlar balta girmemişormanlar)Hindistanhalklarınınkendiaralarındailişki kurmalarına engel oluyordu bu nedenlegelişmeleri ccedilok değişik biccedilimlerde ve hızlagerccedilekleşti Hindistanrsquoın değişik boumllgelerinininsanları birbirlerinden dış goumlruumlnuumlşleriyle deayrılırlar Boumllgesel diller de ccedilok farklıdırHindistanrsquodaikidilailesivardırHint-AvrupaveDravit Birinci grubun dilleri genel olarakHindistanrsquoın kuzeyinde ikinci ailenin dilleriguumlneyde konuşuluyordu Kuzeydeki halkların

dil bakımından sınırın oumltesindeki uluslarlaakraba oluşu genellikle Hint-Avrupa dillerikonuşan ilkel toplulukların Hindistanrsquoagoumlccedilleriyle accedilıklanmaktadır KuzeybatıHindistanrsquoın ldquoArilerrdquo adı verilen halklarıgenellikleişgalciolarakkabuledilirAmabilimduumlnyası uumllkeyi ne zaman istila ettiklerinikoumlkenlerini ve istilalarının karakterini henuumlzsaptamışdeğil

2 Harampa uygarlığı İlkccedilağın en eskidoumlnemlerinde Hindistanrsquoda insanlar yaşıyorduHindistanuygarlığınilkocaklarındanbiridir

MOuml III bin yıllarında uumllkeninkuzeybatısındaki İndus havzasında guumlzel biruygarlıkccediliccedileklendiHintlilerdahaozamanlardatarım ve hayvancılıkla uğraşıyor ve madenleriişlemeye başlıyordu Bu durum onlara toprağıbuumlyuumlkoumllccediluumldedeğerlendirmekolanağısağladı

Halk tahıl (arpa buğday) ekiyor sebzecilik(kavun) yapıyor ve meyve ağaccedilları (hurma)yetiştiriyordu ilk pamuk yetiştirenlerHintlilerdir Doumlrt ya da beş bin yıl oumlnce İndus

vadisi daha nemliydi tahıl sulanmayantopraklarda da yetişebiliyorduAyrıca belki detaşkınlarzamanındanemlenenbalccedilıklıtopraklarıdaekiyorlardıBelkisulamadayapılıyorduamahenuumlz bunun yadsınmaz kanıtları bulunamadıHayvan yetiştiriciliği (koyun sığır domuzhoumlrguumlccedilluumlk oumlkuumlz vb) ekonomide oumlnemli bir roloynuyordu

MOuml III binin sonunda ve II binin başında(Harappauygarlığınıngelişimdoumlnemi)Hintlilerbronz metalurjisini biliyorlardı bu metalle işaraccedilları(orakbaltaccedilapatestere)silah(hanccedilerok temreni mızrak) guumlnluumlk eşya (bıccedilak kapkacak ustura ayna) yapıyorlardı Oumlteki zanaatdalları (yuumln eğirme iplikccedililik dokumacılıktuğlacılık ccediloumlmlekccedililik kuyumculukmuumlcevhercilikvb)yuumlksekbirduumlzeyeulaşmıştıİthal edilen ham maddelerden uumlretilen terazitaşlarımuumlhuumlrlervedeğişikeşyalarHindistanrsquoınoumlteki boumllgeleriyle olduğu gibi yabancı uumllkelerledeticaretilişkileriolduğunugoumlstermektedir

Hiyeroglif kakmalı 2000rsquoden fazla muumlhuumlrbulunduBuumltuumlnccedilabalarakarşınbuyazıneyazık

kihenuumlzccediloumlzuumlmlenemediHarappa uygarlığının en oumlnemli merkezleri

kentlerdi İndus vadisinde MOuml 4000 yıllarınaait onlarca kentin kalıntıları bulundu Bukentlerin en oumlnemlileri uygarlığa adını verenHarappa ve Mohendjo-Daro idi Nuumlfusları onbinlere varan buumlyuumlk kentler ırmakların kıyı veyamaccedillarınayayılıyorveccedilevreboumllgeyeegemenoluyordu Duumlz yolları birbirlerine dikeykesiyordu Bir ya da iki katlı evleri pişmiştuğladanyapılıyordudışgoumlruumlnuumlşlerigoumlsterişsizve tekduumlzeydi ama konforları eksik değildiYıkanılacak oumlzel yerleri ve ccedilok basitkanalizasyonları vardı Kent şebekesine bağlıolan kanalizasyonlar doumlnemleri iccedilin ccedilokoumlnemlidirKentlerinmerkezinindışındatapınakve youmlnetim binalarını tahıl silolarınıdeğirmenleri ve işccedililerin evlerini koruyan surlarvardı

Elimizde bulunan veriler MOuml III binyıllarından itibaren İndus vadisinde kuumlltuumlrduumlzeyi bakımından Mezopotamya ve Mısırtoplumlarındanhiccedilbirkonudagerikalmayanbir

koumlleci toplumun yaşadığını duumlşuumlnmemizeolanaksağlamaktadır

MOuml II bine doğru bu uygarlık gerilemeyebaşladı sakinleri herhalde Harappa veMohendjo-Darorsquoyu terkettiler Harappauygarlığının kuzeydoğudan gelerekHindistanrsquoıistila eden Hintndash Avrupalı istilacı Arilertarafından yıkıldığı sanılmaktadır Ancak bunudoğrulayacak yeterli kanıt yok Zaten Harappauygarlığı tamamen yıkılmadı ccediluumlnkuuml Hint tarihiiccedilinde daha sonraki doumlnemlerin uygarlıklarınasıkısıkıyabağlıdır

3 MOuml II binin ortalarından I bininortalarına kadar Hindistan Daha oumlncekidoumlnemin incelenmesi iccedilin elimizde maddikalıntılar olduğu halde bu doumlnemle ilgilikaynaklar yazılardır Bunlar dinsel duumlşuumlncelerikapsayan metinler(Vedalar) ve epik şiirlerdir(Mahacircbhacircrata ve Racircmacircyana) Bu iki tarihseldoumlnem arasında doğrudan bir bağıntıhissetmiyoruz Zaten yazınsal kaynaklarınverilerioumlzellikleoumltekiboumllgelerle(Ganjrsquoınyukarı

havzasıveHimalayarsquonınetekleri)ilgilidirHindistan demir ccedilağına bu doumlnemde geccedilti

Daha sağlam ve daha elverişli demir aletlerkullanarak daha guumlccedilluuml bir şekilde orman veccedilengel accedilmaya girişebilirler ve daha serttoprakları işleyebilirlerdi aynı şekilde sulamavekurutmaişleriilemeslekleringelişmesibuumlyuumlkoumllccediluumlde kolaylaşmıştı Ganj havzası ortaHindistantopraklarıgenişoumllccediluumldeişleniyordu

Harappa doumlnemiyle ilgili olarak bir koumllecitoplumun varlığından ancak varsayımlakonuşabilmemize karşın bu toplumun soumlzkonusu yeni doumlnemde var olduğunu kesinliklesoumlyleyebilirizVedalarrsquoın eskisi olanRig Vedabirccedilok koumlle olduğuna tanıklık etmektedirKoumlleler koumlkende ldquoduumlşmanrdquo ldquodavetsiz misafirrdquoanlamına gelen ldquodacircsyardquo soumlzcuumlğuumlyletanımlanıyordu Bu da ilk koumllelerin savaştutukluları olduklarını kanıtlamaktadır Dahasonra yoksul duumlştuumlkleri iccedilin kendioumlzguumlrluumlklerini ve ccedilocuklarının oumlzguumlrluumlklerinisatan eski oumlzguumlr insanlardan kaynaklanankoumllelik geldiKoumlle kadınların ccedilocukları da koumlle

sayılıyorduKoumlleler sahiplerinin mutlak malıydı Bunlar

satılabilir armağan olarak ya da ccedileyiz olarakverilebilirlerdi Herhangi bir işteccedilalıştırılabilirlerdi Koumlleliğin ortaya ccedilıkmasıylatoplum hemen yapısal değişikliğe uğramadıbelli bir suumlre geccedilti ama bu evrim başladığızaman ilkel topluluk duumlzeninin ccedilok guumlccedilluumlkalıntıları devam etti ve oumlzellikle topluluğunkendisiinatladirendi

Toplum sınıflara boumlluumlnuumlnce devlet ortayaccedilıktı Kabile youmlnetiminin dizginlerini aristokrasiele geccedilirdi koumlleleri ve topluluğun en yoksuluumlyelerini itaat altında tutabilmek iccedilin bundanyararlandıBoybaşkanlarındashyaniracalarndashbirtuumlrkrala doumlnuumlştuumllerAma bu koumlleci devletler eskikabileyeoumlzguumlyapılarınıve topluluğaoumlzguumlilkeldemokrasininoumlgeleriniuzunsuumlrekorudular

Sınıflar oluştukccedila oumlzguumlr insanlar arasındakieşitsizlik giderek daha ccedilok ortaya ccedilıkmayabaşladı ve bu durumu onaylayan bir hiyerarşioluştu Oumlzguumlr insanlar doumlrt ldquovarnardquo ya (bunagenel olarak ldquokastrdquo adı verilir) ayrılıyordu

Doğuştan soylular ile tribuumlnuumln soyluları ikivarnarsquoyı oluşturuyorduBrahmanlar vekşatriyalarBirincisinerahiplerikincisineaskericircaristokrasi bağlıydıToplulukların buumlyuumlk oumlzguumlrinsanlar yığını vekyalar (vesiya) varnasınıoluşturuyordu Topluluk iccedilinde bir şeye sahipolmayan tribuumlnuumln kararlarına ve dinseltoumlrenlerine katılma hakkı olmayan oumlzguumlryabancılar son varnanınsudralarrsquoın kapsamınagiriyordu ldquoUumlyerdquo olmadıkları iccedilin ldquobir kezdoğmuşrdquokabul ediliyorlardıSudralarOysa uumlstvarnaların uumlyeleri ldquoiki kez doğmuşrdquosayılıyorlardı Bu ldquoikincirdquo doğuş iccedilin giriştoumlrenlerivardıBirvarnanınuumlyesioluşdoğumlabelirlendiğiiccedilinbirvarnadanbirbaşkavarnayageccediliş genellikle olanaksızdı değişik varnanınuumlyeleri arasında evlilik ccediloğunluklayasaklanmıştı Varnalar yasalar karşısında aynıhaklara sahip değildi aşağı varnaların uumlyeleriaynısuccediluişleyenuumlstvarnanınuumlyelerindendahaağırcezalarauğruyordu

Brahmanizm ilk koumlleci Hint toplumunundiniydi İlkel topluluk duumlzeni doumlneminin dinsel

inanccedilları (bunlar bize kısmenVedalararacılığıyla ulaşmıştır) doğa guumlccedillerinintanrılaştırılmasınaveanimizmedayanıyordubuoumlgeler yeni toplumun gereksinimlerineuyduruldular Tanrılar kralın ve soylu sınıfınkoruyucuları olarak kabul ediliyorlardıRuhgoumlccediluuml(tenasuhruhunbirbedendenbaşkabirbedene geccediltiği ve birccedilok bedenleri sonsuzcacanlandırabileceği inancı) duumlşuumlncesi rahiplertarafından oumllen kişinin ruhunun toplumsalduumlzeyiyuumlksekbirinsanınbedeninegeccedilmesininsoumlz konusu kişinin davranışlarına bağlı olduğuşeklinde yorumlanıyordu Demek ki kendiniezen boyunduruktan yaşadığı koumltuuml yaşamkoşullarında bizzat yoksul insan sorumluyduBrahmanizm devleti kutsal bir kurum halinegetiriyor krallığın kişiliğini kutsallaştırıyor vetoplumsal eşitsizliği (varnalar duumlzenini)onaylıyordu Yavaş yavaş karmaşık bir ayinyoumlntemi doğdu ve dinin ccedileşitli goumlrevlerininyerine getirilmesi oumlzel bir hazırlıkgerektiriyordu

Devletin boumlluumlnuumlşuuml ve tribuumllerin ccedilokluğu

nedeniyle Brahmanizmin diğerlerine uumlstuumln birtanrısıyoktubudinbirccedilok tanrılarhiyerarşisinikapsıyordu Buumlyuumlk tanrı kimi zaman doğaguumlccedillerinin simgesi olan Siva (bu tanrı aynızamanda en eski bereket tanrılarıyla dailişkilidir) kimi zaman da var olan her şeyinkoruyucusu ve guumlneşin en eski simgelerindenbiri olan Vişnu idi Dinbilimciler tanrılarduumlzenininbaşınaduumlnyanınyaratıcısıBrahmarsquoyıgeccedilirmeye ccedilalıştılar ama bu kuumlltuumlruumlnyerleşmemişolduğugoumlruumlluumlyor

4 M OumlV ve IV yuumlzyıllarda HindistanMOumlIbininyarılarındaHintdevletleriarasındasonugelmezsavaşlarccedilıktıUumlretimguumlccedillerininvekoumllelik ilişkilerinin gelişmesi tribuuml duumlzenininkalıntılarını ortadan kaldırdı ve devletleredespotikbirnitelikkazandırdıIbininortasındaKuzey Hindistanrsquoda bağımsız buumlyuumlk devletsayısı belli bir oumllccediluumlde azalmıştı ve bu azalmaguumlccedilluumllerin guumlccedilsuumlzleri yutması şeklinde devamediyordu

En guumlccedilluumller ndashKosala ve Magadhandash arasında

başlayan uzun savaş ikincisinin zaferiylesonuccedillandı MOuml IV yuumlzyılın ortasındaMagadharsquonın krallarının egemenliği buumltuumlnGanjhavzasına ve Orta Hindistanrsquoın bir boumlluumlmuumlneyayıldıMagadhaHindistanrsquoınenoumlnemlidevletioldu

MOuml I binin ortalarında Hindistan başkauumllkelerle olan ilişkilerini ccediloğalttı VI yuumlzyılınsonundaPersKralıIDariusİndusvadisininbirboumlluumlmuumlnuuml egemenliği altına aldı ve bir Hintsatraplığı Akhaimenidler İmparatorluğunakatıldı Yabancı gezginler denizciler tuumlccarlarHindistanrsquoı daha sık ziyaret etmeye başladılarDağlık boumllgelerde guumlneşin kavurduğu ccediloumlllerdeya da uccedilsuz bucaksız denizlerde yapılan uzunyolculuklardan sonra uumllke onlara olduğundandaha zengin daha masalsı goumlruumlnuumlyorduDinleyicileri etkilemek iccedilin bu konuda oumlykuumlleruydurdukları da oluyordu Boumlylece 2000yıllarına doğru Hindistan ldquobir harikalar uumllkesirdquoolarakduumlşuumlnuumllmeyebaşlandıVebusonderececanlıefsanebiroumllccediluumldeguumlnuumlmuumlzekadaryaşadı

Hindistanrsquoın zenginliklerinin bu abartmalı

değerlendirmesi başka etkenlerle birlikte Persİmparatorluğunu yıkan Makedonyalılar veGrekleri MOuml 327 yılında bu uumllkeyi işgalekışkırttı Hindistanrsquoın kuzeybatısında hiccedilbirsiyasal birlik yoktuMakedonya Kralı İskenderbirbirleriyle ccedilekişen bazı Hint krallarıyla birantlaşmayapmayıbaşardıBoyuneğmeyikabuletmeyenPencaprsquoınenguumlccedilluumlhuumlkuumlmdarlarındanbiriolanPoruszorlubirsavaştayenildiİskenderdaha doğuya ilerlemek ve Ganj havzasını işgaletmek niyetindeydi Ama Hintlilerin inatccedilıdirenmeleri karşısında seferin guumlccedilluumlklerindenbitkin duumlşmuumlş olan Makedonya ordusukomutanın peşinden gitmeyi kabul etmediİskender geri ccedilekilmek ve HindistanrsquodanayrılmakzorundakaldıAzsonraMakedonyalıkomutanlar ve boyun eğmiş krallar arasındaanlaşmazlıklar başgoumlsterdi Hintliler yabancıegemenliğine karşı ayaklandılar MOuml 317yılından itibaren Hindistanrsquoda bir tekMakedonyagarnizonukalmadı

5 Budizm MOuml I binin ortalarında koumlleci

duumlzeninoldukccedilaguumlccedillenmişolduğuHindistanrsquodadevletler ortaya ccedilıkarken Brahmanizm koumllesahiplerinitatminetmezoldu

YenidinBudizm(BudizmsoumlzcuumlğuumlBudarsquodangelmektedir Buda ldquoAydınlanmışrdquo soumlylenceyegoumlre yeni dinin temel yasalarını koyan vaizinlakabıdır) MOuml VI ve V yuumlzyıllarda vardıkoumlleliğin gelişmesinin koumllelerin soumlmuumlruumllmesinedayalı despot devletlerin ortaya ccedilıkmasınıntoplumsaleşitsizliklerinağırlaşmasınınyolaccediltığıkarışıklıklarıngiderekşiddetlendiğibirtoplumdaortaya ccedilıkmıştı Buda dinine goumlre insanlarınruhlarından başka kaygıları olmamalıdırtoplumsal ilişkileri değiştirmekle ilgili buumltuumlngirişimlerindenvazgeccedilmekzorundadırlar

Budizm ruhgoumlccediluuml anlayışlarını yeniden elealdı Ona goumlre hayat koumltuumlluumlktuumlr yaşamak acıccedilekmektir Bu nedenle ruhun suumlrekli doğuşusuumlrecinidurdurmakNirvanarsquoyayaniruhunyokoluşuna ulaşmak gerekir Ruhun yenidendoğuşu yaşarken yapılan eylemlerin niteliğinebağlıdır İnsanın davranışı kendi arzularının birsonucudur Oumlyleyse insan isteklerinden

vazgeccedilerek Nirvanaya erişebilir ldquoKurtuluşrdquoakavuşmak isteyenler duumlnyanın hiccedilliklerindenuzaklaşmalıvekeşişolmalıdır

Budizmneinsanlarınkoruyucusutanrılarnede kurban gerektiriyordu her insan kendiolanaklarıylaruhununyenidendoğmasınaengelolup onu kurtarabileceğine goumlre rahiplerin biryararıyoktuUumlnluumlbir soydangelmek şuyadabu etnik gruptan oluş herhangi bir varnanınuumlyesi olmak Nirvanaya erişmekte hiccedilbir roloynamıyordu Bu olanaktan yalnızca koumlleyoksun bulunuyordu ccediluumlnkuuml koumlle isteklerindenvazgeccedilsebilekendieylemlerindeoumlzguumlrdeğildi

Budizmedilgenliğiveboyuneğerekgerccedileğikabul etmeyi oumlğrettiği ezilenleri ezenlere karşımanevibakımdanguumlccedilsuumlzbıraktığıiccedilinbaskıylakarşılaşmaması bir yana (yalnızca rahiplerarasında suumlrekli duumlşmanları vardı) MOuml Vyuumlzyılda keşiş toplulukları giderek daha ccedilokarmağan alırken koumlleci soylu sınıfın desteğinibile kazandı Bu doumlnemde yuumlksek bir ailedengelmekşuyadabutribuumldenolmakartıkoumlnemlibir şey değildi oumlnemli olan zenginlikti koumlle

sahibi olmaktı Bu nedenle tribuuml tanrılardandahauumlstuumlnolanBudizmoluşmaktaolanbuumlyuumlkkoumlleci devletlere oumlnemli bir ideolojik temelsunuyordu Bunun dışında iyi oumlrguumltlenmiş vedisiplinli keşişler her zaman dağınık olanBrahman rahiplerinin yapamadığı şeyi yapıyordaha etkin bir şekilde iktidardaki sınıfınhizmetinekoşuyordu

6 Moryalar İmparatorluğu KuzeybatıHindistanrsquoda Makedonyalılara karşı ccedilıkanayaklanmanın başında Hint devlet adamlarınınen saygınlarından biri olan Ccedilandragupta vardıKişilik ve eyleminin ccedilağdaşları ve daha sonrakikuşaklar uumlzerinde buumlyuumlk bir etki yapmışolmasına karşın bu konuda inanılabilir pek azbilgiyesahibizCcedilandraguptasudralarvarnasınamensuptu ve Magadha kralının sarayındagoumlrevliydi ama kralla anlaşamadığı iccedilinPencaprsquoa kaccediltı ve orada Makedonyalılara karşıbir ayaklanma duumlzenledi Bu ayaklanmabaşarıyla sonuccedillanınca (belki de daha oumlnce)Magadharsquoyakarşı sefer accediltı (bilginlerMOuml320

yılları dolaylarında tarihler ileri suumlruumlyorlar) veyoumlnetimdeki Handalar hanedanını devirip tahtıele geccedilirdi Ccedilandraguptarsquonın aile adı Moryaolduğu iccedilinkurduğu imparatorlukvehanedanabu ad verildi Daha sonra buumltuumln kuzeye (belkide guumlneyin bir boumlluumlmuumlne) boyun eğdirmeyibaşardı ve eski Hindistanrsquoın en geniş devletinikurdu

Moryalar İmparatorluğu engeniş sınırlarınaCcedilandraguptarsquonın torunu Asoka (273-327)zamanında ulaştı İmparatorluk buumltuumlnHindistanrsquoı(yarımadanınguumlneyindekibirboumlluumlmdışında)vebuguumlnkuumlAfganistanrsquoıiccedilinealıyordu

Bu doumlnemde Hint ulusu uumlretim guumlccedilleriningelişmesinde buumlyuumlk ilerlemeler goumlsterdi İşaletleri yapımında kullanılan oumlteki madenlerinyerini kesinlikle demir aldıToprağın işlenmesiekonomik hayatın temeli durumuna geldihayvancılık artık tarımın bir yan koluyduavcılık ve balıkccedilılık da oumlnemlerini yitirdilerSulamageliştiveyetkinleştiZanaatccedilılarndashmadenişleyenler pamuklu dokuyanlar deniz ve nehirteknesi yapanlar vbndash ccedilok daha iyi sonuccedillar

aldılar İccedil ticaret ve deniz yoluyla MısırMezopotamya Seylan veAsyarsquonın guumlneydoğuuumllkeleriyle kara yolundan İran ve Orta Asyauumllkeleriyle yapılan dış ticaret gelişti Bakır veguumlmuumlş paralar tedavuumlle ccedilıktı Hint koumlleciuygarlığının merkezleri olan kentler gelişti Budoumlnemde Hindistanrsquoda bulunan Grekleryazıtlarında birccedilok buumlyuumlk kentin yanı sıraMagadharsquonın başkenti Pataliputrarsquonın zenginlikvegenişliğinedeyervermişlerdir

Koumlleci Hindistan Moryalarrsquoın youmlnetimindebile(MOumlIV-IIyy)KlasikİlkccedilağuumllkelerikadargelişmişbirdevletdeğildiNe latifundiyalarnedebirccedilokkoumlleninccedilalıştığıbuumlyuumlkatoumllyelervardıBununla birlikte oldukccedila koumlle vardı Kralın vesoyluların topraklarında ve daha kuumlccediluumlkişletmelerde oumlzellikle hizmetkacircrların sahipoldukları koşullarda ev ekonomisindeccedilalışıyorlardı Tecimsel uumlretimin yetersizliğininyanı sıra topluluk duumlzeninin guumlccedilluuml kalıntılarıkoumlleliğebirataerkilnitelikveriyordu

Koumllelik ilişkilerinin gelişmesini oumlnemlioranda engelleyen şey topluluğun uumlretimin

karakterinden ileri gelen direnmesi olmuşturGeniş toprakların kurutulması ya da sulanmasıgibi işler ekilmiş toprakların kuşlara evcilhayvanlara ve etobur hayvanlara karşıkorunması ormanların accedilılması vb oumlzellikle odoumlneminteknikduumlzeyigoumlzoumlnuumlndetutulursaiyioumlrguumltlenmiş bir topluluğun emeğinigerektiriyorduBuumltuumlnbunlarservetvetoplumsaldurum farklılaşmasını geciktiriyor ve toprağınortak muumllkiyetini devam ettiriyordu Ayrıcatopluluk belli bir noktaya kadar oumlzerk biroumlrguumlttuuml Ekonomik bakımdan kente en azbağımlıydı Uumllke iccedilinde gelişen ticaret onu pekilgilendirmiyorduSeccedilimlegelenyadababadanoğula geccedilen kendi youmlnetimi vardı Devletinaldığı vergiler tek tek bireyleri değil buumltuumlntopluluğuilgilendiriyordu

Moryalar İmparatorluğu ccedilok farklı gelişimduumlzeyinde bulunan tribuuml ve etkin gruplardanoluşuyorduBilindiği kadarıyla bir tekyoumlnetimsistemi yoktu Boyun eğmiş tribuuml ve devletleroumlzerkliklerini suumlrduumlruumlyor ve bir haraccedil oumldemekve askericirc muumlfrezeler hazırlamakla yuumlkuumlmluuml

oluyorlardı Bağımlı kralları denetlemek iccedilinccedileşitliboumllgelerevalilergoumlnderiliyordu

Huumlkuumlmdar guumlcuumlnuuml ordudan alıyordu Grekyazarlar savaş durumunda Ccedilandraguptarsquonın600000 piyadeli 30000 suumlvarili ve 9000 fillibir ordu ccedilıkartabileceğini yazıyorlar Youmlnetimoumlrguumltuuml ve ordunun bakımı pahalıya patlıyorduKral bu masrafları karşılamak iccedilin toplulukişletmelerinden vergi alıyor (uumlruumlnuumln altıda biri)ve tuumlccarlara narh koyuyordu Huumlkuumlmdarboyun eğmiş toprakları haraca bağlıyor vekişisel muumllklerinin gelirini alıyordu Bunundışındaoumlzguumlrinsanlarangaryaylayuumlkuumlmluumlyduuml

Budizm Asokarsquonın doumlneminde Moryalarİmparatorluğursquonun ideoloji temeli durumunageldi Asoka Budizmi kabul etti ve bu dininHindistan ve başka yerlerde yayılması iccedilinccedilalıştı dinsel oumlrguumltuumlnuuml sağlamlaştırmasınakatkıdabulunduAsokarsquonınkayalar ve suumltunlaruumlzerineyazılmışolanyazıtlarıbudoumlnemleilgilioumlnemli tarihsel bilgileri iccedilermektedir BuyazıtlardaBudizminahlakilkelerineuyulmasınailişkinbuyruklarıdayeralmaktadır(youmlneticilere

itaatsaygıduumlşuumlncelerdesafolmakveguumlnahtankaccedilınmakzorunluluğuvb)

Buumltuumln ccedilabalara karşın Asoka sağlam vebirleşmiş bir devlet kurmayı başaramadı Onunoumlluumlmuumlnden hemen sonra MoryalarİmparatorluğuccediloumlkmeyebaşladıMOuml187yılınadoğrusuumllaleninsontemsilcisibirordukomutanıtarafındantahtındanindirilipoumllduumlruumllduumlBuordukomutanıSungaadındayenibirsuumllalekurdu

Moryalar İmparatorluğunun yıkılmasıyalnızcaiccedilnedenleredayanmıyorduDışsiyasalyenilgiler de buna katkıda bulundu MOuml IIyuumlzyılın başında Baktrianrsquoın GrekleriHindistanrsquoı istila edip Pencaprsquoa yerleştiler IIyuumlzyılın sonunda Hindistanrsquoda Sakalar adıverilenOrtaAsyakoumlkenliMassagetlerGreklerrsquoiyendiler Bu tribuumller uumllkenin buumltuumlnkuzeybatısınıvebelkideOrtaHindistanrsquoınbazıboumllgeleriniegemenlikaltınaaldılar

7 Kuşanlar İmparatorluğu ve Guptaİmparatorluğu MOuml I yuumlzyıldan itibarenSakaların bir boyu uumlstuumlnluumlğuuml ele geccedilirdi

BuguumlnkuumlTacikistan topraklarına yerleşmiş olanbu boy tarihe girişini Kuşanlar adıyla yapmıştıMOumlIyuumlzyılınortasındaKuşanlarHindistanrsquoınfethine giriştiler Part ya da Grek krallartarafından youmlnetilen kuumlccediluumlk kuzey devletlerineboyun eğdirdiler II yuumlzyılın başındaKuşanların İmparatoru Kanişka (78-123) OrtaAsyarsquodan Sin-Kiang Doğu İran veHindistanrsquodan guumlneyde Narbudda ırmağına vedoğuda Benares kentine kadar uzanan geniştopraklarda egemenlik suumlruumlyordu BaşkentiPuruşapura (buguumlnkuuml Peşaver) KuşanlarrsquoınHindistanrsquoını Orta Asya eyaletlerine bağlayanbuumlyuumlkyoluumlzerindebulunuyordu

Bu ccedilokuluslu devlet ccedilok etkin bir kuumlltuumlrdeğiş-tokuşununocağıolduHintlilerOrtaAsyauluslarının uygarlıklarından (mimari ve plastiksanatlar)yararlandılarbunakarşınHintdeoumltekiuluslar uumlzerinde buumlyuumlk bir etki yaptıKuşanlarHint uygarlığını hemen oumlzuumlmsedilerAralarındaBudizme girenler oldu Kanişka bu dinin ateşlikoruyucusuydu Birccedilok manastır kurdutapınaklar yaptırdı misyonerlerin ccedilalışmalarını

destekledibirdinbilginleritoplantısındabudinyeni bir biccedilim kazandı Mahacircyacircna BundansonraBudizmOrtaAsyaveCcedilinrsquoeyayıldı

Değişik ırklardan oluşan Kuşanİmparatorluğu suumlrekli olamazdı Kanişkarsquonınoumlluumlmuumlnden sonra zayıfladı ve 230 yılına doğruccediloumlkuumlşuumlccediloktanbelliolmuştu

Gupta İmparatorluğu IV yuumlzyılın birinciyarısındaortayaccedilıktıBudevletsonkoumlleciHintdevletidir Merkezi Moryalar suumllalesidoumlneminde olduğu gibi Magadharsquoda kaldıbaşkenti Pataliputrarsquoydı Gupta suumllalesininkurucusu Magadharsquoda egemen olan ICcedilandragupta (320-330) adında ikinciderecedenbir huumlkuumlmdardır Egemenliğini buumltuumlnMagadharsquoya yaymayı başardı OğluSamudragupta (330-380) birccedilok başarılı seferyaptı Yukarı Ganj havzasının ve OrtaHindistanrsquoın krallıklarına boyun eğdirdi IVyuumlzyılın ortalarına doğru işgal ettiği GuumlneyHindistanrsquodabuumlyuumlkbirganimetelegeccedilirdi

Gupta İmparatorluğu doruk noktasınaPencaprsquoın buumlyuumlk bir buumlluumlmuumlnuuml ve Batı

Hindistan topraklarını ele geccediliren IICcedilandragupta doumlneminde erişti imparatorluğuBengal Koumlrfezinden Umman Denizineuzanıyordu

VyuumlzyılınortalarındaKuzeyHindistanOrtaAsyarsquodangelenHunlarrsquoınanisaldırısınauğradıHunlar Gupta İmparatorluğunun uumlzerine dalgadalga saldırdılar Karşılıklı başarılarınkazanıldığı savaş yıllarca suumlrduuml Ama giderekfeodal bir nitelik kazanmış olan Guptaİmparatorluğursquonun bunca uzun savaşlarıkaldırması olanaksızdı V yuumlzyılın sonundaGuptasuumllalesininegemenliğiancakMagadhavebu devletin doğu ve guumlneydeki bazı topraklarıuumlzerinde suumlruumlyordu Bu tarihten itibarenelimizde bu devletle ilgili guumlvenilir belgelerbulunmamaktadır

8 Koumlleliğin bunalımı ve feodalitenindoğuşu Ccedilağımızın ilk yuumlzyıllarında Hindistanbuumlyuumlk bir ekonomik gelişim doumlnemi yaşadı Ozamana kadar kuzeye goumlre daha ağır gelişenguumlney boumllgesi daha ccedilabuk kalkınmaya

başlamıştı Hintliler almaşık ekim uygulamayaguumlbre kullanmaya balta girmemiş ormanlardantarla accedilmaya başlamışlardı sulama gelişmiştiGuumlnuumlmuumlze ulaşan ccedilelik ve bronzdan heykel vesuumltunlar bu doumlnemin yuumlksek teknik duumlzeyineaccedilıkccedila tanıklık etmektedirler Tapınaklarıkayaların iccediline oyuyorlardı buumlyuumlk insan guumlcuumlkarmaşıkhesapveustataşişccedililiğigerektirenbirişti bu Hindistanrsquoın hem kara hem denizyoluyla oumlnemli bir ticareti vardı Duumlnyanınbuumltuumlnuygaruumllkeleriyleticaretyapıyordokumasuumlseşyasıinciveparfuumlmihraccedilediyorvedemirdışında madenler değerli madenler at ve koumlleithal ediyorduAltın para yapımında uumlzerlerineyoktu

Ama artık koumlleci duumlzenin bunalımı kendinihissettirmeye başlamıştı ufukta ekonomikilişkiler goumlruumlnuumlyordu Koumllelerin ccedilalışmasınınuumlretim guumlccedillerinin gelişmesini sağlamaya yeterliolmadığı yavaş yavaş ortaya ccedilıkıyorduUumlretimde kullanılan koumlle sayısı giderekazalıyordu Birccedilok koumlle krallık saraylarındasoyluvezenginlerinkonaklarındaccedilalışıyordu

Aynı doumlnemde topluluk uumlyeleri olan oumlzguumlrinsanların koumlleleştirilmesi eğilimi belirdi Bufeodalitersquodir Devlet mal ve para borccedillarınıgiderek oumldememekte ama bunun yerine koumllecisoylu sınıfa rahiplere ve yuumlksek goumlrevlileretoprak vermektedir topluluklardan alınanvergiler artık devlete değil kendileri iccedilindevletin haklarından vazgeccediltiği bireyleregitmektedir Bu kişiler yavaş yavaş edindikleritoprakların oumlzel muumllkiyetini guumlvenlik altınaalmakta ve oumlzguumlr koumlyluumlleri kendilerinebağımlılaştırmaktadır Verilen ccedileşitli goumlrevlerkalıtsal babadan oğula geccediler duruma geldiğiiccedilin bunu yapmak kolaylaşmıştır Bir zamanlargeri kalmış duumlzeydeolan birccedilok tribuuml (oumlzellikleorta ve guumlney Hindistanrsquoda) koumlleci krallıklarınccediloumlkuumlşuuml sırasında uygarlığın buumltuumln nimetlerinekavuşmakta ve boumlylece koumlleci duumlzeni dahayaşamadan yeni bir evreye yani feodalizmedoğrudan doğruya geccedilmektedir bu olgusırasında tribuuml aristokrasisi feodal sınıfdurumunageldi

Feodal doumlnemi incelerken uumlzerlerinde

yaşayan topluluklarla birlikte geniş topraklarıarmağan olarak alan tapınakların ve Budistmanastırlarının roluumlnuuml ihmal etmemek gerekirBudist rahipler sınıfı yavaş yavaş feodalleşiyorve kendilerine bağımlı durumda olan toplulukuumlyeleri bir serf (toprak koumllesi) sınıfıoluşturuyordu

Oumlzguumlr koumlyluumller koumlleleştikccedile toplumsaldurumlarıdadeğişiyorduEskidenvesiyaolarakkabul edilen koumlyluumller yavaş yavaşsudralaşıyordu

BudizmdeoumlnemlideğişikliklerolduBudizmidevletdinidurumunagetirmekisteyengirişimlersonuccedilsuz kaldı ccediluumlnkuuml Budizmin ideolojisunmak istediği buumlyuumlk koumlleci devletlerinkendileri sallantıdaydı Ama Budizm oumlzelliklekentlerde yaygınlaştı kırsal kesim eskiinanccedillarına sadık kaldı Geleneksel inanccedillarlauzunsuumlreiyikomşulukilişkileriiccedilindeyaşamakve politik boumlluumlnmelere tanık olmak zorundakalan Budizm yavaş yavaş değişti Kurtuluşyolunugoumlsteren insanolanBudaMahacircyacircnarsquodaonuruna goumlrkemli tapınaklar dikilen kadiri

mutlakbirtanrıdurumunageldiiccedileriğinecennetve cehennem gibi kavramlar getirildi goumlrkemliayinleroumlrguumltlendivb

Hindistanrsquoda budizmin yuumlksek yayılma hızıKuşanlar doumlnemiyle birlikte sona erdi Etkinliğidaha Guptalar zamanında azalmaya başladıBrahmanizmin ve hatta buumlyuumlk bir oumllccediluumldeBudizmin birccedilok oumlgelerini kapsayan yereldinlerin feodal boumlluumlnmeye daha direnccedillioldukları belli oldu bu dinler Budizminhakkından gelecek noktaya vardılar GuumlnuumlmuumlzHindistanrsquoında en yaygın din olan ve genelolarak Hinduizm adıyla anılan dinsel inanccedillarbuumltuumlnuumlnuumlbudinleroluşturdular

9 Kastlar Zamanımızın ilk yuumlzyıllarındakastlar duumlzeni yavaş yavaş oluştu Kastlarekonomik ve toplumsal yaşamda gelenek veyasa tarafından saptanmış bir yer tutankesinlikle kapalı toplumsal gruplardır birinsanın bir kasttan olması doğuşuyla ilgilidirVarnalar toplumsal eşitsizliğin yoğunlaşmasısonucu ortaya ccedilıkmıştı oysa kastlar

işboumlluumlmuumlnuumlnbirsonucuyduİşin toplumsal boumlluumlnuumlşuuml ilkel biccedilimde de

olsaherbirikendiccedilalışmaalanıylabelirlenmişfarklı insan grupları ortaya ccedilıkarmıştı Kırsaltopluluk ve tribuuml ideolojisinin guumlccedilluuml kalıntılarıvarlıklarını suumlrduumlrduumlklerine goumlre bu gruplartopluluğun ideoloji ve oumlrguumltuumlnden yararlanarakkendi durumlarını sağlamlaştırabilirlerdi Budurum bu gruplara verilen isimde bile belliolmaktadır ldquoJacirctirdquo Jacircti soy boy (tribuuml) koumlkenanlamına gelmektedir ki Portekizce ldquokastrdquosoumlzcuumlğuumlbukavramındoğruccedilevirisidir

Değişik kastların uumlyeleri ancak kendiaralarında evlilik ilişkisi kurabilirlerdi her kastilke olarak belli birmesleği yapabilir başka birmeslekle uğraşamazdı her kastın kendi iccedilyoumlnetimi vardı uumlyeleri kendi aralarındadayanışmak zorundaydı dinsel toumlrenlerini hepbirlikte yapıyor ccedilalışma koşullarını duumlzenliyoroumlteki kastların uumlyeleri kurulmuş ilişkilerinkurallarınıgoumlzetiyorlardıvbhellip

Varnaların ccediloktandır yuumlruumlrluumlkte olmalarınakarşın kastlar toplumsal eşitsizlik ortamında

ortaya ccedilıkmışlardı Bu nedenle toplumsaldurumlarıeşitdeğildiDoğalolarakkastlarilkinemekccedilihalkıntoplandığıvarnalardaortayaccedilıktıYani vesiyalar ve sudralarda Kşatriyalar veoumlzellikle de Brahmanlarda tam anlamıylagelişmedi Vesiyalar varnası uumlyeleri topraktaccedilalışanyadabağımsızveyayuumlkseknitelikliişccediliolarakdevletvekoumllecisoylusınıfahizmetverenkastları kapsıyordu Yani ccediliftccedilileri tuumlccarlarıhali vakti yerinde zanaatkacircrları vb Tarımkastlarında (yani ccedilobanlar koumly zanaatkacircrlarıvb) hizmet goumlrenlerin ve kentlerde daha azayrıcalıklımesleklerde(demircilerdokumacılarccediloumlmlekccedililer vb) ccedilalışanların kastları sutralarvarnasınımeydanagetiriyordu

Geri kalmış ve tarım bakımından daha azuumlretici boumllgelere sıkışmış tribuumller daha ileri birekonomikevreyegeccedilmeolanağınıyitiriyorlardıAvla balıkccedilılıkla orman ekonomisiylegeccedilinmekzorundaydılarKentlereyadakoumlylereyerleşecekolsalarniteliksizenduumlşuumlkuumlcretlienhor goumlruumllen (guumlndelikccedili ccediloumlpccediluuml suumlpuumlrgecimezarcıcellatvb) işlerdeccedilalıştırılıyorlardıBu

toplumsal gruplar ldquotemizrdquo kastların uumlyelerininilişki kurmak hakkına sahip olmadıkları birccedilokldquodokunulmazlarrdquo (paryalar) kastlarınıoluşturuyorlardı bu ldquodokunulmazlarrdquo belki desenyoumlrlerin topraklarına yerleştirdikleri eskikoumllelerle birleşiyorlardı Ccedilalışanlar arasındailişki kurulmamasına oumlzen goumlsteren egemensınıflar başta en muumllksuumlzleşmiş en ccediloksoumlmuumlruumllenldquodokunulmazlarrdquoolmakuumlzerekastlararasındakiayrımıdestekliyorvekoumlruumlkluumlyorlardı

10 İlkccedilağ Hint uygarlığı Duumlnyauygarlığının hazineleri Hint uluslarına ccedilok şeyborccedilludur

Matematikccedilileri guumlnuumlmuumlzde evrensel olarakkabul edilen bir sayı yazma sistemini (rakamındeğerinin sayı iccedilindeki yerine goumlre değişmesisistemi) getirdiler oumlnceYakınDoğu uluslarınınaldığı ve Avruparsquoda biraz değişik şekliyle veldquoArap rakamlarırdquo adıyla bilinen bazı rakamları(oumlzellikleldquosıfırrdquoı)buldularİlkccedilağHintlilerikareve kuumlp koumlk almasını ldquopi sayısınırdquo oldukccediladoğru hesaplamasını biliyorlardı

trigonometrinintemelyasalarınıntemelbilgisinesahiptiler Ortaccedilağ Avrupa ulusları cebirinoumlgelerini Araplardan aldılar ama Araplar dabunlarıHintlilerdenoumlğrenmişlerdi

Eski Hint halkı guumlnuumlmuumlz Hint halklarınınyazılarının buumlyuumlk bir ccediloğunluğunun temelinioluşturan bir yazı buldular MOuml V ve IVyuumlzyılda dilbilimci Panini dilbilimin temelleriniattıHintliler bu alanda da buumlyuumlk başarılar eldeetmişlerdi

İlkccedilağ Hintlileri heykel fresk gibi plastiksanatlarda başarılı oldular MOuml II yuumlzyıl ileMS VII yuumlzyıl arasında yapılmış son dereceguumlzelresimlerAjanta(Haydarabateyaleti)kayatapınağındabulunmaktadır

İlkccedilağ Hint edebiyatı zengin ve ccedileşitlidirKahramanların başından geccedilenleri anlatan veccedilok eski efsaneleri kapsayan ve daha sonrakikuşaklarınşairvesanatccedilılarınaesinkaynağıolanMahacircbhacircrata veRacircmacircyana MS I yuumlzyıldaccedilokuluslu Hindistanrsquoın yazınsal dili olanSanskritccedileyle yazıldı Yasalar ilk kez belki dedaha erken bu doumlnemde tasarlanıp yazıldı

bunların en uumlnluumlsuuml yazarları tarafından duumlşselbir ataya mal edilen ldquoManursquonun yasalarırdquodırGene bu doumlnemde bilimin ccedileşitli dallarındayazılmışkitaplarguumlnışığınaccedilıktıBudistyazınıntemel yapıtlarında Pali dili (eski Hint diliSeylanrsquoda kutsal sayılan dil) kullanıldı SanskrityazınıMOumlIVveVyuumlzyıllardageliştibuumlyuumlkbiryazarlarkuşağıbudoumlnemdeortayaccedilıktışairveoyunyazarıKacirclidacircsacircbunlarınenbuumlyuumlğuumlduumlr

Erken bir doumlnemde (muhtemelen MOuml Ibinin yarısından itibaren) Hindistanrsquodatanrıbilimveidealizmlemuumlcadeleedenmaddecibir felsefe doğdu Bu felsefenin yandaşları buduumlnyanın gerccedilekliğini savunuyor ve duyularyoluylagelenalgınınbilgininbiricikkaynağıvekanıtlamanın tek olanağı olduğunu ilerisuumlruumlyorlardıRuhunoumlluumlmsuumlzluumlğuumlnuumlruhgoumlccediluumlnuumlve oumlteki duumlnyayı yadsıyor ayin ve kurbanlarıalayaalıyorlardı

Guumlney Doğu Asyarsquoya (Seylan HindiccediliniEndonezya) yerleşen buumlyuumlk sayıda goumlccedilmenleryerli halka Hint uygarlığının uumlruumlnleriniaktardılar Orta Asya ve Yakın Doğu halkları

eskiveparlakbirkuumlltuumlresahipolanHindistanrsquoınyarattığıenguumlzelşeylerdenyararlandılar

ONDOKUZUNCUBOumlLUumlM

CcedilİN

1 Kaynaklar Eski Ccedilinrsquoin toplumsal veekonomikgelişimininincelenmesinibizeulaşanyazılarınoumlzelliğiguumlccedilleştirmektedirBirccedilokmetinkesinlikle kaybolmuş ya da iktidarda bulunangrupların ccedilıkarlarına uygun olarak birccedilokdeğişikliklere doumlnuumlştuumlruumlmlere uğramıştır oumlyleki bunları oumlzguumln durumlarına getirmek ccediloğuzamanolanaksızdır

Bununla birlikte eski Ccedilinrsquoin tarihi iccedilin sonderece oumlnemli gelenek olarakKonfuumlccedilyuumlsrsquoemaledilen Dizeler Kitabı (Şi-King) Yıllıklar Kitabı(Şu-King)veLuKrallığınınKroniği (Ccedilun-tsieu)

gibi yapıtlar muhtemelen ilk oumlrneklerineuygundur 300rsquoden fazla halk şarkısı ile dinselşarkıyı kapsayan Şi-King MOuml XI ve VIIyuumlzyıllar arasında yaratıldı Bu kitap toplulukuumlyesi koumlyluumlnuumln ccedilalışma hayatının sevinccedil veacılarının bir yansıması accedilgoumlzluuml memurlarakarşı bir karşı ccedilıkma yurtsever konuların basitinsanların ve soyluların guumlnluumlk yaşamlarındanoumlrneklerinbirbuumltuumlnuumlduumlr

Ccedilinrsquoin genel tarihiyle ilgili ilk yapıtı enbuumlyuumlk İlkccedilağ bilgini Sseu Ma-tsrsquoienrsquoe (MOuml145-90 yılları arası) borccedilluyuz Bir saraymuumlnecciminin oğlu olan Sseu Ma-tsrsquoien uumllkeiccedilinde birccedilok yolculuklar yaparak gelenekleribuumlyuumlkbiroumlzenlesaptadıbelgeleriCcedilinhalkınınve komşu uumllkelerin gelenek ve goumlrenekleriniaydınlatabilecek her şeyi topladıSse-Ki (TarihAnıları) buumltuumln yaşamının yapıtıdır Bu yapıtuumlnluuml imparator Houang-tirsquoden MS II yuumlzyılınsonuna kadar uzanan bir doumlnemle ilgilidir beşboumlluumlme ayrılmış 130 cildi kapsamaktadırİmparatorların hayatı soy kuumltuumlğuuml ve kronolojiayinlerle dinle sulamayla parayla fiyatlarla

ticaretle toprağın işlenmesiyle ilgili ccedileşitlibilgiler prenslerin hayatı uumlnluuml kişilerin hayatıSseu Ma-tsrsquoien yapıtında kurulu duumlzene karşıbelli bir hoşnutsuzluğu ccedilağrıştırmak isterSse-Kirsquode şimdiye kadar bulunamayankaynaklardangelenbilgileryeralmaktadır

NeredeyseSse-Kirsquonin devamı olanEskiHanların Tarihi (Tsrsquoien Han-şu) MS Iyuumlzyılda buumltuumln resmicirc tarihlere oumlrneklik edenSseu Ma-tsrsquoienrsquoin şemasına uygun olarak Panailesi tarafından yazılmıştır bu yapıt 120 cildikapsamaktadır MSV yuumlzyılda FanYe YeniHanların Tarihirsquoni (Heu han-şu) yayınladı buyapıtda120cilttenoluşmaktadır

MenciusHanFei-tseugibifilozoflarınbirccedilokyapıtında ya da Kuang gibi politikacılarınkitaplarında İlkccedilağrsquoın yazınsal yapıtlarınınincelenmesinde uzmanlaşmış yazarlardanihayet filolojik yapıtlarda değerli tarihselbilgilerbuluyoruz

Arkeoloji ve yazıtbilimin verilerinin Ccedilinrsquointarihinin incelenmesindebuumlyuumlkoumlnemlerivardırCcedilin topraklarının altındaki zenginlikler

arkeologlar tarafından henuumlz yeterince ortayaccedilıkartılmamıştır toplumsal sınıfların ortayaccedilıkmasından oumlnceki Ccedilin toplumu tarihininsistematik bir accedilıklamasını yapmak iccedilin gerekliolanverilerdenyoksunbulunuyoruzNeolitikveEneolitikccedilağarasındakiaradoumlnemdenkalmave1920 dolaylarında bulgulanan Yang-şao (Ho-nan) ve Ccedileng-tseai (Şan-tung) merkezleri oumlzelbirilgiccedilekmektedirlerMOumlIIIbininortalarınaait oldukları tahmin ediliyor Yan-şaorsquodabulunan boyalı ccedilanak ccediloumlmlekle Anau(Tuumlrkmenistan) ve Tripolieacutersquode bulunanlararasında birccedilok benzerlikler bulunmaktadır budabuhalkların toplumsalveekonomikgelişimduumlzeylerinin aşağı yukarı aynı olduğunukanıtlamaktadır

Şangrsquolar(Yinrsquoler)doumlneminintarihiiccedilinŞangkentinde (buguumlnkuuml Anian kenti yakınlarında)yapılan kazılar birccedilok ilginccedil verilersağlamaktadır işyeri saray tapınak ve oumlzelkonut yıkıntıları arasında birccedilok guumlnluumlk eşyafildişikabukvebronzccedilanaklaruumlzerineyazılmışyazıtlar bulundu Anian arşivlerinin kapsadığı

yazıtbilimsel incelemeler yazınsal yapıtlarınbize aktardığı şeyleri birccedilok bakımdandoğrulamaktadır

Halk devriminden sonra Ccedilinrsquode suumlrduumlruumllenarkeolojik kazılar bilime her yıl uumllkenin eskitarihineilişkinyenibilgilerkatmaktadır

2Doğal koşullar İlkel nuumlfus Ccedilin uygarlıkve devletinin doğduğu topraklar Hoang-hohavzası boyunca ırmağın orta ve aşağıkesimlerindeuzanırBurası4000yılkadaroumlnceguumlneyindedağlarkuzeybatısındaOrdosyaylasıbulunan tekduumlze bir ovaydı aluumlvyon ve loumlsbakımından zengin topraklar son dereceverimliydiİccedilindenbirccedilokırmakgeccediltiğiiccedilinccedilokbataklıklıveiccedilinegirilmezormanlarlakaplıydı

Kuzey ve kuzeybatıda Moğolistanrsquoın kurakstepleri uzanıyordu guumlneyde Yang-tseu-kiang(Yangzi JiangMaviNehir) havzasınınoumltesindeGuumlney Ccedilinrsquoin dağlık ve ormanlık boumllgesibaşlıyordu Bunun sonucu olarak eski Ccedilinlilerbinlerce yıl boyunca oumlteki eski uygarlıkocaklarındanuzakkaldılar

Yeraltı sularının bolluğu sulamayıbiriktirmeyi ve sellerekarşımuumlcadeleyi zorunlukılıyordu Ccedilinlilerin ilkel mitoslarınınkahramanlarının seruumlvenlerini ırmaktanyararlanma ccedilalışmalarında bend yapımındakanalaccedilımındayaşamalarınınnedenibudur

Ccedilin topraklarında en eski zamanlardanitibaren insan yaşıyordu Pekin yakınlarındakiŞu-Ku-tien mağarasında fiziksel goumlruumlnuumlmuumlPitheacutecanthropersquoa benzeyen Sinanthropersquounkalıntıları bulgulandı Ama Sinanthrope ateşkullanmasını biliyor taştan kaba aletler yapıyorvebuumlyuumlkhayvanlarıavlıyordu

AynımağaranınuumlstkatmanlarındaPe-Ouen-ccediling bizim fiziksel oumlzelliklerimize sahip MOuml25-50 binlerde yaşamış insanların kalıntılarınıbuldu

Nihayet Yang-şao Neolitik kuumlltuumlruumlnuumlnkurucularıhiccedilkuşkusuzCcedilinlilerinatalarıydılar

Kalıntıları Şu-Ku-tien mağarasının uumlstkatmanlarında bulunan insanların uygarlıklarıGeccedil Paleolitik doumlneme aitti Kuars ve yassıccedilakıldan (Ccedilinrsquode pek az ccedilakmak taşı vardır)

boynuz ve kemikten yaptıkları aletlerle avyapıyor ve balık tutuyorlardı Şu-Ku-tienrsquodebulunan midye ve istiridye kavkıları ilkel birdeğiş-tokuş biccediliminin varlığını ortayakoymaktadır Bu bakımdan kavkıların goumlreviduumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi bir değiş-tokuş goumlrevidirccediluumlnkuuml ldquokavkırdquo deyimi ldquoguumlmuumlşrdquo ldquoticaretrdquoldquozenginlikrdquo ifade eden hiyerogliflerdegeccedilmektedir Neolitik ve Neolitik ile Eneolitikarasındaki doumlnemin Ccedilinrsquodeki temsilcisi Yang-şao (MOumlVI ve II binler) uygarlığıdırYang-şao merkezlerinin en oumlnemli oumlzellikleri ccedilokrenkli ve ccedilarkta yapılmış seramiklerdenkaynaklanmaktadır Aile toplulukları halindebulunan Yang-şao insanları toprağa kazdıklarıkuluumlbelerde yaşıyor ve toprağı kazmaylaişliyorlardı (darı ve kaoliang ekiyorlardı) balıktutuyorlarkoumlpekdomuzveatyetiştiriyorlarveyaban hayvanlarını yakalıyorlardı Daha yeniYang-şaomerkezlerinde(MOumlIIbin)bronzdanyapılmışkılıccedilvehanccedilergibisilahlarbulundu

Koumlyler tepelerin uumlzerine kurulmuş veduumlşmanın saldırılarına karşı savunmak iccedilin

ccedilevresine toprak tabyalar yapılmıştı Eskikentlerin adlarını goumlsteren hiyerogliflerde ccediloğuzaman bu ldquoteperdquo soumlzcuumlğuumlnuumln bulunmasıbelirleyicibiroumlzelliktir

3 Şanglar ya da Yinler İmparatorluğuBakır ve bronzdan yapılmış aletlerin yaygınkullanımı pirinccedil tarımının ortaya ccedilıkışı veCcedilinrsquode ipekccedililiğin doğuşu klanlar duumlzenininyıkılmasına ve Şanglar (Yinler) suumllalesidoumlneminde (1766-1122) toplumsal sınıflarınoluşumunaveilkelkoumllecidevletindoğuşunayolaccediltı Bu krallıkHoang-horsquonun bir dirsek yapıpbatıyayoumlneldiğiyerdeırmağınortakesimindekivadidekurulmuştu

Kaynaklar bu krallığın toplumsal veekonomik duumlzenini saptamamıza olanaksağlıyorlar Ekonominin temeli buumlyuumlk birolasılıklakazmaylayapılantarımadayanıyorduAğaccedil ve taştan yapılmış aletlerle işlenenyumuşakveverimliloumlsluumltoprakherşeyekarşınbol uumlruumln veriyordu Tarımın dışında avcılık vebalıkccedilılık da yapılıyordu Kacirchinlikle ilgili

yazıtlar suumlrek avlarında her boyda yuumlzlercehayvan (geyik yaban domuzu vb)oumllduumlruumllduumlğuumlnuumlbelirtmektedir

Hayvancılık ekonomide oumlnemli bir yertutuyordu İnsanlar buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk boynuzluhayvan domuz koumlpek ve kuumlmes hayvanlarıyetiştiriyorlardı Kurban olarak sunulannesnelerleilgiliokunabilenyazıtlarhayvanlarınbolluğunatanıklıketmektedirlerBumetinlerdenbiri 300 inek ve 100 koyunun kurban edilişinianlatmaktadır

Meslekler de buumlyuumlk bir yetkinliğeulaşmışlardı Silah guumlndelik kap kacak ve bazıaraba parccedilalarının yapımında bronzkullanılıyorduOlağanuumlstuumlniteliklibeyazkildenccediloumlmlekccedili ccedilarkında yapılan ve daha sonrapişirilen ve hatta verniklenen bardaklar testilerve oumlteki kaplar seramiğin gelişimine tanıklıketmektedirler İpekboumlceği kozasından eldeedilenipekipliklerdokumacılıktakullanılıyorduBu doumlnem eşyalarının ccediloğunda bulunanyetkinlik uzun suumlreli bir ccedilıraklık doumlnemigerektiriyordu bu da mesleklerin tarımdan

ayrılmış olduklarını goumlstermektedir Başkentteoumlzellikle zanaatkacircrlara (ccediloumlmlekccedili doumlkuumlmcuumloymacı iplikccedili dokumacı vb) ayrılmışmahallelervardı

Elimizde bulunan kaynaklar Şanglarınimparatorluğunda değişik tuumlrde koumllebulunduğunu goumlstermektedir Bunlar oumlzelliklesavaşlarsırasındasağlanıyordu

Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi zenginliklerinbirikmesi ve koumlleliğin ortaya ccedilıkışı toplulukuumlyeleri kitlesinin karşısına klan iccedilindeyoumlneticiler sınıfını oluşturan ayrıcalıklı ailelerazınlığını ccedilıkardı Uang boyunun başkanıdevletinkalıtsal(dededenbabadansuumlruumlpgelen)başkanıolduAnianyeraltımezarlığındayapılaninceleme Şang toplumunda kesin bir servetfarklılığı bulunduğunu goumlstermektedir Sıradanmezar eşyası bulunan birccedilok mezarın arasındaiccedilinde olağanuumlstuuml bronz silahlar ve kaselernefritten yapılmış eşyalar bulunan mezarlar daortaya ccedilıkartıldı Koumlleler efendilerinin yanınagoumlmuumlluumlyordu Uanglarrsquoın masalsı hazinelerkapsayan heykelleri de burada bulunduOrtaya

ccedilıkartılan konutlar da halkın değişik duumlzeydeservete sahip sınıflara boumlluumlnmuumlş olduğunukanıtlamaktadır

Şanglar toplumunun belli başlı uumlreticileriklanlar duumlzeninin guumlccedilluuml kalıntılarını koruyankomşuluk toplulukları halinde yaşayankoumlyluumllerdi Topluluk uumlyelerinin ccedilalıştırılışbiccedilimleriguumlnuumlmuumlzekadarkaranlıktakalmıştır

Devletin başında tribuuml başkanı ve buumlyuumlk-rahip yetkilerine sahip olan Uang (imparator)bulunuyordu Yavaş yavaş buumltuumln topraklarınsahibi insanlar arasında goumlkyuumlzuumlnuumln (tanrının)temsilcisi olan bir doğu despotunun birmutlakhuumlkuumlmdarın oumlzelliklerini kazandı Uangrsquoınccedilevresinde yuumlksek aristokrasi imparatorlukailesinin ve uumllkenin oumlteki soylu ailelerininuumlyeleri yer alıyordu Youmlnetim memurları vegenerallervbbunlarınarasındanccedilıkıyordu

Tarım ccedilalışmaları zaman ccedilizelgesinin(takviminin) ayrılmaz parccedilası olan astronomikgoumlzlemler Şanglar doumlneminde başladı BuuygarlığınenoumlnemlioumlvuumlnccedilkaynaklarındanbirimasalsıimparatorFu-Hirsquoyemaledilenhiyeroglif

yazısınınbulunmasıdırŞanglar İmparatorluğunun dinsel anlayışları

atalara tapınmaya sıkı sıkıya bağlı olananimizmden kaynaklanmaktadır Atalaroumlzellikle Uanglarrsquoın (imparatorların) atalarıccediloğu zaman hayvan biccediliminde duumlşuumlnuumlluumlyorduBuduumlşuumlncetotemciliğinbiruzantısıdırOumlrneğinFu-Hirsquonin vuumlcudu yılan şeklindeydi tarımınbulucusu Şen-Hongrsquoun kafası bir oumlkuumlz başıydıCcediloğu zaman buumlyuumlye başvuruluyor ateşe atılankaplumbağanın kabuğunda meydana gelenccedilatlaklartuumlrluumlşekildeyorumlanıyordu

4 Ccedileular İmparatorluğu Şanglarındevletinin batısında Hoang-horsquonun kollarındanbiri olanWei ırmağı vadisinde etnik niteliklerive dilleri bakımından Şanglara ccedilok benzeyenCcedileu boyları yaşıyordu Ccedileuların ekonomisindetarım en oumlnemli yeri alırken av ve balıkccedilılıkdaha az oumlnemli bir rol oynuyordu ŞanglarınUangları (imparatorları) kuzeybatıda yaşayangoumlccedilebe boylarla savaşmak iccedilin sık sık Ccedileularınaskericircguumlcuumlnebaşvuruyorlardı

MOumlXIIyuumlzyılın ikinciyarısındaŞanglarınimparatorluğu zayıf duumlştuuml Bu konuyla ilgiliolarak elimizde bulunan az sayıda belgelervergilerden bunalmış yoğun baskıların ve şatoyapımlarının Uang ve ccedilevresinin duumlzenlediğieğlencelerin yol accediltığı ccedilılgınca masraflarınaltında ezilen halkın hoşnutsuzluğundan soumlzetmektedirler

MOuml1122yılındaCcedileularınbaşkanıU-Uangordularıyla Şangların imparatorluğunu istila ettive Mu ye (Ho-nanrsquoın kuzeyinde) ovasındayapılan kanlı savaşta Şang suumllalesinin sonhuumlkuumlmdarının birliklerini bozguna uğrattıSoumlylenceye inanacak olursak oumlyle bir kıyımoldu ki darı ezmekte kullanılan tahta dibektokmakları kan birikintilerinde yuumlzuumlyorduKısabirdirenmedensonraŞanglarınbuumltuumlntopraklarıCcedileuların topraklarınaeklendivehalkınınbuumlyuumlkbir ccediloğunluğu koumlle durumuna duumlştuuml Şanglarınbaşkentiyerlebiredildi

Boumlylece MOuml XII yuumlzyılın sonu ve XIyuumlzyılınbaşındaUzakDoğursquodayaklaşıkolarakbuumltuumln Hoang-ho havzasını daha doğrusu

ırmağınaşağıveortakesiminiHanhavzasınıveYang-tseursquonun orta ve aşağı kesimini kapsayanbuumlyuumlkbir devlet kurulduBuboumllgelerde oturandeğişik boylar eski Ccedilinliler tarafından yavaşyavaş eritildiler Ccedilinlilerin dilini ve uygarlığınıkabulettiler

Ccedileuların imparatorluğunun kuzeyinde vekuzey-batısında goumlccedilebe halinde yaşayan birccedilokccedilobanboylararasındaHiong-Hu(Hunlar)boyuoumlzellikleMOuml Ibininbaşlarında iyiceguumlccedillendive oumlteki goumlccedilebe boylarla birleşerek CcedileularınCcedilinrsquoini birkaccedil kez istila etti Yang-tseursquonunguumlneyine ve Sseu Ccediluanrsquoda yerleşen boylarbağımsızlıklarını korudular Kendilerine oumlzguumlyaşama biccedilimleri ve konuştukları dillerarasındaki farklılıklar bunların Ccedilinlilerin iccedilindeerimelerineengeloldu

Bununla birlikte Ccedileuların despotik devletleriuzun suumlre anlaşmazlıkların dışında kalamadıHuumlkuumlmdarları akraba ve yakınlarına bol bolkoumlle ve toprak dağıtıyor ama oumlzguumlr insanlartopluluklarını sıkıya alıyordu İmparatorlukhızlaimparatorasoumlzdebağımlıbuumlyuumlkvekuumlccediluumlk

1500rsquoden fazla devlete boumlluumlnduuml Bunların enoumlnemlileri MOuml VII yuumlzyıldan itibaren Tsrsquoi(Şan-tung) Tsrsquoin (Şeh-si) Tsin (Şan-si) Ccedilu(Yang-tseursquonun orta kesiminde)Wei (Ho-nan)veYen(Hu-pei)devletleriydiBudevletlerkoumllesağlamak toprak kazanmak ve egemenlikkurmak iccedilin durmadan kendi aralarındasavaşıyorlardı

5 Ccedilinrsquoin eski tarihinin değişik evreleriFeodal Ccedilinrsquoin tarihccedililerine goumlre Şanglarİmparatorluğunun yıkılmasından sonra Ccedilinrsquoinİlkccedilağ tarihi suumllalelerin geliş sırasına goumlre uumlccedildoumlnemeayrılırCcedileu(MOuml1122-247)Tsrsquoin(MOuml 246-207) ve Han (MOuml 206-MS220) Ccedilokeski olayları kendi ccedilağlarının anlayışı iccedilindeyorumlamak eğiliminde olan Ortaccedilağ Ccedilintarihccedilileri oumlrneği burjuva tarihccedililer de Ccedileu veHan suumllaleleri arasındaki doumlnemi feodal olarakkabul ederler Bu anlayış kesin olarak buumlyuumlkCcedilinbilimcildquoAntikCcedilinrdquoadlıkitabınyazarıHenriMasperorsquodan kaynaklanmaktadır Burjuvaidealist tarihccedilisi HenriMasperorsquonun feodaliteyi

kendi belirgin uumlretim biccedilimleri ve buna uygunuumlretim ilişkileriolanbir toplumsalveekonomikyapı olarak kesinlikle kabul etmediğiniunutmamak gerekir Feodalite kavramı onuniccedilin senyoumlr ile vassallar arasındaki bağlarıbelirleyen eskiden buumltuumlnluumlğuuml olan bir devletiken şimdi bir imparatorun şu ya da bu orandakağıt uumlzerinde kalan iktidarında az ya da ccediloksert bir hiyerarşik sistemin kapsadığı bir suumlruumlhaslara dağılmış bir uumllkenin boumlluumlnmesi sonucuortaya ccedilıkan hukuksal ilişkilerdi MasperoPottier Franke ve oumlteki burjuva bilginlerininbelgeleri ve bazı goumlzlemlerinin doğruluğubakımından ccedilalışmaları ccedilok değerli olmaklabirlikteCcedilinrsquodetoplumsalevriminolmadığınıvefeodalitenin her zaman var olduğunu anlatmakisterler Irkccedilılığa son derece yakın gericivarsayımlarbutuumlranlayıştankaynaklandıYaniCcedilinlilerin gelişmeye yetenekleri yokturuygarlıklarının gelişmesini yabancılaraborccedilludurlar

Ccedilin ve Sovyet bilginlerinin yapıtlarısayesinde eski Ccedilinrsquoin feodal duumlzen efsanesi

kesinlikle ccediluumlruumltuumllduuml Ccedilin toplumunun koumllelerinsoumlmuumlruumllmesine dayalı bir uumlretim biccedilimindengeccedilerek ilkel topluluk duumlzeninden feodaliteyedoumlnuumlştuumlğuumlyadsınmazbirbiccedilimdeortayakondu

Ne var ki bilimin buguumlnkuuml durumudoumlnemlerin kesin tarihinin saptanmasına henuumlzolanakvermiyorBirccedilokCcedilinbilginiHanveCcedileutoplumlarının feodal niteliği uumlzerindedireniyorlar Bununla birlikte Ccedileu ve Tsrsquoindoumlnemlerinin koumlleci duumlzenin doruk noktasınıyaşadığını buna karşın Han doumlneminin koumlleciduumlzenin ccediloumlkuumlşuumlne ve feodalitenin doğuşunatanıklıkettiğiniduumlşuumlnmekiccedilinnedenlervar

6 Ccedileular İmparatorluğunun toplumsal veekonomik duumlzeni Ccedileu doumlnemi uumlretimguumlccedillerinin oldukccedila hızlı gelişmesiylebelirginleşir Ccedilinliler yaygın olarak daha yenibir doumlnemde VI ve IV yuumlzyıllar arasındakullanılmış olmasına karşın demiri buldularTarlalarda oumlzellikle pirinccedil tarımı yapıyorlardıldquoSulurdquopirinccedil tarımınageccedilişengelişmişsulamaolanaklarını gerektirir Ccedilok emek ve beceri

isteyenccedilokkarmaşıkbirtarımdırCcediliftccediliağaccediltanyapılmış ilkel sabanı kullanmaya başladıbahccedilecilik ve bostancılık ortaya ccedilıktı dutccedilulukvebunabağlıolarakipekboumlcekccedililiğiyaygınlaştı

Ccedilin Halk Cumhuriyeti bilginlerinin eski CcediluPrensliğinin toprakları uumlzerinde yaptıklarıkazılar bronzunguumlndelikyaşamdaveuumlretimdeyaygın olarak kullanıldığını goumlsterdi Hayranolunacak bir beceriyle yapılmış olan bronzvazolar ccediloğu zaman dinsel ya da belgeselnitelikli yazılarla bezenmiştir Madeni parabasıyorlardı İpek dokumacılığı marangozlukccediloumlmlekccedililik ve oumlteki meslekler gelişiyorduCcedileular doumlneminde zanaat tarımdan kesinlikleayrıldı İşboumlluumlmuumlnuumln sonucu olarak ticaret veparakarşılığımuumlbadelegeliştiHo(buguumlnkuumlSi-an kentinin yakınlarında) Lo-yi (buguumln Lo-yang)gibikentlerbuumlyuumlduumller

Koumlleci toplumun sınıflarının oluşumuCcedileulardoumlneminde tamamlandı Daha Ccedileuların Şangİmparatorluğunu istila ettiği guumlnlerde U-Uangkendi yakınlarına yerli halktan koumlleler armağanetmişti Bronz vazolara işlenmiş yazılar bize

koumllecidevletinevriminianlatmaktadırBuMOumlXI yuumlzyıldan kalmametinlerden birinde şunlaryazılıdırldquoSanabueyaletindoumlrtkıdemlisini659koumlle seyis ccediliftccedili ve zanaatkacircr veriyorum Sana13 Barbar reisi ve kıdemlisi ayrıca 1050 koumlleveriyorumrdquo

Eyaletler arasındaki savaş uumllkeye genişoumllccediluumlde koumlle sağlıyordu Sseu Ma-tsrsquoienrsquoinbelirttiğine goumlre bu savaşlar sırasında onbinlerce insan koumlle olarak goumltuumlruumllmuumlştuumlTicaretinparanıngelişmesive tefeciliğinortayaccedilıkışıuumllkeyeborccedilyuumlzuumlndenkoumlleliğigetirdiBirbaşkakoumllekaynağıdaoumlzguumlr insanlarınyasalarıccediliğnemek succediluyla mahkucircm olmalarıydıMahkucircm geccedilici olarak ya da oumlmuumlr boyu koumlleoluyordu bazen koumllelik kişinin gelecek soyunuda kapsıyordu Bir cinayet soumlz konusu iseyalnızca succedilu işleyen koumlyluuml değil buumltuumln ailesidahası zincirleme guumlvence (kefil) nedeniylekomşularıbilekoumlleleşiyordu

Ccedilin tarımı koumlyluumlden buumlyuumlk bir huumlner vedikkat istediği iccedilin koumllelerin emeğinden bualanda yararlanmak sınırlıydı Koumllelerden daha

ccedilok bend yapımında kanal accedilmada kaleyapımında hayvancılık ve madenlerdeyararlanılıyordu ldquoKoumllerdquo anlamına gelendeyimlerin ccedileşitliliği yalnızca koumlkenlerininccedileşitliliğini değil kullanıldıkları alanlarınccedileşitliliğinideyansıtmaktadır

CcedileudoumlnemiCcedilin toplumununekonomisiherzaman koumlleci devlet ve soylu sınıf aileleritarafından işletilen komşuluk topluluğunadayanıyordu Bu topluluğu filozof Menciusrsquoun(MOumlIVyy)betimlemelerindentanıyoruzOnagoumlreeskidentoprakldquokuyurdquoanlamınagelenvebenzetmek gerekirse ldquotsingrdquo hiyeroglifinebenzeyen dokuz eşit parccedilaya boumlluumlnuumlyordu(bundan dolayı tsin-tien sisteminin anlamıldquokuyulutarlardquodır)

Menciusrsquoun yazılarında uumltopik oumlzelliklerinyanı sıra topluluk uumlyelerinin ilkel ccedilalışma(soumlmuumlruumllme) biccedilimini yansıtan bir gerccedilekccediliiccedilerik de vardır Bununla birlikte Şi-kingrsquoinşarkılarının da tanıklık ettiği gibi Ccedileulardoumlneminin başından itibaren koumlleleşmiştoplulukkoumlyluumllerininvekoumllelerin işlediği uang

(imparator) ve yuumlksek youmlneticilere ait genişmuumllkler ortaya ccedilıktı ldquoTsing-tienrdquo sistemi yavaşyavaş bırakıldı ve MOuml VI yuumlzyıldan IVyuumlzyılauzanandoumlnemdeldquotopluluğaaittarlalarrdquobuumltuumln boumllgelerde ortadan kalktı onun yerinehasatın uumlccedilte birine ve hatta yarısına eşit malolarak vergi getirildi Bu oumlnlem soumlmuumlruumlcuumllerinboyunduruğunu daha ccedilok hisseden toplulukuumlyelerinin direnmesiyle karşılaştı Şi-kingrsquoin birşarkısı olağanuumlstuuml guumlzel dizelerle koumlyluumllerinuumlruumlnlerinin uumlzerine fareler gibi atılansoumlmuumlruumlcuumllere ve memurlara karşı kininiyansıtmaktadır

ldquoFareler fareler kemirmeyin hasbuğdayımızıTamuumlccedilyıldıryaşıyoruzyasalarınızaltındaBir tek iyiliğinizi goumlrmedik bu kadar

zamandaSizibırakıpuzaklaragidiyoruzGidiyoruzmutlubiruumllkeyeMutlubiruumllkeyemutlubiruumllkeyeHakveadaletibulacağımızyerehelliprdquo

Koumllecilerin zorba youmlnetimi sık sık halkyığınlarınınayaklanmasınayolaccedilıyordu

Ccedileular Ccedilinrsquoinin youmlnetici sınıfı buumlyuumlk vekuumlccediluumlk derebeyler ve doğuştan soylu sınıf gibiUangrsquoun (ailesinin) en yakın ccedilevresindenkaynaklanıyordu Soyluluğun derecesininsaptanmasında akrabalık bağları oumlnemli bir roloynuyorduBudurumyasalsahiplikdurumundabelli oluyordu ccediluumlnkuuml bir goumlrevi (ldquohurdquo =kollukccedilu okccedilu) tanımlayan sıfatlardan başkaakrabalık derecesini (ldquotseurdquo=oğulldquopouordquo=amca)belirleyenpek ccedilok sıfatlar vardıİktidardaki sınıfın uumlyeleri goumlrkemli giysilergiyiyorlardı kalabalık bir maiyetleri ve kişiselmuhafız birlikleri vardı Uang ya da yerelyoumlneticidenbir youmlreninyoumlnetimyetkisini alıyorve kendi hesaplarına vergi (mal olarak) alarakhalkısoumlmuumlrebiliyorlardıBundanbaşkauanglarve ikinci dereceden huumlkuumlmdarlar soylularauumlzerlerinde yaşayan insanlarla birlikte topraklararmağanediyorlardı

Yavaş yavaş yeni bir insan topluluğu oumlnemkazanmaya başladı Tuumlccarlar ve tefecilerdi

bunlar yasal olarak koumlyluuml sınıfından daha ccedilokhakları yoktu ama ekonomik bakımdan ccediloketkiliydiler Bunlarla egemen sınıfın bir başkakesimiolanaristokrasiarasındakimuumlcadeleeskiCcedilinrsquoinbuumltuumlntarihinedamgasınıvurdu

Ccedileuların imparatorluğunun siyasal duumlzenidevletin toprak muumllkiyeti ve topluluklarınsoumlmuumlruumlsuuml ilkesine dayanan Doğu tipi birdespotizmdi F EngelsAnti-Duhringrsquode şoumlyleyazar (s213) ldquoEski topluluklar neredeyaşıyorlarsa binlerce yıldır en bayağı devletbiccedilimi olan Doğu despotizmine temeloluşturmuşlardırhelliprdquoMOumlIbininbaşındaCcedilinrsquoinparccedilalanmasından sonra ortaya ccedilıkan devletlerorduları ve birccedilok youmlnetim oumlrguumltleri yardımıylatopluluklar ve koumlleler uumlzerinde youmlnetici sınıfınegemenliğini kuran despotların himayesi altınagirmiştiEskiCcedilindevletlerinintıpkıoumltekiİlkccedilağDoğudevletlerigibiMarxrsquoındeyiminegoumlreuumlccedilgoumlrevi vardıYerli halkların soyulması komşuulusların soyulması ve o olmaksızın hiccedilbiruumlretim etkinliğinin yapılamayacağı sulamaişlerininduumlzenlenmesi

7 Egemenlik muumlcadelesi TsirsquoninKrallığının artan guumlcuuml Sayısız savaşlarsırasında kuumlccediluumlk devletler epeyce azaldılar veMOumlIVyuumlzyılınsonundabunlarınbirkaccedilonukaldı Oumltekilerden daha buumlyuumlk ve daha guumlccedilluumlolanbeşkrallıkegemenlikiccedilinsuumlreklimuumlcadeleediyorlardıBumuumlcadelenin sonunda ortaya enguumlccedilluuml iki devlet ccedilıktı Tsirsquoin ve Ccedilu devletleriTsrsquoin Krallığı yaklaşık olarak buguumlnkuuml Şen-sieyaletinin topraklarına sahiptiEn zengindevletTsrsquoin Krallığıydı ccediluumlnkuuml goumlccedilebelerle canlı birticareti vardı onlardan koumlle hayvan ve derialıyoronlarademiripektuzvezanaatuumlruumlnlerisatıyordu Tsrsquoin krallığın en buumlyuumlkpolitikacılarından biri olan Şang İangrsquoınreformlarınınuygulanmayabaşlamasındansonraoumlzellikle guumlccedillendi bu reformlar tecimsel veparasal ilişkilerin ilerlemesi ve ekonominingelişmesi sayesinde gerccedilekleşmişti Buoumlnlemlerin en anlamlılarından biri yerine malolarak vergi getirilen ldquotsing-tienrdquo sistemininkaldırılması (MOuml 350) ve toprağın oumlzguumlrcealınıp satılmasına izin verilmesiydi Şang İang

boumlylece tuumlccarların ve tefecilerin (ldquoyenirdquo soylusınıf) guumlcuumlnuumln hızla buumlyuumlmesini sağladı vekullanılmayan toprakların değerlendirilmesinekatkıdabulundu

ldquoTsing-tienrdquo sisteminin kaldırılması toprağınldquoyenirdquo soylu sınıfın elinde toplanmasına vetoplulukların oumlzguumlr insanlarının yıkımına yolaccediltı Muumllksuumlzleşen bu insanlar koumlleleşmeyemahkucircm edilmişlerdi Şang İang eski doğuştansoylusınıfınayrıcalıklarıylamuumlcadeleettivebiryasa ccedilıkardı bu yasaya goumlre uumlnvanlar kişilerinkoumlkenleri dolayısıyla değil savaşta goumlsterilenyararlıklarabirminnetborcuolarakveriliyorduŞang İang komşu uumllkelerden gelen goumlccedilmenlerikoruyordu bu da nuumlfusun hızla artmasına yolaccediltı

Şang İang toplulukları ccediloumlkertmek vedoğuştan soylu sınıfı zayıflatmak iccedilin oumlrneğinataerkil ailelerin dağıtılması klan ve tribuumllerineski toprak duumlzenlerini bozan yeni biryoumlnetimsel boumlluumlnmenin yuumlruumlrluumlğe konulmasıgibi oumlnemli oumlnlemler aldı Bu doumlnemde TsrsquoinKrallığı goumlccedilebeler arasından birccedilok uumlcretli

suumlvari topladı Halkın elindeki bronz silahlartoplanıpaskerleredemirsilahlarverildi

Koumlleci uumlretim youmlntemlerinin temelleriningenişlemesi ekonominin gelişmesi veiktidardaki sınıfın guumlccedillenmesi Tsrsquoin devletinincesaretli bir fetih politikasına geccedilmesine olanaksağladı bunun sonucu olarak Ccedilinrsquoinmerkezicircleşmişmonarşisikuruldu

CcediluKrallığıYang-tseursquonunortakesimindeydiBuumlyuumlkbirorduyasahipbulunanbugenişveccediloknuumlfusludevletrakibiTsrsquoinKrallığınınbirleştiricieğilimlerine karşı ccedilıkıyordu Oysa birleşmeyiivedi gereksinimler zorunlu kılıyorduYoumlneticisınıfın iccedilindeki muumlcadeleler uumllkeyi yakıpyıkıyor uumlretici guumlccedillerin yıkımına nedenoluyordu yaşama olanakları elinden alınmışkoumlyluumller dağlara ve ormanlara sığınıp buradakoumlle sahiplerine ve tuumlccarlara korku salanmuumlfrezelerkuruyorlardı

Uumllkenin birleştirilmesi işini Tsrsquoin Krallığıuumlstlendi Oumlteki devletleri yavaş yavaştopraklarına kattı Ccedilok kanlı savaşlar olduOumlrneğinCcedileursquoların imparatorluğuTsrsquoinrsquoeboyun

eğdiği zaman buumltuumln ordusu (400000 kişi)kılıccediltan geccedilirildi Youmlneticiler ve ana babalargenellikle oumllduumlruumllduumllerMOuml 221 yılındaTsrsquoindevletinin valisi buumltuumln Ccedilinrsquoin imparatoru ilanedildivekendisineldquoTsrsquoin-ŞiHuang-tirdquo(Tsrsquoinrsquoinilk imparatoru) adı verildi Uumllke boumlylecebirleşmişoldu

8Tsirsquoinİmparatorluğu(MOuml246-207) ŞiHuang-ti bir merkeze bağlanan monarşiyiguumlccedillendirdi ve uumllkenin birleşmesinden bu yanaişlevini yitirmiş olan doğuştan soylu sınıfınayrılıkccedilı eğilimlerini bastırdı Uumllkeyi 36 eyaleteboumllduumlveeskikrallıklarınadlarınınsoumlylenmesiniyasakladı Şang İang yasaları buumltuumlnimparatorlukta uygulandılar Şi Huang-ti buumltuumlnuumllke iccedilin bir tek uzunluk ve ağırlık oumllccediluuml birimigetirdi ve parayı birleştirdi Buumltuumln uumlnvanlarkaldırıldı ve oumlzguumlr insanlar iki sınıfa ayrıldıSoylular ve halk insanları Eyaletlere doğrudandoğruya imparatorluğa bağlı olan vebuyruklarının uygulanmasını denetleyenmuumlfettişler goumlnderdi Buumltuumln silahlar toplanıp

bunlardan imparatorluk sarayını suumlsleyen 15metre yuumlksekliğinde heykeller yapıldıHiyeroglif yazısı birleştirildi (eskiden herkrallığınkendiyazısıvardı)

Uumllkenin birleştirilmesi Şi Huang-tirsquoye dışpolitikasını uygulamak olanağı verdi Tsrsquoinorduları Yang-tseu ırmağını geccediltiler veguumlneydeki geniş toprakları fethettiler VietnambileTsrsquoinrsquoin egemenliğini kabul etmek zorundakaldı Uumllkeyi goumlccedilebelere karşı savunmak veonlarla aralarındaki ilişkileri bir duumlzene sokmakiccedilinİlkccedilağrsquoınengoumlrkemliyapılarındanbiriolanBuumlyuumlk Ccedilin Seddi yapıldı Ccedilin Seddi Ccedile-likoumlrfezinden buguumlnkuuml Kan-su eyaletininsınırlarına kadar uzanıyordu Tsrsquoinrsquoin başkentiHien yangrsquoda (Si-an yakınlarında) oumlnemliccedilalışmalaryapıldı

Bununla birlikte Tsrsquoin İmparatorluğu kalıcıolmadıŞiHuang-tirsquoninbuyruğuuumlzerineyapılanbuumlyuumlk ccedilaplı ccedilalışmalar buumlyuumlk bir insan guumlcuumlgerektiriyordu Oumlrneğin Buumlyuumlk Ccedilin Seddirsquoninyapımında soumlylenceye goumlre 300000 askeringoumlzetimi altında 2 milyon koumlle ve angarya

yuumlkuumlmluuml koumlyluuml ccedilalışmıştı Bu ağır yuumlk toprakbakımından yoksullaşma koumlleleşme tehlikesihaksızvergivezuluumlmbuumltuumlnbunlarkoumlyluumllerinayaklanmalarına yol accediltı Aslında Şi Huang-tirsquonin sağlığında tahmin edilmesi gerekenşeylerdi bunlar ldquoEskirdquo soylu sınıf da hoşnutsaygınlığınıkoruyorduEskikrallıklarınhalklarıarasında da ccedilok hoşnutsuz insan vardı ŞiHuang-tirsquonin oumlluumlmuumlnden (MOuml 209) sonrakoumlyluuml ve koumllelerin isyanlarından koumllecilerin vearistokratların ayaklanmalarından guumlcuuml tuumlkenenTsrsquoinİmparatorluğuyıkıldı

ŞiHuang-tirsquonin oumlluumlmuuml genel ayaklanma iccedilinbir işaret oldu Koumlleler ve koumlyluumller saldırıyageccediltiler 209 yılında buguumlnkuuml Ho-nan eyaletidoğumlu Ccedileng Şeng adında bir yoksul koumlyluumlkuzey sınırının istihkacircmcılık ccedilalışmalarınagoumlnderilen 900 koumlyluumlyuuml ayaklandırdı Bununuumlzerine koumlyluuml ayaklanmaları buumltuumln CcedilintopraklarınayayıldıEgemen sınıfın temsilcilerionlarla birlik olup iktidarı ele geccedilirmek iccedilinsilaha sarıldılar Bunların en guumlccedilluumlleri eski CcediluKrallığında hizmet etmiş bir yuumlksek goumlrevlinin

soyundan gelen Hiang Yu (Hiang Yu guumlcuumlnuumlguumlneydoğu topraklarından alıyordu) ve Lieu-Pang adında kuumlccediluumlk bir memurdu Muumlcadelesırasında Hiang Yu ile Lieu-Pang geccedilici biranlaşma yaptılar iktidarı ele geccedilirmek isteyenbaşkalarına boyun eğdirdikten ve koumlyluumllerinyardımıyla Tsrsquoin monarşisini yıktıktan sonrakoumlyluumllerin ayaklanmalarını bastırdılar CcedilengŞengoumllduumlruumllduuml

Koumlyluumllerin ayaklanması disiplinsizlik veoumlrguumltsuumlzluumlk yuumlzuumlnden başarısızlığa uğradıElebaşları uumlnvanlar alıyor ve yığınlardankopuyorlardı aralarından birccediloğu kendiniiktidardaki sınıfa kabul ettirmeye ve bu sınıfayamanmaya ccedilalışıyordu Bununla birlikte CcedilengŞengrsquoin youmlnettiği ayaklanma Tsirsquoinİmparatorluğunda despotik monarşininyıkılmasını ve ccedilalışanların durumunun birazduumlzelmesini sağladı Bu ayaklanma Ccedilintarihininenoumlnemliayaklanmalarındanbiridir

9 Eski Han İmparatorluğu (M Ouml 206-MS24)KoumlyluumlayaklanmasıbastırılıncaHiang

Yu ile Lieu-Pangrsquoın arasındaki iktidarmuumlcadelesi başladı HiangYu bu muumlcadeledeeski aristokrasinin ve buumlyuumlk koumlle sahiplerininccedilıkarlarını savunuyordu Lieu-Pangrsquoın politikasıdahaesnektiEnkuumlccediluumlksuccediliccedilinoumlzguumlrkoumlyluumllerikoumlleliğe yollayan Tsrsquoin yasasını kaldırdıOrdusunda sıkı bir disiplin uygulanıyordu Bunedenle geniş halk katmanlarının sevgisinikazandıverakibiniağırbiryenilgiyeuğrattı(MOuml202)Dahasonrakendini imparator ilanettiKurduğuhanedanHan17adınıaldı

Han İmparatorluğu Şi Huang-tirsquonin yapıtınıtamamladıCcedilinrsquoinbirleştirilmesinigerccedilekleştirdiHanlarsuumllalesidoumlnemindebir tekdevletinuzunsuumlre yaşaması uumllkenin nuumlfusunu oluşturanccedileşitli etnik toplulukların karışmasına olanaksağladıbirleşmeayrıcalehccedileveağızlarınbirtekdilde kaynaşmasına katkıda bulunduCcedilin ulusuHanİmparatorluğudoumlnemindeoluştu

Hanların işlevi Ccedilinlilerin kendilerine ldquoHan-jenrdquo (Hanrsquoın insanları) adını vermesiylesimgelendi

İlk Han imparatorlarının politikası monarşik

devlet oumlrguumltuumlnuuml guumlccedillendirmeyi imparatorluğuntopraklarını genişletmeyi Ccedileu ve Tsrsquoindoumlnemlerinde ağır hasara uğramış ekonomiyicanlandırmayıamaccedillıyordu

Youmlnetim sulama şebekesi yapımınıişlenmemişyadahalkınoumllduumlruumllmesisonucuboşkalmış toprakların tarıma accedilılmasınıdestekliyordu Vergilerin belli bir orandaduumlşuumlruumllmesi koumlyluumlnuumln tarımını iyileştirmesineolanak sağladı Han doumlneminde hayvanlarınccedilektiği sabanla ccedilift suumlrme oldukccedila yaygınlaştıTarla ekim youmlntemi gelişti Egemen sınıfınbirccediloktemsilcisininortadankaldırılmasısonucugenişhalkkitlelerinindurumubiroumllccediluumldeiyileşti

Eski Hanlar youmlnetimi tuumlccarların vetefecilerin ccedilalışmalarını bir duumlzene sokmayaccedilalıştı Zenginliklerini sergilemeleri yasaklandıonlarınsoylarındangelenlerinyoumlnetimgoumlrevlerialmalarına engel olundu Ama daha sonrayasaklamalaruygulanmadıTicaretvemesleklerbuumlyuumlk ilerlemeler goumlsterdiler ldquoKırmızı Ccedilinmuumlrekkebi ve her renk tuumly Lu ve Şueyaletlerinden tabaklanmış deriler kemik ve

fildişi eşyalar Tsrsquoin ve Yenrsquoden sedir sandalağaccedillarıvebambuTsien-nanrsquodanbalıktuzhalıve deri Yenrsquoden ve Tsrsquoinden boyalı ipliklerincekumaşlarveketengiysilerYenveYuersquodengelmektedirrdquo O doumlnemin bir ccedilağdaşının busoumlzleriuumlretiminboumllgeseldağılımınıngelişmesinidoğrulamaktadır

Tecimsel ve parasal muumlbadele hızla geliştiSseu Ma-tsrsquoienrsquoin belirttiğine goumlre zengintuumlccarlar buumltuumln imparatorlukta ticaret yapıyorlarvehertuumlrluumlmaltalebinikarşılayabiliyorlardı

Bilgilerimizin buguumlnkuuml durumu Hanİmparatorluğunun toplumsal ve ekonomikduumlzeninin ortaya ccedilıkardığı buumltuumln sorunlarıaccedilıklamamıza olanak sağlamaktadır Hanİmparatorluğu da her zaman koumlleci bir devlettiEskidenolduğugibi inşaatlardazanaatlardavetarımişlerindegenekoumllelerccedilalıştırılıyorduKoumlleticaretisuumlreklipazarlardatoplanmıştıMetinlerdesıksıkkoumlleisyanlarınarastlanmaktadır

İmparatorluğun toplumsal ve ekonomikhayatında yeni olgular ortaya ccedilıkmaya başladıHuumlkuumlmdarlar akrabalarına yakınlarına ve

yuumlksek goumlrevlilere uumlzerlerinde ccedilalışankoumlyluumllerle birlikte topraklar dağıtıyorlardıBuumlyuumlk toprak sahipleri muumllklerinde yarıcılıkuyguluyorlardı Kullanılmayan topraklara vesınır boumllgelerine devletin serfi koumlyluumlleryerleştiriliyordu Sayısız koumlyluumlleri ve koumlyluumllerinbuumltuumln direnmelerini kırabilecek ve merkeziktidara kafa tutabilecek kendi orduları olanbuumlyuumlk toprak sahiplerinin kişiliğinde ldquoguumlccedilluumlsuumllalelerrdquo ortaya ccedilıktı Bu durum Han doumlnemiCcedilin toplumunda feodalitenin gelişmesinigoumlstermektedir

İmparatorWu-Tirsquonin saltanat doumlnemi (MOuml140-86)Hanİmparatorluğunundoruknoktasınısimgeler Aristokrat aileleri yola getirdiktensonra Wu-Ti merkezicirc iktidarı guumlccedillendirmeyiccedilabucak başardı Bir suumlrekli ordu kurdu tuumlccarve esnaf kesimlerinden gelen bakanları tuz vedemir ccedilıkarma işlerinde devlet tekeli oumlzelkişilerin para basmasının yasaklanması gibiuumllkenin ekonomik guumlcuumlnuumln sağlamlaştırılmasınıamaccedillayanoumlnlemlerinuygulanmasınıizlediler

Ccedilinrsquoin MOuml II yuumlzyılda ulaştığı ekonomik

gelişme etkili bir dış politikaya geccedilmesineolanak sağladı Hanların orduları Vietnamrsquoaboyun eğdirdiler Yun-nan ve Manccediluryarsquonınguumlneyini ele geccedilirdiler Hunlarla ilişkiler dışpolitikanın en oumlnemli sorunları arasında yeralıyordu Hunların suumlrekli akınları kendiyoumlnetimlerinde oluşturdukları ve Şen yu MeTersquonin komutasındaki boylar guumlccedil birliğininbuumlyuumlk tehdidi Hanlar youmlnetimini muumlttefikleraramak zorunda bıraktı Bu amaccedilla MOuml 138yılında uumlnluuml bir diplomat olan general Ccedilang-Krsquoienrsquoi batıya goumlnderdiler Hunların batıkomşularıolanMassagetlerleilişkikurmakuumlzeregoumlrevlendirilmişti

Uzun suumlre yolculuk ettikten ve Hunlarınhapishanesinde on yıl hapis yattıktan sonraCcedilang-Krsquoien Orta Asyarsquoya ulaştı HazermBuharaveoumltekikentleriziyaretetti

Ccedilang-Krsquoienrsquoin bu Doğu uumllkelerindengetirdiğibilgilerCcedilinrsquodebuumlyuumlkbirilgiuyandırdıMassagetlerle ittifak ilişkileri kurmak olangoumlrevinin yerine getirilmemiş olmasına karşındevlet adamlarına verdiği raporlarda şimdiye

kadar en kuumlccediluumlk bir bilgi sahibi olmadıkları ccedilokgeniş topraklar uumlzerinde yuumlksek bir uygarlığınbulunduğunu haber veriyordu Ccedilang-Krsquoienrsquoingetirdiği haberlere inanarak Batırsquoya bir seferhazırlandıOnunbugezisiCcedilinileoumltekiuygarlıkmerkezleri arasındaki ilişkininbaşlangıccedilnoktasıoldu

Ccedilin orduları birkaccedil kanlı savaştan sonraHunlarıkuzeyedoğrupuumlskuumlrtmeyibaşardılarveMOuml 104 yılında Taklamakan ccediloumlluumlnuuml veTiyenşan dağlarını aştıktan sonra Ferganahavzasına girdiler İlkccedilağrsquoın Buumlyuumlk İpek Yoluadıyla tanınan ve Ccedilinrsquoi Roma İmparatorluğunaPartlar Krallığına ve Hindistanrsquoa bağlayan enoumlnemli ticaret yollarından biri boumlylece accedilılmışoldu Ccedilin ipek demir ve zanaat uumlruumlnleriniburadan ihraccedil ediyor değerli eşyaları veoumlzellikleatlarıbuyoldanithalediyordu

10 Hanlar İmparatorluğunun bunalımıWang-Mangrsquoın reformları ldquoKırmızıKaşlılarrdquoın ayaklanması Toprakların oumlzguumlrcealınıp satılmasının Hanların sarayının aşırı

luumlksuumlnuumln ve izlenen dış politikanın ağıryuumlkuumlnuumln neden olduğu vergi artışları koumlyluumlsınıfının yıkımına yol accediltı İlke olarak uumlruumlnuumlnotuzda ya da onbeşte birinin vergi olarakalınmasna karşın gerccedilekte bu oran Tsrsquoien Hanşursquonun tanıklığına goumlre uumlruumlnuumln yarısınıgeccediliyordu Ayrıca askerlik hizmeti yapmakistemeyen herkesten vergi alınıyorduTsrsquoienHan şu MOuml I yuumlzyıl Ccedilin koumlyluuml sınıfınındurumunuşoumlyleanlatıyorldquoGuumlccedilluumllerintopraklarıbinlerce mursquoyla (yaklaşık olarak bir mu 006hektar) oumllccediluumlluumlyordu oysa yoksulların birccediluvaldız batıracak kadar bile toprakları yoktuBabalar ccedilocuklar kocalar karıları buumltuumln yıltoprakta ccedilalışıyorlar ama emeklerinin karşılığıolan kazanccedilları karınlarını bile doyurmayayetmiyordu Zenginlerin koumlpek ve atlarıkendilerine verilen buumltuumln darı ve bezelyeleriyiyemezken yoksullar kepekle idare etmekzorundakalıyorlardırdquo

İmparatorluğun zayıf duumlşmesi goumlccedilebelereBuumlyuumlk İpek Yolursquonu ele geccedilirmek ve boumlyleceCcedilinrsquoin dış ticaretine zarar vermek olanağı

sağladıMuumllksuumlzleşmiş oumlzguumlr insanların yanı sıra

koumllelerin de katıldığı giderek sıklaşanayaklanmalarHanİmparatorluğundahazırlananağırbirbunalımınilkbelirtilerioldular

Youmlnetim oumlrneğin toprakmuumllkiyetine (5000mu)vekoumllesayısına(200)birsınırgetirmekgibikısmi reformlarla halkın oumlfkesinin patlamasınaengelolmayıdenedi

İmparatorluk ailesinin bir akrabası olan vebazı kişiler tarafından desteklenenWang-Mangbunalımı ccedilokdahakoumlktenci yollarla durdurmakistedi İmparatoru devirdikten sonra buumltuumlntoprakların devletleştirildiğine ilişkin bir buyrukyayınladı (MOuml 10)Koumlleler artık oumlzel kişilerinbağımlısı olarak kabul ediliyordu BoumlyleceWang-Mang koumllelerin ccedilalıştırılması youmlntemininyerine feodal soumlmuumlruuml ilkesini getirmeyiamaccedillıyordu Aynı zamanda o zamana kadartoprak sahibi olamamış herkese toprakdağıtılmasını tavsiye ediyordu Wang-Manggetirdiği oumlnlemleri ldquotsin-tienrdquo sistemininyenidenyuumlruumlrluumlğekonulmasıolaraksayıyordu

Pazar fiyatlarını duumlzenlemeyi ve yılda 10faizlebirdevletkredisioumlrguumltlemeyidenedi

Tasarıları iktidardaki sınıfın şiddetlidirenmesiylekarşılaştıbununuumlzerinebunlardanvazgeccedilmekzorundakaldı

Reformların başarısızlığa uğramasıimparatorluğutehlikeyeatanbuumlyuumlkbirkoumlyluumlvekoumlle ayaklanmasına yol accediltı MS 17 ve 18yıllarında Honan Hu-pei ve Şan-tungeyaletlerinde bir koumlyluuml ayaklanması başladıAsiler birer adları ve şefleri olan muumlfrezelerhalinde oumlrguumltlenmişlerdi Bunların en guumlccedilluumlleriŞan-tung eyaletindeki ldquoKırmızı Kaşlılarrdquomuumlfrezeleriydi Kaşlarını boyadıkları iccedilinkendilerine bu ad verilmişti Wang-Mang buayaklanmayı silahla bastırmayı başaramadıAsiler23yılındaimparatorluğunbaşkentiCcedilang-nganrsquoı ele geccedilirdiler ve Wang-Mangrsquoıoumllduumlrduumller Han imparatorluk ailesinin Wang-Mang tarafından iktidardan uzaklaştırılmış olanuumlyeleriayaklanmadanyararlandılarAralarındanbiri imparator ilan edildi Daha sonrayandaşlarının birlikleri isyancılara karşı ccedilıktı ve

ayaklanmayıkanlaboğdular

11YeniHanİmparatorluğu(MS25-220)Ayaklanmanın bastırılmış olmasına karşınyoumlneticisınıfıoumlduumlnvermekzorundakaldıKoumlleolarak satılmış ccedilocuklar azat edildiler ve bazıasilericcedilinafccedilıkartıldıBuumlyuumlktopraksahiplerineait olan ekilebilir toprakların bir boumlluumlmuumlkoumlyluumllerinelinegeccediltiKoumllelikbirazyumuşadığısoumlmuumlruuml youmlntemleri ılımlılaştığı iccedilin ekonomideyenibirgelişmebaşladıSulamasistemionarıldıve genişletildi bu da ekilebilir topraklarınyuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlnartmasını sağladıDemirmadenicircccedilıkarma ve maden doumlkuumlmcuumlluumlğuuml yoğunlaştıTicaretinboyutlarıgenişlediMSIyuumlzyılCcedilinrsquoiBuumlyuumlkİpekYolursquonutekrarelegeccedilirdi

MS91yılındabirbuumlyuumlkgeneralvepolitikaadamı olan Pan-Ccedilrsquoao Sin-kiang boumllgesinifethettikten sonraOrtaAsyarsquoya bir sefere giriştive burayı Ccedilinrsquoin egemenliği altına aldı Hunlarkesin bir bozguna uğradılar Aralarından birboumlluumlmuumlCcedilinrsquoeharaccediloumldemekoumltekilerdeBatırsquoyagoumlccediletmekzorundakaldı

Ama durumları sağlamlaşınca youmlneticisınıflar koumlyluumllere verdikleri oumlduumlnlerdenvazgeccediltiler Toprakların yeniden bir arayatoplanması suumlreci duyulmadık boyutlara ulaştıldquoGuumlccedilluumlsuumllalelerrdquokoumlleleşmişkoumlyluumllertarafındanişlenenyuumlzlercebinmursquoluktopraklarasahiptilerSulama şebekeleri yıkılıyordu Devlet guumlccediltenduumlşuumlyordu

Koumlyluuml sınıfının yıkımı ve devlet oumlrguumltuumlnuumlnccediloumlkmesi tarihte ldquosarı kuumllahlılarrdquoın ayaklanmasıolarak bilinen buumlyuumlk bir koumlyluuml sınıfı hareketineyol accediltı 184 yılında Şan-tung eyaletindebaşlayan bu ayaklanma ldquokırmızı kaşlılarrdquoınayaklanmasına kesinlikle benzemiyordu Buayaklanma oumlnderleri halka amaccedillarını uzunuzun accedilıkladıktan sonra başladı Oumlncedenmuumlfrezeler kuruldu ve saldırı guumlnuuml saptandıAyaklanmaTaocuduumlşuumlnceninetkisindeydi

Ayaklanmanın başında bulunan Taocu vacircizCcedilang-Kio mevcut duumlzenin (bu duumlzene ldquogrigoumlkyuumlzuumlrdquo adını veriyordu) tamamen ortadankalkmasını ve yeni ve haklı bir duumlzenin (buduumlzene ldquosarı goumlkyuumlzuumlnuumln krallığırdquo adını

veriyordu imgesel bir dille) kurulmasınısoumlyluumlyordu ldquotrsquoai prsquoing taordquo (buumlyuumlk barışınilkesi) gerccedilekleştiği zaman bu yeni duumlzengelecekti

Ayaklanma planı bir hain tarafındanyoumlneticilere ihbar edildiği iccedilin saldırıyı oumlnealmak gerekti Ayaklanma ccedilabucak buumltuumlnuumllkeye yayıldıAsiler koumlleleri serbest bıraktılarnefret ettikleri memurları oumllduumlrduumller elegeccedilirdikleri değerli eşyaları aralarındapaylaştılar ldquoSarı kuumllahlılarrdquoın ayaklanmasıyaklaşıkolarakccedileyrekyuumlzyılsuumlrduumlveguumlccedilluumlklebastırıldı Zaman aşımına uğramış bir soumlmuumlruumlbiccedilimini yani koumlleliği suumlrduumlren Hanİmparatorluğu savaşların ateşi iccedilinde yıkıldı veyerinifeodalduumlzenebıraktı

12 Eski Ccedilinrsquoin uygarlığı Guumlndelikgereksinimler yazının bulunmasına yol accediltı vebilimlerin ortaya ccedilıkışına katkıda bulundu Ccedilinyazısınıngeccedilmişiİlkccedilağrsquoınccedilokeskidoumlnemlerinedayanır Kemik uumlzerine yazılmış metinlerde(MOuml II binler) bilginler 2000rsquoden fazla

hiyeroglif saydılar bu da yazının ccedilok dahaoumlncedenbulunmuşolduğunugoumlstermektedir

Ccedilin hiyeroglif sisteminin gelişmesi belkiMısırrsquoınkiyle karşılaştırılabilir İlkel piktografikdesenler daha sonra soumlzcuumlklerin eşdeğerlisiolarak varlıklarını suumlrduumlrduumller ldquoErkekrdquoldquoccedilocukrdquo ldquokadınrdquo ldquoağaccedilrdquo ldquoyuumlksekrdquo ldquoalccedilakrdquovb hiyerogliflerinin durumu boumlyledir Bu basithiyerogliflerin bileşimi yeni kavramları ifadeeden(oumlrneğinldquoağaccedilrdquosoumlzcuumlğuumlnuumlnikihiyeroglifildquoormanrdquo anlamına gelmektedir) başkalarınınoluşmasınaolanaksağladı

Daha sonra (MOuml II binin sonu ve I bininbaşı) Ccedilinliler ifade edilen kavramın hangi tuumlrfenomeneaitolduğunugoumlsterenanahtarişaretlerveokunuşubelirleyenfonetikniteliklibirbaşkaişaretekleyerekyazılarınıgeliştirdiler

İlk merkezicirc monarşi Tsrsquoin doumlneminde yazıbirleştirildiveHanlardoumlnemindeyenimalzemekulanımı sayesinde aşağı yukarı buguumlnkuumlgoumlruumlnuumlmuumlnuumlkazandıSoumlzkonusuyenimalzemeoumlnce ipek sonra kağıt oldu (daha oumlnce ağaccediltabletler kullanılıyordu) Ccedilinlilerrsquoin buguumln de

dikey suumltunlar halinde yazmalarının nedenieskidendartahtalarkullanmışolmalarıdır

Tarım takviminin saptanması astronomikgoumlzlemler gerektiriyordu İlkccedilağ Ccedilinlilerrsquoi bualanda son derece yetenekliydiler OumlrneğinHipparkhosrsquotan 200 yıl oumlnce Ccedilin bilginleriekinoksun devinmesini yani bir yıl boyuncaguumlneşin goumlkkuumlresi uumlzerinde ccedilizdiği ccedilemberinsınırladığı daireye goumlre ilkbahar ekinoksnoktasının yer değiştirmesini kanıtladılar Tsrsquoinsuumllalesi doumlneminde duumlnyanın ilk guumlneştakvimlerinden biri yapıldı Ccedilinliler bir aytakvimi kullandıkları iccedilin bu yeni takvimdenyararlanmadılar Eski Ccedilin guumlneş tutulmalarınındevirliliğinibiliyordu

Pergeli bulmak onuru da CcedilinlilerindirSağlam matematik bilgileri vardı kare ve kuumlpkoumlkkullanımlarınıoumlzelliklebiliyorlardı

Doumlnemlerinin tarımbilim tekniklerinin buumltuumlnbilgilerini iccedileren tarımbilim kitapları guumlnuumlmuumlzekadar ulaştı Toprağın işlenmesini ve veriminiartırma youmlntemlerini ccedileşitli bitkiler hakkındabilgileri kapsayan bu kitaplar ccediliftccediliye oumlğuumltler

vermektedirCcedilinlizanaatkacircrlarsanatsaldokumalarbronz

demir fildişi lacirck ve değerli taştan eşyayapımındaccedilokbaşarılıydılar

Plastik sanatlar alanında Ccedilinli ustalar birccedilokbaşyapıt yarattılar Ne yazık ki pek azıguumlnuumlmuumlze ulaşan mezar alccedilak-kabartmalarıheykeller mimari yapılar buumlyuumlk bir yeteneğikanıtlamaktadır

Toplumsal duumlzenin hataları savaşlar Ccedileulardoumlneminin sonunda sınıf muumlcadelesininşiddetlenmesi buumltuumlnCcedilin ideolojisine damgasınıvuranfelsefesistemlerininvedinseldoktrinlerinortayaccedilıkmasınayolaccediltı

Doğuştan soylu sınıfın ccedilıkarları Konfuumlccedilyuumlsdoktrini tarafındanyansıtıldı İlkccedilağCcedilinrsquoininbubuumlyuumlkduumlşuumlnuumlruuml (Latinleştirilmişolan adıCcedilinceKung-tseursquodur) MOuml 550rsquolere doğru doğup480rsquoleredoğruoumllduumlpolitikanıntoumlrebilime(etik)karıştığı idealist bir doktrin kurduduumlşuumlncelerininbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumloumlğrencilerinintuttuğu notlardan oluşanFelsefi Konuşmalarrsquoda(Luen-Yu) dile getirilmiştir ldquoİnsanlıkccedilırdquo bir

ilkeden yola ccedilıkan Konfuumlccedilyuumls daha yaşlıyasaygı her duumlzeydeki insanın topluma karşıgoumlrevlerini kesinlikle yerine getirmesi ilkesinedayalı bir insanlar arası ilişki sistemi hazırladıldquoBaba baba oğul oğul huumlkuumlmdar huumlkuumlmdarolsunrdquo diyordu Kurulu duumlzeni ve uumlstlere kesinitaati onaylayan Konfuumlccedilyuumls goumlreviniyapabilecek yeteneği olmadığını goumlsteren ccedilokkoumltuuml bir davranışta bulunması durumunda biryoumlneticinin devrilmesine izin veriyorduKonfuumlccedilyuumlsrsquocuuml toumlrebilimin ataların dinine kesinsaygıilebirleşmesibudoktrinebirdinselnitelikvermektegecikmedi

Lao-tseursquoya macircledilenTao-touml King kitabı(MOumlVI yy) koumlyluuml sınıfının ve kuumlccediluumlk topraksahiplerinin bazı oumlzlemlerini karşılıyordu Bukitap Taoizm doktrinini dile getirmektedir Birmaddeci duumlnya goumlruumlşuumlnuumln oumlğelerini (yaratıcıtanrının yadsınması) ve doğal bir diyalektiğiiccedilermesine karşın herkesin rahat bir yaşamsuumlrduumlğuumlbir altınccedilağolarakbetimlediğibir eskidoumlneme doumlnuumlşuuml oumlğretir Yaşadığı duumlzeni(ldquohalkınvergiler vehaksızlıklar yuumlzuumlnden accedillık

ccedilektiğirdquobirduumlzen)sertbirşekildeeleştirenTao-touml King ldquoinsanların para biriktirmeye buumltuumlnvarlığıylasarılmadığırdquouumltopikzamanlaradoumlnuumlşuumloumlğuumltler

Yeni soylu sınıfın ve tuumlccarların ccedilıkarlarıaralarında Tsrsquoin doumlneminin birccedilok devletadamının yer aldığı yasacılar okulununyandaşları tarafından savunuldu Bu okulunoumlnderleri olan Şang İang Han Fei-tseu veoumltekiler sağlam bir şekilde merkezicircleşmişinsanları insanların doğasına yatkın olansuccedillardan alıkoyan cezaların uygulandığı birbirleşmişdevletinkurulmasınısavunuyorlardı

Konfuumlccedilyuumlscuumller ve yasacılar arasındabaşlayan muumlcadele bazen son derece sertleştiKonfuumlccedilyuumlscuumller Şi Huang-ti monarşisiylesavaştılar ve MOuml 213 yılında ccediloğu oumlluumlmcezasınaccedilarptırıldıveyapıtlarıyakıldı

MOuml I yuumlzyıldaWang Ccedilrsquoung adlı maddiduumlnya duumlşuumlncesini onaylayan ve ruhunoumlluumlmsuumlzluumlğuumlnuuml kabul etmeyen ccedilok oumlnemli birmateryalistfilozofyaşadı

Guumlnuumlmuumlze ulaşan yazınsal yapıtlar buumltuumln

tazeliklerini koruyorlarMOumlVI yuumlzyılın sonuveIIIyuumlzyılınbaşıCcedilinrsquoinenbuumlyuumlkşairiKrsquoiu-Yuanrsquoın ccedilağıdır Krsquoiu-Yuan aynı zamanda Ccediludoumlneminin uumlnluuml bir devlet adamıydı Tsrsquoindevletinin egemenlik kurmak iccedilin yaptığımuumlcadelede kullandığı barbar ve acımasızyoumlntemin caymaz bir duumlşmanıydı Krsquoiu-Yuanuumllkenin kendiliğinden doğal bir şekildebirleşmesi duumlşuumlncesini savunuyordu buduumlşuumlncesisuumlrguumlnegoumlnderilmesinenedenoldu

Uumllkesine bir kin ve haksızlık ccedilağındamerhamet sahibi bir insanın yazgısına ilişkinduumlşuumlnceler yapıtının ana izleklerinioluşturuyordu Halk şiirinin geleneklerine derinbir yakınlık duyan bu goumlrkemli senyoumlr buaristokrat halkın guumlccedillerine guumlven duyuyorduBirkeskin alayvederinbirmelankoliyleyuumlkluumlgenellemeleribununlabirlikteiyimserbirtınıyasahiptir

Sseu Ma-tsrsquoien ile tarihccedili Pan-Kursquonunduumlzyazılarıbinyıllarboyuyadsınmazbiroumlrnekolma değerlerini korumuşlardır Metinleri(Sse-KiTsrsquoienHanşu)ulusalefsanelericcediloksayıda

atasoumlzlerinioumlzdeyişlerivehalkşarkılarınıiccedilerirCcedilinrsquoin buumlyuumlk adamlarının resmicirc biyografilericcediloğu zaman dramatik izler taşıyan anlatılarınbiccedilimsel tadına ulaşırlar ve oumlykuumllerindekiimgelem guumlcuuml kadar belgesel değerleriyleuydurulan diyalogların gerccedileğe benzerlikleri vekronolojilerinin doğruluğuyla da insanlarıetkilerlerbuyapıtlarındidaktikbiramacıvardır

MuumlzikeskiCcedilinlilerinyaşamlarındaoumlnemlibiryer tuttuCcedileşitliccedilalgılarıneşlikettiğidanslarveşarkılarbuumlyuumlkbirrağbetkazanmışlardı

Ccedilin uygarlığının Asya ulusları iccedilin sahipolduğu yer Grek uygarlığının Avrupa iccedilinoynadığı rolle karşılaştırılabilir Ccedilinrsquoin tekniksanat edebiyat ve felsefesi Japonya KoreVietnamMoğolistan iccedilin bir oumlrnek olduDoğuAsyarsquonın bilimsel kitaplarında diplomatikmetinlerinde ve edebiyatında son zamanlarakadarCcedilinyazısıkullanılıyordu17Hanların egemenliği iki doumlnemdirEskiHandoumlnemi (M Ouml 206-MS 24 yılları arasıldquokırmızı başlılarrdquoın ayaklanmasına kadar)YeniHandoumlnemi(MS25-220yıllarıarası)

HELLAS(ESKİYUNAN)

YİRMİNCİBOumlLUumlM

GİRİŞBİLGİKAYNAKLARIVETARİHYAZICILIĞI

EskiYunantarihininoumlzelliklekuumlltuumlrkalıtınınincelenmesi modern tarih biliminingelişmesinde oumlnemli bir rol oynadı Bu biliminkurucuları Marx ve Engels İlkccedilağ (antiquite)tarihiyle ccedilok ilgileniyorlardı Duumlnya tarihindeoynadığı ilerici roluumlbelirterek ilkccedilağ toplumunubir koumlleci toplum olarak tanımlayan ilkin onlarolmuştur Buna goumlre İlkccedilağ tarihinin en oumlnemlisorunları şunlardırUumlretimguumlccedillerininzanaatveoumlzellikle tarımda koumlleci soumlmuumlruuml ilkesine

dayanan gelişmesi bu soumlmuumlruumlnuumln toplumunevriminindeğişik evrelerindekiniteliğidevletinve oumlzelliklerinin ortaya ccedilıkışı İlkccedilağuygarlığının guumlccedilluuml gelişiminin nedenleri genelolarak ilkccedilağ toplumu tarihinin evreleri ve oumlzelolarak Yunan ve Romarsquonın İlkccedilağ toplumlarıtarihininevreleri

Bu sorunlar aynı zamanda eskiYunan tarihiincelemesininenoumlnemlinoktalarıyladailgilidirArkeolojinin yeni bulguları İlkccedilağ Yunantoprağında yaşayan tribuuml ve ulusların tarihineGrek uygarlığının (Girit Myken= ldquoMykenairdquo)doğduğu ccedilevreye yeni bir boyut getirdi Sonrailkel toplum yıkılırken sınıflara boumlluumlnmuumlştoplumuntemelniteliklerininortayaccedilıktığıeskiYunanrsquoınevriminedoğrudanbağlıveldquoHomerikCcedilağrdquo adıyla anılan doumlnem gelmektedir umlKoumllecitoplumun ve devletin oluşumunun kolonikurma eylemi oumlnemli bir an olan kent devletin(polis site) (MOuml VIII-VIyy) kuruluşunundevrimcisuumlrecitarihinbuevresinikapsadı

Grek koumlleci toplum ve uygarlığınıngelişmelerininenyuumlksekduumlzeylerineulaştığıve

bu toplama oumlzguuml karşıtlıkların yoğunlaştığıldquoklasikrdquo doumlnem (MOuml V-VI yuumlzyıllar) eskiYunan tarihinin merkezinde bulunmaktadırNihayet ccedilok oumlnemli ve tarih bilimindeki işlevigiderek buumlyuumlyen bir doumlnem Grek tarihininkısmen doğu tarihiyle birleştiği ve koumllecitoplumun tuumlmuumlyle doruk noktasına eriştiğiHellenistikccedilağdır(MOumlIII-IIyuumlzyıllar)

1 EskiYunanrsquoın tarihccedilileri EskiYunanrsquoıngeccedilmişini oumlğrenmek isteği MOuml VI yuumlzyıldaKuumlccediluumlkAsya İyonkentdevletlerinin ilkduumlzyazıyazarlarının (logograflarının)yapıtlarındaortayaccedilıktıBuyazarlarHellasrsquoınilkzamanlarınışuyada bu biccedilimde yansıtan mitosları ve efsaneleriyazınsal biccedilimlerde anlatıyorlardı OumlrneğinMiletoslu Hekataios ldquokahramanlarrdquoın (Greklertanrıların soyundan gelen ve kahramanlıklarıylauumlnlenen mitossal atalarını boumlyleadlandırıyorlardı) yaşam oumlykuumlleri olanSoyKuumltuumlklerirsquoniyazdı

ldquoTarihin Babasırdquo Herodotos Halikarnasosrsquota(buguumlnkuuml Bodrum) doğdu (484-425 dolayları)

O doumlnemde Persler karşısında zafer kazanmışolan Atina Akdenizrsquoin doğusunda ağır basanbuumlyuumlkdenizcilikguumlcuumlnuumln ekonomik politik vekuumlltuumlrelmerkezioluyorduİkincivatanımdediğiAtinarsquoyayerleşenHerodotosrsquounyapıtı9kitaptanoluşur İlk uumlccedil kitapKuumlccediluumlkAsya İranAsuryaMısır ve oumlteki komşu uumllkelerin uluslarınıntarihiyleilgilidirdoumlrduumlncuumlkitapİskitlerrsquoianlatırBu kitapların hepsi Hellasrsquoın geccedilmişiyle ilgiliccedilok değerli bilgiler verir Son kitaplar (V-IX)Med savaşccedilılarına ayrılmıştır Herodotos sık sıksaflık goumlsterir Tanrıların insanların işlerineburunlarını soktuklarına inanır ve mitosları veefsaneleri bize tarihsel olaylarmış gibi sunarAma oumlte yandan bu olayları ve insanlarıneylemlerini akla yakın ve doğal nedenlerleaccedilıklamayaccedilalışırUumlstelikdevletinvetoplumunevrimineilişkingenelkuramsalsorularsorarbuda onun o sıralar Atinarsquoda suumlren yoğunideolojik ve politik muumlcadeleyle olan yakınilişkisini kanıtlamaktadır bu nedenle onunyapıtı MOuml VI yuumlzyılın ikinci yarısında eskiYunanrsquoın politik ve kuumlltuumlrel hayatının

incelenmesiiccedilinbirkaynakniteliğindedirAtinalı Thukydides (460-339 dolayları) 8

kitabaayrılmışvebizebirboumlluumlmuumlulaşmışolanPeloponez Savaşının Tarihi adlı yapıtındatarihsel suumlrecin daha derin bir anlayışını ortayakoyar yapıtı eleştiri anlayışından yoksundeğildir Thukydidesrsquoin amacı Hellasrsquoın ikikesimininyaniguumlcuumlnuumldenizciliktenalanAtinaile başta Sparta olmak uumlzere Peloponez Birliğiarasındaki ccediletin muumlcadelenin PeloponezSavaşınınbiraccedilıklamasınıyapmaktıTarihccedilibusavaşınolağanuumlstuumlgelişimininyanısıratarihtekiroluumlnuuml de goumlstermektedir Savaş yalnızAkdenizrsquoin Hellen toprağına yayılmaklakalmadı bu savaşta Perslerin de etkin bir payıolduYazarın youmlntemsel accedilıklamaların dışındaeski Yunan tarihine ilişkin değerli bilgilerverdiği birinci kitabınArkeoloji adıyla anılangirişboumlluumlmuuml(121boumlluumlmler)oumlzellikleilginccediltirThukydides kendisinin de soumlylediği gibitarihselolaylarıyapıtınındeğerinihiccedilbirzamanyitirmemesini sağlayacak biccedilimde yansıtmayaoumlnem veriyordu Bilinccedilli bir vakanuumlvist olarak

aynı zamanda olayların nedenlerini ortayaccedilıkarmaya iccedil siyasalmuumlcadeleyidilegetirmeyeccedilalışıyordu Thukydides bu muumlcadeleyi partibaşkanlarına soumlylettiği soumlylevler biccedilimindeaktarmaktadır yazar bu soumlylevlerin gerccedilektensoumlylendiğini ve kendisinin bunları soumlzcuumlksoumlzcuumlk değilse bile en azından soumlz konusukonuşmacının betimlenen ortamda soumlylemesigerektiği gibi ve duumlşuumlncelerinin akışına uygunolarak aktardığını belirtmektedir Sınıf savaşlarıtabloları oumlzellikle koumllelerin etkin olarakkatıldığı Kerkirarsquodaki iccedil savaşın betimlemesigerccedilek bir usta elinden ccedilıkmıştır Daha daetkileyicisi iccedil savaşların yol accediltığı ahlakbozukluğu tablosudur (III kitap 82-84boumlluumlmler) Yazar koumlleci toplumun bağrındakisınıf kininin iccedil savaş sırasında doruknoktasınaccedilıkanbukininccedilarpıcıbirbetimlemesiniyapar

Thukydidesrsquoten sonra Yunan tarih bilimi(genel olarak buumltuumln toplum bilimlerindegoumlruumllduumlğuuml gibi) gelişmesini suumlrduumlrduuml Amaşurası da bir gerccedilektir ki Thukydidesrsquoiseccedilkinleştiren bilimsel ccediloumlzuumlmleme inceliğine

birkaccedilenderistisnanındışındadahasonragelentarihccedililerulaşamadılarBunakarşılıkyapıtsayısıoumlnemli oranda arttı Biraz oumlnemli Hellaskentlerinin (yuumlz kadar vardı) ccediloğunda dahasonraki yuumlzyıllarda kentinin ya da uumllkesiningeccedilmişine başvuran birccedilok tarihccedilinin ccedilıktığıgoumlruumllduuml Ne yazık ki bu metinlerin buumlyuumlk birccediloğunluğu bize ulaşamadı zaman ancakbazılarının bazı boumlluumlmlerini kiminin yalnızcaadlarını ya da yazarlarının adlarını koruyabildiAma bu kadarının bile buumlyuumlk bir oumlnemi varAttikarsquonın geccedilmişini ve oumlzellikle tarihselefsaneyi inceleyen Atinalı yazarların kalemealdığı Athidesrsquoin parccedilaları buna tanıklıketmektedir

Şu ya da bu oranda guumlnuumlmuumlze ulaşmış olanYunantarihyapıtlarınınbuumlyuumlkbiroumlnemivardırOumlrneğin ThukydidesrsquoinTarihrsquoini durduğuyerden (MOuml 411) suumlrduumlren KsenophonrsquounHellenikarsquosı Ksenophon Peloponez SavaşınınbetimlemesinibitirirveHellasrsquoın tarihini362rsquoyekadar suumlrduumlruumlr Thukydides gibi o da sankiolaylarakendisikatılmışgibianlatıramatarihccedili

olarak Ksenophon daha yuumlzeysel ve dahayanlıdır Atina vatandaşı ama Atinademokrasisinin duumlşmanı olan KsenophonaristokratSpartarsquonındostuvehayranıkimliğiyley a z a rHellenikarsquoda oumlrneğin ikinci AtinaDenizcilik Konfederasyonu gibi demokratikAtinarsquonınenoumlnemliolaylarınısessizcegeccediliştirirbuna karşılık ikinci dereceden ama Spartarsquoyıdaha iyi goumlsteren olayların altını ccedilizerBununlabirlikteHellenika onun MOuml IV yuumlzyılın ilkyarısının yaşamını tutarlı ve sistematik birşekilde sergileyen tek yapıtıdır Eleştirel birgoumlzle ele alınması koşuluyla bu kitap soumlzkonusudoumlneminincelenmesindekullanılabilir

MOuml VI yuumlzyıl Hellas yaşamının değişikgoumlruumlnuumlmlerini aktaran birccedilok ilginccedil yapıtıKsenophonrsquoa borccedilluyuz oumlrneğin On Binlerrsquoinseferi ve doumlnuumlşlerine ilişkin olanAnabasis gibiSefere bizzat katılan KsenophonKafkasoumltesirsquondeyaşayantribuumlveuluslarıanlatırBu bilgilerin eski D Anadolu ve Guumlrcistanincelemelerinde buumlyuumlk değerleri vardırKsenophonrsquoun başka oumlnemli yapıtlarıSparta

Cumhuriyeti Gelirler (koumlleci devlette devlethazinesi sorunu)Sokratesrsquoin Uumlnluuml Soumlzlerivbrsquodir

Mısırrsquoda (Oxyrrhynchusrsquode) bulunanpapiruumlslerden biri MOuml IV yuumlzyıl başı GrektarihininayrıntılıbirbetimlemesiniiccedilermektedirBazı bilginler bu metnin MOuml IV yuumlzyılınikinci yarısı tarihccedililerinden TheopomposrsquounHellen Tarihirsquonin bir boumlluumlmuuml olduğunusanmaktadırlarDaha sonra soumlzuumlnuuml edeceğimizbir Mısır papiruumlsuumlnde bulunmuş olanAristotelesrsquoinAtina Anayasasırsquonın(18) dışındaoumltekiIVyuumlzyıltarihccedililerininyapıtlarıguumlnuumlmuumlzeulaşmamıştır

Ephoros IV yuumlzyılda Grek tarihccedilileriningeniş oumllccediluumlde yararlandıkları duumlnya ccedilapında biryapıt yayınladı Ama bunun da ancak bazıparccedilalarıguumlnuumlmuumlzeulaştı

İlkccedilağrsquoın uumlnluuml tarihccedililerinden biri olanPolybios(MOuml205-125)RomaCumhuriyetininfetihleri ve bir denizcilik guumlcuumlne doumlnuumlştuumlğuumldoumlnemdeyaşadıTanıklıkettiğiolaylarıanlattığıGenel Tarih rsquoini MOuml II yuumlzyılın ilk yarısında

kalemealdıPolybiosrsquounamacıduumlnyanınbuumltuumlnuumllkelerini Romalıların boyunduruğu altınaduumlşuumlren nedenleri goumlstermekti KitabınaGenelTarih adını vermekte haklıdır ccediluumlnkuuml yapıtıbuumltuumln uygar duumlnyada olan olaylarıkapsamaktadırTıpkıThukydides gibi Polybiosda olayların akışını ve nedenselliklerigoumlstermekle yetinmez tarihsel suumlrecin geneldevindirici guumlccedillerini ortaya ccedilıkarmaya veaccedilıklamayaccedilalışırOnagoumlrebusuumlrecinoumlzuumlbirdevlet duumlzeninden bir başkasına kaccedilınılmazgeccediliştedir ve bu geccediliş belli yasalara uygunolarak gerccedilekleşmektedir Her topluluk herdevlet ve her kurum doğanın yasalarına uygunolarak gelişim yuumlkseliş ve nihayet yıkılışevrelerinden geccediler diye yazar Belirgin safyuumlrekliliğine karşın Polybiosrsquoun kuramı buumlyuumlkbir duumlşuumlnceydi Onun yapıtı siyasalbağımsızlığını yitirmiş olmasına karşın eskiYunanrsquoın ccedilok yuumlksek bir kuumlltuumlrel duumlzeydekaldığını kanıtlamaktadır Polybiosrsquoun yazdığı35 kitaptan guumlnuumlmuumlze ne yazık ki yalnızca 5rsquoiulaştı geri kalan 30 kitaptan ancak dağınık

parccedilalar var elimizde Bununla birlikte onunGenelTarihrsquoiIIIveIIyuumlzyılYunanrsquoınailişkinbilgilerimizibuumlyuumlkoumllccediluumldezenginleştirmektedir

PolybiosrsquotansonraMOumlIyuumlzyıldaveMSilk yuumlzyıllarda Roma İmparatorluğunun bireyaleti durumuna gelen eski Yunan birccedilokbuumlyuumlk tarihccedili yarattı Oumlrneğin ancak bazıparccedilalarıguumlnuumlmuumlzeulaşmışolan40ciltlikTarihKitaplığırsquonın yazarı Sicilyalı Diodoros gibiDiodoros MOuml I yuumlzyılın ikinci yarısındayaşadıCcedilokyolculukyapıpccedilokokuyorduTarihKitaplığırsquonda efsane zamanlarından kendidoumlnemine kadar insanlık tarihini dile getirmeyiamaccedillamıştı Bu yapıtta eski Yunan tarihiyleilgili oumlnemli bilgiler bulunmaktadır Birccedilokdağınık belgelerden yararlanmış olan Diodorossayesinde KsenophonrsquounHellenikarsquosınıduumlzeltip tamamlayabilirMOuml IV yuumlzyılda eskiYunanrsquoda meydana gelen ccedilok oumlnemli birdevrimci harekete ilişkin değerli bilgiler eldeedebiliriz Ama DiodorosrsquounTarih Kitaplığıbilimselbiryapıtolmaktanccedilokyazarındanoumlnceyaşamışbaşkatarihccedililerinyapıtlarındanyapılmış

bir derleme gibidir Daha sonra MS IIyuumlzyılda yazar ve tarihccedili Arrhianos Buumlyuumlkİskenderrsquoin seferleriyle ilgili bize ulaşan endoğruyapıtıyazdıArrhianosrsquounccedilağdaşıtarihccedilive coğrafyacı Pausanias Hellasrsquoın 1900 yıloumlnceki durumlarıyla değişik boumllgelerinimimariyapılarını sokaklarını alanlarını heykellerinibize tanıtanYunanistan Manzaralarırsquonı yazdıCcedilağımızın başlarına doğru yaşayan uumlnluumlcoğrafyacı Stracircbon ccedilok oumlnemli tarihsel bilgilerbıraktı On yedi ciltten oluşanCoğrafyarsquosıAkdeniz havzası uumllkelerinden Afrika İranHindistan Arabistan Mezopotamya BatıAvrupa ve Karadeniz kıyılarından soumlz ederYazar bazen herhangi bir uumllkenin tarihineilişkin olarak uzun uzun konu dışına ccedilıkarOumlrneğin Kuumlccediluumlk Asyarsquonın kentlerinin veHellasrsquoın değişik boumllgelerinin geccedilmişi uumlzerinebirccedilokverilerediniriz

Yunan ve Romarsquonın oumlnemli politikacılarınınyaşam oumlykuumllerini yazan Plutarkhos Arrhianosve Pausaniasrsquoın ccedilağdaşıydı Birccediloğu guumlnuumlmuumlzeulaşmamış ccedilok sayıda belgeden yararlanmış

olduğu iccedilin yazılarının tarih bilimi iccedilin buumlyuumlkbir oumlnemi vardır Plutarkhos Lykurgos SolonThemitoklecircs Kimocircn Aristeidecircs PeriklesAlkibiades Lysandros ve Buumlyuumlk İskenderrsquoinyanısırahatipDacircmosthenesSpartakrallarıAgisve Kleomenesrsquoin (MOuml III yy) ve İlkccedilağrsquoındahabirccedilokbuumlyuumlk adamınınyaşamlarını yazdıBu yaşam oumlykuumllerinden 50rsquosi guumlnuumlmuumlze ulaştıKahramanlarının yaşamı tarihsel ccedilevreye sıkısıkıya bağlı olduğu iccedilin yazar yapıtında birtarihccedili goumlruumlnuumlr ama temel amacı didaktikniteliktedir bu durum onu bazen yansızlıktanuzaklaştırır İlkccedilağ tarihinin hemen hemen binyıllık boumlluumlmuumlnuuml kapsayan Plutarkhosrsquounkaleme aldığı yaşam oumlykuumlleri bununla birliktebuumlyuumlkbirbelgeseldeğeresahiptir

Grek filozoflarının yapıtları aynı zamandauumllkelerinin toplumsal ve siyasi yaşamınıyansıtırlar Oumlrneğin PlatonrsquounCumhuriyetrsquoiuumllkuumlsel saydığı bir siyasal duumlzenin kurulmasınayoumlneliktirToplumsal ve siyasal sorunların yanısıra tarihsel sorunlar daAristotelesrsquoin yapıtınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlkapsarlarTarihselyapıtlar

a r a s ı n d aPolitika ve Atina Anayasası rsquonıanabilirizPolitika devletin koumlkenleri oumlzuuml vebiccedilimlerine vb ilişkin kapsamlı bir kitaptırGrek tarihinin incelenmesi bağlamında buumlyuumlkbir değere sahiptir Atina Anayasası Attikarsquodakuruluşundan Peloponez Savaşının sonunakadar yani MOuml 404-403rsquoe kadar Atinarsquonınsiyasal duumlzeninin tarihini sunarBuyapıt ancak1890 yılında bulundu O zamandan bu yanaoumlzelliklekitabınınikinciboumlluumlmuumlndeAristotelesyaşadığı doumlnemAtinarsquosında uygulanan duumlzeninayrıntılı accedilıklamasını yaptığı iccedilin Atinadevletine ilişkin bilgilerimiz oumlnemli oumllccediluumldederinleşti

AristotelesAtina Anayasasırsquonı yazarken biryığın belgeden yararlandı Bu belgelerdenbazıları tarihsel nitelikli yazıtlar ve yazınsalyapıtlardırAthides HerodotosrsquounTarihrsquoi vebirccedilokyerel kroniklerAristotelesrsquoinbuyapıtınıincelerken onun Atina demokrasisinin hiccedil deyandaşı olmadığını unutmamak gerekir budurum yapıtında ccedilok iyi belli olmaktadırAtinaAnayasası Politikasırsquonın habercisi olan buumlyuumlk

bir yitik yapıtın kuumlccediluumlk bir boumlluumlmuumlduumlrAristoteles ve ccedilırakları birccedilok kentdevletinrejiminin tarihi uumlzerine toplam olarak 158ldquopolitikardquoyazdılar

2 Yazınsal kaynaklar Homerosrsquoun yapıtıHellen ilkccedilağının buumlyuumlk şiirleriİlyada veOdysseia tarihinin başlangıcında MOuml XIIyuumlzyıldan VIII yuumlzyıla kadar (bu konuyuXXIII boumlluumlmde tekrar ele alacağız) Grekulusunun yaşamının suumlruumlkleyici bir tablosunuccedilizerler VIII yuumlzyılın sonu ve VII yuumlzyıldayapıtlarıtarihselolaylarıbetimleyenbirccedilokGrekşairi ccedilıktı Bunların arasında ilkin koumlyluumllerinccedilalışma hayatları uumlzerine didaktik şiirler yazanHesiodosrsquou (700rsquoe doğru) ve şiirleridoumlnemlerinin toplumsal ve siyasalmuumlcadelesinidile getiren ve bu nedenle buumlyuumlk bir tarihseldeğerleri olanVII veVI yuumlzyıl lirik şairlerini(Arkhilokhos Alkaisos Tytaios SolonTheognis vb) anabiliriz V yuumlzyıl başlarınınbuumlyuumlk trajedi yazarı AiskhylosPerslertrajedisinde kendisinin de katıldığı Salamin

Savaşını dile getirir ve boumlylece Herodotosrsquounoumlykuumlsuumlnuuml tamamlar Eski Yunan komedilerioumlzellikleThukydidesrsquoinccedilağdaşıAristophanesrsquoiniğneleyici siyasal bir hiciv izleri taşıyan dahicekomedileribirer tarihselkaynakolarakdahadabuumlyuumlkbirdeğeresahiptirler

Grek tarihccedililer Hellasrsquoın siyasal tarihiniaktarmayı yeğlerler Hatiplerinin ve politikayazarlarının yapıtları toplumsal yaşam ve sınıfmuumlcadelesini kavramamıza olanak sağlarlarAralarında Andokides Lysias İsokratesDemosthenes Aiskhines Hyperides (MOuml V-IV yy) olmak uumlzere birccedilok hatibin soumlylevleriguumlnuumlmuumlze ulaştı Bunlar bize insan yaşamınıniccedilyuumlzuumlnuuml accedilarlar oumlrneğin Lysias gibi hatiplerrakiplerininoumlzelyaşamlarınıdidikdidikederlerHalk kurullarında konuşmalar yapan ya damakalelerini yayınlatan başkaları konu olarakguumlncel siyasal ve toplumsal sorunları seccedilerlerİsokrates ve Demosthenes gibileri MOuml IVyuumlzyılın ortasında Makedonya ile Hellasarasındakiilişkilertuumlruumlndenccediloknaziksorunlaradeğinmişlerdir

3 Belgeler maddi kalıntılar Yazıtlar(buumlyuumlk bir ccediloğunluğu taşa kazınmıştır) engerccedilek kaynaklardır Her yazıt bir doumlneminsiyasal toplumsal ya da oumlzel yaşamının somutbir olayını dile getirir Şu andaonbinlerce eskiyazıt biliyoruz bunların ccediloğu 15 cilt tutanGraecae Yazıtlarırsquonda yer almaktadır BazılarıoumlrneğinAtinalı yasacı Drakonrsquoun yasaları eskiGirit yasaları devlet hazinesi raporları ayrıntılıgider listeleri gibi devlet belgeleridir AyrıcakimilerioumlzelyaşamdansoumlzedenmezaryazıtlarıvardırSovyetlerBirliğirsquondeKaradenizkıyısındabulunan yazıtlar oumlzel bir ilgi uyandırdıKhorsonososrsquota (buguumlnkuuml Sivastopolyakınlarında) bulunan yurttaşlık yemini metnibu İlkccedilağ kentininMOuml IV ve III yuumlzyıllardaulaşmış olduğu yuumlksek ekonomik ve politikduumlzeyikanıtlamaktadıreskiOlbiarsquonınyıkıntılarıarasında bulunan halk kurulunun yurttaşProtogenes onuruna verdiği karar bu durumatanıklık etmektedir Rus bilgini V LatyşevKaradeniz kıyılarında bulunan eski Grekyazıtlarını 1885-1916 yılları arasında uumlccedil cilt

iccedilindeInscriptiones orea eseptentrionalis PontiEuxiniadıylayayınladı

Son zamanlarda Mısırrsquoda yapılan kazılardabir başka tuumlrde tarihsel belgeleri iccedileren birccedilokpapiruumls ccedilıkartılıyor Bunlar sayısız hesap vemakbuzlardan vb oluşuyor (oumlrneğin buumlyuumlktoprak sahibi yuumlksek youmlnetici Apolloniosrsquounkacirchyası Zenonrsquola yaptığı yuumlkluuml yazışmabelgeleri) Bunların arasında ayrıca mektuplarokul oumldevleri ve reccedileteler vb şeyler de varBunların yanı sıra mahkemelerin işleyişi vehalkın ccedileşitli katmanları arasındaki ilişkihakkında bilgiler veren hukuksal metinler devar Bazı papiruumlsler tuumlmuumlyle değilse de parccedilaparccedila eski Grek yazarlarının yapıtlarınıiccedileriyorlar Oumlrneğin AristotelesrsquoinAtinaAnayasası 1890 yılında bir muumllk kacirchyasınınraporunun yazılı olduğu papiruumlsuumln (MS 78)arka yuumlzuumlnde bulundu Hellen yazınının bazıyapıtlarını bu papiruumlsler sayesinde tanımakolanağı bulduk (oumlrneğin Menandrosrsquounkomedileri)

Bununlabirliktebize eskiYunanrsquola ilgili en

iyi bilgileri arkeolojik belgeler kent kalıntılarıyapılar ve bunların yanı sıra ev eşyalarıveriyorlar Hemen hemen buumltuumln Balkanlarbirccedilok Ege adası Kuumlccediluumlk Asya kıyılarıKaradenizkıyılarıSicilyaveGuumlneyİtalyauccedilsuzbucaksız bir accedilık hava muumlzesine benziyorlarArkeologlarbirccedilokuumllkedekazılaryapıyorAmaaslında kazılar XIX yuumlzyılın ikinci yarısındanbuyanagenişboyutlarkazandı

Kazılar uumlnluuml Delphoi kutsal yerinintapınaklarının hanlarının sokaklarının kutsalyolunun Grek devletlerinin armağanlarısaklamak iccedilin yaptırdıkları sayısız goumlmuumllerinineski biccedilimlerine uygun olarak yenidenkurulmalarına olanak sağladılar Sokaklarıylaokullarıyla alanlarıyla halleriyle tiyatrolarıylatapınaklarıylavekonutlarıylakocakocakentlerbulundu Okullarda ele geccedilirilen listelerdeoumlğrencilerin adları oumlğretmenlerin bunlarınkişilikleriyle ilgili olarak aldıkları notlar yeralıyordu Oumlrneğin Kuumlccediluumlk Asyarsquoda yoğun birhayatın izlerini taşıyan Priene kenti ortayaccedilıkartıldı Gene Kuumlccediluumlk Asyarsquoda Pergamon

(Bergama) Halkidikyarsquoda Olynthos ve dahabaşkakentlertamamenortayaccedilıkartıldı

Sovyet arkeologları B Farmakovski VBlavatski V Gaydukeviccedil T Knipoviccedil vebaşkalarıKaradenizrsquoinkuzeykıyıboumllgelerindearalarındaOlbiaKhersoneacutesos vb olmak uumlzerebirccedilok buumlyuumlk kentin sokaklarını tapınaklarınısurlarını ve kulelerini ortaya ccedilıkardılar Sovyetbilginleri Kafkasoumltesirsquonde (Ermenistan veGuumlrcistan) ve Orta Asyarsquoda eşsiz bulgularyaptılar Oumlrneğin Profesoumlr S TolstovHarezmrsquode tabyaların seramik kalıntılarıylakaplı yerlerin yanı sıra bilindiği gibi Grekuygarlığına sıkı sıkıya bağlı unutulmuş biruygarlığın gizlerini ccediloumlzmemize olanaksağlayacak bakır ve deri uumlzerine yazılı belgelerbuldu

Antik paralar uumlzerlerindeki resimlerağırlıkları yapımlarında kullanılan madeninniceliğivbeskiGrektarihiyleilgilibilgilerimizitamamlıyorlarSonyıllardaSovyetlerBirliğirsquondeoumlnemli aşamalar yapan tarihin yardımcısınuumlmismatik (sikke ve madalya bilgisi) paralar

uumlzerinde incelemeler yapıyor (Bkz A ZografAntikParalarMoskova1951)

4 Tarihyazıcılığı Burjuva sınıfının ortayaccedilıktığı Roumlnesansrsquotan bu yana zengin kuumlltuumlrelmirasınıkendinemal etmek istediği eskiYunantarihini bu sınıfın yeniden kurmak eğilimigoumlzlemleniyor Oumlzellikle XIX yuumlzyıldanitibaren eski Yunan tarihine buumlyuumlk bir oumlnemverilmeye başlandı burjuva demokrasisi iccedilinverilen muumlcadele politikacıları hukukccedilularıtarihccedilileri ve yazın eleştiricilerini başta AtinaolmakuumlzerekoumlleciGrekdevletlerinindemokrasiduumlzenini incelemeye oumlzendiriyordu XIXyuumlzyılın ilk yarısının tanınmış İngiliz tarihccedilision iki ciltlikYunan Tarihi rsquonde (1846-1856)Atinarsquonın duumlzenini betimleyen G Grote buduumlzeninbuumltuumlnburjuvademokrasileri iccedilinoumlrnekolacağını sanıyordu Alman bilgini DroysenrsquoinYunanistanTarihirsquoninoumlnuumlndeyeralanuumlccedilciltlikHellenizmin Tarihi adlı yapıtında eskiMakedonya Prusyarsquonın prototipi olarakgoumlruumlnuumlrAntiktarihteyapılanbudeğiştirmelerin

XIX yuumlzyıl burjuva historiyografisini buumlyuumlkoumllccediluumlde ccediloraklaştırmasına karşın ilk kaynaklarınincelenmesi etkin bir biccedilimde suumlrduumlruumlluumlyoreleştirileri geliyor ve Grek tarihi bu temeluumlzerinekuruluyordu

DikkatleriilkccedilekenEskiYunanrsquoınsiyasalvekuumlltuumlrel yaşamına ilişkin sorulardı AmaRusyarsquoda İlkccedilağ bilimi daha başlangıcında bileBatırsquoya goumlre daha ilericiydi ccediluumlnkuuml daha genelsorunlarla ilgileniyordu bu nedenle Rushistoriyografisi eski Yunanrsquoda yaşam vetoplumsal muumlcadelelerle ilgili sorularıccediloumlzuumlmleyen ilk tarih yazıcılığı oldu PetersburgUumlniversitesi profesoumlruuml M Kutorgarsquonın (1809-1886) yapıtları 1840-1850 yıllarına doğruuumlnlenmiştiKutorgaAtinarsquonınsiyasalduumlzeninintemel olgularını belirtti ve Grek halkınınyaşamının geniş bir tablosunu ccedilizdiAtinaCumhuriyetindeKoumllelerinveAzatlılarınDurumuadlıyapıtındabu sorunuderinleştiren ilkbilginoldu Rus kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesiyle eski Grekuygarlığının ilişkisini ortaya ccedilıkardı VVassillievskirsquonin guumlnuumlmuumlze kadar değerini

yitirmeyenCcediloumlkuumlş Doumlneminde Eski YunanrsquodaSiyasalReformveToplumsalHareket adlıuumlstuumlnnitelikliyapıtı1869yılındayayınlandı

XIXyuumlzyılınikinciyarısındaKMarxveFEngelsrsquoin yapıtlarının oumlzellikleKapital (I cilt1867rsquode yayınlandı) ve F EngelsrsquoinAileninOumlzelMuumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni (1884) adlıyapıtlarının yayınlanması sayesinde genel tarihbilimininyanısıraGrektarihininincelenmesindede gerccedilek bir devrim oldu Engelsrsquoin kitabınınIVveVboumlluumlmleri (ldquoYunanGensrsquoirdquoveldquoAtinaDevletinin Oluşumurdquo) Grek tarihinin temelsorunlarınıelealırMarxveEngelsyapıtlarındatoplumungelişiminintemelyasalarınıgoumlsterdilerve oumlzguumln bir bilim olarak tarihin ilk taşlarınıkoydular Eski Yunanrsquoda uumlretimin koumllecibiccedilimini ve buna goumlre Grek toplum vekuumlltuumlruumlnuumln koumlleci karakterini en oumlnceMarx veEngels ortaya ccedilıkardılar Ama buumltuumln bunlaronların bu uygarlığın değerlerini accedilıkccedila takdiretmelerineengelolmamıştırldquoAmaguumlccedilluumlkGreksanat ve destanının toplumsal gelişmenin bazıbiccedilimlerine bağlı olduklarını anlamakla ilgili

değildir Guumlccedilluumlk bunların bize hacirclacirc bir estetikhaz sağlamaları ve hala bizim iccedilin bazıbakımlardan erişilmez oumllccediluuml ve oumlrnek değerinesahipolmalarıgerccedileğindenkaynaklanmaktadırrdquo(BkzKMarxEkonomiPolitiğinEleştirilmesineKatkı)

XIX yuumlzyılın sonuna doğru EskiYunanrsquoınekonomik ve toplumsal tarihi batılı tarihyazarlarınındikkatinigiderekdahaccedilokccedilekmeyebaşladı Hellasrsquoın ekonomisini derinlemesinekavramaya olanak sağlayan Grek yazıtlarınınyeni baskıları yayınlandı (Bunların bir boumlluumlmuumlilk kez August Boeckh tarafındanyayınlanmıştı) Eski Yunanrsquoda ekonominindeğişik dallarının (tarımmeslekler ticaret vb)tarihsel evrimi uumlzerine epeyce inceleme yazıldıBu sorunların yanı sıra sınıf muumlcadelesi vesınıfların ilişkileri sorunları da artıkEskiYunanuumlzerine yazılan yapıtlarda oumlnemli bir yertutmaktadır Kapitalizm en yuumlksek aşamasıemperyalizme geccedilerken İlkccedilağ tarihiniccedilağcıllaştırmak eğilimi belirdi Bu bağlamdaAlmanbilginiEdMeyeryazdığı5ciltlikİlkccedilağ

Tarihirsquonde (ilk baskısı 1884 yılında yapıldı)Doğursquonun Eski Yunan ve RomarsquonınkaynaklarındanMOumlIVyuumlzyılınortasınakadaruzanan bir zaman dilimi iccedilinde eş zamanlıtablosunu vermektedir Eski Yunan toplum veekonomisinin bir ccediloumlzuumlmlemesini yapan yazarbunlarda gelişmenin ilk evresinde ldquofeodalilişkilerrdquoi bundan sonraki evrede ise kendisineoumlzguuml ldquofabrikalarrdquoı ldquoişletmelerrdquoi ldquobankalarrdquoıvb ile ldquokapitalizmrdquoi goumlrmektedir Bundanbaşkayazarbisikletkuramınıilerisuumlrmektedirbu kurama goumlre insanlık değişik zaman veyerlerde evriminin aynı evrelerindengeccedilmektedirvebuevrimherzamankapitalizmlesonuccedillanmaktadır yazara goumlre geri doumlnuumlşolmasa daha ilkel ilişkilere geri doumlnuumlş olmasailerleme muumlmkuumln olmazdı Bisiklet kuramı hiccedilkuşku yok ki emperyalist burjuvazinin birideolojik silahıdırİlkccedilağ Komuumlnizmi veSosyalizminin Tarihirsquonin yazarı RobertPoehlmann da bu gerici kuramın yandaşıdıryazar bu ccedilağdaş akımları ilkccedilağ duumlnyasındaldquokeşfetmekrdquole yetinmez buumlyuumlk İlkccedilağ

uygarlığının yıkılmasının kesin nedenleriolduklarını da kanıtlamaya ccedilalışır Almantarihccedilisi J Belochrsquoun geniş oylumlu yapıtı (4ciltlikuumlccediluumlncuumlbaskısı1912-1914yıllarıarasındayayınlandı)Grek Tarihi modernist olmaklabirliktenitelikbakımındandahaılımlıdırMeyerPoehlmann gibi Beloch da Grek ekonomisininkoumlleci karakterini yadsır yuumlkseliş doumlnemindeYunanistanrsquodaki koumlle sayısını azımsar amauumlcretlilerinroluumlnuumlabartır

Fransız bilgini Glotzrsquoun daha başka dahadoğruderlitopluduumlşuumlncelerivardıMarksizminyandaşı olmamasına karşın Grek toplumundatopluluğun ve genslerin (gens aynı soydangelen eski bir koumlke dayanan geniş aile uruk)roluumlnuuml belirterek birccedilok yapıtlarında Fustel deCoulangesrsquoın ilkelerini izledi Yapıtlarındaemekccedilihalkasıcakbirsevgigoumlsterir

Almanyarsquoda faşist tarih ldquobilimirdquo değişmezaskericirc ve koumlleci duumlzeniyle Spartarsquoyıuumllkuumlleştirmeye ve Makedonyalı İskender gibildquobuumlyuumlkrdquofatihlerigoumlklereccedilıkarmayaccedilalışıyorduBir Alman tarihccedilisine goumlre Girit (minoen)

uygarlığı kadınların oumlzguumlrleşmesindenkaynaklanıyormuş Genel olarak son doumlnemburjuva tarihccedilileri Eski Yunan tarihinintoplumsal ve ekonomik sorunlarını genelsorunlarını ihmal ederler Grek tarihine ilişkinyapıtlaryapıcıolmaktanccedilokbelgeselbirniteliktaşırlar Arthur Evansrsquoın 1921-1935 yıllarıarasında Londrarsquoda yayınlanan 4 ciltlik anıtsalyapıtıMinosrsquounSarayı bileGiritrsquoteki toplumsalilişkileri belirtmeksizin ccedilok değerli gerccedilekleraktarırİngiliztarihccedililerininII-IVciltleriGrektarihine ayrılmış olan ortak yapıtlarıTheCambridge Ancient History (2 baskı 1923 vedaha sonra) iccedilin de durum aynıdır Begtsonrsquoun1950 yılında yayınlananYunanistan Tarihi deaynı yanlışları taşımaktadır Arkeoloji veyazıtbilimalanlarındabilginlerinsonzamanlardakazandıkları başarıları belirtmemiz gerekirOumlrneğinMerittWade-Gery veMcGregorrsquoun 4ciltlik yapıtlarıles Listes athenieacutennes du tributdes allieacutesrsquonin (Cambridge 1939-1950)Atinarsquonın ve V yuumlzyıl Hellasrsquoının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuumln tarihinindahaanlaşılmasınakatkıda

bulunduğu iccedilin buumlyuumlk bir değeri vardır İngilizbilginleri Ventris ile Chadwickrsquoin Myken Byazısını ccediloumlzuumlmlemelerinin buumlyuumlk bir oumlnemivardırŞimdiyekadararkeolojikyapılaryoluylayeterince oumlğrenilmemiş olan Myken doumlnemiGrektarihineışıktutmaktadır

XIX yuumlzyıl sonu XX yuumlzyıl başı Rusbiliminde İlkccedilağ ve oumlzellikle Eski Yunanuzmanı birccedilok buumlyuumlk bilim adamı goumlruumlluumlrKimileri genel nitelikli kimileri oumlzel sorunlarıişleyenbirccedilokyapıt yayınladılarEskiOlbiarsquonınTarihiveSiyasiDuumlzeniUumlzerineİnceleme (1887)v ePontusrsquoun Tarihi Uumlzerine Makaleler (1909)gibi Karadenizrsquoin kuzey kıyı boumllgesi eskiyazıtlarının incelenmesine dayalı yapıtlarınyazarı akademi uumlyesiV Latywev EskiYunantarihine buumlyuumlk bir katkıda bulundu Bu kitabınuumlccediluumlncuuml baskısı (1897-1899) Eski Yunanrsquolailgilenenlere buguumln de el kitabı niteliğiyleyardımcıolmaktadırSGebelevrsquoinMOuml229-31yıllarındaAtina (1898) veAkhaiarsquosı (1903)MKhvostov rsquounGrek-Roma Mısırrsquoının DoğuTicaretirsquonin (1907) V Buseskulrsquoun Perikles

(1899)Atina Demokrasisinin Tarihi (1909)Eski Yunan TarihineGiriş rsquoinin (3 baskı 1915)ve akademi uumlyesi R VipperrsquoinYunan TarihiUumlzerineKonferanslar (1905) veKlasik CcedilağdaYunanistanrsquoınınbuumlyuumlkoumlnemlerivardır

DevrimoumlncesiRushistoriyografisininzenginkalıtını eleştirel bir anlayışla oumlzuumlmseyenSovyetbilimi oumlzellikle Eski Yunanrsquoınki olmak uumlzereeski tarihin sorunlarını ele almak iccedilin yeni vegerccedilekten bilimsel bir youmlntem yarattı OumlrneğinS KovalevEski Toplumun Tarihi Yunanistan(2 bas 1937)İlkccedilağTarihi (1937) S LourieYunanistan Tarihi (1940) V Sergueev EskiYunan Tarihi (2 bas 1948) Son kitap eskiYunan tarihininbuumltuumlndoumlnemlerine ilişkingenişbirbibliyografyaiccedilermektedir

Savaş sonrası yıllarında bir grup Sovyetbilgininin yapıtı olanEskiYunan rsquoın (1956)yanısıra K Kolobov ile L GluskinrsquoinEski YunanTarihi Uumlzerine Denemelerrsquoi (1958) yayınlandıEskiYunanveoumltekiuumllkelerineşzamanlı tarihiSSCB Bilimler Akademisinin yayınladığı 10ciltlikDuumlnya Tarihirsquonin ilk iki cildinde (1955-

1956) yansımasını buldu Grek tarihinin belirlisorunlarını işleyen ve İlkccedilağ bilimine katkıdabulunan bilginlerin yapıtları arasında şunlarıanabilirizVGuydukeviccedilrsquoin BosphorosKrallığı(1949) D KallistoavrsquounAntik DoumlnemdeKaradenizrsquoin Kuzey Boumllgesinin Tarihi UumlzerineDenemelerrsquoi (1949) T KnipoviccedilrsquoinTanaisrsquoi(1949 K RanaviccedilrsquoinHellenizm ve TarihtekiRoluuml (1950) A ZografrsquoınAntik Paralarrsquoı(1951)VBlavatskirsquonin İlkccedilağBoyalıKeramiği(1953) M KobylinersquoinAttika Heykeli (1953)bir ortak yapıt olanKaradeniz Kuzey BoumllgesiAntik Kentleri (1955) M MaximovarsquonınKaradeniz Guumlney-Doğu Boumllgesi Antik Kentleri(1956)SLouriersquoninMykenDoumlnemiYunanDiliveKuumlltuumlruumlvb18Atinarsquonınyapısıyoumlnetimbiccedilimi(Oumlİ)

YİRMİBİRİNCİBOumlLUumlM

HELLASrsquoINDOĞASI

Hellasrsquoın (Eski Yunanistan) yuumlzoumllccediluumlmuumlbuumlyuumlk değildi (toplam 64500 kilometre kare)ama coğrafya bakımından ccedilok değişiktiKapsadığı yerler 1) Balkan yarımadasınınguumlneyi 2) Ege ve İyon adaları 3) KuumlccediluumlkAsyarsquonınbatıkıyıları

KıtrsquoaHellasrsquoı (Balkan) buumltuumln yuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlndoumlrttebirinikapsıyorduveyarımadayıkoumlrfezlerve sıradağlar uumlccedil belirgin boumllgeye ayırıyorduKuzey Merkez (Orta İccedilboumllge) Guumlney ya daPeloponez Kuzey Hellasrsquoda ikiye ayrılıyorduEpeiros (Epir) ve Thessailia Orta Hellasrsquoınpolitik bakımdan en oumlnemli iki boumllgesi

doğudaki Attikeacute (Attika) ve Boiocirctia idiPeloponnesos (Peloponez) şu boumllgelereayrılıyordu Argolis Lacirckonia Messecircnia Elis(Eleida)veArkadia

Kıtrsquoa Hellasrsquoının belirleyici boumlluumlnuumlşuuml baştakuzeyden guumlneye uzanan yuumlksekliği 2000metreyiaşansıradağlarolmakuumlzereheryoumlndendağlarla parccedilalanmış olmasındankaynaklanmaktadır Dağlar Hellasrsquoı iki boumllgeyeayırırBatıveDoğuHellasrsquoınkuzeyindePindosdağları vardır ortada Pindosrsquoun uzantısıParnassos guumlneyde (Peloponnesos) genişAkhaia veArkadia dağ ccedilemberi guumlneyde ikiyeayrılır Doğuda Parnonas batıda TaygetosHellasrsquoınkuzeyindeMakedonia(Makedonya)ileThessailia (Teselya) arasında en yuumlksek tepesi3000 metreyi bulan Olympos (Olimpos) iledağlar yuumlkselir Dağlarda ccediloğunluğu ırmakağızlarını izleyen dar vadiler vardır Ovalartoplam olarak buumltuumln Kıta Hellasrsquoının beştebirindendahaazdır

UumllkeyiparccedilalaraayırandağlaroumlzellikleKıtaHellasrsquoınınbatısındapolitikbakımdanbağımsız

birbiriyle ilişkisi olmayan birccedilok topluluklarınoluşumuna yol accediltı Doğuda boğazlar vegeccedilitler (kuzeyde Tempe vadisi kıyı boyuncaThessailia ile Boiocirctia arasında uzananThermopylai (Termopil) geccedilidi) ilişki iccedilin dahafazla olanak sağlıyor ve bunun sonucu olarakekonomik ve toplumsal gelişmeyihızlandırıyordu

Dağların boumllge ve devletleri birbirindenayırmasına karşın Hellasrsquoı ccedilevreleyen denizlerGrek topluluklarının dış ilişkilerinikolaylaştırıyordu Girintili ccedilıkıntılı kıyılardenizciliğin erkenden gelişmesine katkıdabulunuyordu Bu accedilıdan en uygun coğrafikoşullar yarımadanın doğu kesiminde ve ccedilokgirintili ccedilıkıntılı kıyıları ruumlzgar almayan kuumlccediluumlkkoylar bakımından zengin batı KuumlccediluumlkAsyarsquodaydıOrtaveguumlneyHellasrsquotakıyıdan50kilometreuzaklıktatoprakyokturveheryuumlksektepeden bakınca accedilık deniz goumlruumlnuumlr OumlteyandanEgeDenizinde(Arşipel)bulunansayısızadalar Balkan yarımadasından Kuumlccediluumlk Asyakıyılarına uzanan tesbih gibi takımlar

oluştururlar bu nedenle bu yolu izleyen eskidenizcilerkarayıyitirmezlerdi

Ege adaları birkaccedil gruba ayrılmıştır BatıdaOrta Hellas boyunca uzanan Euboia (Eğriboz)vardır Euboia buğday bakımından zengindiAttikarsquoya bile buğday sağlardı Daha kuzeydeTrakya kıyıları boyunca Thasos (Taşoz)Samothraki (Semadirek) Limnos (Limni)İmbros(İmroz)veTenedos(Bozcaada)birbiriniizler doğuda buumlyuumlk boyutlu birkaccedil ada KuumlccediluumlkAsya kıyılarını izler Lesbos (Midilli) Hios(Sakız)veSamos(Sisam)

İlkccedilağrsquoda orta Ege Denizirsquondeki adalar ikigrupta toplanıyordu Kikladlar ve SporadlarKikladlara(GrekccedileldquoKuklosrdquoccedilemberdaire)24buumlyuumlk ve yarısı Delos (Dilos) ccedilevresindebulunan 200 ada bağlıydı Bu kuumlccediluumlk ada etkinbir ticaret ve denizcilerin efendisi Apollon-Delphoi kuumlltuumlruumlnuumln merkezi oldu Delosrsquouccedilevreleyen buumltuumln adaların en oumlnemlileri ccedilokguumlzel beyaz mermer ocakları bulunan ParosNaksos Androsrsquotu Bunların daha uzağındaKuumlccediluumlk Asya youmlnuumlnde en buumlyuumlk ada Rodos

bulunurEge Denizinin guumlneybatısında Kithira ve

Egina (Aigina) adaları vardır Guumlneyde sayısızadalar ccedilok eski bir uygarlık ocağı olan sonderece verimli Giritrsquole biterler GiritrsquoindoğusundaAkdenizrsquode KuumlccediluumlkAsya ve SuriyeyakınlarındaKıbrıs vardırKıbrıs bakırmadeni(Kıbrısrsquoın adı bakırın kimyadaki adıldquoCuprumrdquodan gelmektedir) bakımındanzengindir ormanlar zeytinlikler ve bağlarlakaplıdır

Yazın en sakin aylarında denizciler duumlzenliruumlzgarlardan ve Karadenizden Attikarsquoya vePeloponessosrsquoadoğrugidendenizakıntılarındanyararlanabilirlerdiBuumltuumln bu ccediloktan yuumlksek birgelişim duumlzeyine ulaşmış olan ve uygarlığınınhazinelerinden Grekleri buumltuumln Avrupalılardandaha oumlnce yararlandıran Yakın-Doğu ileGreklerinilişkikurmalarınaolanaksağladılar

Hellas İtalya ve Sicilya arasındaki İyonDenizirsquonde az ada vardır Kerkyra (Korfu)LefkadaKefaloniaveİthaki(İthakeacute)BuadalarBatı Hellas kıyılarına yakındır Bu nedenle

Hellas ile İtalya arasında ulaşım oldukccedila guumlccediltuumlAmaGreklerbutoprağıverimliuumllkedenbuğdayithaletmekzorunluluğunuduyuyorlardı

Hellasrsquoın kıyı boumllgelerinin iklimi ılık vesıcaktır suumlbtropikal iklime yakındır Yalnızcadağlık boumllgelerde oumlzellikle Epirrsquode don ve karfırtınaları goumlruumlluumlr Greklerin yaşam biccediliminikonutlarınıvegiysileriniiklimbelirlediEvlerdesuumltunlar uumlzerinde duran sundurmayla ccedilevrili veinsanları guumlneş sıcaklığından koruyan iccedilavlunun buumlyuumlk bir oumlnemi vardı kamu yapılarıve tapınaklar revaklar ve sıra suumltunlarlaccedilevriliydiGreklergoumlmlekleriniyuumlnveketendenyapıyordışarıccedilıkarkenomuzlarınayuumlnharmaniatıyorlardıAyakkabı olarak yazın sandal kışınccedilift kat keccedile giyiyorlardı Buumltuumln Akdenizlilergibi eski Grekler de oumllccediluumlluuml yemek yiyorlardıYiyecekleri unlulardan sebze zeytin peynirkuru incir buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml PontusKrallığırsquondan ithal edilen tuzlu balıktanoluşuyordu

Hellasrsquota tahıl (arpa darı buğday) ekimiyapılabilecek pek az yer vardı Tarım

yapılabilecek topraklı geniş ovalar TesselyaBoicircoticirca Messecircina Lacirckoniarsquodaydı Buumlyuumlksıcaklar (ısı 40 dereceye ulaşıyordu) veyağmursuzluktan akarsuların kuruması tarımiccedilin buumlyuumlk bir engeldi Bunun sonucu olarakHellasrsquoınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlndebuumlyuumlkbiroumlzenisteyenvekimizamantepeyamaccedillarındayapayteraslarda sulamalı olarak yapılan bağcılık vezeytincilik daha ccedilok oumlnem kazandı GenelolarakenuygundoğalkoşullarkıtaHellasrsquoınınccedilamguumlrgenmeşevekestaneormanlarıylakaplıdoğu boumllgelerindeydi vadilerde servi defne vezakkum yetişiyordu yamaccedillarda bağlarzeytinlikler vardı Dağlık batı ancakhayvancılığaelverişliydi

Pek az verimli olan Hellas toprağı yapımalzemesi ve ccedileşitli madenler bakımındanzengindi Lacirckoniarsquoda zengin demir madenivardı Euboiarsquonın (Evia Eğriboz) Halkidaboumllgesinde ve Kıbrısrsquota bakır boldu Attikarsquodaguumlmuumlş madeni işletiliyordu Trakyarsquoda(Strymon ldquoStrumardquo) vadisinde altınccedilıkartılıyordu Attika Korent Boiotia ve

Euboiarsquoda kap kacak yapımında kullanılanyuumlksek nitelikli kil vardı Attikarsquodan pek uzakolmayan Ceos adasında kili boyamaktakullanılansuumlluumlğenyataklarıbulunuyorduBuumltuumlnbunlar uumlruumlnleri şarap ve zeytinyağı gibiyalnızcauumllkeiccedilindetuumlketilmeyenaynızamandabuğday ve oumlteki oumlnemli besin maddeleri (tuzluet balık vb) karşılığında ihraccedil edilenmesleklerin erken gelişmesine katkıdabulunuyordu

Boumlylece sınırlı boyutlarına ve az doğalkaynaklarına karşın Hellas tarihsel evrimi iccedilingerekliolanbuumltuumlnkoşullarasahipbulunuyorduKuumlccediluumlk Asya ile İtalya arasındaki konumuguumlney ve doğuda bulunan uygar uumllkelerleilişkileri kolaylaştıran deniz meslekler veticaretingelişiminidestekleyenolanaklar

YİRMİİKİNCİBOumlLUumlM

EGEUYGARLIĞI

1 XIX ve XX yuumlzyılların arkeolojikbulguları Eski Grekler uumllkelerinin uzakgeccedilmişine ilişkin ccedilok şey bilmiyorlardıThukydides eskiden buralarda ldquoPelasglarrdquo(Pelasgoiler) ldquoKarialılarrdquo ldquoLeleglerrdquo adıylabilinen yabancı ulusların yaşadıklarını tahminetmektedir ldquoKiklop işirdquo (yani Kykloplarınyaptığı)olarakbilinenbuumlyuumlk taşlardanyapılmışyapılarbunlaramaledilmektedirEfsanelerGiritKralıMinosrsquounbuumlyuumlkbirdenizcidevletindenveonun uccedilsuz bucaksız sarayı Labyrinthosrsquotan(Labirent)Troya Savaşını yapanMykenai kralıAgamemnonrsquodansoumlzederler

Avrupalı bilginlerin XIX yuumlzyılın sonccedileyreğine kadar bu konuda pek fazla bilgileriyoktu Ama 1870-1880 yılları arasında Klasikİlkccedilağrsquola ilgili oumlnemli bulgular yapıldıAmatoumlrAlman arkeoloğu Henri Schliemann 1874yılındaTroyarsquonın Eski Zamanları başlıklı birkitap yayınladı ve bunu 1878-1886 yıllarıarasında başkaları izlediMykenai İlion TroyaTirnys Doumlnemin bilginlerinin dalga geccediltiği buotodidakt (kendi kendini yetiştirmiş) buyorulmak bilmez hazine arayıcısı HomerosrsquounTroyarsquosınıİlyadaveOdysseiarsquonınkahramanlarıdoumlneminden kalmaları gereken heykelleri vebirccedilok değerli eşyayı Mykenairsquode bulduğunusoumlyluumlyordu

Ama Schliemannrsquoın bulgularını pek iyideğerlendiremediği belli oldu AmatoumlrSchliemannrsquoa karşı en kuşkulu davrananlardanbiri olan arkeolog Doerpfled seksenli yıllarınbaşındaonayardımcıolmayakararverdiDahasonra (1902) Schliemannrsquoın kronolojiktahmininde yanılmış olduğunu ve bulgularınınbilimin o zamana kadar hiccedil bilmediği ccedilok daha

eski bir doumlneme ait olduğunu kanıtladıSchliemannrsquoınbulgularıMOumlIIIveIIbinlerdeAvruparsquonın guumlneydoğusunda guumlcuuml vegoumlrkemiyle Yakın Doğu uygarlıklarınabenzeyen bir uygarlığın yaşadığınıdoğruluyordu

XX yuumlzyılın başında İngiliz arkeoloğuArthur Evans Girit adasında yaptığı kazılarlaSchliemann gibi Doerpfledrsquoin de bu uygarlığınasıl ocaklarıyla karşılaşmamış olduklarını Girituygarlığının ccedilok daha gelişmiş ccedilok dahagoumlrkemliolduğunuvebelkideMezopotamyaveNil uygarlıklarını aşmış olduğunu kanıtladığızaman Doerpfledrsquoin varmış olduğu temelsonuccedilların doğruluğu yadsınmaz bir biccedilimdeortaya ccedilıktı Doumlrt ciltlikMinosrsquoun Sarayı adlıyapıtında Evans otuz yıllık kazılarınınsonuccedillarını accedilıklarVe kazılar ilerledikccedile ldquoEgeuygarlığırdquo adı verilen bu prehellenik (Helendoumlnemi oumlncesi) uygarlığın tarihteki yeribelirginleşti

Ancak bu kitap hazırlandığında henuumlz tarihbiliminin oumlzuumlmsememiş olduğunu haber

vermemiz gerek Henuumlz evrensel olarak kabuledilmiş bir tarihleme yapılmadı En bilinenyoumlntem olan Evansrsquoın oumlnerdiği tarihleme EskiMısırrsquoın uumlccedil ldquoimparatorluğurdquona denk duumlşen uumlccedilminoen (destansı kral Minosrsquoun adındankaynaklanan) doumlnem belirlemektedir 1) EskiMinoen (MOuml 3000-2100) 2) Orta Minoen(2100-1580) 3) Yeni Minoen (1580-1200)Ama Mısırrsquola yakın ilişkisi olan Giritrsquole ilgiliolarak bu ayrımı kabul eden uzmanların ccediloğuEgeuygarlığınınbaşkaboumllgeleri iccedilinbirincisineparalel başka bir zamanlama kullanıyorlarOumlrneğin Kıta Hellasrsquoı iccedilin eski orta yenihelladikdoumlnemlerkabulediliyorYeniHelladikdoumlnemeldquoMykendoumlnemirdquodedeniliyorGrekadauygarlığına da ldquoKikladlar uygarlığırdquo adıveriliyor

2HellasrsquodaKalkolitikdoumlnem Ege havzasıuumllkelerinin ilkel doumlnem tarihi iccedilin alışılmışarkeolojikboumlluumlmlemeye(KalkolitikBronzccedilağıİlk Demir ccedilağı) başvurulur Kalkolitik (MOuml3000-2100) Ege uygarlığının ilk evresidir Bu

uygarlığın merkezi Ege Denizirsquonde bir tuumlrkoumlpruumlluumlk yapan Kilkad takım adalarındaydıAma yayıldığı alan ccedilok daha genişti Buuygarlık Giritrsquote (erken Minoen katmanları)Peloponnesosrsquota (EskiHelladik)OrtaHellasrsquotaKuumlccediluumlk Asyarsquonın batı kıyılarında (ldquoTroya 1rdquoldquoTroya 2rdquo adı verilen erken Troya katmanlarıMidilli adasındaki Thermi kasabası) ortayaccedilıkartılmıştır Bu uygarlık Ege Denizihavzasında uzun suumlre varlığını suumlrduumlrmuumlş olanccedilok gelişmiş Neolitik kuumlltuumlrlerin sonucuydu Odoumlnemde taş aletler henuumlz ağır basmaktaydıAma yapımları ccedilok yuumlksek bir yetkinlikduumlzeyine ulaşmıştıBazılarının yapımlarında birdeğerli taş doğalcam kullanılıyordu DoğalcamyataklarınasadeceKikladlardanMelosadasındarastlanmaktadır Bu adada Phylakopi adındabuumlyuumlkbirkasabakurulmuştudoğalcamccedilıkaranhalkı bunu işleyerek doumlnemin en değerlialetleriniyapıyorlardı

Taşın dışında maden kullanılmayabaşlanmıştıOumlncebakırsonrailkelbronz(kalayoranı9)Bakırvebronzsondereceazolduğu

iccedilin bunlardan yalnızca silah (ilkel baltalarhanccedilerler) ve muumlcevher (saccedil iğnesi)yapılmaktadır Takılar iccedilin altın dakullanılmaktadır Troyarsquonın en eskikatmanlarındanbirinde(Troya2)Schliemann8binaltıneşyaiccedilerenbirhazine(İlyadarsquonınTroyakralınınadındanesinlenerekldquoPriamrsquoınHazinesirdquoadıverilmiştirkeyficircbirşekilde)bulduKısacasıhenuumlzKalkolitik (ya da Eneolitik) ccedilağıdır yanimadenin yeni yeni işlendiği taştan aletlerinegemenolduğubakırvetaşccedilağıdır

İlkel teknik az gelişmiş bir ekonomik vetoplumsal duumlzene tanıklık etmektedirArkeolojinin verilerine goumlre bir karara varacakolursak belli başlı uğraş balıkccedilılık kuumlccediluumlkboyutlu hayvancılık kazmalı tarım ve ilkelmaldeğişimi ve bunların yanı sıra haydutluk vekorsanlıktı (ldquoPriamrsquoın Hazinesirdquo gibizenginliklerin toplanmasının kaynağındahaydutluk ve korsanlığın bulunması gerekir)Kaba saba kil kaplar ccedilark kullanmadan elleyapılıyordu garip biccedilimli kuş gagalı testilerinsan yuumlzluuml ccediloumlmlekler yapıyorlardı Bunları

henuumlz boyamıyorlar geometrik desenlerlebezemekleyetiniyorlardı

Genellikle halk kuluumlbenin belirgin uzantısıolan yuvarlak ya da oval evlerde oturuyorduAmabukonutlarccedilokgenişti (300metrekareyekadar)onkadarodalarıvardı buralardabirccediloktopluluk hiccedil kuşkusuz klanlar yaşıyorduMezarlar da ortaktı Kikladların sandık biccedilimlitaş mezarlarında Giritrsquoin yuvarlak yeraltımezarlarında bazen 1000rsquoe yakın iskeletbulunuyordu

Ama klanlar duumlzeninin artık ccediloumlkuumlşdoumlneminde olduğuna inanmak gerekir Melosadasındaki Phylakopi duumlzguumln sokakları tabyakalıntılarıylagerccedilekbir kenttirTroyarsquonın erkendoumlnemkatmanları(Troya1ve2)kıdemlilerinyada şeflerin zengin goumlruumlnuumlmleriyle belli olaniyice tahkim edilmiş konutlarını ortaya ccedilıkardıEn buumlyuumlkleri Troya 2rsquodeki yapılardır Pişmiştuğlalardan yapılmış siperler uumlzerinde yuumlkselendevsel duvarlı korkunccedil kalelerdir bunlarDuvarlardan ustaca tahkim edilmiş kapılarvardırSaldırganlarıarkadansarmakiccedilingizlibir

kapıbulunmaktadırKaleninortasındataşdoumlşeliavlusuyla şefin konforlu evi yuumlkselmektedirGeniş bir holden ortasında yuvarlak bir ocakbulunan buumlyuumlk bir salona girilmektedir Evinyanında hiccedil kuşkusuz kadınlara ayrılmış olankuumlccediluumlk bir konut bulunmaktadır Boumlylesine birkentteoturan şefhiccedilkuşkusuzbasit bir kıdemliolamaz buumlyuumlk bir olasılıkla kendi elleriyleyaptıkları surların karşısında ccedilaresiz kalmışuyruklarınısoumlmuumlrenbirşeftir

Buguumln ne yazık ki Ege Denizirsquonin kıyıboumllgesiveadahalklarınınırkıhakkındakesinbirşey soumlyleyecek durumda değiliz Grekler dahaoumlnce de belirttiğimiz gibi kendilerinden oumlnceEgersquode yaşamış olan Kuumlccediluumlk Asya kıyılarıkoumlkenli ilkel topluluklardan ndashKaryalılarPelagslar ve Leleglerndash soumlz ediyorlar Kalkolitikdoumlnem Ege halkının Kuumlccediluumlk Asyarsquodan geldiğiolgusu arkeolojik belgelerin niteliği veyeradıbilimin (toponimie) verileri (HellasrsquoınbirccedilokyerindekorunandağırmakboumllgeadlarıOumlrneğinParnasosKaphisosLarissaKorinthosvb) tarafından doğrulanmış gibi Bununla

birliktesorunhenuumlzccediloumlzuumlmebağlanmışdeğil

3 Bronz ccedilağı Ege uygarlığının ikincidoumlnemi Avruparsquonın guumlneydoğusunda BronzCcedilağırsquonın gelişmesini kapsar Bu doumlnem Mısır(Orta ve Yeni İmparatorluklar) veMezopotamyarsquoda benzer bir gelişmeye denkduumlşmektedirMOuml2100rsquoden1400rsquoeuzananbudoumlnem Girit kuumlltuumlruumlnuumln doruk doumlnemidir(Evansrsquoa goumlreOrtaMinoenveYeniMinoenrsquoinilkyarısı)

Girit o sırada İlkccedilağrsquoın uygar uumllkeleriarasında birleştirici koumlpruuml goumlrevi yapmaktadırAr is to te le sPolitikarsquosında Giritrsquoin elverişlidurumunu belirtmektedir Homeros da aynıduumlşuumlnceyişusoumlzcuumlklerledilegetirmektedir

Girit denen bir toprak var şarap rengidenizinortasındadenizleccedilevrilidirguumlzeldirvedesemizccedilok insan var iccedilinde sayamazsın doksan

tanedekentiKarışmıştırburadabirdiloumlbuumlrdile

(OdysseiaBoumlluumlmXIX172dizevesonrası)

Aynı zamanda Giritrsquoin gelişmesinin birbaşka nedenini de belirtmek gerekir BronzCcedilağırsquonda buumltuumln Doğu uygarlıkları iccedilin kalayticaretinin aracılığını yapıyordu Bronzyapımında kullanılan bu vazgeccedililmez madenbatıdan İberik yarımadasından geliyordu vekalayın ulaşımını denetleyen Girit YakınDoğursquonun temel sanayiinin anahtarını elindebulunduruyordu Bu madenin buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml kendine ayırıp kendisi bronzyapıyordu (bakır Kıbrısrsquotan ithal ediliyordu)Demek ki Girit Bronz Ccedilağırsquonda yalnızca biraracıroluumldeğilbiruumlreticiroluumldeoynuyordu

TekniğiveekonomisiuumlstuumlnbirduumlzeyeulaştıİlkinmetalurjigeliştiSondereceguumlzelccediliftağızlıbaltalar hanccedilerler bir metre uzunluğunda ikiağzı keskin ince kılıccedillar yapılıyordu Altın veguumlmuumlş bardak ve kaseler incelikleri benzersizalccedilak-kabartmalarla suumlsleniyordu Metal telyapmayı başarmışlardı bunun sonucu olaraksarmal Giritli dekoratoumlrlerin yeğlediği motif

durumunageldiBir başka oumlnemli zanaat dalı da seramikti

seramikyapımındabuumlyuumlkoumllccediluumldeccediloumlmlekccediliccedilarkıve gelişmiş fırınlar kullanılıyordu BiccedilimlerinininceliğibezeklerininguumlzelliğibakımındanGiritvazolarının buumltuumln Yakın Doğursquoda eşi benzeriyoktubunedenleMısırveSuriyersquoyedahaUzakDoğu uumllkelerine ihraccedil ediliyordu Resimlerdegoumlruumllenkadınlarınkarmaşıkgiysilerinebakacakolursak dokumacılık da ccedilok gelişmiştiMuumlhuumlrlerdeki gravuumlrler de oumlvguumlye değerDamga-yuumlzuumlkler aristokratların parmaklarınısuumlsluumlyorduboyunlarıkollarıayaklarıvesaccedillarımuumlcevherlerledoluptaşıyordu

Tarımın gelişmesini iccedillerine buğday şarapve zeytinyağı doldurulan kocaman kuumlplerkanıtlamaktadır Şantiyeleri ve tersaneleriyleliman kalıntıları ve birccedilok gemi resmi gelişmişbir denizciliğe ve etkin bir seyruumlsefere tanıklıketmektedir Para yerine oumlkuumlz derisi ya da ccediliftağızlıbaltabiccedilimindedeğişikboyutveağırlıktabakır kuumllccedileler kullanılıyordu Girit ccedilok uzakuumllkelerleticaretyapıyordu

Ekonomikişlemlerve ticarimuumlbadelelerccedilokgelişmiş bir yazı sayesinde buumlyuumlk bir titizliklekaydediliyordu Başlangıccedilta hiyeroglifle kiltabletlere yazılıyordu Daha sonra (1700rsquoedoğru) A ccedilizgisel yazısı ve bunun ardından Bccedilizgisel yazısı ortaya ccedilıktı ama ne yazık ki buyazılar tamamen ccediloumlzuumlmlenemediler Ventris veChadwick1953yılındaancakdahayenisiniBccedilizgisel yazısını ccediloumlzmeyibaşardılar bunedenlebuguumlnkuuml elimizde bulunan Girit metinlerininanlamınıtamolarakbilmiyoruz

Bu doumlnemde toplumsal duumlzen uumlretimguumlccedillerinin yoğun gelişimi sonucu tamamendeğişti Yapılarda ve mezarlarda klanortaklaşacılığının (kollektivizmin) izi yokturartık Oldukccedila kuumlccediluumlk dikdoumlrtgen evler bir tekaile iccedilindirMezarlıklar tek tekmezarlar ya daailemezarlarıbireyselniteliktedirBuumltuumlnbunlarklanlar duumlzeninin yıkılmasının ve toplumunsınıflara boumlluumlnmesinin sonucudur Serveteşitsizliğinin birccedilok belirtisi goumlzlemlenebilirOumlrneğin evlerin boyutları değişiktir Kentlerde(Gyrnia Palaeokatro Pseira vb) ortada soylu

sınıfın oturduğu tek katlı ve asma katlı guumlzelevler toplanmıştı sonra daha goumlsterişsiz evlerinsıralandığı sokaklar geliyordu dış mahallelerdeccedilok sayıda kuluumlbe vardıYoksulların soumlmuumlruumlsuumlartık iyice belirginleşmişti hiccedil kuşkusuzBabilonya ve Mısırrsquoda olduğu gibi borccedil iccedilinkoumllelikle kendini belli ediyordu Resimlerdetutsak olması gereken yabancı koumlkenli koumllelergoumlruumlyoruz

II binlerde Giritrsquote toplumsal sınıflarınoluşumu bir merkezicirc devlete geccedilişi başlattıBaşlangıccediltakuumlccediluumlkkuumlccediluumlkkrallıklarvardıbunlardaha sonra yavaş yavaş birleşerek birimparatorluk meydana getirdiler devletinbaşkenti adanın kuzey kıyısındaki KnossosrsquotuGiritİmparatorluğununEgeDeniziadalarındaveBalkan yarımadasının guumlneyinde oumlnemlitoprakları vardı Buraları youmlneten valiye yerlihalkharaccediloumlduumlyordu

Girit devletinin başında krallar vardıAristokrasitarafındaniktidaragetirilenrahiplerdibunlar Grek tarih efsanesi Giritrsquoin en guumlccedilluumlhuumlkuumlmdarlarından biri olan Minosrsquoun adını

anmaktadır Ayrıca Minosrsquoun bir oumlzel adolmayıp Girit huumlkuumlmdarlarına verilen bir sıfatolduğu da duumlşuumlnuumlluumlyor Guumlnuumlmuumlzde krallarınoturduğudevselKnossosSarayıtamamenortayaccedilıkartılmışdurumda İkihektarlıkalankaplayaniki katlı uccedilsuz bucaksız yapıdır Geniş biravlunun ccedilevresine zekice sıralanmış birkaccedil yuumlzmekacircnındashgoumlsterişlisalonlarodalareklerndashvardıGoumlrkemlimekacircnların ikisiguumlnuumlmuumlzeulaşmıştırTaht salonu ve havuzlu salon oumltekiler yıkılankatlarla birlikte yokolmuştur Ama girişkatındaki ccedilalışma odaları tıpkı hazine odalarıtestilerle dolu 18 kiler krallık atoumllyeleri vezindanlar gibi iyi durumdadır 500 seyircilikolduğutahminedilenbirtiyatronuntopraksekisibulundu Su boruları ve kanalizasyonu bulunansaraybuumlyuumlkbirkonforveluumlksesahiptiLabirentsarayında yapılan goumlrkemli toplantıları goumlsterive temsilleri yansıtan koridorlardaki freskleraynı zamanda Mimar Daidalos KahramanTheacuteseus Prenses Ariadneacute ve KorkunccedilMinotaurosrsquola ilgili Grek efsanelerinin gerccedilekfonunuaccedilıklamaktadır

Girit İmparatorluğunda Mısırrsquoınkinebenzeyen gelişmiş bir buumlrokratik sistem vardıMemurlar sınıf ve mevkilere (şef goumlzetmenvezneci denetccedili) ayrılmıştı Goumlrevlerimuumlhuumlrlerinde simgesel olarak goumlsterilmişti (birayak bir kapı bir goumlz vb) Memurlar birccedilokbakanlığa ayrılmıştı Ordu bahriye iaşe vbMilislerdenoluşansilahlıkuvvetlersilah tuumlruumlnegoumlresınıflaraayrılmıştıAğırsilahlarladonanmışvearabalarabinensavaşccedilılarınoumlzelbiroumlnemlerivardı bunların hareketlerini kolaylaştırmak iccedilinyollar taşla doumlşenmişti Ezilen halk yığınlarınıbaskı altında tutmanın başka bir aracı da dindiHalk hiccedil kuşkusuz insan soyunun yaratıcısıinsanların hayvanların ve bitkilerin kraliccedilesinive guumlccedilluuml kocasını ya da oğlunu (ccediloğu zamanboğa biccediliminde goumlruumlnuumlr) kutlu saymayakoşullandırılıyordu Bunların yeryuumlzuumlndekitemsilcileri krallardı bu da krallara kutsallık vedokunulmazlıkpayesisağlıyordu

Ama Mısırrsquoda olduğu gibi Giritrsquote dekoumlleleşmiş halkın direncini kırmaya nememurların ne ordunun ne rahiplerin guumlcuuml

yetiyordu Bazen ayaklanmalar ccedilıkıyordu Buayaklanmalardan birisi Evans ve oumltekiuzmanlara goumlre MOuml 1750 yılına doğru Ortaİmparatorluğun sonunda Mısırrsquoda ccedilıkan birisyanlabirlikteolduKnossosPhaestosvedahabaşka saraylar asiler tarafından ele geccedilirilipyıkıldıbuolaylardansonradahademokratikbiryoumlnetimkurulduAmabukısasuumlrduumlAristokrasiişinuumlstesindengelmektegecikmedi veKnossosSarayıdahagoumlrkemlibirbiccedilimdetekraryapıldıBaşka bir varsayıma goumlre Girit sarayları 1700yılına doğru izleri Ege havzasının ccedileşitliyerlerinde goumlruumllen şiddetli bir deprem sırasındayıkılmışolmalı

Girituygarlığınıniccedilinekapalıvehalkadayalıolmayanniteliğiistilacılarakarşıkoymaguumlcuumlnuumlbaltaladığı iccedilin yıkılışının gerccedilek nedeni olduSonuccedil olarak arkeolojik veriler III binlerdenitibaren Tunarsquonın aşağı kesiminde Trakya veKuzey Hellasrsquota kuumlltuumlrel duumlzeyleri oldukccedilayuumlksek (bakır metalurjisi bilgisiyle birlikte GeccedilNeolitik) ccediloban tribuumllerin goumlccedilleri olduğunugoumlstermektedir Bu tribuumller III binlerin

ortalarında Tesselyarsquoyı işgal ettiler vekendilerine tahkim edilmiş yerleşim yerlerikurdularbudaonlarındahayerleşikbiryaşambiccedilimine geccediltiklerini ve ekonomilerinde tarımınoumlnemininarttığınıkanıtlamaktadırBelkideEskiGreklerinatalarıbunlardı

2000yılındanitibarenhiccedilkuşkusuzAkhalarve İonların aralarında yer aldığı Grek boylarıTesselyarsquodan yağmalanmış yerleşimyerlerindeki kalın kuumll ve kalıntı katmanının vebu boumllgede birccedilok kasabalarının (kuşaklarlabezeli oumlzguumln seramiklerinden belli olmaktadır)bulunmasının goumlsterdiği gibi Orta Hellas vePeloponesosrsquoa doğru ilerlediler Akhalarınistilası 1700 yılına doğru Giritrsquoin kıtadakitopraklarını yitirmesi ve bu boumllgelerde Akhakasabalarının kurulmasıyla sonuccedillandı Bukasabaların tribuumller ve klanlar halinde yaşayanhalkının kuumlltuumlruuml Akha ve Girit uygarlıklarınınkarışımından oluşmuştu Bilim bu uygarlığamerkezinin adına Argolisrsquoteki Mykenairsquoyedayanarak ldquoMyken Uygarlığırdquo (MOuml 1700-1100) adını verdi Bu doumlnem hem Ege

kuumlltuumlruumlnuumlnsonevresihemdeGrekkuumlltuumlruumlnuumlnilkevresiolarakkabuledilmektedir

YİRMİUumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

İLKCcedilAĞHELLASrsquoININGELENEKLERİVE

TOPLUMSALDUumlZENİ

1 Gelenekler toplumsal duumlzen Akhalaryerleştikleri sırada ilkel topluluk duumlzenindeyaşıyorlardıHertribuumltoplumsaloumlrguumltlenmenintemelini oluşturan fratrilere boumlluumlnmuumlştuuml Herfratri birccedilokgenos kapsıyordu Genosbaşlangıccedilta toprağın işlenmesini vehayvanlardan yararlanmayı youmlneten birekonomik ortaklaşma idi aynı zamanda erkekuumlyelerinin bir askericirc oumlrguumltuuml goumlruumlnuumlmuumlndeydiMitoslarında tanıklık ettiğigibi aileyaşamında

ataerkinin birccedilok kalıntıları direnmekteydi budaha sonraki doumlnemlerde yaşayan bazı eskigeleneklerde goumlruumllmektedir Oumlrneğin Spartarsquodaklasik doumlnem aile ilişkileri grup evliliğininkalıntılarınıkoruyorduFratribirliklerinefile adıveriliyorduOumlrneğinAttikaveAtinarsquonınnuumlfusu4 filersquoye ayrılmıştı Spartalıların file sayısı 3rsquotuumlfratrisayısınagelincedahasonrakidoumlnemGrekyazarlarının verdikleri bilgiye goumlre Attikarsquoda12 Spartarsquoda 27 fratri varmış ki bu sayılaroldukccedila kuşku goumltuumlruumlr Hiccedil kuşkusuz fratrisayısı ccedilok daha fazlaydı Her fratrinin başındaseccedilimle gelen bir ldquofratriarkrdquo vardı filelerildquofilovasileusrdquolar(ldquofilekralırdquo)youmlnetiyordu

2 Myken (Mykenai) Uygarlığı AkhalarOrtaHellasvePoleponessosrsquotaEgeuygarlığınınderin bir etkisini taşıyan Hellenler oumlncesi ccedilokeski bir yerli halkla karşılaştılar ve varolanyerleşim yerlerine yerleştiler Mykenai Tirnys(Argolisrsquote) Atina ve Attikarsquonın başkakasabalarınaPylos(Messecircnia)Thecircbai(Boiocirctia)ve daha başka yerlere yerleştiler Akhalar

gelişme duumlzeyleri kendilerininkinden yuumlksekolan yerli halkın bir boumlluumlmuumlnuuml kırdılar ve gerikalanlarla da kaynaştılar Onlardan dahagelişmiş ekonomibiccedilimleri aldılar Silah ve aletyapımında geniş oumllccediluumlde bronz kullanımı yeniyapı youmlntemleri daha yetkin bir tarım (buğdayarpa baklagiller mercimek zeytin tarımı)Ccediloumlmlekccedililik doumlkuumlmcuumlluumlk demircilik vekuyumculuk gibi meslekler buumlyuumlk gelişimgoumlsterdi zanaat tarımdan ayrıldı ve oumlzerk biruumlretimdalıhalinegeldiAkhalarınilkeltoplulukduumlzeni yıkılmaya başladı Zenginleşmiş veguumlccedillenmişolandoğuştansoylusınıfıMOumlXVIyuumlzyıla doğru yavaş yavaş youmlnetici sınıfdurumunagelmeyebaşladıMOumlXVIrsquodanXIVyuumlzyılakadarMykenaiTirnysOrkhomenosrsquota(Boiotia) ldquokiklop-işirdquo adı verilen guumlccedilluumlduvarlarla ccedilevrili goumlrkemli saraylar yaptırıldıoumlrneğin Tirnysrsquote kabaca yontulmuş kapaktaşlarından yapılmış bu duvarların kalınlığı 20metreye ulaşıyordu Mykecircnairsquodeki ldquoAslanlarKapısırdquo daha İlkccedilağda bile uumlnluumlyduuml veAkropolisrsquoin (Akropol) kalın duvarlarının

kalıntıları gerccedilekten goumlrkemlidir Mykensarayları Giritrsquoinkilere oranla daha kuumlccediluumlktuumlrMimarileri Girit mimarisine benzemez ccediluumlnkuumliccedilinde bir ocak bulunan buumlyuumlk konut yanildquomegaronrdquo adı verilen ana boumlluumlm GiritrsquoteyokturOumlteyandanMykensaraylarınınfreskleriveoumltekisanatyapıtlarıMykenuygarlığınınGirituygarlığının bir izleyicisi olduğunugoumlstermektedir Mykecircnai soylu sınıfınıngoumlrkemli goumlmuumltleri (kubbeli mezarlar ya datholosrsquolar (yeraltı mezarları) ve kayalaraoyulmuşodalar)sonderece ilginccedilveoumlzguumlnduumlrBuralarda iskeletlerin uumlzerinde mask taccedilkemer muumlcevher gibi altın eşyalar bulundubunların en goumlrkemlileri ince işlenmiş altınkabzalı bronz kılıccedillardır Tahkim edilmişsaraylar ve goumlrkemli goumlmuumltler Mykenaitoplumunun sınıflara boumlluumlnmuumlş olduğunatanıklık etmektedirler askericirc soylu sınıfınsavaşlarda ele geccedilirilen ve ldquokiklop-işirdquo yapılarıyapansayısızkoumlleleriolmalıydı

Yoksul kasabaların (Korakou Zygouries vebaşkaları)halkıolantoplulukuumlyesibasitinsanlar

ellerindeki toprakları giderek daha sıkyitiriyorlar ve soylulara bağımlı durumaduumlşuumlyorlar ya da Akdenizrsquoin doğu kesiminidolaşan gemilere kendi hesaplarına savaşccedilıgiriyorlardı Mykenaili denizciler Giritlilerrsquoindeneyimlerindenyararlandılar

AkhalarGirit yazısını kabul ettiler 1939rsquodave 50rsquoli yıllarda yapılan kazılar sırasındaMesseacuteniarsquodaki Pylosrsquota Girit B yazısıyla doluyuumlzlercekil tablet toplandıbilginlerdahaoumlncede belirttiğimiz gibi bu yazıları ccediloumlzuumlmlemeyeccedilalışıyorlarBumetinlertoplumsalveekonomikilişkilerle (oumlzellikle koumllelerle ve bunlarınemeklerinin saraylarda kullanılmasıyla) ilgiliverileri iccedilermektedirler 50rsquoli yıllar iccedilindeMykenairsquodebunlarabenzertabletlerbulundu

MOuml1450yılınadoğruAkhalarGiritadasınıistila ettiler ve Knossos huumlkuumlmdarlarınınsaraylarını yıktılar Akhalar ve onlara bağlıtribuumller bir suumlre sonra bazı adalara (RodosKıbrısrsquoın bir boumlluumlmuuml) ve Kuumlccediluumlk AsyarsquonınkuzeybatıdenizboumllgesineyerleştilerBuolaylarbuumlyuumlk bir olasılıkla Homerosrsquounİlyadarsquosına

dahiceaktarılmışolanTroyaSavaşı(MOuml1180dolaylarında)destanınaesinkaynağıoldularBunedenle son zamanlarda ccediloumlzuumlmlenen ve budoumlnemedayananHitityazıtlarıhomerikşiirlerinboylarınınşeflerininvekahramanlarınınadlarınıanımsatan savaşccedilı boyların adlarınıanmaktadırlar Oumlrneğin ldquoAkhiawardquo ndashAkalarldquoAkagamunardquondashAgamemnon()

3 Dorların İstilası Homerik ccedilağ Demirccedilağının başlangıcı MOuml XII yuumlzyıl DoğubelgeleriAkhalarınyanısıraldquoJavanlarrdquo(İonlar)gibi başka Grek tribuuml birliklerinin adlarınıanarlar 1100 yıllarına doğru Balkanyarımadasının kuzeybatısından gelen buumlyuumlk birDor tribuumlleri birliği guumlney youmlnuumlnde yerdeğiştirdi Savaşccedilı ve Akhalardan daha azuygarlaşmış olan bu topluluk MOuml XIyuumlzyılda Orta Hellas ve Peloponessosrsquoa girdiDorlar Argolisrsquoe de girip Mykenai ve oumltekimerkezleri ele geccedilirdiler Yerel halklakaynaştılar ve bunların bir boumlluumlmuumlnuumlkoumlleleştirdiler Mykenai yıkıldı ve artık siyasal

ve kuumlltuumlrel oumlnemini kesinlikle yitirdi BaşkaDorlar uzun ve kanlı savaşlardan sonraLakoniarsquoyı istila ettiler Daha sonra IXyuumlzyılda Eurotas havzasında Sparta devletidoğduAkhahalkınınbirboumlluumlmuumlhayattakaldıamaOrtaveKuzeyPeloponessosrsquoundahasonraArkadia ve Akhaia adı verilen erişilmesi guumlccedildağlıkboumllgelerinesığındılar

Başta İonların yaşadığı Attika olmak uumlzereKıta ve Ada Hellasrsquoının bazı boumllgeleri ve Egeadalarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml Dor istilasınauğramadılarAioleislerin Balkan yarımadasındaortayaccedilıktıklarıdoumlnemisaptanmamıştır

Demek oluyor ki eski Grek ulusu MOuml Ibinin başlarında oluştu Bu ulusu hepsi kendilehccedilesinikonuşanveekonomikkuumlltuumlrelvetoumlrelgelişimleriylekendinigoumlsteren tribuuml toplulukları(İonlar Dorlar Akhalar Aioleisler)oluşturuyordu

Dorların istilası kuumlltuumlrel duumlzeyin belli biroumllccediluumlde duumlşmesine yol accediltı Saray yapımına sonverilditicaretsanatvezanaatccediloumlkmeyebaşladıToplumsal ilişkilerde de belli bir gerilemeoldu

Klanlar yeniden guumlccedillendiler koumllelerinccedilalıştırılması azaldı Mykenai uygarlığınınmerkezleri ataerkin doumlnemini yaşayan boylartarafından sarılmış olduğu iccedilin bu kolaylıklagerccedilekleşti Bu sırada Hellasrsquota demir silahlar(kılıccedil ve mızrak) ve demir aletler kullanılmayabaşlandı KuumlccediluumlkAsyarsquodan alınan demir işlemedegelişmeyebaşladıUumlretimguumlccedilleriningelişimihızlandı

EskiGrek halk sanatının başyapıtları efsaneozanı koumlr Homerosrsquoa mal edilen epik şiirlerİlyadaveOdysseiabudoumlnemeaittirBuşiirlerMyken veMyken sonrası (MOumlXII yuumlzyıldanVIIIyuumlzyıla) toplumsalvekuumlltuumlrelyaşamındansahneleryansıtırlarİlyadaveOdysseiaduumlnyaedebiyatınınoumlnde

gelenyapıtlarıarasındayeralırlarbuşiirlerinnezaman nerede nasıl ortaya ccedilıktıklarınıoumlğrenmeksorunununuygar insanlığıherzamanilgilendirmiş olması ccedilok doğaldır MOuml IIIyuumlzyılda bazı Grek bilginleri daha o zamanHomerosrsquoun yaşamış olduğundan kuşkuduyuyorlardı İki bin yıl sonra XVIII yuumlzyılın

sonu ve XIX yuumlzyılın başında Alman bilginiFrederic-Auguste Wolf Homerosrsquoun İlyada veOdysseiarsquonın yazarı olup olmadığı sorununutekrar ortaya attı WolfHomerosrsquoa Oumlnsoumlz adlıyapıtında (1795) bu şiirlerin epik halkşarkılarından kendiliğinden ccedilıkmış olduğunuilerisuumlrduumlAralarındaSchillerveGoetheolmakuumlzere Wolfrsquoa karşı ccedilıkan ldquouumlnitaristlerrdquoHomerosrsquoun şiirlerini buumltuumlnluumlğuumlnuumln bir dahiyazar gerektirdiğini kanıtladılar Buguumlnuzmanların ccediloğu bu iki şiirin IX yuumlzyılınsonundayadaVIIIyuumlzyılınbaşındabirbuumlyuumlkşair (Homeros) tarafından buumltuumlnuumlyleduumlzenlenmiş olduğu kanısını paylaşıyorlar amafolklor yapıtlarını (ldquoAederdquolerin ndashkendi şiirlerinişarkı olarak soumlyleyen şairlerin ccedilağlar boyusoumlyledikleridestanları)ustacatoplamışolmaktanbaşkabirşeyyapmamışolmalıydı

Homerosrsquoun şiirleri eski Grek yaşamınınbirkaccedil yuumlzyılını yansıtır Bu şiirlerde ilkin(oumlzellikleİlyadarsquoda) Dorların istilası oumlncesiMykenairsquonin goumlrkemli doumlneminin olaylarınıntiplerinin olay yerlerinin oumlykuumllerini buluruz

İlyadarsquonın konusu da tuumlmuumlyle Mykenairsquoninyuumlkseliş doumlnemiyle ldquoaltını bolrdquo Mykenai KralıAgamemnonrsquounkomutasıaltındaAkhalarbirliğiordularının Troya seferi (MOuml 1180 yılınadoğru) sırasındaki uumlstuumlnluumlğuumlyle ilgilidir Bu şiirTroya Savaşını tam olarak son doumlnemlerindenbirinidilegetirirAkhalarınldquogoumlrkemliTroyardquonınsavunucularıkarşısındakazandıkları ezici zaferianlatır Ama İlyadarsquonın temel iccedileriği Doristilasının sonu VIII yuumlzyılın başı arasındakidoumlnemHellasrsquoınıyanildquohomerikccedilağrdquoHellasrsquoınıbelirginleştirirBunedenledemir silahlarbronzsilahlardanondoumlrtkezdahaazanılırİlyadarsquodaBundandemirin artıkbilindiği amaozanınbumaddenin ancak bir merak konusu olduğuzamanı betimlediği sonucu ccedilıkarOdysseiaTroya Savaşı kahramanlarının geri doumlnuumlşuumlnuumlbarış doumlnemi guumlndelik yaşamını betimlerOdysseiarsquodademirİlyadarsquoyaoranlauumlccedilkezfazlaanılıramabakırvebronzdemiregoumlredoumlrtkezfazla geccediler Nihayet bazı boumlluumlmler sınıflaraboumlluumlnmuumlş koumlleci toplumun oluşumundan soumlzederler yani bu boumlluumlmler daha sonraki bir

doumlnemleilgilidirlerXIyuumlzyıl - IXyuumlzyıl arasındaki ldquohomerikrdquo

toplum doğal ekonomi ortamında yaşadı yaniher kasaba her topluluk kendisi uumlretip kendisituumlketti Ekonominin temeli hayvancılık hayvanda değer birimidir Oumlrneğin buumlyuumlk bir bakırkazanın değeri 12 oumlkuumlz bir koumlle genccedil kızındeğeri ise 4 oumlkuumlzduumlr Başlık da gene hayvanlaoumldenmektedir Tarımın şiirlerdeki yeri ikincisıradadır Henuumlz yalnızca ağaccediltan yapılmışsabankullandıklarıiccedilinvadilerdekiyumuşakvealuumlvyonlu toprakları suumlrmektedirler Bununlabirlikte tarım oldukccedila gelişmiştir Buğday vearpa ekilmekte sebze ve meyveyetiştirilmektedir Ccediliftccediliden farklı ve pazardasatılan eşyaların uumlreticisi olan ara katman yanizanaatccedilılar kuyumcular aedeler (şairler)haberciler sipariş uumlzerine ccedilalışan mesleksahipleriolarakgeccedilerlerveldquohalkiccedilinccedilalışanlarrdquo(epitken demiurgos) diye tanımlanırlarDemirhanesindeocağıoumlrsuumlccedilekiccedilleriyleccedilalışantanrı Hephaistos demircilik mesleğinin bellibaşlıtemsilcisiolarakgoumlruumlnuumlr

Duumlzenli ilişkilerve ticaretolmadığı iccedilinparada yoktu Ama dış duumlnyadan yalıtılmış buyaşamınbetimlemelerinindışındaşiirleruzaklarayapılan deniz seferlerinin oumlykuumllerini deiccedilermektedir Odysseia kahramanınınyolculuğunu anlatır Odysseus oumlzellikle Mısırrsquoayaptığı yolculuktan soumlz eder başka denizyolculuğu oumlykuumlleri hatta ticaret soumlzleşmelerivardır Homerik ccedilağ Hellasrsquoında zanaat veticaretin merkezi kimliğiyle kent yoktu henuumlzşiirler kenti betimlemez yalnızca Odysseiarsquodaldquokuumlrek delisirdquo Phaiakların krallığıyla ilgiliboumlluumlmde gerccedilek bir ticaret limanı goumlruumlnuumlrOdysseiarsquonın bu boumlluumlmuumlnde homerik doumlneminsonevresibetimlenir

Homerik toplum klana dayalıdır ama klanartık ccediloumlkuumlş doumlnemine girmiştir ccediluumlnkuuml taşınırmallar dahası evler oumlzel muumllkiyet kimliğikazanmıştır yalnızca toprağın muumllkiyeti halatopluluktadır ve her topluluk uumlyesi oumlmuumlr boyubir toprak payı almaktadır Bu nedenle ozamanda bile oumlnemli bir servet farklılığı goumlzeccedilarpar Klan kıdemlileri birccedilok toprak parccedilası

(klero) almakta ve bu nedenle kendilerine ldquoccediloktopraklıkişirdquodenilmektedir

Zengin ve guumlccedilluuml soylu sınıfı (basileusvasileus) genellikle ayrı bir yere sahiptir Busınıfın topluluk topraklarından ayrılmış toprakmuumllkleri vardır ve Homeros bunlara ldquotemenosrdquodemektedirHomerosrsquounşiirleribusoylusınıfınbarışsever yaşamlarını ve savaşlarını neredeyseoumlzellikle oumlver Barış doumlneminde aristokratlarmuumllklerinde buumlyuumlk aileler halinde yaşarlar vekendilerine koumlleler hizmet eder Doğrusu koumllesayısı fazladeğildirvedahasonraAristotelesrsquoindediği gibi ldquocanlı malrdquo olaraktanımlanmaktadırlar Homerik basileuslarınkoumlleleri efendilerinin yaşamını paylaşmaktadırBu nedenle basileus (askericirc şef) Alkinoosrsquounkızı ldquokolları akrdquo Nausikaa deniz kıyısındakoumllelerle birlikte ccedilamaşır yıkar domuz ccedilobanıEumaios Odyseusrsquoun guumlvenilir adamıdır vbAma homerik toplumun koumlleleri toplumunkoumlleleşmişkesiminigelecektekikoumllelersınıfınıntohumunutemsilederler

Klanlarduumlzenininccediloumlkuumlşuumltoplumuniccedilindeki

belirgin bir farklılaşmayla da kanıtlanmaktadırHomerosrsquoun şiirleri ldquothetesrdquolerin (tetlerin) yanitopraklarınıyitirmişvesoylusınıfahizmetedentopluluk uumlyelerinin acıklı durumlarını betimlerbuumltuumln haklarından yoksun evsiz barksızgoumlccedilmen ve serserilerin yani ldquometanastesrdquolerindurumudasoumlzkonusuedilir

Toplum henuumlz sınıflara boumlluumlnmediği iccedilindevlet de yoktur youmlnetimsel ve hukuksaloumlrguumltler halk yığınlarıyla doğrudan ilişkileriniyitirmemişlerdir ve onların uumlzerinde ayrıcalıklıbiryerleriyokturDoğmaktaolan iktidaryavaşyavaşdoğuştansoylu sınıfkoumlkenlibasileuslarınellerinde toplanmaktadır basileuslarınccedilevresinde toplanan ldquoyaşlılar kurullarırdquodaaristokrasinin temsilcilerinden oluşmaktadırAmatoplulukuumlyeleribasitbirhalkyığınıhenuumlzhaklarını korumaktadır (haklarına sahiptir)Soylu sınıf (oumlzellikle savaş zamanında) halkıaskerlerin(ruumltbesizaskerlerin)isteklerinidikkatealmak ve oumlnemli kararlar iccedilin kurul toplamakzorundadır Marx ve Engels bu duumlzene ldquoaskericircdemokrasirdquoadınıvermektedirlerDemekkiilkel

toplum ile onun ardından gelen sınıflaraboumlluumlnmuumlş koumlleci toplum arasındaki geccedilişdoumlneminin siyasal ilişkilerini askericirc demokrasibelirlemektedir

4Olympostanrılarıdininindoğuşu Dinselideoloji homerik ccedilağdaortaya ccedilıktıHalk sanatıyalnızcaepikşarkılardeğil tanrılaryarı-tanrılarve kahramanlarla ilgili ldquomitoslarrdquo destanlar dayaratıyorduMitoslardoğuguumlccedilleriveinsanlarınekonomik ve toplumsal yaşamlarının değişikevrelerindebuguumlccedillerekarşıdavranışlarıylailgiliccedileşitli kavramları yansıtırlar Buumltuumlnuuml iccedilindemitoslardinselkoumlkenlidir

Grek mitoslarında sık sık hayvan biccedilimlitanrılara rastlarız Bu da bu dinsel inanccedillarınsınıfsız toplumun ccedilok eski doumlnemine ilkelzamanlarıntotemciideolojisinekadaruzandığınıkanıtlamaktadır Bu nedenle korkunccedil guumlccedillerisimgeleyen yılanlara tapma İlkccedilağın en eskizamanlarındaHellasrsquota ccedilokyaygındıAttikarsquonınkahramanı ve yarı-tanrısı Erekhtheuskoruyucusu olduğu Akropolisrsquoin kayalarının

ccedilatlaklarındaoturanbuumlyuumlkbirejderhabiccedilimindebetimlenmiştir Atinarsquoda bu iyilikccedili ejderhayasungu olarak Akropolis sırtlarına boğacabırakmak geleneği uzun suumlre yaşamıştırAkropolisrsquoin ortasına bu ejderhanın onurunaldquoErechteionrdquotapınağıyapıldı

ldquoIşık saccedilanrdquo Apollon ya da guumlneş tanrısıPhoibos da Delphoi yakınlarındaki Parnassosdağının derin bir mağarasında oturan devselldquoPythonrdquoyılanıylailgilieskibirkuumlltesıkısıkıyabağlıdır Bilicilik yapan tapınak rahibelerine bunedenle ldquoPythiardquo denilirdi Apollon bir oklaPythonrsquou oumllduumlrduumlkten sonra kendi tapınağınıoraya yaptırdı yunus biccedilimine girip denizdeyuumlzduuml Giritli denizcilere goumlruumlnuumlp bu tapınağınyanınakendisi iccedilinbirsunakyapmalarını istediOraya bu nedenle Delphoi denildi Delphoirsquonindışında Hellasrsquota Delphoili Apollon kuumlltuumlnebağlananbirccedilokyervardır

ldquoKurtrdquoa(Iykos) tapınma da birccedilok iz bıraktıBirccedilok daha yeni tanrının tapınma yerleriLykaios adını taşıyordu (Oumlrneğin AtinaLykaisosrsquou) Buralarda tapılan tanrılar sanki

yerlerine geccediltikleri tanrıların ardıllarıymış gibildquokurtrdquoadınıalıyorduGecekuşuAtinarsquodakutsalsayılırdı daha sonraAthenarsquonın niteliklerindenbiri durumuna geldi Atina kentinin koruyucutanrıccedilası ldquoGecekuşu goumlzluumlrdquo Athena EskiHellasrsquota bitkilere tapınma da ccedilok yaygındıEpierosrsquotaki Dodonersquode uumlnluuml bir bilicilikmerkezi (yeri) vardı Burada bulunan birkaccedilyuumlzyıllıkmeşeağacınınZeusrsquounyurdu(konutu)olduğuna inanılıyordu rahipler meşeninyapraklarının hışırtısına goumlre geleceğikestiriyorlardı

Klanlar duumlzeninin doruk doumlneminin enbelirginoumlzelliklerindenbiriolananimizminizleribudahaeski temeleekleniyorduGrekleregoumlreyarı-insan yarı-hayvan yaratıklar doğayıkişileştiriyorlardı Teke bacaklı satirler atgoumlvdeli insan buumlstuuml kentaurrsquolar balık kuyruklusuperileriOrmanlarıncinleriormanperileriydidenizcilerin cinleri balık biccediliminde denizkızlarıydı vb İnsanlar bir insanın mutlu verahat bir yaşam suumlrebilmeleri iccedilin bucinlerrsquole(Eski Yunanrsquoda bir kimsenin bir kentin bir

uumllkenin alın yazısını ccedilizen iyi ya da koumltuuml tanrı)iyi ilişkiler kurmak gerektiğine inanıyorlardıEvlerdeki ocak kutsaldı ccediluumlnkuuml atalaratapınmaya bağlıydı Ocak ccediliccedileklerle suumlsleniyorateşi oumlzenle besleniyor iccediline kokulu otlaratılıyordu Nişanlılar yeni doğan ccedilocuklaronunla tanıştırılıyor suumlrguumlnler gelip onasığınıyordu Ev ocağına tapınmaya sıkı sıkıyabağlı olan atalara tapınma tarihsel zamanlardabileGreklerde ccedilok yaygındıGuumlnuumlmuumlze ulaşanbelgelerbunatanıklıketmektedir

Besleyici toprak Demeterrsquoe tapınma buumlyuumlkbir oumlnem kazandı Bu inancın en oumlnemlimerkezlerinden biri durumuna gelen Eleusisrsquote(Attikarsquonın en verimli boumllgesi) Demeterrsquoin kızıKorersquonin (ya da Kora) (yeni gelen ilkbaharladiriliş) koumltuumlcuumll yeraltı guumlccedilleri tarafındankaccedilırılmasımitosuortaya ccedilıktıAncakkarmaşıkvegizemliayinlerinkederlivekızgınDemeterrsquoiuumlretici guumlcuumlnden toprağı yoksun bırakmamayaiknaedebileceğineinanılıyordu

Topluluk duumlzeni dağıldıkccedila ve doğuştanaskericircaristokrasiguumlccedillendikccedileyenivekarmaşık

birdindoğduOlymposdağındaoturduklarıfarzedilen goumlklerin efendileri ldquogoumlksel sakinlerrdquo veldquoduumlnyanın huumlkuumlmdarlarırdquo Olymposlu tanrılarındini Evrenin oumlğelerini kendi aralarındapaylaşmış ve yeryuumlzuuml basileuslarına benzeyenbir ldquokutsal klanrdquoın uumlyeleriydiler bunlar Amayeryuumlzuumlnuumln onların ortak muumllkuuml olduğunu daeklememiz gerek Buumlyuumlk tanrılar uumlccedil erkekkardeşti ldquoGoumlklerde guumlruumlldeyen ve bulutlarıdevşirenZeusrdquo denizlerin efendisi Poseidon veyeraltıuumllkesininefendisiAidoneus(Hades)

ŞanlıPoseidonyanıtladıldquoUumlccedil kardeşiz biz Kronos ve Rhearsquonın

oğullarıZeus ben ve cehennemlere huumlkmeden

AidoneusUumlccedile boumlluumlnduuml duumlnya ve herkes kendi payını

aldıKuraccedilekildivekoumlpuumlkluumldenizduumlştuumlbanaHerzamanoturayımdiyekendipayımdaKaranlıklaruumllkesiduumlştuumlAidoneusrsquounpayınaZeusrsquoa bulutlar arasındaki engin goumlkyuumlzuuml

duumlştuumlAma yeryuumlzuumlnde ve koca Olymposrsquota

herkesinpayıvarrdquo(İlyadaXVboumlluumlm186dizevesonrası)

Daha sonra Zeusrsquoun ccedilocukları olan kuumlccediluumlktanrılar kuşağı gelir Zeus ile Herarsquonın oğullarıolan Hephaistos demirci ocağının ve ateşintanrısı ve demir sanatlarının koruyucusu olduParıldayan arabasıyla goumlkyuumlzuumlnuuml dolaşan ldquoışıksaccedilanrdquoApollon ya da guumlneş tanrısı Phoibos ileayın tanrıccedilası ormanların ve yabanhayvanlarınınhacirckimiveyorulmazavcıArtemisZeusrsquola tanrıccedila Letorsquonun ccedilocuklarıydı ZeusrsquolaNympha (dağ orman ırmak pınar ve denizperisi) Maiarsquonın oğulları Hermes sonsuz yolcuve Zeusrsquoun habercisiydi oumlluumllerin ruhlarınıHadesrsquoe goumltuumlrmek bu gezginler efendisinindiSavaş tanrısı Ares tanrısal zeka ve kentlerinkoruyucusuAthenaZeusrsquolaDionersquoninkızıaşkve guumlzellik tanrıccedilası Aphrodite ve onun oğluafacanvedikkafalıccedilocukErosdaOlymposlulararasında yer alıyorlardı Bu tanrıların ccediloğunu

Grekleroumlrneğinhayvanların egemeniArtemisrsquoivebazımitoslaragoumlregizemlibirşekildedenizkoumlpuumlğuumlnden doğan oumlzellikle Kıbrıs ile Kithiraadalarında kutsanan ve guumlccedilluuml bir minoen vedoğu etkisi taşıyan ldquoaltın saccedillırdquo AphroditersquoyiHellenik-oumlncesi halkın inanccedillarından almışlardıOumlteki tanrıları Greklerin kendileri bulmuşlardıldquoAederdquoler bu tanrılara yakını oldukları soylusınıfın beğeni ve anlayışına uygun bir biccedilimverdilerOlympos tanrılarınınheminsanbiccedilimlioluşlarının ve hem de bir ldquoaristokratikrdquo havataşımalarının nedeni budur Altın saraylarındaaylak ve luumlks bir yaşam suumlrerler ambrosia(Olympos tanrılarının yemeği) yiyip nektar(oumlluumlmsuumlzluumlk iccedilkisi) iccedilerler Musaların tatlışarkılarını dinlerler Zaten kavga ve dalaşyeryuumlzuuml basileuslarının arasında olduğu gibibunların arasında da eksik değildir Odysseusoumlrneğinde olduğu gibi bazen tanrılar goumlzdeleriolan kralların yardımına koşarlar ama basitinsanların acılarını bir ldquoOlymposluya oumlzguumlserinkanlılıkrdquola seyrederler Zeus bir guumlninsanlarısudaboğmayakararverdiyalnızcabir

ccedilift goumlzden duumlşmuumlş tanrılarTitanlar soyundangelen Prometheus tarafından kurtarıldı İnsanlarbu ccediliftten tekrar tuumlrediler İnsanlık yoksul vehayvansal yaşamından da gene aynıPrometheusrsquoun goumlkyuumlzuumlnden ccedilaldığı ateşsayesinde kurtuldu Zeus Kafkaslarrsquoda birkayaya zincire vurarak ve mahkucircmunkaraciğerini yemesi iccedilin her guumln goumlzde kuşukartalı goumlndererek bu asi Titanrsquoı acımasızcacezalandırdı

Bu mitosa bakacak olursak eski Yunanrsquodaacımasızca bir muumlcadeleye dayalı yeni birldquoOlymposdinirdquoyadaldquoZeusdinirdquoortayaccedilıktığıgoumlruumlluumlr ldquoTitanlarrdquoın ldquodevlerrdquoin ve daha sonratanrılaşmış kahramanların sayısız destanları bumuumlcadeleyle ilgili ccedilok belirgin bir fikir verirlerBuumltuumln oumlmruumlnuuml acımasız ve korkak kralEurystheusrsquoun hizmetinde geccediliren Herakleshalkın goumlzde kahramanıydı bu kahramanbenzersiz guumlcuumlyle soylu sınıfın ccedilekindiği halkyığınlarınınguumlcuumlnuumlsimgeliyorduOnikiguumlccedilişigerccedilekleştirdi Daha sonra koumlle olarak LydiaKraliccedilesi Omphalersquoye satılır kraliccedile ona kadın

işleri yaptırır Hırpalanan emekccedilinin simgesiolan Herakles imgesi yoksullar iccedilin ccedilokdeğerliydi

Guumlcuumlnuuml topraktan alan yenilmez bir guumlcesahipToprakrsquoınoğluAntaiosmitosudabirhalksanatı yaratısıdır Bu efsane ccediliftccedililerin kendiguumlccedilleriyle ilgili bilinccedillerini yansıtmaktadırAristokratccedila bir eğilimi dile getiren mitosAntaios ile Herakles arasındaki garip birmuumlcadeleyi anlatır Antaios da devler savaşınakatılmış ama onu yere sermek olanaksızmışccediluumlnkuumlanası toprağınuumlzerineduumlştuumlkccediledoğrulurkalkarmış Herakles bu yuumlzden onu sırtlayıpbaşkabiruumllkeyegoumltuumlrmuumlşvebiroklaoumllduumlrmuumlş

Eski toplumsal duumlzenin gelişiminin değişikevreleri ve ideolojik muumlcadelenin safyuumlrekbiccedilimleri yansımalarını mitoslarda ve Grekinanccedillarında boumlyle bulmaktadır Daha sonrakoumllecitoplumgelişinceOlympostanrılarıpolitikyaşamın değişik oumlgelerinin koruyucularınadoumlnuumlştuumller Oumlrneğin Apollon rahiplerin vekacirchinlerin koruyucusu Poseidon denizcilerinHermes tuumlccarların koruyucuları oldular Eski

Yunan yazarları ve sanatccedilıları koumlleci ideolojiyidesteklemek iccedilin dinden geniş oumllccediluumldeyararlandılar

YİRMİDOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

HELLASrsquoTA(ESKİYUNANrsquoDA)TOPLUMSAL

SINIFLARINVEDEVLETİNDOĞUŞU

(MOumlVIII-VIIYUumlZYIL)

1 Hesiodosrsquoa goumlre Grek toplumuPosthomerik (homerik sonrası) doumlnemdeHellasrsquoın ekonomisinde ve politik duumlzenindebuumlyuumlkdeğişikliklerolduHomerikdoumlnemdebile

parccedilalanmış olan ilkel topluluk duumlzenininyıkılışıbazıboumllgelerdetoplulukmuumllklerininvetop rak ların(kleros) aile oumlzel muumllkiyetinedoumlnuumlşmesi sonucu yoğunlaştı Varlıklı ailelergiderek toplumdan uzaklaşıyor ve ekonomikuumlstuumlnluumlkleri sayesinde klan toplumunun temeluumlretimolanaklarınıellerinegeccediliriyorlardıOumlzguumlrtarımcı nuumlfus giderek soylu sınıfabağımlılaşıyorduTopraklarındanayrılmakve işpeşinde uumllkeyi dolaşmak zorunda kalanldquometanasterdquolerin ve ldquotheterdquolerin sayılarıccediloğalıyordu

Doğuştan soylu sınıfın uumlretici yığınına karşıkeyficirc youmlnetiminin anlamlı bir tablosunu şairHesiodos Boiotiarsquodan vermektedir (MOuml VIIIyuumlzyıl sonu -VII yuumlzyıl başı) Boiocirctia birccedilokkuumlccediluumlk koumlyluuml ekonomilerini kapsayan birboumllgeydiKendisidekuumlccediluumlkbirmuumllksahibiolanHesiodos koumlyluumlnuumln işini oumlvmektedirldquoCcedilalışmakta utanılacak bir şey yok asılutanılacakşeyaylaklıkyapmaktırrdquo

Hesiodosldquoİşler ve Guumlnlerrdquo adlı şiirindezengintopraksahibivetefecininellerineduumlşmuumlş

bir yoksul ccediliftccediliyi sevgiyle dile getirir BuumltuumlnBoiotia Hesiodosrsquoun ldquoruumlşvet yiyicileri ldquodemirsoylurdquo toprak hayvan koumlle zengini olaraknitelendirdiği otuz basileusun egemenliğialtındaydı Basit insanların nasıl ezildikleriatmaca ve buumllbuumll fablrsquoında dile getirilmiştirBuumllbuumlluumlpenccedilesindesıkanatmacaşoumlylekonuşur

ldquoNebağırırsınbebrezavallıSendendahaguumlccedilluumlbirininelindesinSenistediğinkadarguumlzelşarkısoumlyleGoumltuumlreceğimsenicanımınistediğiyereİsterazıkederimkendimeseniDilersemkoyveririmuccedilupgidersinZırdelidirkendindenguumlccedilluumlyedirenenkişiBeceremeyeceğibiryanaacıccedilekerboşunardquo(İşlerveGuumlnlerDize205-210)

Hesiodos muumllksuumlzleşmiş yığınların siyasalmuumlcadelesini duumlşuumlnmekten uzaktı ldquoruumlşvet vehakyiyicikrallarrdquoıtehditetmektenbaşkabirşeyyapmıyordu Haksız despot ve yargıccedilların

tanrısal cezayla cezalandırılacaklarınısoumlyluumlyordu Bununla birlikte ona goumlreadaletsizlik goumlklerde bile zafer kazanıyorduOumlteki şiiriTanrıların Doğuşu rsquonda(Theogoniarsquoda) Zeusrsquou insanların dostu TitanPrometheusrsquou acımasızca cezalandıran birgoumlkseltiranolarakyansıtır

Demek ki Hesiodosrsquoun şiirleri homerikdoumlnemi izleyen evreyi oumlzellikle ataerkiltoplumun yıkılışını ve bir koumlleci toplumunkuruluşunu yansıtmaktadırlar toplum birbirineduumlşman iki kesime boumlluumlnmuumlştuumlr Buumlyuumlk topraksahiplerindenkoumllesahiplerindenvetefecilerdenoluşan egemen kesim ile bunların soumlmuumlrduumlklerildquobasit oumlluumlmluumllerrdquo yoksul ve buumltuumln haklarındanyoksun ldquobasit oumlluumlmluumllerrdquo koumlleninkine yakın birkonumdaydılar Bu nedenle yaşam Hesiodosrsquoaacımasız ve haksız goumlruumlnmektedir ldquotoprakkoumltuumlluumlklerledoludenizdeoumlylerdquodemektedir

Bu tuumlr henuumlz ilkel sınıf ilişkileriMOumlVIIIve VII yuumlzyıllarda yalnızca Boiocirctiarsquoda değilamaHellasrsquoınbuumltuumlnboumllgelerindekuruluyordu

2 İlk Grek kent devletleri (polisleri)Ccedilevresine kırsal boumllgeleri toplayan ve bunlaraegemen olan polisler yani koumlleci kentdevletlerbu doumlnemde ortaya ccedilıktılar KentdevletleriHellasrsquoın toplumsal gelişiminin tipikoumlzellikleriydiBubirleşmesuumlrecinesynoecismos(ldquotoplulukrdquo)adıverildi

Kentdevletlerin kuruluşuna ticaret vetarımdan ayrılan zanaatın gelişmesi eşlikediyorduVIII yuumlzyılın tanınmış kentdevletlerikıyı boumllgelerinde bulunuyordu Miletos gibiİonya kentlerinin KuumlccediluumlkAsya kıyılarına yakınadalardaki Samos ve Mitilini kentlerininSaronikos koumlrfezindeki Egina kentinin AtinaKorinthos Megara Halkida (Khalkis) vbkentlerin durumu boumlyleydi En tipik koumllecikentler doğudan batıya belli başlı deniz yollarıuumlzerinde sıralanmıştı Bu da koumlleciliğingelişmesi ile ticaret ve deniz ulaşım yollarınıngelişmesi arasındaki ilişkiyi kanıtlamaktadırBununla ilgili olarak Marx şoumlyle yazar ldquoAntikduumlnyadaticaretinetkinliğiyleticaretsermayeningelişimi her zaman bir koumlleci ekonomiyle

sonuccedillanmıştır burada ccedilıkış noktasına uygunolarak artı-değer uumlretimine youmlnelik bir ataerkilkoumlleci sistemin basit doumlnuumlşuumlmuumlne ulaşabilirrdquo(Kapital)

Aynı zamanda toprak muumllkiyetinin antikbiccedilimi ortaya ccedilıkıyordu Kentdevletin iccedilindeancak bu kentdevletin yurttaşı toprak sahibiolabiliyordu

Kentdevletkoumllelerinveyoksullarınemeğininsoumlmuumlruumllme merkeziydi Doğuştan soylu sınıfburada buumltuumln eski ataerkil kurumları kendiiktidarının aracı durumuna getirmiştildquoOligarşirdquoyi yani birkaccedil soylu aileninegemenliğini kurmak iccedilin klan başkanlarının(basileusların) ayaklarını kaydırıyordu Halkkurullarının işlevine gelince gerccedilekte hiccedileindirgenmişti Bu kurullar artık aristokrasininellerindeoyuncaktanbaşkabirşeydeğildi

Ataerkiltoplumboumlylecesınıflaraboumlluumlnmuumlşccedilelişik bir topluma doumlnuumlştuuml eskiden tamanlamıyla herkesin ccedilıkarlarını karşılayan biryoumlnetimsel işlev olan iktidar eski klanyetkililerinin egemenlik aracı durumuna geldi

Bununla birlikte soylu toprak sahipleri bazıataerkil yapıları (klanlara boumlluumlnme fratrilerfileler) ezilenlere karşı guumlndelik oumlnlem araccedillarıolarak korumuşlardı ldquoBuna goumlre AristotelesMOuml VII ve VI yuumlzyıllarda Attikarsquodaaristokrat rejiminin belirgin niteliği olankoumlleliğin halk iccedilin siyasal koumltuumlluumlklerin endayanılmazı en acısı olduğu sonucunu ccedilıkardıbununla birlikte halkın hoşnutsuzluk duyduğubaşka konular da vardı ccediluumlnkuuml adeta hiccedilbirhakkasahipdeğildirdquo(AtinaAnayasası2)

YİRMİBEŞİNCİBOumlLUumlM

MOumlVIIIYUumlZYILDANVIYUumlZYILAGREK

KOLONİZASYONU

1 Yayılma hareketinin nedenleri ve geneloumlzellikleri Akdeniz Propontis (MarmaraDenizi) ve Euxeinos Pontos (Karadeniz)kıyılarının kolonileştirilmesi devletin yapısındatoplumsal ilişkilerde ve Greklerin gelenek vegoumlreneklerindeoumlnemlideğişikliklereyolaccediltı

Bunca geniş topraklar uumlzerinde Hellenkolonilerininkurulmasınınekonomik toplumsalvesiyasalnedenlerivardıTopraklarındoğuştan

soylu sınıfın eline geccedilmesi kuumlccediluumlk ccediliftccedililerinmuumllksuumlzleşmesi ccedilıkarları iktidardaki soylusınıfın ccedilıkarlarıyla ccedilatışan esnaf ve tuumlccarkatmanlarının gelişmesi ccediletin bir toplumsalmuumlcadeleye neden oluyorduMuumllksuumlzleşmiş yada bu muumlcadelede yenik duumlşmuumlş toplumsalgruplar goumlccedilmek ve şanslarını kolonilerdedenemekzorundaydılar

Bir başka oumlnemli etken de Hellasrsquoın azverimli boumllgelerinin ccediloğunun dışardan gelenbuğdayagereksinimiolmasıydıbudadahaeskizamanlardan itibarenKorinthosMegaraEginaHalkida gibi kentleri Hellas sınırları dışındabulunan buğday bakımından zengin yerleşimyerleriyle ilişki kurmaya youmlneltti Hellenkolonizasyonunun başlangıcında bu hareketetarımsal bir nitelik verecek kadar bol goumlccedilmenvardı Daha sonra mesleklerin ve ticaretingelişmesizanaatvegenişleyenGrekuumlretimindebelli başlı emekkaynağı durumunagelmiş olanbarbar koumllelerin gittikccedile ccediloğalan uumlruumlnlerinisatmak iccedilin yeni pazarlar gerektirdi Kolonileryerli halkın tribuumller arası muumlbadeleyi yaptığı

yerlerdekurulmuştuBu koloniler19 (Greklerapoikia ndashevden

uzakndash diyorlardı) metropolden (ana-kent)bağımsızdılarvekendidevletbiccedilimleri(politeia)vardı Koloniler ve metropoller ancak ortaktanrılar ve takvim ccediloğu zaman memurlarınatanması file boumlluumlnmesi ve bunların yanı sırabazı saygı belirtileri dolayısıyla bağlıydılarldquoCcedilocukların babalarına saygı duymaları gibiapoikialar dametropollere saygı duyarlarrdquo diyeyazıyordu Halikarnasoslu Dionysios Doğalolarakkolonileryavaşyavaşmetropollerineşsizpazarları ve ticaretlerinin guumlvenilir destekleridurumuna geliyordu hele bu metropoller bukolonilerinkuruluşlarınakatkıdabulunmuşlarsaBu durumda metropol koloninin oumlrguumltlenmesiiccedilin bir sorumlu(oikist-oekiste) atıyorduToprakların kolonlar (kolonilere yerleşengoumlccedilmenler) arasında paylaştırılmasından bugoumlrevlisorumluyduyoumlnetimsisteminikurandaaynıkişiydi

Kolonizasyon batı guumlney ve kuzeydoğuolmak uumlzere uumlccedil youmlne yayılıyordu Balkan

yarımadasının KuumlccediluumlkAsyarsquonın batı kıyılarınınve Archipelago (Ege Denizi) adalarınınkentlerine yayılıyordu En oumlnemli metropollerMiletos Korinthos Megara ve EviarsquodakiHalkidakentleriydi

2 Batı kolonileri Efsaneye goumlre GreklerAkdenizrsquoin batı boumlluumlmuumlnuuml Troya Savaşındansonra kolonileştirmeye başladılar Ama doğrukaynaklar İtalya ve Sicilyarsquodaki Grek goumlccediluumlnuumlancak VIII yuumlzyılda başlatıyorlar GuumlneyİtalyarsquodakiGrekkolonilerioumlylesineccediloktukibuboumllgeye eskiler Buumlyuumlk Yunaneli adınıtakmışlardı Grekleri buraya iklimininyumuşaklığı toprağın verimliliği otlaklarınzenginliği ve gemi yapımı iccedilin ağaccedil sağlayanormanlarınniteliğiccedilekmişti

İtalyarsquonınbatıkıyısınıneneskikolonisiolanKumeacutersquoyi Halkidalılar kurmuştu Kumeacute ccedilabucakbuumlyuumlyuumlp zenginleştiKumeacute de koloniler kurdubunların en oumlnemlilerinden biri Napoli(Neapolis)idi

VIII yuumlzyılın sonunda Taronto koumlrfezinin

doğu kıyısında Sybaris doğdu Son dereceverimli toprak uygun ulaşım yolları Sybarisrsquoizenginleştirip nuumlfusunu ccediloğalttı Zenginyurttaşları şatafatlı yaşamları ve zevkeduumlşkuumlnluumlğuumln verdiği yumuşaklıklarıylauumlnluumlyduumllerldquoSybarislirdquosoumlzcuumlğuumlzevkduumlşkuumlnleriiccedilinortakbiradolmuştuAynıdoumlnemdeccedilokiyibirlimanıvetarımaelverişlitoprağıolanKrotonSybarisrsquoe rakip olduBu uumlstuumlnluumlğuumlnuuml efsaneyegoumlre VIII yuumlzyılın sonunda Spartalılartarafından kurulan Tarontorsquonun ortaya ccedilıkışınakadarsuumlrduumlrduuml

Tarontolular tarım hayvancılık balıkccedilılıkyapıyor yuumln tuzlanmış et ve balık ticaretiyleuğraşıyorlardı

Syrakusa (Sırakuzai) Sicilyarsquoda doğukıyısınınenguumlzelkoyundabuğdaybakımındanzenginbirboumllgedeKorinthoslularınkurduğuenoumlnemli koloniydi Adada Leontinoi CataniaTauromene Messena vb koloniler vardıSicilyarsquonın guumlneyinde zeytinleriyle uumlnluumlAgrigente kurulduKorinthoslular batı yolundaiskele goumlrevi yapan Kerkyra (Korfu) adasına

yerleştilerKerkyrakısazamandazenginleştivebir suumlre sonra oumlnemli bir ticaret filosuna sahipoldu

Pheacutekaia (buguumlnkuuml Foccedila) Grekleri Rhonenehrinin ağzında Massilliarsquoyı (buguumlnkuumlMarsilya) kurdular Phocirckaialılar buradanFransarsquonın guumlney kıyılarına İspanyarsquonındoğusuna ticari etkilerini yaydılar buralardabirccedilokGrekkolonisikurulduMassilialılarbuumltuumlnkabotaj hakkını ellerinde bulunduruyorlar vekalay ithalettikleriBritanya iledoğrudan ticaretyapıyorlardı

Bununla birlikte batıdaki kolonizasyonFenikelilerin direnmesiyle karşılaştı GreklerSicilyarsquonın guumlney ve doğu kıyılarınıkolonileştirebildiler adanın batısı MaltaSardinya ve daha başka yerlerde kolonileribulunan Kartaca Fenikelilerin ellerindeydiMOuml 535 yılında Korsika kıyılarınınyakınındaki Alaliarsquoda yapılan kanlı bir savaşsonunda Etruumlsklerle ittifak kurmuş olanKartacalılar Greklerin batıya doğruilerlemelerinidurdurdular

BatıdakikolonikurmaccedilalışmalarıVIyuumlzyılakadarbarışccedilıbirnitelikteolmasınakarşınyoğunnuumlfuslu ve daha uygar guumlneydoğu Akdenizdevletleri Greklere karşı buumlyuumlk bir direnccedilgoumlsterdiler Bununla birlikte Kuzey Afrikakıyılarında iki koloni kuruldu MısırrsquodaNaucratis ve Libyarsquoda Kyreacuteneacute GreklerMısırrsquodan buğday tuz kaymak taşı ccedilinipapiruumlsparfuumlm ilaccedilbaharat fildişiabanozveccedileşitli yağlar ithal ediyordu Libya buğday vearpa gibi tahıl bakımından zengindi MOuml IVyuumlzyılın 20rsquoli yıllarından kalma ve sonzamanlardabulgulananbiryazıtKyrenersquoninuumlccedilyıl iccedilindeotuzbin tonayakın tahıl ihraccedilettiğinibildiriyor Buğdayın dışında satışı devlettekelinde olan ve ilaccedil yapımında kullanılansilphium bitkisi ihraccedil edilmişti Kyreacuteneacutersquoninccedilevresindeyavaşyavaşkuumlccediluumlkkolonilerkurulupbuumltuumlnuumllkeyeyayıldılar

3 Trakya Propontis (Marmara) veEuxeinos Pontos (Karadeniz) kıyılarındakikolonilerKuzeyvekuzeydoğuyoumlnuumlndekiGrek

kolonileri Trakya Hellespontos (Ccedilanakkale)Propontis (Marmara) ve Euxeinos Pontos(Karadeniz)kıyılarınayayılmıştı

VIII ve VII yuumlzyılların başlarındaHalkidikya (Khalkidike) yarımadasında birccedilokkoloni ortaya ccedilıktı bunları Khalkisliler(Halkidalılar) kurmuşlardı yarımadanın adıbunlardan kaynaklanmaktadır Khalkislileriizleyen Krinhoslular Potidaiarsquoyı kurdularTrakya iccedillerine Balkanlara Tunarsquoya gidenticaretyollarınınbaşlangıccedilnoktasındaAbderaveMaronieiakuruldular

Ticaret uumlstuumlnluumlklerini Lydiarsquoya kaptırmakistemeyen Miletoslular Lydia devletiningerilerinde durumlarını sağlamlaştırdılar veKuumlccediluumlk Asyarsquonın kuzeybatısına yerleştiler veyavaşyavaşHellespontosvePropontiskıyılarınadoğru ilerlemeye başladılarMarmaraDenizininguumlney kıyısındaki limana Kyzikosrsquou kurdularKyzikosrsquoun ccedilevresine başka Miletos kolonileride kuruldu Bosphorosrsquoun (İstanbul Boğazı)ağzına Khalkedonrsquou (Kadıkoumly) kurdukları iccedilinEuxeinos Pontosrsquoun anahtarını ellerinde

bulunduran Megaralılar Propontisrsquoin kuzeyiniistila ettiler VII yuumlzyılın ortalarında daByzantionrsquou(Bizans)kurdular

KaradenizkıyılarınıdeğerlendirmedeMiletosağır bastı Miletosluların Karadeniz kıyılarınageldikleri doumlnem (MOuml VII ve VI yuumlzyıllar)Miletosrsquoun ticaret ve sanayinin yuumlkselişdoumlnemiydi Efsaneye goumlre (Strabon VII 3 6)Greklerin başlangıccedilta ldquokonuksevmezrdquo (PontosAxenos) daha sonra koloniler kuruncaldquokonukseverrdquo(PontosEuxenos) adını verdikleriKaradenizkıyılarınıbirccedilokMiletosludolaştıBudaGreklerinKaradenizrsquoe ilk kezVIII yuumlzyıldagirmiş olduklarını kanıtlamaktadır MiletoslularVII yuumlzyılın ortasında iki oumlnemli ticaret kentikurdular Sinocircpe (Sinop) ve Trepezous(Trabzon)SinopkısazamandaKaradenizrsquoinenoumlnemli kentlerinden biri oldu İki limanı vardıişlenmiş ağaccedil zeytinyağı ve balık ticaretiyapıyordu kısa bir suumlre sonra kendisi kolonikurmaya başladı Kotyocircre ve KerasonteMegararsquonın Bizansrsquola Sinoprsquoun arasındakurduğu Heacuterakleia (Zonguldak Ereğlisi) kısa

zamandabuumlyuumlkbiroumlnemkazandıMOuml VI yuumlzyılın ilk yarısında batı

kıyılarında Tunarsquonın ağzının guumlneyinde İstriaTomis (Koumlstence) ve Apollonia kolonilerikuruldu 150 yıl iccedilinde (VII - V yuumlzyıllar)Hellen koloniciliğinin uumlccedil oumlnemli merkeziKaradenizrsquoin kuzey kıyılarında kurulduBunlardan Olbia Hypanisrsquoin (Bug nehri) sağkıyısı uumlzerinde kuruldu MOuml VI yuumlzyıldaDinyestrrsquoin haliccedilinin sağ kıyısında Tyras(buguumlnkuuml Akkerman-Bielgorod) ve baştaPantikapai ve Phanagoria (Kerccedil boğazının ikiyakasında) olmak uumlzere gelecekteki BosphorosKrallığının kentleri kurulduV yuumlzyıldaKırımyarımadasının guumlney ucunda Khersonesosortaya ccedilıktı Bu kentlerin hepsi kıyıda ya dakıyıya yakın yerlerde kurulmuştu Daha sonraulaşım yolları Tuna Dniyestr Bug Dnyeprnehirleri boyunca uzandı Kuzeydoğudaki sonyerleşimboumllgesiTanaisnehrinin(Don)ağzındabulunan Tanaisrsquoti Karadenizrsquoin doğusundaKolkhis boumllgesinde birccedilok koloni vardı Phasis(buguumlnkuumlPoti)Dioskyriasveoumltekiler

Grekler Karadenizrsquoin kuzeyindekikolonilerini kurarken başlıca amaccedilları ticarettiBaşta buğday balık sonra hayvan balbalmumu tuz olmak uumlzere bu uumllkenin doğalzenginlikleri kolonları buraya ccedilekiyorduKaradenizrsquoin kıyı boumllgeleri Kıta Hellasrsquoı ileArchipelagorsquoyu(Ege)besleyenesirpazarıolarakoumlnemli bir rol oynadı Nihayet etkin balıkihracatı Sinop ve Pantikapai balıkccedilılıkmerkezlerinin doğmasına yol accediltı Karadenizkentlerinin paraları uumlzerinde balık resmininbulunuşu ve en eski Olbia paralarının balıkşeklindeoluşunedensizdeğildirKarşılıkolarakHellas kolonilere şarap zeytinyağı dokumamuumlcevher silah seramik ve başkamallar ihraccedilediyordu Bununla birlikte Karadeniz kentleriyerli halk iccedilin metropolden gelenlerden aşağıkalmayan ccedileşitli mallar uumlretmekte gecikmediler(bkzBlXXXVIII)

4 Kolonizasyonun toplumsal ve ekonomiksonuccedillarıKolonizasyonHellasrsquoıntoplumsalveekonomikgelişmesinekatkıdabulunduUumllkenin

ekonomik merkezi haline gelen Grek kentleriticaret ve esnaf mahalleleriyle ccedilevriliydiZanaatın tarımdan ayrılması suumlreci hızlandıZanaatccedilılar akın akın kentlere geldiler oumlzelliklemadencilik seramik ve dokumacılık olmakuumlzerezanaatlaryoğunbirşekildegeliştileroumlncetuumlccar ve armatoumlr kesimleri sonra tefeci kesimioluştu Grekler VII yuumlzyıldan itibaren madenicircpara kullanmaya başlamışlardı Egina ve oumltekikentler uumlzerlerinde kendi simgeleri bulunanguumlmuumlş drahmiler ve bakır oboller (drahmininaltıda biri) ccedilıkartıyorlardı Aiginarsquonın simgesikaplumbağa Korinthosrsquoun simgesi kanatlı at(pegasus) Atinarsquonınki bir gece kuşuydu Paratoplayan tuumlccar sınıfı ortaya boumlyle ccedilıktı ZanaatuumlretimiMiletosRodosSamosAiginaMegaraKorinthosveAtinagibikentlerdegeliştiuumlretimoumlzellikleihracaticcedilinyapılıyordu

Ticaretvezanaatınbellibaşlımerkezleriaynızamanda koumllecilik merkezleri haline geldilerEmeğinverimiccedilokduumlşuumlkteknikdeilkelolduğuiccedilin koumllelerin emeği buumlyuumlk bir oumlnem kazandıKoumllelik yalnızca Hellas halkının yıkım ve

yoksullaşmasından değil aynı zamandasavaşlardaneşkiyalıkveyabancıkoumlleithalindende besleniyordu O ccedilağda bir tuumlccarla korsanarasında hiccedilbir fark yoktu ticaret işlemleri sıksıksafalıcılarınsoyulmalarıvetutsakedilmeleridaha sonra koumlle olarak satılmalarıylasonuccedillanıyordu Tutsak edilmiş yabancılarınsoumlmuumlruumllmesi Hellen kentlerinde koumlleliğinbaskınbiccedilimihalinegeldi

Akdenizrsquoin buumltuumln boumllgeleriyle yuumlruumltuumllenekonomik ve ticari ilişkiler Grek uygarlığınıngelişmesini buumlyuumlk oumllccediluumlde desteklediler Maddive kuumlltuumlrel yaşamın duumlzeyi ccediloğu zaman gerccedilekHellasrsquoa oranla daha yuumlksekti Doğu iledoğrudan ilişkileri olan Kuumlccediluumlk Asya oumlzellikleİonya kentleri Mısır Babil veAsur kuumlltuumlruumlyleKıta Hellasrsquoını besliyorlardı Greklere madenicircheykel doumlkmeyi doğu oumlğretti ve onların plastiksanatlarının gelişmesine buumlyuumlk bir katkıdabulundu Eski şarkılardan esinlenerek ilkinİonyarsquoda bestelenen ldquohemorikrdquo şiirler dahasonra metropole geccedilip buumltuumln batı kolonilerineyayıldılar İonyalıların doğudan (hiccedil kuşkusuz

Fenikelilerden) alıp geliştirdikleri alfabe buumltuumlnGrekduumlnyasındakullanılıyorduLirikşiiriİonyave Aiolia yarattılar Grek bilim ve felsefesinintemelini atanlar da onlardır (bkz XXXIIIboumlluumlm)

Kolonların şatafatlı yaşam tarzı kentleriningoumlruumlnuumlşuumlneuygunduumlşuumlyorduuyumlubirplanagoumlreyapılankentleriningenişveduumlzcaddeleribirbirini dik accedilıyla kesiyordu (OumlrneğinAgrigente Selinonte Khersonecircsos)AgrigentersquodekiGrekduumlnyasınınenbuumlyuumlkkabuledilen Zeus tapınağı Paestumrsquodaki Poseidontapınağı gibi ccedilağın en goumlrkemli yapılarıkolonilerdedikiliyordu

5 MOuml VII ve VI yuumlzyıllarda HellasrsquotatoplumsalmuumlcadeleTiranlık MOumlVIIveVIyuumlzyıllarda uumlretici guumlccedillerin buumlyuumlk gelişimigelişmiş kentdevletlerde klanlar duumlzenini sonaerdiren ve sınıflara boumlluumlnmuumlş koumlleci toplumuyasallaştıran birccedilok devrimci değişikliklere yolaccediltı

Korinthos Megara Sikyon Argos

Miletosrsquota Lesbos ve Samos adalarında İtalyaveSicilyakolonilerindeccedileşitlitoplumsalgruplararasında sert muumlcadeleler oluyor sayısızhuumlkuumlmet darbeleri yapılıyordu Bu devrimciharekette kent nuumlfusunun yeni zanaatccedilı vetuumlccarkatmanlarınaoumlnemligoumlrevlerduumlşuumlyorduama asıl guumlccedil her yerde soylu sınıfınboyunduruğu altında acı ccedileken koumlyluumlsınıfındaydı Nuumlfusun tuumlm gruplarının suumlrguumlnegoumlnderilmesi yenik duumlşmuumlş topluluklarınbaşkanlarının mallarına el konulması ve idamedilmeleri birccedilok kentte ve oumlzellikle İonyarsquodaalışkanlık haline gelmişti Aristokrasininyandaşı Megaralı şair Theognis ağıtlarındanbirinde uumllkesini felakete uğramış bir tekneyebenzetir

ldquoİyi insanlara ciğeri beş para etmez heriflerbuyruk veriyor alccedilaklar ayağını kaydırıyorKorkarım ki bu gidişle tekne batacakrdquoAsilerinacımaksızın ezilmelerini istiyor ldquoTopuğunla ezkafasız halkı uumlvendirenin sivri ucunu hissettironaağırboyunduruğavurboynunurdquo

Halk partisinin başarı kazanıp aristokrasiyi

devirdiği yerlerde iktidar bu partinin şefinineline geccediliyor ve bu durumda Greklerindeyimine goumlre tiran oluyordu Tiranlararistokrasiyi eziyor topraklarını yoksullaradağıtıyor mesleklerin ve ticaretin gelişmesinidestekliyor dışardan yabancı koumlle getirterekkoumlleci ekonominin ilerlemesine katkıdabulunuyorlardı

İsthmos yani kıstak kentlerinin (SikyonKorinthos Megara) tiranları ile Samos tiranıPolkyracirctes bunların en tanınmışlarıydılar Eskibir aşccedilı olan Sikyon tiranı Orthagorassoumlylenceye bakılacak olursa 100 yıl (670-585)egemenlik suumlren Orthagorides suumllalesinikurmuştu Orthagoraslar Sikyon soylu sınıfınıeziyorlardı uumlccedil aristokrat filenin resmicirc adınıalaylı adlarla (domuz eşek ve domuz yavrusufileleri) değiştirdiler aristokratik Adrastoskuumlltuumlnuuml kaldırıp yerine kırsal tanrı Dionysosrsquougetirdilervedahasışarkıcılarınsoylusınıfıoumlvenhomerik şiirleri soumlylemelerini yasakladılarKorinthos tiranı Kypselos ve oğlu Periandros(657-585)dahacesurbirpolitikaizledilerBaşta

Bacchiades ailesi olmak uumlzere aristokratlarıngeniştopraklarınaelkoyupkoumlleliğeindirgenmişen yoksul koumlyluumllere dağıttılar aristokratoligarşisinin egemenliğine son verdilerPeriandros Korinthosrsquou guumlccedilluuml bir filo vemuumlkemmel limanlarla donattı Ege denizi ileİyon denizi arasındaki seyruumlseferin kendikentinden geccedilmesini sağlamak iccedilin Korinthoskıstağına bir kanal accediltırmayı bile denediKorinthos seramikccedililiği ve madenciliği ccedilokyuumlksek bir duumlzeye ulaştı Korinthos budoumlnemdeİtalyayoluuumlzerindebulunanKerkyraadasınıelegeccedilirdiHalkidikyayarımadasındakiPotidaiadaaralarındaolmakuumlzerebirccedilokkolonikurduMegara kentindeTheagenos (MOuml 630yılına doğru) sonu soyluların hayvanlarınınkırımına varan bir ayaklanma youmlnetti kurtulanhayvanları paylaştırdı Theagenos tiran oluncabaşkakentlerde de (oumlrneğinAtina) halkı isyanakışkırttı

Ama tiranların en uumlnluumlsuuml SamosluPolykracirctesrsquotiHerodotosonu aristokrasiyekarşıldquobir ayaklanmayla Samosrsquou ele geccedilirenhelliprdquo (III

39 ve 120) bir asi olarak tanımlar Youmlnetimdoumlneminde MOuml VI yuumlzyılın ortalarındabuumlyuumlk toprak sahiplerinin (geomores)Samosrsquotakiegemenliklerinesonverdiveiktidarıgeri almak iccedilin yapılan buumltuumln girişimleriacımaksızınbastırdıHerodotosonunldquodenizlereegemen olmayı kafasına koymuşhellip boumlyle birtutkuya kapılan ilk Grekrdquo (III 122) olduğunusoumlyler Bu amaccedilla elli kuumlrekli yuumlz gemilik birfilo ve uumlcretli askerlerden bir ordu kurduldquoBirccedilok adayı ve anakarada birccedilok kenti elegeccedilirmiştirdquo Mısır Firavunu Amasis ile ittifakyaptıPolykratesbuumlyuumlkyapıtlarıylauumlnkazandıBuumlyuumlkbirdalgakıranbirsukemeriyaptırdı sukemeri iccedilin dağlarda 7 stadesrsquolik (birkilometreden fazla) bir tuumlnel accediltırdı ldquobuumltuumlntapınaklarınenbuumlyuumlğuumlnuumlrdquo(III60)yaptırdıŞairAnakreonrsquou Krotonialı hekim Demokedesrsquoisarayına davet etti ama soylu sınıfın soumlzcuumlsuumlPythagorasrsquoıSamosrsquotansuumlrduuml

Buumlyuumlk oumllccediluumlde kolonizasyonun desteklediğiekonomik ve kuumlltuumlrel ilerlemelere karşınHellasrsquoın değişik boumllgelerinin gelişmesinde

belirginfarklılıklarvardıYeniekonomikhayatave toplumsal ilişkilerin değişmesine etkinkatkıda bulunan gelişmiş boumllgelerin vekentdevletlerinin dışında Hellasrsquota hemenhemen ataerkil geleneklerini koruyan LakoniaTesselya Girit gibi boumllgeler vardı VII veVIyuumlzyıllarda Sparta (Lakedaimon) geri kalmışboumllgeleri temsil ederken başkenti Atina olanAttikabirgelişmişuumllkeoumlrneğioldu19 İki tuumlr koloni vardıAna-kente bağımlı olankoloni kentine APOİKİA bağımsız olanaKLERUHIAadıveriliyordu(Oumlİ)

YİRMİALTINCIBOumlLUumlM

SPARTA

1Kaynakları Sparta devleti eskiHellasrsquoıneski devletlerinden biriydi MOuml IX yuumlzyıldakurulanSpartauumlretimguumlccedilleriningelişmesindenPeloponnesos Akha toplumunda klanlarduumlzeninin yıkılmasından ccedilok Dor istilasınınuumlruumlnuumlduumlr MOuml 1100 yıllarına doğruEpierosrsquotan gelen Dorların BoiotiarsquodanKorinthos kıstağından geccedilerek Argolis veLakocircniarsquoyı istila ettiklerini daha oumlnceanlatmıştık

BuolaylardahasonrabazıGrekyazarlarınınele aldıkları ve guumlnuumlmuumlzde arkeolojikaraştırmalar tarafından doğrulanan efsanelere

yansıdılar Spartarsquonın daha oumlnceki yaşamınailişkin kaynaklar azdır MOuml VII yuumlzyıl lirikşairiTyrtaiosrsquotadahasonraHeredotos(I65-67IV 52-60) veThukydidesrsquote (I 101-103 128134IV8)amaoumlzellikleKsenophonrsquoun SpartaCumhuriyeti adlı kitabında ve Plutarkhosrsquota(Lykurgos Lysandros ve Ageacutesilaosrsquounoumlzyaşamlarında) bazı bilgiler buluyoruzSpartarsquonın oligarşik duumlzenini goumlklere ccedilıkardığıiccedilinKsenophonrsquounyapıtınakarşıdikkatliolmakgerekir Plutarkhosrsquounkaleme aldığıLykurgosrsquoagelincedestansıdırvebiryığınyapıntıiccedilerir

Eurotasrsquoun suladığı verimli Lakonia havzasıTaygetosileParnonasdağlarıarasındauzanırveParnonas yamaccedillarına doğru yuumlkselir Denizleilişkisi iyi değildir yakınında bulunan kıyılardaelverişlilimanlaryoktur

Dor istilasından oumlnce Lakonia halkıHomerosrsquoun şiirlerinde anlatıldığı gibiyaşıyorduMykenaiuygarlığınınmerkezlerindenbiri olan eski Amyklaia kenti buradadırArkeologlar yerliAkha soylu sınıfı şeflerindenbirine ait oldukccedila zengin bir konutu ortaya

ccedilıkardılarMykenaidoumlnemininduumlşuumlşuuml sırasındayapılmışolanbukonutbuumlyuumlkbirolasılıklaXIyuumlzyılınsonundaDorlartarafındanyıkılmışDorccedilobanlarınıntoplumsalgelişimduumlzeyiAkhalarınduumlzeyinin altındaydı ama goumlccedilebe yaşamdan veccedilok savaşmaktan kaynaklanan ve Lakoniarsquoyıfethetmelerini kolaylaştıran guumlccedilluuml bir askericircoumlrguumltlerivardıDorlar fethettikleri topraklarıveuumlzerinde yaşayan koumlyluumlleri ortak muumllk ilanettiler ve toprağı aile sayısına goumlre eşit olarak(kleros)paylaştılarOnbindolaylarındabulunanailenin her birine 20 hektar toprak duumlştuumlBoumlylece istilacılar fethedilmiş nuumlfus uumlzerindekiegemenliklerini suumlrduumlrmek iccedilin toplulukduumlzenini koruyarak bir youmlnetici sınıfoluşturdular IX yuumlzyılda vadinin en genişyerine Sparta ya da Lakedaimon adı verilenaskericirc merkezlerini kurdular ve kendileri deSpartalılar adını aldılar Sparta tabyasız beşk a s a b a y ı(kocircme) kapsıyordu bu kentSpartalıların nuumlfusccedila kendilerinden fazlakoumlyluumlleri youmlnettikleri suumlrekli bir savaşordugacirchıydı

Lakocircniarsquoya sağlamca yerleşen SpartalılarVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Taygetosdağlarının batısında bulunan yoğun nuumlfuslutoprakları verimli Messeniarsquoyı fetihe giriştilerHaklarında ancak destansı bilgilere sahipolduğumuzikiccediletinsavaşınsonundaSpartalılarMOumlVII yuumlzyılda Messeniarsquoyı istila ettiler vehalkını demirbaş koumlle yaptılar Messenialıdemirbaş koumlleler (devlet koumlleleri) istilacılarakarşı muumlthiş bir kin duyuyorlar ve onlarınyuumlreğine isyan korkusu salıyorlardı En oumlnemliisyan MOuml 464 yılında patladı Spartarsquoyı yerlebir eden yer sarsıntısından yararlanan demirbaşkoumlleler isyan ettiler Spartalılar erişilmesi guumlccedilİthocircmeacute dağında kendilerini savunan asilerindirencini on yıl boyunca kıramadılar Demirbaşkoumllelerin bu ayaklanmasına Uumlccediluumlncuuml MesseacuteniaSavaşıadıverilir

2 Toplumsal duumlzen ve gelenekler SpartadevletiMOumlVIIyuumlzyılın sonundaLakoniaveMesseniarsquonın Dorlar tarafındanfethedilmelerinden sonra kesinlikle kuruldu

İlotlarrsquoın (devlet koumlleleri demirbaş koumlleler) vekoumllelerin soumlmuumlruumllmesinin arasındaki farkıbelirtmek iccedilin ccedilağdaş bilim Sparta duumlzeninildquoilotizmrdquo olarak tanımlamaktadır bu fark ilkelkoumlleci ilişkilerinniteliğindenve ilkel topluluğunguumlccedilluumlkalıntılarındankaynaklanmaktadır

Sparta nuumlfusu belirgin bir biccedilimde uumlccediltoplumsal katmana ayrılıyorduSpartiatlarperioikos ilotlar (helotlar) Bunların her birikendi başlarına bir yalıtık (izole) topraktayaşıyorlardıbudadevletinilkelniteliğiniortayakoymaktadırSpartiatlar(Spartalılar)birbaşkatopluluğun

uumlzerinde bulunan topluluk olarak egemenlikhakkını ilotlar uumlzerinde kullanan bir youmlneticisınıftıİlotlarınişlediğiherklerosunbiraileyeaitolmasına karşın bu aile toprağında değilSpartarsquoda otururdu ailenin başkanı işletmesiniyoumlnetmezdi ilotları denetlemezdi ilotlara kendimalıymışgibidavranamazdıonlarınekovabilirne satabilir ne de oumllduumlrebilirdi İlotları youmlnetendevletti ndashegemen olmak iccedilin oumlrguumltlenmişspartiatlarndash spartiatların topraklarını işlemeye

hele ticaret ya da zanaatla uğraşmaya haklarıyoktu klerosların youmlnetimi onlara yasaktıOnların işi askerlik sanatıydı Bununla birliktespartiat aile klerosun uumlruumlnuumlnden bir pay(muhtemelenyarısı) alıyorduBirklerosveonuişleyen ilotların zilyetliği kalıtsaldı satılamazdıvasiyetlebırakılamazdı ailebaşkanınınbiroğludışındakimseyedevredilemezdi

Sayıları 30 bin dolaylarında olanperioikosrsquolar fethedilen LakocircniarsquonınAkhalarıydılar Toprak ve taşınır mallara sahipolabilen ama siyasal hakları bulunmayan veSpartiatlarlaevlenemeyenoumlzguumlrinsandılarAyrıbirboumllgedeoumlzellikleParnonasrsquoınyamaccedillarındadoğudaki kıyılarda ve guumlneyde yaşıyorlardıoldukccedila ccedilok kasabaları vardı Perioikoslarharmotesrsquolerin (Spartiat memurlar) denetimindeoumlzerktilerTarımzanaatveticaretleuğraşıyorlarve spartiatlara haraccedil oumlduumlyorlardı perioikoslaraskere alınıyorlardı ama onların birlikleriayrıydı Yurttaşlık haklarından yararlananspartiatların sayıları azaldıkccedila perioikoslarınsırtına askerlik yuumlkuuml daha ccedilok biniyordu

Giderekartanhoşnutsuzluklarınınnedenlerindenbiribudurumduİlotlar (Helotlar) yenik duumlşmuumlş koumlleleşmiş

ve artık devletin olan topraklar uumlzerinebırakılmışhalkyığınındanoluşuyorlardıSayıları200 bin dolaylarındaydı Her klerosu (adccedilekmeyle boumlluumlşuumllen topraklar) birkaccedil ilot ailesiişliyor emekleriylehemmuumllk sahibinehemdekendi ailelerine bakıyorlardı İlotları oumlteki Grekdevletlerindeki koumllelerden ayıran ilk oumlzellikbunların devlet muumllkuuml olmalarındankaynaklanıyordu eski yazarların dediği gibibunlar ldquodevlet koumllesirdquo ldquodemirbaş koumllerdquoydilerayrıcauumlretimintemelaracıolantoprağabağımlıolmalarınakarşınbellibirekonomikoumlzerkliklerivardıvebuoumlzellikleriyledeserfrsquoebenziyorlardıSpartiatmuumllksahibinin toprağınıonunsağladığıaraccedillarla işliyorlar ve buna karşılık ona malolarak değişmez bir vergi (apophora)oumlduumlyorlardı Buğday şarap peynir yağ Koumltuumlhasatların neden olduğu kıtlıklar bir yanatoprağın veriminin yarısı kadarı vergi olarakgittiği iccedilin geri kalan boumlluumlm ilot ailelerini

guumlccedilluumlkle besliyordu Oumlteki devletlerinkoumllelerinin tersine ilotlar hamal hizmetkacircrolarak savaşa katılıyorlardı Yaşam koşullarıoumlylesineağırdıki spartiat şairTrtaios (VIIyy)bunları aşırı yuumlk vurulmuş eşeklerebenzetiyordu

Ayaklanmalarına ve ilot nuumlfusunun tehlikelibir şekilde ccediloğalmasına engel olmak iccedilincanavarca oumlnlemler ndashldquokryptiesrdquondash alınıyorduSpartiatlarheryıl şiddetebaşvuruyorvekuşkuluilotları temizliyorlardı Genccedil spartiatlardanoluşan oumlzel amaccedillı gizli muumlfrezeler halkıgoumlzetlemek ve sindirmek iccedilin uumllkeyidolaşıyordu Guumlnduumlzuumln koumlylerin yakınlarındapusuya yatan bu muumlfrezeler geceleyin ilotlarıkılıccediltan geccediliriyorlardı Hiccedilbir İlkccedilağ devletikoumllelere karşı boumlylesine acımasızcadavranmamıştır Bu durum Spartarsquodakarşıtlıkların ve sınıf muumlcadelesininyoğunlaşmasınanedenoluyordu

Bunun sonucu olarak spartiat geleneklerioumlzelbirnitelikkazandıBuumltuumlnyetişkinerkeklerccedilok disiplinli ve her zaman saldırıya hazır olan

suumlrekli orduya giriyorduYirmi yaşından altmışyaşına kadar her spartiat her guumln toplanıyor vetalim yapıyordu Yurttaşlık haklarındanyararlanan spartiatlarsyssitiesrsquoler (birlikler)oluşturuyorlardı birliklerinin buumltuumln uumlyelerininbirlikte yemek yedikleri lokalleri vardı hemenhemen buradan hiccedil ayrılmıyorlardı ve silahlıgeldikleri yatakhanelerde birlikte yatıyorlardıSavaştayerlerinibusyssitiesleregoumlrealıyorlardıBir syssitiese katılmak zorunluydu ortakyemeklericcedilinaylıkoumldentibellioumllccediluumldearpaunuşarappeynirveincirolarakveriliyordu

Spartiatyoumlneticileryurttaşlarınoumlzelyaşamınaher konuda karışıyorlardı sınıflarının ccedilıkarınabireylerin kesin olarak boyun eğmesiniistedikleri iccedilin evliliklerle genccedillerin eğitimiyleilgileniyorlardı Kocalar koumlleci Spartarsquonınguumlvenilir dayanakları olmaları gereken sağlıklıve sağlam ccedilocuklar yetiştirmek zorundaydılarErkek ccedilocuklar altı yaşına kadar ana-babasınınyanında kalıyordu Bundan sonrası devletinyuumlkuumlmluumlluumlğuumlndeydi devlet(paidonomos)bunları uumlcretli oumlğretmenlerinin goumlzetimi altında

oumlzelmuumlfrezelerde(agelai)topluyorduEğitimveoumlğretimdeenoumlnemliyer jimnastik

ccedilalışmalarınındı Guumlreş koşu disk ve mızrakatmak vb ccedilocukların vuumlcut gelişmesinisağlıyorduDayanıklılıklarını artırmak iccedilin doumlrtmevsim yalın ayak hemen hemen ccedilıplakdolaşmakzorundaydılarBecerikliustaveitaatliolmalarınaoumlnemveriliyordu

İlkoumlğretim en aza indirgenmişti Erkekccedilocuklar her zaman ortak yemeklere (syssities)savaşvekahramanlıklarınanlatıldığıtoplantılarakatılıp bunları dinliyorlardı Duumlşuumlnce vedileklerini askerce ve ldquooumlzluuml biccedilimderdquo dilegetirmeyi oumlğreniyorlardı Spartiatların tinseleğitimi askerlik sanatına uygundu Jimnastikccedilalışmaları ortak yemekler ve askericirc seferlersırasında vatan ve uumlnluuml yurttaşlar onurunamarşlar soumlyluumlyorlardı On doumlrt yaşındadelikanlılar ordugacirch yaşamına ve guumlccedilluumlklerealışmak iccedilin uumllke iccedilinde yetişkin savaşccedilılarınpeşlerinden gidiyorlardı Yirmi yaşında tuumlmsavaşccedilıdonanımıalıpsyssitieslerekatılıyorlardıAskerlik hizmetleri yaşlanıncaya kadar

suumlruumlyorduKızlarıneğitimidedevletinccedilıkarlarınauygun

olarak yapılıyor ve sağlıklı bir kuşağıngelecekteki annelerinin uyumlu bir gelişimiamaccedillanıyordu ldquoGymnasiumrdquolarda kızlar daerkek ccedilocuklar gibi jimnastik ccedilalışmalarıyapıyorlardı dans muumlzik şarkı oumlğreniyorlardıGrek devletlerinde kadınların toplumdan uzakyaşamalarına karşın Spartarsquoda erkekler gibieğitiliyorlar oldukccedila geniş bir oumlzguumlrluumlktenyararlanıyor ve hemşerilerinden saygıgoumlruumlyorlardı Bu duruma anaerkinin oumlnemlikalıntılarıtanıklıketmektedir

3 Siyasal duumlzen Spartarsquonın siyasal duumlzenison derece ilkeldi Efsaneye goumlre Delphoioraklrsquoının (kacirchin) mitsel yasacı Lykurgosrsquoasoumlylediğirhetra(hikmet)ilekurulmuştur

Devletiarkhagetes(huumlkuumlmdar)adıverilenikikalıtsalkralyoumlnetiyorduBuumlyuumlkbirsaygınlıklarıvardı ama siyasal etkileri azdıBarış zamanındayetkileri miras uyuşmazlıklarını ccediloumlzuumlmlemekYaşlılar Meclisinin toplantılarına katılmak ve

ZeusrahipliğiyapmakhakkıylasınırlıydıSavaşzamanında orduya komuta ediyorlardı ve uumllkesınırlarıdışındasınırsızyetkilerledonanmışlardı

İki kral altmış yaşını bitirmiş aristokratlararasından oumlmuumlr boyu seccedililen 30 yaşlıdan(gerontes) oluşanYaşlılar Meclisinde (Gerusia)yer alıyorlardı 30 yaşına basmış spartiatlardanoluşan Halk Meclisi(apella) oumlzellikle savaş vebarışla ilgili olanları olmak uumlzere gerusiarsquonınkararlarınıonaylıyorduamabukararları ancakkabul eder ya da reddedebilirdi bunlarıtartışmakhakkıyoktu

Apellarsquonın seccedilim yapma ve karar almayoumlntemiAristotelesrsquoindeyimiyleldquoccedilocukcardquoydıoylama yoktu alkışların yoğunluğuna goumlre şuya da bu karar alınıyor şu ya da bu adayseccedililiyordu alkışların yoğunluğu olumlu ya daolumsuz oy yerine geccediliyorduAlkışlar belirgindeğilsehazırbulunanlarikiyeayrılıyordu

Spartarsquonın beş kasabasından her birinin birEphorosrsquou (devlet denetccedilisi) vardı buumlyuumlk birolasılıkla VIII yuumlzyılın başında kurulmuş vemutlak bir yetkiyle donanmış olan devlet

denetccedililiği goumlrevi ilotların ayaklanmalarınaengel olmak ya da bastırmaktı Goumlrevin suumlresibir yıldı Oligarşi koumlkenli olan denetccedililer entutucuaristokratccedilevrelerdenseccedililiyorduKrallarıve Gerusia uumlyelerini denetleyebiliyorlardıDevlet siyasetini gerccedilekte yuumlruumlten bunlardıGoumlreve başlar başlamaz ilotlara savaş ilanediyorlardı ve kurulu duumlzeni değiştirmekistediğinden kuşkulanılan huumlkuumlmdarlarıyargılamak ve oumlluumlme mahkucircm etmek hakkınasahiptiler Demek ki denetccedililik kandoumlkuumlcuumlsınıfın diktatoryası ve Hellas aristokrasisininkalesiolanspartiatoligarşisinitamamlıyordu

Bu koşullarda şu ya da bu oranda gelişmişbirmuumlbadelehemenhemenolanaksızdıTicaretilkeldi para yerine demir ccedilubuklarkullanılıyordu yabancıların uumllkeye girmeleriyasaklanmıştı Bu nedenle Plutarkhosrsquounbelirttiğine goumlre yabancı gemiler Spartalimanlarına uğramıyordu Devlet kaynaklarınıperioikoslardan alınan haraccedillardan olağanuumlstuumloumldemelerden ve savaş ganimetlerindensağlıyordu Vergi oumlzellikle mal olarak alındığı

iccedilindevlethazinesiyoksulduSpartarsquonınaskericircoumlrguumltuumlHellasrsquoınenguumlccedilluumlsuuml

olmuştuHer spartiat olağanuumlstuuml bir savaşccedilıydıBir miğfer bir zırh bir mızrak kuumlccediluumlk veyuvarlak bir kalkanla donanmış olanhoplitrsquoler(ağır silahlı piyadeler) ordunun en oumlnemlikesimini oluşturuyordu ve sonuna kadardayanmakzorundaydıAskericircseferlersırasındaordu sıkışık saflarhalindemuumlzik sesineuyarakduumlşman uumlzerine ağır ağır yuumlruumlyordu Spartapiyadesi yenilmezliğiyle uumlnluumlyduuml saldırılarınakarşı koymak olanaksız gibiydi ama kuşatmadeneyimi yoktu ve baskın yaparak kentlerialmakyeteneğindenyoksundu

VI yuumlzyılın sonunda buumltuumln PeloponnesosSpartarsquonınegemenliğinegirdi530yılınadoğruKorinthos Sikyon Megara ve Aigina adasınıkapsayanPeleponnesos Birliği kuruldu Birliğekatılmayanlar yalnızca Peloponnesosrsquoda uumlstuumlnbir yeri olan Argos ile kuzeydeki Akhaiakomuumlnleriydi Genel sorunların Spartarsquodatoplanan muumlttefikler toplantısındaccediloumlzuumlmlenmesine karşın Birlikrsquole ilgili buumltuumln

sorunlarıgerccedilekteSpartayoumlnetimihallediyorduSpartarsquonın gerici youmlnetimi gelişmelerine

engel olarak Peloponnesos ve buumltuumln Hellasrsquoınekonomisine siyasal ve toplumsal yaşamınadamgasını vurdu Değişiklikten korktuğu iccedilinSpartaoumltekiGrekdevletlerindegericioumlgelerivetoplumsal ilişkilerin eski biccedilimlerinidestekliyordu Askericirc uumlstuumlnluumlğuumlnuuml yitirmemekiccedilin oumlteki devletlerin birleşmesine yaniHellasrsquoın siyasi evrimine buumltuumln olanaklarıylakarşıkoyuyordu

YİRMİYEDİNCİBOumlLUumlM

MOumlVIIVEVIYUumlZYILLARDA

ATTİKA

1DoğuştansoylusınıfınegemenliğiAttikaSpartarsquonın tersine VI ve V yuumlzyıllarda ccedilokgelişmiş bir koumlleci Grek devleti oumlrneğisunuyordu Tarihi koumlleci kentdevletlerininoluşumunu doğuştan aristokrasinin yıkılışınıklanlarduumlzenininkalıntılarınınortadankalkışınıve koumlleci devletin uumlstuumln biccediliminin yanidemokratik koumlleci devletin ortaya ccedilıkışınıizlemekolanağıveriyor

Attikarsquonın eski tarihini incelemek iccedilin

elimizde iyi kaynaklar var Herodotos veThukydidesrsquote şurada burada accedilıklamalararastlıyoruz ama en değerli bilgileriAristotelesrsquoinAtina Anayasası PlutarkhosrsquounTheseusrsquoun Hayatı ve Solonrsquoun Hayatısağlamaktadır Nihayet arkeolojik kazılardaoumlzellikle Dipylon ve Kerameikos goumlmuumltluumlklerive Atina Agorası kazılarında sayısız belgelertoplandı

Attika denize doğru uzanan ve yuumlzoumllccediluumlmuuml2500 kilometre kare dolaylarında biryarımadadır Kalker dağlarla kaplı olanAttikarsquonın birccedilok yerinde su ve bitki oumlrtuumlsuumlyoktur Kuzeydoğudaki hemen hemen tarımaelverişsiz olan yuumlksekliğin adı Diakriarsquodır(Yayla)Paralia (DenizBoumllgesi) adıverilenkıyıkesimi de ccediloraktır ama denizcilik iccedilin ccedilokuygundurAttikarsquonınenuygunkesimiortadakiPedionadıverilenovaboumllgesiydiYazınhemenhemen kuruyan en oumlnemli akarsu Kephisosboyunca uzanan Pedion uumlccedil youmlnden dağlarlaccedilevrilmiştir ama guumlneybatıdan denize ulaşırSaronikoskoumlrfezine7kmuzaklıktabulunanbu

ovada kurulmuştur Atina Attikarsquonın doğalzenginlikleri Lavrion guumlmuumlş madenleriPentelikon ve Hymettosrsquoun mermeri veccediloumlmlekccedililiktekullanılanbenzersizplastikkildi

Başlangıccedilta halk adları guumlnuumlmuumlze kadaryaşamış olan tahkim edilmiş kasabalarda(Eleusis Klonos Phaleron Marathon vb)yaşıyordu Bazıları fratrilerin ya da filelerin(phylai) merkeziydi İlişkiler ve muumlbadelegeliştikccedileuumllkeilkesiuumlstuumlnluumlkkazandıveAttikayavaş yavaş merkezi en buumlyuumlk kalelere (AtinaAkropolisrsquoi)sahipolantekuumllkedurumunageldiBasileusun arkeologlar tarafından ortayaccedilıkartılan sarayı ve en oumlnemli tapınaklar olanErekhtheion ve Parthenon burada bulunuyorduYaşlılarMeclisirsquoninyeriburayayakınbiryerdeAres tepesindeydi veHalk Meclisi de Pnikstepesinin yamaccedillarında toplanıyordu Efsanebirleştiricilik goumlrevini Kral Theacuteseusrsquoavermektedir ldquoKasabaların meclislerini veyargıccedillıkları kaldırdı ve buumltuumlnyurttaşları tek birmeclistekbirPrytaneion(Halkmeclisiyuumlruumltmekomisyonu) kurduğu buguumlnkuuml kentte topladırdquo

diyeyazıyorThukydides(II152)Aynı zamanda Plutarkhosrsquoun soumlylediği gibi

(Theacuteseus 25) oumlzguumlr nuumlfus uumlccedil sınıfa ayrıldıEupatrides(soylular)geomores(kuumlccediluumlkccediliftccedililer)vedemiurgos(zanaatccedilılar)Eupatridesrsquoinuumlyeleritoprak ve hayvan bakımından zenginaristokratlardıGeomoresvedemiurgossınıflarıgiderek koumlleleşendemosrsquou (halkı) meydanagetiriyorduYerlihalkındışındaccediloksayıdakoumlleve Atinarsquoya yerleşmiş kişi olarak oumlzguumlr amavatandaşlıkhaklarındanyoksunyabancılaryanimetoikosrsquolar(metekler)vardı

Muumlbadelelerveuumlruumlnlertecimeşyasıoldukccedilatoprağın bireyler tarafından işlenmesi giderekoumlnem kazandı ve oumlzel muumllkiyet sağlamlaştıEupatridesler Pedionrsquoun en verimli topraklarınıellerine geccedilirdiler ve kendi geniş toprakp a y la r ın ı(temenos) ldquohasrdquoa doumlnuumlştuumlrduumllerEşkiyalık ve korsanlık yaparak bu topraklardaccedilalıştırmak iccedilin tutsak ele geccedilirdiler ve faizcilikyoluyla uumllkelerinin geomoreslerinikoumlleleştirdiler Bu suumlrecin sonunda ldquobuumltuumlntopraklar kuumlccediluumlk bir azınlığın ellerine geccedilmiştirdquo

diye yazarAristoteles ve buumltuumln halkı zenginlerkoumlleleştirmişti ldquohellipyoksullar karıları ccedilocuklarızenginlerin koumlleleriydiler Bunlara lsquokorunuklarrsquove zenginlerin topraklarını uumlruumlnuumln altıda birikarşılığında işledikleri iccedilin lsquoaltılıkccedilılarrsquodeniliyordurdquo(AtinaAnayasasıII)

Altılıkccedilılarhiccedilkuşkusuzmallarınızenginlerinyararına ipotek etmiş olan borccedillu kuumlccediluumlk topraksahipleriydiler bunun belirtisi olarak topraklarıuumlzerine borccedil miktarlarının yazılı olduğu sınırtaşları konuluyordu Faiz olarak uumlruumlnuumln 65rsquoinivermek zorundaydılar Borcunu oumldeyemediğiiccedilin artık muumllksuumlzleşmiş ve buumlyuumlk muumllksahipleri tarafından koumlleleştirilmiş borccedillularapelates adı veriliyordu eupatrides topraklarınıbunlarişliyorduAtinakentivekalesiAkropolisbuumltuumln Attika halkı uumlzerinde egemenlik suumlreneupatridesrsquointoplandığıyeroluyordu

Klanduumlzeninineskiilkelerikoumllesahiplerininzenginleşmelerine ve devletin oluşmasına engelccedilıkartıyordu MOuml VIII ve VII yuumlzyıllardaAttikarsquoda krallığın yetkileri sınırlandırıldı vedaha sonra onun yerine soylu sınıftan seccedililen

ve yuumlce yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden dokuzarkont (Arkhontem=yargıccedil-kral)getirildiVIIIyuumlzyılınortasındaarkontluksuumlresionyıldı633yılındanitibarenbusuumlrebiryılaindirildiArkonteponymos youmlnetim yılına adını veren yargıccedil-kraldı iccedil işlerini denetliyor aileuzlaşmazlıklarını gideriyor dul ve yetimlerinkoruyuculuğunu yapıyordu İkinci yargıccedil-kralbasileus kralın eski dinsel goumlrevlerini yerinegetiriyordu Uumlccediluumlncuumlsuuml polemarkhos ordukomutanıydı Kurulun arkont thesmothetes(yasacı) adını taşıyan oumlteki altı uumlyesi yasalarınuygulanmasını denetliyor ve hemşerileriniyargılıyordu Artık eski arkontlardan oluşanAreios Pagos (Yaşlılar Meclisi) yasama erkinielindebulunduruyorduaynızamandaadaletvedenetimin en yuumlce kurumuydu Demek oluyorki iktidar eupatridesrsquoin elindeydi o bundansiyasal egemenliğini kurmak iccedilin yararlanırkenAristotelesrsquoin deyimine goumlre halk ldquohiccedilbir hakkasahipdeğildirdquo(AtinaAnayasasıII2)

2 Atina demosrsquounun (halkının) ilk

hareketleriKylonrsquounayaklanmasıDrakonrsquounyasalarıAttikarsquonın oumlteki birccedilok kentdevletindeolduğugibiAtinarsquodadamesleklerinve ticaretingelişmesi siyasal konumları ekonomidekirollerine denk duumlşmeyen tuumlccar vezanaatccedilılardan oluşan yeni toplumsalkatmanların ortaya ccedilıkmasına neden olduHellasrsquoın oumlteki buumlyuumlk kentleri gibi Atinayalnızca etkili aristokrat ailelerin değil aynızamanda tuumlccarların kuumlccediluumlk esnafınduumlkkancıların ve meteklerin de merkezidurumuna gelmişti Akropolisrsquoin ccedilevresindetuumlccar ve zanaatccedilı mahalleleri (KerameikosMelite vb) oluşmuştu bu mahalleler VIIyuumlzyılda oumlylesine oumlnem kazandılar ki ccedilevrelerisurlarla ccedilevrildi Atinalı ccediloumlmlekccedililer oumlzel birsiyah cila bulmuş yaptıkları bezekli kaplarKorinthos uumlruumlnleriyle yarışa girmişti LavrionguumlmuumlşyataklarıişletiliyorduAtinarsquonınPhaleronlimanıccedilokcanlıbirlimandurumunagelmişti

Eupatridesrsquoin egemen aristokrasisi ticaret vezanaatişleriylehayatınıkazananbutuumlrinsanlarıhor goumlruumlyordu Bununla birlikte eupatridesrsquoin

kendisi de faizden zenginleşerek buumlyuumlk muumllksahipleri kliğine katılmıştı Aralarından bazılarıkorsanlık bile yapıyordu Uumlnluuml AlkmeonidaiailesiKodrideskrallıkailesininsoyundanSolongibi başkaları da ticaretle uğraşıyorlardı Amaccediloğunluğu henuumlz pay edilmemiş olan topluluktopraklarınıelegeccedilirmekklanuumlyelerinintoprakpaylarını kapmak borccedillu altılıkccedilıların dahaccediloğunu koumlleleştirmek ve onları ldquopelatesrdquodurumuna getirmek iccedilin fratri ve file gibi eskitoplumsal yapılardaki egemen durumlarındanyararlanıyorlardı ldquoHalkın ccediloğunluğu bir avuccedilinsanınkoumllesidurumunagelmiştihellipHalkiccedilinendayanılmaz olanıhellip koumlleliktirdquo diye yazıyorAristoteles (AtinaAnayasası II 2)VII yuumlzyılkırsal Attikarsquosında toplumsal ilişkilerle ilgiliolarak

Oysa bu borccedil iccedilin koumlleliğin ccedilok ilkel biccedilimiuumlretici guumlccedillerin gelişmesine engel oluyorduCcediloğalması olanaksız olan kırsal nuumlfuseupatrides sınıfı borcunu oumldemeyen borccedillularıve ccedilocuklarını kitle halinde sattığı iccedilin giderekazalıyordu bu durum bazı ccedilağdaşların

uumlzuumllmesine yol accedilıyordu (Solon) Bu nedenlekent demosrsquou o zamana kadar oumlrguumltsuumlz olandirenmenin başına giderek kararlı bir biccedilimdegeccedilti veAristotelesrsquoin deyimine goumlre ldquosoylularile halkrdquo arasındaki anlaşmazlığamuumldahale ettiKent demosrsquou geomores sınıfınınoumlzguumlrleşmesini istiyor ve eupatrides sınıfınınoumlzguumlr Atinalıları koumlleliğe indirgeyen ilkelsoumlmuumlruuml biccediliminin yerine yabancı uumllkelerdengetirilen koumllelerin soumlmuumlruumlsuumlne dayanan dahagelişmiş bir soumlmuumlruuml biccedilimini getirmeyeccedilalışıyorduYabancı koumllelerin kullanılması kenthalkının ekonomik etkinliklerinde zanaatatoumllyelerindeve ticaret işletmelerindebuumlyuumlkbiroumlnemkazandı

Attikarsquodaki bu muumlcadelenin başlangıccedilevrelerinden birini soumlylencelerden oumlğreniyoruzAtinalı Kylonrsquoun 630 yılına doğru eupatridesiktidarını devirmek ve Atinarsquoya tiran olmakgirişimiSoylusınıfıkoumlkenliKylonbirolimpiyatoyunları şampiyonuydu Megara tiranıTheagenosrsquoun damadı olduğu iccedilin onundesteğine guumlveniyordu Bir şenlik sırasında

yandaşlarıyla birlikte bir baskın yaparakAkropolisrsquoielegeccedilirdiAmakısabirsuumlresonrakendilerine bağlı ldquotarla halkırdquonı toplayaneupatridestarafındansarıldıvekuşatmayaalındıKylon kaccedilmayı başardı yandaşları AthenatapınağınasığındılarKuşatmaveaccedillıktanbitkinduumlştuumlkleri iccedilin hayatlarına dokunulmamasıkoşuluyla teslim oldular Ama sığındıklarıyerden ccedilıkar ccedilıkmaz hepsi oumllduumlruumllduumller Bukırımdan guumlccedilluuml Alkmeonidai ailesi sorumlututuldu Bu durum karşısında Alkmeonidaiailesinin duumlşmanlarının da katıldığı Kylonyandaşları onları andını bozmak ve kutsallığasaygısızlıklasuccedilladılarHepsisuumlrguumlnedildilerveoumlluumllerininkemiklerimezarlarındanccedilıkartılıpuumllkesınırlarınındışınaatıldı

Thukydidesrsquoin(I126)aktardığıbuoumlykuumlnuumlnmasalsıayrıntılarınakarşınAtinayoumlnetiminielegeccedilirmek amacıyla hazırlanan bir komplo soumlzkonusu doumlnemde hiccedil kuşkusuz vardı Kylonkırsal kitlelerin geomoresrsquoin desteğinisağlamadığı ve ldquotarla halkırdquo bu iyihazırlanmamış kentli isyanının bastırılmasında

eupatridesrsquoe yardım ettiği iccedilin başarısızlığauğramıştı

Bu başarısızlıkla sonuccedillanan girişimAttikarsquoda uzun suumlren bir karışıklık doumlnemininbaşlangıcıdır Bu ayaklanmalara ccediloğu zamanyazılı olmayan ve soumlzel olarak aktarılan klangeleneklerini canının istediği gibi yorumlayaneupatrides mahkemesi yol accedilıyordu Demosrsquouneupatridesrsquoe karşı muumlcadelesinde direndiğiisteklerden biri bu nedenle doğmakta olankoumllecitoplumunhukuksalilişkileriniduumlzenleyenyazılı ve herkesin uymak zorunda olduğu biryasanınccedilıkartılmasıydı

Halkın hoşnutsuzluğunun bir ayaklanmayadoumlnuumlşmesi tehlikesi karşısında aristokratlarboyun eğmek ve bir yasa hazırlamak uumlzerearkontDrakonrsquou (621)goumlrevlendirmekzorundakaldılar Gerccedilekte ilkel klan geleneklerinin birderlemesi olduğu iccedilin ldquoDrakon yasalarırdquokatılığıyla uumlnlendi Sebze meyve hırsızlığı daaralarındaolmakuumlzereenkuumlccediluumlkhırsızlıkoumlluumlmlecezalandırılıyordu Atinalı hatip Demades (IVyy) Drakonrsquoun yasalarını ldquomuumlrekkeple değil

kanlardquo yazmış olduğunu soumlyler Bununlabirlikteyuumlruumlrluumlğeyazılı biryasakoymak soylusınıfın keyficirc youmlnetimini bir noktaya kadarsınırlandırdığı iccedilin bir ilerlemeydiTaş tablalarakazınan yasalar Agorarsquoda herkesin goumlruumlşuumlnesunuldu boumlylece kararlar halkın belli birdenetiminesergilenmişoluyordu

3 Solonrsquoun reformları Drakon yasalarıkentli demosrsquoun ve koumlleleşmiş geomoresrsquoindurumunu hiccedil de iyileştirmedi Bu nedenlemuumlcadeleyi şiddetlendirdi ve gerccedilekayaklanmalarayolaccediltıldquoMuumlcadeleşiddetliydiveiki parti (demos ve eupatrides) uzun suumlre karşıkarşıya kaldırdquo diyordu Aristoteles (AtinaAnayasası V 2) Anlaşmazlıklara son vermekiccedilinAtinarsquonın siyasal ve ekonomik duumlzenindebir reform yapılması gerekiyordu Halkhareketini uumlnluuml şair Solonrsquoun ccedilok genişyetkilerle donanmış arkont ve arabulucu olarakatanmasını sağlayan kuumlccediluumlk tuumlccarlar partisiyoumlnetiyordu Halk hareketleri eyleminin tehditedici niteliği karşısında Solon 594 yılında

toplumsal ve siyasal reformlar hazırlamaklagoumlrevlendirildi

Solon yıkıma uğramış bir soylu ailedengeliyorduGenccedilliğinden itibaren ticaret yapmakzorunda kalmış ve bu sayede kentli demosrsquolayakın ilişki kurmuştu Aristokratlarınaccedilgoumlzluumlluumlğuumlnuuml ve buumlyuumlklenmesini kınayan iccedillişiirleri halkın sevgisini kazanmıştı Megararsquonınelinde bulunan veAtinarsquonın Phaleron limanınınccedilıkışını kapatan Salamis (Salamina) adası onunisteğivekatılmasıylaalınmıştı

Arkont sıfatıyla Solon ldquohellipsiyasal devrimleradıverilendiziyioumlncemuumllkiyetedarbeindirerekbaşlattırdquo20 İşeldquoyuumlkuumlnhafifletilmesirdquoanlamınagelenseisabteia ile başladıTarlalardaki ipotektaşlarını kaldırdı borccedilları ve ipotekleri sildi vekoumlleleşmiş buumltuumln borccedilluları azat etti Yabancıuumllkelere koumlle olarak satılanlar bedeli devletkesesinden oumldenerek geri alındı Gelecekteborccedillununvuumlcuduuumlzerindesahipolduğuhaklaralacaklının elinden alınıyordu Bununla ilgiliolarakAristotelesşunlarıyazarldquoBedeninrehinekonulması karşılığı borccedil vermeyi yasaklayarak

Solonhalkı şimdivegelecekteazat ettirdquo (AtinaAnayasası VI 1) Borccedilluları ferahlatmak iccedilinparareformuyapıldıAiginaparasistemiyerineEuboia para sistemi getirildi 100 yeni drahmiparadeğeriolarak73eskidrahmiyeeşittibudaborccedilları27oranındaazaltıyorduDahasonraccedilocuksuz kişiler iccedilin mallarını vasiyet yoluylabırakmak ve devretmek oumlzguumlrluumlğuuml getirildi ozamana kadar boumlyle bir şeye klan ve aileninmuumllkiyet hakları engel oluyordu Buumltuumln buoumlnlemler toprak soylularına karşı alınmıştı vekoumlyluumlsınıfınıkurtarmayıamaccedillıyordu

Solon şiirlerinden birinde reformunu dilegetirirBunuyaptığı iccedilinToprakAnatarafındankınanmaktankorkmazldquohellipheryanınagoumlmuumllmuumlştaşları soumlkuumlp ccedilıkardığım Olymposluların kutsalanasıkaraToprakeskidenkoumlleydioumlzguumlrşimdiSatılmış birccedilok insanı tanrıların kurduğuyurtlarına Atinarsquoya getirdimhellip korkunccedilzorunluluklaryuumlzuumlndensuumlrguumlnegitmekzorundakalmış insanlarıhellip burada bile aşağılık bir koumllehayatıyaşayanveefendilerininoumlfkesikarşısındatitreşen insanları oumlzguumlrluumlklerine kavuşturdumrdquo

(AristotelesAtinaAnayasasıXII2)Solonrsquounbunlarıizleyenekonomikoumlnlemleri

ticaretvemeslekleringelişmelerinikolaylaştırdıZeytinyağıve şarapdışındabesinmaddelerininihracını yasakladıAigia para sisteminin yerineEuboia para sisteminin getirilişi de Atinarsquonınticaret ve koloni politikasının İonyarsquoya veKaradenizrsquoe accedilılan boğazlara youmlneldiğini haberveriyordu Plutarkhosrsquoun tanık olduğu uumlzereSolon her fırsatta meslekleri destekliyor veyabancı sanatccedilıları Attikarsquoya ccedilekiyorduOğulların kendilerine bir meslek oumlğretmemişolanbabalarınabakmamasınaizinverenbiryasaccedilıkardı Tutumluluğu zorunlu kılan aşırı luumlksuumlve soyluların duumlğuumlnler ve cenaze toumlrenleri iccedilinyaptıklarıyararsızmasraflarıyasaklayanyasalarccedilıkardı

Solonrsquoun oumlnemli bir oumlnlemi de doğuştansoylu sınıfın yuumlruumltme erkini kaldıran ve vergiyuumlkuumlmluumlluumlğuuml ilkesini eskilerin deyimiyleldquotimokrasirdquoyi getiren siyasal reformuyduyurttaşların siyasal yaşama katılmaları artıkkoumlkenlerine değil servetlerine gelirlerine ve

servetlerinegoumlreyeraldıklarısınıfabağlıydıToplum vergi yuumlkuumlmluumlluumlğuumlne goumlre doumlrt

sınıfa ayrıldı İlk grup en zenginlerdentopraklarından en az500 medimnos (birmedimna 523 litreye eşitti bir medimnosarpanın değeri bir drahmiydi) tarımsal uumlruumlnalanlardan oluşuyordu Bunlarapentekosioimedimnoi (beş yuumlz medimnossahipleri) deniliyordu Youmlnetici goumlrevleregelmek(arkontolmak)vebununsonucuolarakAreios pagosrsquoa girmek hakkına yalnız bunlarsahiptiler İkinci sınıf yıllık gelirleri 300-500medimnos arasında olan yurttaşlardanoluşuyordu Askere atlarıyla gidebilmekolanaklarına sahip oldukları iccedilin bunlaraatlılar(hippeis)deniliyorduAtlılaragoranomos(ccedilarşıağalığı) kolakretai (polis komiseri) vb astgoumlrevlere gelebiliyorlardı Yıllık gelirleri 200-300 medimnos olan yurttaşlar uumlccediluumlncuuml sınıfıoluşturuyorduGelirleri bir ccedilift oumlkuumlz almalarınaolanak sağladığı iccedilin bunlarazeugites(zevgitler=koşulacak hayvanları olanlar) adıveriliyordu Savaşa ağır silahlarla gitmek

zorundaydılarBunlarınccediloğunluğugeomoresrsquotiİlk iki sınıf gibi bunlar da Solon zamanındakuru lanDoumlrtyuumlzler Meclisirsquone ve ağır cezamahkemesineseccedililebilirlerdiNuumlfusungerikalanboumlluumlmuumlthetes (guumlndelikccedililer yoksul koumlyluumller)doumlrduumlncuuml sınıfı oluşturuyordu Bunlar HalkMeclisirsquoneveağırcezamahkemesinegirebilirdiseccedilmek ve oy vermek hakları vardı amakendileriseccedililemezlerdi

Sonuccedil olarak youmlnetimin yapısı oumlnemlideğişikliklere uğramıştıArkontlar en zenginlerarasındanveherbirionadaygoumlsterenfilersquolerdeseccedililiyorlardı toplam kırk aday arasından kuraccedilekme youmlntemiyle dokuz arkont seccedililiyorduAma asıl oumlnemlisi halk meclislerinin yenidenkurulmasıydı buumltuumln Attika yurtaşları halkmeclisine katılıyorlar veAtina devletinin buumltuumlngoumlrevlileriniseccediliyorlardı

Hukuksal alanda yapılan yenilikler daha azoumlnemli değildi Halka yargılamalara katılmaolanağı sağlamak iccedilin yurttaşlık ve kamuhaklarıyla ilgili davalardamahkemelerde juumlrilerkuruluyorduBoumlyleceHalkMeclisiDoumlrtyuumlzler

Meclisi ve ağır ceza mahkemeleri Atinayoumlnetimininyenikurumlarıoldular

Solonrsquounkurduğuduumlzenbuumlyuumlkbirilericiroloynadı ldquoOumlyleyse burada anayasaya (youmlnetimbiccedilimine) yepyeni bir oumlge giriyordu Oumlzelmuumllkiyet Devletin yurttaşlarının hakları vegoumlrevleri toprakmuumllklerinin buumlyuumlkluumlğuumlne goumlredeğerlendirildi ve muumllk sahibi sınıfların etkisiarttığı oranda eski kandaşlık topluluklarıoumlnemini yitirdigentilice oumlrguumltuuml yeni biryenilgiyeuğradırdquo21

Ayrıcaborccediliccedilinilkelkoumllelikbiccedilimikaldırıldıve bu da koumllelerin emeğinin daha gelişmişbiccedilimde soumlmuumlruumlsuumlne olanak sağladı Yabancıuumllkelerden getirilen tutsakların soumlmuumlruumllmesineolanak verdi ldquoBaşlardaki kendi hemşerilerininhoyratccedila soumlmuumlruumllmesinin yerine oumlzelliklekoumlleler ve Atinalı olmayan korunuklarsoumlmuumlruumllduumlrdquo22diyeyazıyorbukonudaEngels

Ama kendisi koumlken olarak soylu sınıftangelenveservetigereğikentlizenginlerarasındayer alan Solon kentli zenginlerin yararına

doğuştan soylu sınıfa esaslı bir darbe indirdiBununla birlikte klanlar duumlzeninin buumltuumlnkalıntılarını ortadan kaldırmadı Oumlrneğin soylusınıfın temel dayanağı olan buumlyuumlk toprakmuumllklerine dokunmadı ve soyluların baskın roloynadıkları file ve fratrilerde siyasal oumlnemleriniolduğu gibi bıraktı Aynı zamanda koumlktencireformlar oumlzellikle yeniden genel paylaşımınıisteyen yığınların isteklerine kararlı bir şekildekarşıccedilıktı

4 Peisistratosrsquoun tiranlığı Solon aşırıoumlnlemlerden sakınan ve tam ortada kalmayaoumlzen goumlsteren politikacıların genel yazgısınıyaşadı Eupatridesrsquoin defterini duumlrmedi veyurttaşlarının aşağı katmanlarının isteklerinituumlmuumlyle yerine getirmedi ldquoDemokratik Partionuntopraklarıyenidendağıtacağınısoylusınıfise aynı yapıyı koruyacağını ya da birazdeğiştireceğini sanmıştı Ama o ikisine de tersduumlşmuumlştuumlrdquo(AtinaAnayasasıXI2)

İnsanların hoşnutsuzluğu Solonrsquou her yanakarşı kendini savunmak zorunda bıraktı

kendisinin de soumlylediği gibi ldquokoumlpek suumlruumlsuumlnuumlnarasında kalmış bir kurt benzeri ccedilırpınmakrdquozorundakaldıDoğalolarakmuumlcadele tekrarveherzamankindenşiddetlibaşladıDoumlrtyılsonraAtinalılarbirinciarkontubileseccedilemedilervebuboumlyle doumlrt yıl suumlrduuml 581 yılında ArkontDamasias boşu boşuna iktidarı ele geccedilirmeyekalkıştı

Ama yaşanan yılların deneyimi muumlcadeleyiccedilok daha sistemli bir duruma getirmiştiAristotelesortayauumlccedilpartininccedilıktığıbudoumlnemiAtinaAnayasası (XIII 4) adlı yapıtında anlatırLykurgosrsquoun youmlnettiği aristokratik partildquoPedionlularrdquo eupatrides topraklarınınbulunduğu verimli Pedion ovasının insanlarıbağrındatoplamıştıenzenginmuumllksahiplerininccedilıkarlarını ve eski duumlzene doumlnuumllmesiniistiyorlardı İkinci parti Atinarsquonın en guumlccedilluumlailelerinden biri olan Alkmeonidai ailesininoumlnderliğini yaptığı ldquoParalialılarrdquo (deniz boumllgesi)partisiydiYeniduumlzenikabuletmişolanbupartideniz boumllgesi tuumlccar ve zanaatccedilılarının(sanayicilerinin) ccedilıkarlarını temsil ediyordu

Paralialılarrsquoın şefi Alkmeonidai ailesindenMegaklesrsquoti Genel olarak ılımlı olan partisiSolonrsquoun ccedilizdiği ccedilerccedilevenin dışına ccedilıkmıyorduUumlccediluumlncuuml partiyi oluşturan ldquoDiakrialılarrdquo(dağlılar yaylacılar) Attikarsquonınkuzeydoğusundaki toprağı verimsiz Diakriayaylasında yaşıyorlardı Toprakların yenidenpaylaştırılmamasından hoşnutsuz olan toprakpayı kuumlccediluumlk koumlyluumlleri ldquothetesrdquoi ccedilobanlarıguumlndelikccedilileriyanibuumltuumlnemekccedilihalkıbupartisaflarında topluyordu Toptan bir yeniduumlzenleme isteyen en demokratik partiydiPartinin başında kendisi yuumlksek soylu sınıftanolmasına karşın aristokrasiyle iplerini koparmışvehalkındesteğiniarayanPeisistratosvardı

Diakrialıların 560 yılında nasıl zaferkazandıklarınıPeisistratosrsquounnasıltiranolupdaAtina devletinin başına geccediltiğini tam olarakbilemiyoruz Guumlnuumlmuumlze kadar ulaşan fıkratuumlruumlnden oumlykuumlleri Peisistratosrsquoun duumlşmanlarıuydurmuş olabilirler Herodotosrsquoa goumlre (I 59-64) ldquoKendi kendini yaraladı katırlarını dayaraladı sonra agoraya suumlrduuml hayvanları guumlya

kentdışındaduumlşmanlarıylakarşılaşmışkendisinioumllduumlrmek istemişler ama ellerinden kurtulmayıbaşarmış gibi yaptı ve kendisine muhafızverilmesi iccedilin halka başvurduhelliprdquo Halk Meclisikendisine inanmış ve koruyucu olarak ldquotopuzluadamlarrdquo verilmiş Bununla birlikte bir yolunubulup bunların sayısını ccediloğalttı ve 560 yılındaAkropolisrsquoielegeccediliriptiranoldudeniliyor

Her ne olursa olsun demokratik partininzaferivePeisistratosrsquoundevletinbaşınageccedilmesirakip partilerin zorlu direnmesiyle karşılaştı İkipartionakarşıbirleşipkendisiniikikezsuumlrduumllerİkinci suumlrguumlnuumlonyıl suumlrduumlSuumlrguumlnPeisistratosDiakrialı yandaşlarıyla ilişkisini suumlrduumlrduumlTrakyarsquoda Pangaion dağındaki altın madenicircniişleterek muumlcadele iccedilin kaynak topladıAtinarsquonın duumlşmanlarıyla oumlzellikle Euboiaadasındaki Eretria kenti ile ittifaklar yaptıBoumlylece kendisine askericirc guumlccediller ve koumlyluumlnuumlndesteğini sağlayan Peisistratos 541 yılındaMarathon koumlrfezine ccedilıktı rakiplerini PalleneSavaşındabozgunauğrattıveAtinarsquoyıneredeysesavaşmadan ele geccedilirdi ve oumlluumlmuumlne kadar

buranınegemenioldu(527)Diakrialıların şeflerinin egemenlik

doumlnemindedoğuştansoylularkesinbiryenilgiyeuğradılarSoylularınccediloğusuumlrguumlnegittibirccediloğuoumllduumlruumllduuml ve geniş topraklarına el konulduPeisistratosrsquoun oumlnlemleri oumlzellikle koumlyluumlekonomisini sağlamlaştırmayı ve iktidarınınbaşlıca desteği olan ağır silahlı piyadelerindurumlarını guumlccedillendirmeyi amaccedillıyorduKoumlyluumllerin istediği gibi toprakların yenidengenel dağıtımına gitmedi ama bununla birliktesoyluların el konulan topraklarının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml yoksul koumlyluumllere dağıttı ve yoksulccediliftccedililer iccedilin yararlı bir devlet kredisi duumlzenikurdu ve gelirler uumlzerinden 10 vergi alarakzenginlerin zararına en yoksul nuumlfusun vergiyuumlkuumlnuuml hafifletti Koumlyluuml sınıfı iccedilin ccedilok oumlnemlibir oumlnlem kuumlccediluumlk uzlaşmazlıkları kararabağlayan gezginci yargıccedilların vedemes (kırsaltopluluklar) mahkemelerinin getirilmesiydiBaşka bir sınıftan geldiği iccedilin PeisistratosDiakralıların desteğine tam olarak inanamazdıbu nedenle Paralialılardan destek aradı Bu

partininşeflerindenbiriolanMekaglesrsquoinkızıylaevlendi Tuumlccar ve zanaatccedilılara yaranmak iccedilinbuumlyuumlkbir ticaretvesavaş filosukurduyabancıuumllkelerle ilişkileri yoğunlaştırdı AtinalılarPeisistratos doumlneminde Attikarsquonın gereksinimduyduğubuğdayınbellibaşlıambarlarındanbiriolan Pontos boumllgesinde (Kuzey KapadokyabuguumlnkuumlCcedilorumAmasyaTokatSivasboumllgesi-Oumlİ)MiletoslularınayağınıkaydırmayaccedilalıştılarBu amaccedilla Sigeion kentini (Ccedilanakkaleboumllgesinde) aldıktan sonra Hellespontos(Ccedilanakkale boğazı) uumlzerinde bir dayanaknoktası kurdular Bu sırada Atinalılar ile Mısırarasındaki ilişkiler sıkılaştı Demek ki dışticaretin buumlyuumlk oumllccediluumlde geliştiği goumlruumllduumlPeisistratos Atinarsquonın gelecekteki kolonipolitikasınıyoumlnlendirdiveAtinadevletinindenizguumlcuumlnuumlntemelleriniattı

Aynı zamanda buumlyuumlk yapım ccedilalışmalarıgerccedilekleştirdiAtinagoumlrkemliyapılarıylabuumlyuumlkbir kent oldu Atinarsquoda Akropolis uumlzerindeHekatompedon tapınağıyapıldı suyabuumlyuumlkbirgereksinimduyanbukent iccedilin ccedilokoumlnemli olan

su boruları doumlşendi sarnıccedil duumlzeni kurulduOumlnemli bayındırlık ccedilalışmaları (SamosluPolykrates gibi başka tiranların da yaptığı)birccedilok zanaatccedilı ve işccediliye ekmek kapısı sağladıPeisistratos doumlneminde Atina Grek kuumlltuumlruumlnuumlnmerkezi durumuna geldi Tiran sanatccedilıları veAnakreon gibi uumlnluuml şairleri kente ccedilekmeyibaşardıBirgrupbilginiİlyadaveOdysseiarsquonındağınık parccedilalarını toplamak değişik metinlerikarşılaştırdıktansonratekbirmetinoluşturmaklagoumlrevlendirdi Halk iccedilin kırsal tanrı Dionysos(Buumlyuumlk ve Kuumlccediluumlk Dionysies) onuruna iki kezbayram duumlzenledi bu şenlikler sırasındaAtinarsquodailkkeztiyatrotemsilleriverildi

PeisistratosrsquounccedilalışmalarıAtinarsquoyıoumlnemlibirkuumlltuumlr merkezi yaptı ve onu Grek kentleriarasındaenoumlnemliyeregetirdiKentbuumlyuumlkbiruluslararası saygınlık kazandıTicaret ve devlethazinesiningelişmesineuygunkoşullardoumlnemiiccedilin ilerici bir toplumsal duumlzen olan koumlleciliğinevrimine katkıda bulundu ldquoKoumllelerin emeğisayesinde ticaret zanaat ve sanat mesleklerioumlndegelenccedilalışmadallarıoldularrdquo23

Ama yurt dışından bol miktarda buğdaygetirtilmesi ve kitle halinde koumlle sağlanmasıkoumlyluuml ekonomisine ağır bir darbe indirmektegecikmedi

5 Peisistratos oğullarının duumlşuumlşuumlKleisthenesrsquoin reformları Peisistratos 527rsquodeoumllduumlğuuml zaman ccedilok yaşlanmıştı İktidarı uumlccediloğluna Hippias Hipparkhos ve Thessalosrsquoabıraktı Uumlccedil kardeş iccedilerde ve dışarda buumlyuumlkguumlccedilluumlklere goumlğuumls germek zorunda kaldılarHalklaolanilişkilerindesonderecealccedilakgoumlnuumllluumldavranan babalarının tersine bunlar mağrur veerişilmezgoumlruumlnuumlyorlardıDebdebelisaraylarınıngiderlerini sağlamak iccedilin kentte var olan herşeye (evlerin katlarına asma katlara vb) vergikoydular

Dış ilişkilerinin bozulmasıyla durumlarıoumlzellikle sarsıldı PerslerKuumlccediluumlkAsya kıyılarınıtopraklarına katmışlar Atinarsquonın muumlttefikiSamos tiranı Polykratesrsquoi oumllduumlrmuumlşler Mısırrsquoıistila etmişler ve Pontosrsquoa giden boğazları elegeccedilirmişlerdi (513) Bu nedenle Atinarsquonın

denizdeki durumu yalıtılmış gibiydi Oumlteyandan tiranlığa karşı muumlcadele edenaristokrasiyi accedilıktan accedilığa destekleyen veAttikarsquodan suumlrguumln edilen soylulara kucağınıaccedilan Spartarsquonın gittikccedile artan baskısınıhissediyordu

Bu koşullar iccedilinde toprak soylusu sınıfınAtina tiranlarına karşı ayaklanmayıduumlşuumlnmesinden daha doğal bir şey olamazSoylu sınıf Harmodios veAristogeiton adlı ikiaristokratın youmlnetiminde bir komplo hazırladıBunlar Peisistratos oğullarından birininHarmodiosrsquoun kızkardeşine hakarette bulunmuşolan Hipparkhosrsquoun kişisel duumlşmanıydılarKomplocular halkın desteğine guumlvendikleri iccedilinsuikast buumlyuumlk Panathenaia bayramında yapıldıBununla birlikte sadece Hipparkhosrsquououmllduumlrduumller Harmodios olay yerinde oumllduumlAristogeiton tutuklandı ve daha sonra idamedildi Daha sonra anılarına Atinarsquoda bir anıtdikildiveldquozorbakatilirdquoolarakonurlandırıldılar

Hipparkhosrsquoun oumllduumlruumllmesinden doumlrt yılsonra Sparta ordusunun muumldahalesi sonunda

(510) Hippias suumlrguumlne goumlnderildi SpartalılarAtinarsquoyı almayı başardılar ve başınagoumlccedilmenlerin şefi İsagorasrsquoı geccedilirerek aristokratoligarşisini yeniden kurdular Sparta garnizonuAkropolisrsquoi iki yıl (510-508) işgal altında tuttuveteroumlrAtinarsquoyıkasıpkavurduAmaoligarşininyeniden kurulması kısa suumlrduuml Ve muumlthiş birhalk ayaklanması Diakralılar ile ParalialılarıAlkmeonidai ailesinden ve Paralialıların şefiKleisthenesrsquoinoumlnderliğindebirleştirdiSpartalılarkovulduEuboia işgal edildi ve aristokratlarının(hippobotes) topraklarıAtinalı kolonlar (kleruk)arasındapaylaştırıldı

Arkont seccedililen Kleisthenes uumllkenin siyasalyaşamında kitlelerin artan roluumlnuuml hesabakatarakAtinarsquonınrejiminidemokratikleştirmeyegirişti(506)

Bureformyeniyuumlzdemosrsquounoumlrguumltlenmesinesıkı sıkıyabağlıydıDemoslarAttikarsquonınbiryada iki koumlyuumlnden ya da bir kasabasından oluşanoumlzerk birimlerdi Atinarsquonın her mahallesi birdemostu Demosların kendi meclisleri kendigoumlrevlileri kendi toprakları hatta kendi

bayramları vardı Her demosun başında biryıllığına seccedililen ve yerel işleri youmlnetipyurttaşların listesini tutan bir youmlneticibulunuyorduOnsekizyaşınıdoldurmuşgenccedillerbu listelere yazılıyorlar ve vatandaşlık haklarınıelde ediyorlardı Genel kurullar demosuumlyelerinin Atina yurttaşlığını saptıyor vekendileriyle ilgili olarak verilen bilgileridenetliyordu Demoslar buumltuumln Atinalıpolitikacıların ccedilıraklık doumlnemlerini geccedilirdiklericcediloketkinbiryerelyoumlnetimoumlrguumltlerioldular

Kleisthenesrsquoin bir başka oumlnemli reformu daAtina yurttaşlarının yeni file (pylai) boumlluumlnuumlşuumlneuygun seccedilim sistemiydi Ccedilok eski zamanlardanberi varlığını suumlrduumlren ve Solon tarafındandokunulmayan doumlrt klan filesi seccedilim boumllgesiolarak kaldırıldılar ve başlangıccedilta her biri ondemostan oluşan on file youmlnetim boumllgesinedoumlnuumlştuumlruumllduumllerAmabufilelerbuumltuumlntopraklarıkapsamıyordubunlarınherbirininAttikarsquonınuumlccediltemelboumllgesinitemsiletmesiiccedilinmerkezinkıyıve dağlık boumllgelerin birccedilok fileleri bunlarakatıldı Her file trittyes (uumlccedilte bir) adı verilen uumlccedil

parccediladanoluşuyordutoplamolarakotuztrittyesvardı Boumlylece her filede değişik meslek vekonumda yurttaşların bulunmaları sağlanmışoluyordu eskiden hepsi aynı fileye ait olan veher şeyde olduğu gibi seccedilimlerde de oumlnemli birrol oynayan buumlyuumlk soylu ailelere gelince artıkparccedilalanmış oluyorlardı Bu oumlnlem doğuştansoylu sınıfın temel guumlcuumlnuuml hiccedile indiriyor veAttikarsquonın uumlccedil boumllgesine goumlre oluşmuş olan uumlccedilpartiyi yani yurttaşların uumlccedil partiye boumlluumlnmesiniortadankaldırıyorFilelertopraksalniteliklerininyanı sıra yapısal tekbiccedilimlilik de kazanmışoluyorlardı

Kleisthenes devletin merkez kurumlarınıyenidenoumlrguumltlediUumlyesayısıyuumlzartanSolonrsquounDoumlrtyuumlzler Meclisi Atina devletinin YuumlceMeclisrsquoiolduHerfiledenellidelegeseccedililiyorduher demosun mecliste kendi buumlyuumlkluumlğuumlneorantılı yeri vardıBeşyuumlzler Meclisi Atinarsquonıntemel youmlnetimsel oumlrguumltuumlyduuml Suumlrekli toplantıyapıyordu Uumlyelerinden ellisi yılın onda birisuumlrede sırayla guumlndelik işleri inceliyordu soumlzkonusudelegelerbusuumlreiccedilindeonursalprytanis

(şefvali)sıfatınıalıyorduYurttaşlık haklarına sahip olan buumltuumln

Atinalılardan oluşan HalkMeclisi artık devletingerccedilek yuumlce guumlcuuml ve koumlleci demokrasinin enyuumlksekoumlrguumltuumlyduumlHalkMeclisiherguumlndeğişenbir prytanisrsquoin başkanlığında ayda uumlccedil-doumlrt keztoplanıyordu Halk Meclisi BeşyuumlzlerMeclisirsquonin ccedilalışmalarını denetliyor veyoumlnetiyordugerccedilekteAtinarsquonınortak(kollektif)huumlkuumlmdarıydı Areios Pagos (Yaşlılar Meclisi)vearkontlarınyetkilerisınırlanmıştıHazineartıkbirinci arkonta değil file sayısına uygun olarakher yıl seccedililen on veznedara bağlıydı Askericircişler on uumlyesi veznedarların seccedilildiği youmlntemleseccedililen strategosrsquolar (askericirc şefler) kurulununsorumluluğundaydı Bunlar savaşta kendifilelerine komuta ediyorlardıPolemarkhosrsquoun(askerlik işleriyle ilgili arkont) yetkisi savaşmeclisi onursal başkanlığıyla sınırlıydı vesavaşta ordunun sağ kanadına komuta etmekhakkını suumlrduumlruumlyordu Daha sonra strategoslarkurulu Atina demokrasisinin temelkurumlarındanbiridurumunageldi

Nihayet oumlrneğin tiranlığın yenidengetirilerek kurduğu duumlzenin değiştirilmesiolanağını ortadan kaldırmak amacıylaK l e i s t h e n e s ostrakimosrsquou yani yıkıcıniyetlerinden kuşkulanılan ldquotehlikelirdquoyurttaşların yurt dışına suumlrguumln edilmesiyoumlntemini getirdi Bu oumlnlem şoumlyleuygulanıyorduYılınbaşındaBeşyuumlzlerMeclisiHalk Meclisirsquone ostrakimosrsquoa başvurmanıngereği olup olmadığını soruyordu HalkMeclisirsquoninccediloğunluğueğerolumluyanıtverirsebirbaşkatoplantıyapılıyorduButoplantıdaheruumlyedevlet iccedilin tehlikeli saydığıkişininadınıbirkavkının (ostrakon) ya da bir kil parccedilasınınuumlzerine yazıyordu Toplantıya altı bin yurttaşkatılmış ve katılanların ccediloğunluğu sanığınsuumlruumllmesi iccedilin oy kullanmışsa balotaj geccedilerlisayılıyorduSuumlrguumlnegoumlnderilenkişionyılsonrageridoumlnuumlyorvehaklarınatekrarkavuşuyordu

Koumllesahibizengin tuumlccarların temsilcisiolanKleisthenes yoksullar lehine tek bir yasaccedilıkarmadı Buumltuumln oumlnlemleri siyasal ilişkiler vedevletin yapısıyla ilgilidir Attika nuumlfusunun

buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuuml oluşturan ve zorunlu emeğiAtina toplumunun ekonomik yaşamının temeliolan koumlleler herhangi bir hak elde etmek şoumlyledursun koumlleci demokrasinin yetkinleşmişoumlrguumltuumlnuumln ilk kurbanları oldular Kadınlar vetoplumun ezilen uyruklaşmış uumlyeleri meteklerdesiyasalhaklardanyoksundular

Kleisthenesrsquoin reformları Attikarsquoda yuumlz yılsuumlren siyasal ve toplumsal karışıklıkları sonaerdirdi ve boumlylece toplumsal sınıflar ve devletoluştu Atinarsquoda VII ve VI yuumlzyıllardameydana gelen soumlz konusu değişikliklerinnedeni oumlzellikle Kleisthenes ve oumlnceleri(selefleri) Solon ve Peisistratos değildirlerBunların rolleri yavaş yavaş uygun bir koumllecikuruluşlarduumlzeniyaratmakveklanlarduumlzenininkalıntılarını sona erdiren toplumsal hareketlerinsonuccedillarını yasallaştırmakla sınırlıydıDevindirici guumlccedil toplumun alt katmanlarıoumlzellikle de kendisini koumlleleştirmek isteyendoğuştan soylu sınıfa karşı muumlcadele verenkoumlyluuml sınıfıydı Koumlyluumller kuumlccediluumlk uumlreticikonumlarını korumayı başardılar ve koumlleci

toplumlabuumltuumlnleştilerBuna benzer gelişmeler Hellasrsquoın oumlteki

gelişmiş kentdevletlerinde de meydana geldiama belge eksikliği nedeniyle bunlar henuumlzincelenemediler20 F EngelsAilenin Oumlzel Muumllkiyetin veDevletinKoumlkenis162

21 F EngelsLrsquoOrigine de la famille de laproprieacuteteacutepriveacuteeetdeIrsquoEtats108

22Agy23FEngelsages108

YİRMİSEKİZİNCİBOumlLUumlM

MEDSAVAŞLARIATİNADENİZ

KONFEDERASYONUrsquoNUNKURULUŞU

1Med Savaşlarının Nedenleri BaşlangıcıHellasMOumlV yuumlzyılda bu yuumlzyılın ilk yarısıboyunca devam eden Med savaşlarının mutlusonucu sayesinde doruk noktasına ulaştı BuzaferGrekuygarlığıveekonomisiningelişmesiiccedilinuygunolankoşullarıyarattı

BudoumlnemleilgilikaynaklarımızyokSalamisSavaşına bizzat katılmış olan şair Aiskhylos

Persler adlı trajedisinde bu savaşın oumlykuumllerineyer verir Kaynaklar arasında Miletoslu tarihccediliHekataiosrsquotanparccedilalarvebazıyazıtları(oumlzellikleSiracusa tiranıGelonrsquounHimera zaferi onurunayazdırdığı yazıt ve savunmaya katılandevletlerin adının yer aldığı bir burmalı suumltun)katabiliriz

Ama Med Savaşlarıyla ilgili temel bilgilerintoplandığıkitapsavaşlarınbitiminden40-50yılsonra olayları anlatan HerodotosrsquounTarihrsquoidirBu yapıtın amacı Herodotosrsquoun dediğine goumlreşudur ldquoİnsanoğlunun yaptıkları zamanlaunutulmasın ve gerek Greklerin gerekBarbarların meydana getirdikleri harikalar birguumlnadsızkalmasınhellipBirdebunlarbirbirleriyleneden doumlvuumlştuumllerdi diye merakta kalınmasınrdquoBununlabirlikteHerodotosAtinalılarıHellasrsquoınkurtarıcıları olarak yuumlcelttiği iccedilin hiccedil de nesneldeğildir(beşincikitaptanitibaren)

Bu doumlnemin incelenmesi iccedilin daha başkaoumlnemli kaynaklar Sicilyalı DiodorosrsquounTarihKitaplığıvePlutarkhosrsquounyazdığıThemistoklesAristeides Kimon ve Periklesrsquoin yaşam

oumlykuumlleridir Ama bu yaşam oumlykuumlleri aktarılanolaylardan ccedilok sonra yazıldığı iccedilin bize kadarulaşmayan tarihle ilgili eski kitaplardan alınanbelgeler dolayısıyla değerlidirler Sonuccedil olarakbu yarım yuumlzyıl suumlren savaşlarla ilgilibilgilerimiz yeterli değildir Pers krallarınınbaşkenti Persepolisrsquote son zamanlarda bulunanarşivlerin bilgilerimizin eksiklerinitamamlayacaklarını ve bize yeni bilgilersağlayacaklarınıumalım

Savaşın nedeni Pers İmparatorluğunun batıyoumlnuumlnde durmadan ve bir amaccedil guumlderekgenişlemesiydi Bu imparatorluk daha I Dariusdoumlneminde Hindistanrsquodan Ege Denizirsquone veKafkaslarrsquodan Mısırrsquoa kadar uzanan geniştopraklarıkapsıyorduFetihlebirarayagetirilmişbirbirine benzemez uluslar yığınıydı amaaralarında yeterli bağlar bulunmayan buulusların uygarlık duumlzeyleri ve ccedilıkarları ayrıayrıydı Boyun eğdirilen uumllkelerden oluk gibiakan altın yalnızca paraya ccedilevrilmiyor aynızamanda krallık saraylarının mahzenlerindeonlarcayılkalankuumlpleredolduruluyordu

Pers aristokrasisi komşu ulusları kendisinebağlamak ve soumlmuumlrmek toprak ve koumllekazanmakistiyorduKrallıkdanışmanlarıaskericircşefler ve fethedilen toprakları youmlneten sayısızgoumlrevliler bu politikayla doğrudan ilgili biryoumlneticitoplumsalgrupoluyordu

Bu yayılma aynı zamanda DoğuAkdenizrsquoinbaştaFenikeolmakuumlzerekoumllecivetuumlccar aristokrasisi tarafından destekleniyorduKuumlccediluumlkAsyaGrekkentlerinindoğupazarlarınınelverişli durumunun kışkırttığı ticaret ve zanaatccedilevreleri işi Pers yandaşı olmaya kadarvardırmışlardı Fenike Lydia ve bir diziKuumlccediluumlkAsya kentdevletinin fethedilmesi Persİmparatorluğunu bir buumlyuumlk deniz guumlcuumldurumuna getirmişti ve bu guumlccedil KartacaCumhuriyetirsquoninsaldırganniyetliittifakıyladahada buumlyuumlyordu Persler batıya yuumlruumlyecekolurlarsa Balkan Greklerine yardıma gelmesiniengellemek iccedilin Kartaca filosu Sicilyarsquoyasaldırabilirdi

Perslerin Avruparsquoya akını 513 yılında IDariusrsquoun Karadenizrsquoin kuzey kıyısına boyun

eğdirmek iccedilin İskitlerrsquoe karşı sefer accediltığı zamanbaşladıBuguumlnkuumlMoldavya toprakları uumlzerindeyapılan birkaccedil savaştan sonra İskitler buumlyuumlkduumlşman ordusunu (tanıklara goumlre 700000 kişi)peşine takarak steplere doğru ccedilekildi BirdensaldırıphemengericcedilekilenveyollarıuumlzerindekibuumltuumlnkuyularısukaynaklarınıvebitkioumlrtuumlsuumlnuumlyokedenbuerişilmezsuumlvarilerekarşıPerslerbirşeyyapamıyorlardı

İskityarsquodaki başarısızlıklara karşın PerslerHellespontosrsquoun (Ccedilanakkale) iki kıyısınaTrakyarsquoya komşu boumllgelere kendilerinePontosrsquoun kapısını accedilan Byzantion (Bizans) veKhalkedonrsquoa (Kadıkoumly) boyun eğdirdiler BudurumHellasileKaradenizrsquoinkuzeykıyılarınınilişkilerini sona erdirdi ve Atina Megara veKuumlccediluumlk Asya kentlerinin elinde bulunan ticaretFenikelilerin ellerine geccedilti Aynı anda PerslerKuumlccediluumlk Asya kıyılarına yakın adaları (Khios -SakızSomas-Sisamvb)ellerinegeccedilirdilerveLesbosrsquou(Midilli)kendilerinebağlayarakKuumlccediluumlkAsyakentleriyleGrekBalkanrsquoıarasındakiticaretilişkilerinibozdular

500 yılında Persler ilerlemelerini KıtaHellasrsquoına doğru suumlrduumlrduumller Kikladların enbuumlyuumlk adası zengin ve verimli Naxosrsquou elegeccedilirmeye ccedilalıştılar Bu seferin kılavuzluğunuduumlşmanla birleşmiş olan Miletos tiranıAristogorasyapıyorduAmaPersfilosuNaxosrsquoualmayıbaşaramadıvebudurumdaHerodotosrsquoagoumlre Aristogorasrsquoı Perslerin kralına ihanete veişgalcilerinboyunduruğundanbıkmışolanİonyakentlerinin halkını 499 yılında ayaklandırmayagoumltuumlrduuml Dariusrsquoun İskitlere karşı yaptığıseferde İonyalıdenizcilerPersordusununTunauumlzerinekurduğukoumlpruumlyuumlyıkarakonunkayıplarvermesineyol accediltılarKendi guumlccedilleriyle başarıyaulaşamayacaklarını anlayan asiler Kıta HellasrsquoıdevletlerindenyardımistedilerVeboumlyleceMedSavaşlarıbaşlamışoldu

Hellasrsquoın parccedilalanmışlığı başlangıccedilta kendinihissettirdi Argosrsquoa karşı savaş hazırlığıyapmakta olan ve kendisinden daha gelişmişİonyarsquoyakarşıhiccedilbiryakınlıkduymayanSpartaAristogorasrsquoa yardım etmeyi kabul etmediSpartarsquonınmuumlttefikiolanvekendiyerelccedilıkarları

ortak savaş ccedilıkarlarından daha ağır basanKorinthos ve oumlteki Grek kentleri de asileridesteklemediler Yalnızca hayati ccedilıkarları Persdonanması tarafından tehdit edilenAtina asilerebeş gemi goumlnderdi Miletosrsquola ticaret yapanEuboia ile Eretria da beş gemi goumlnderdilerAtinarsquonın yetersiz yardımının nedeni Persrsquoinyayılmasından zarar goumlrenler ile Asyarsquodakiticaretlerinisuumlrduumlrmekiccedilinbuimparatorluklaiyiilişkileri korumakta ccedilıkarları olanlar arasındakiccediletin muumlcadeleydi Bu nedenle ilk başarılarına(Sardeisrsquoin alınması) karşın AvrupaHellasrsquoından etkili bir yardım gelmediği iccedilinasileryalnızkaldı

PerslerGrekleri anakaradaEphesosoumlnuumlndeyendiler (498) Daha sonra savaşı denizdesuumlrduumlrmek iccedilin kendilerine bağımlı Mısır veFenikersquoden gemiler istediler Grekler Miletoskıyılarındaki Lade adası24 yakınlarında buumlyuumlkbir bozgunauğradılar (494) bundanyararlananPersler ayaklanmanın merkezi olan Miletosrsquouhem karadan hem denizden kuşatıp saldırıylaaldılar Kent yerle bir edildi halktan hayatta

kalanlar tutsak edildiler ya da koumlle olaraksatıldılar Persler Byzantionrsquou tekrar elegeccedilirdiler Boumlylece 494 yılında KuumlccediluumlkAsyarsquodaki en oumlnemli ticaret ve deniz ulaşımyollarını ellerine geccedilirdiler ve İonyarsquodaegemenlikkurdular

2 Perslerin Hellasrsquoa karşı ilk seferleriİonya saflarında Atina ve Eretria savaşgemilerinin bulunmasını bahane eden PerslerKıta Hellasrsquoına saldırdılar I Dariusrsquoun damadıMardoniosrsquoun youmlnettiği ilk sefer 492 yazındaHellas iccedilin yola ccedilıktı Ordu Hellespontos(Ccedilanakkale) Trakya ve Makedonyarsquodangeccedilerekkaravedenizdenilerliyordu

AmaPersfilosuşiddetlibirfırtınayuumlzuumlndenAthos Burnu yakınlarında battı Herodotosrsquoagoumlre 20000 den fazla insan hayatını kaybettiKara ordusuna gelince Perslerin geccedilmesiniistemeyen Trakya halklarından Bryglerindirenmesini kırarken buumlyuumlk kayıplar verdiKendisi de yaralanan Mardonius sonundaharekacirctı suumlrduumlrmekten vazgeccedilti Bununla

birlikte sefer oumlnemli bir sonucu ulaştı PerslerTrakyarsquonın zengin kıyı boumllgelerini ellerinegeccedilirmişlerdi ve gelecekte Hellasrsquoa yapacaklarıseferler iccedilin buralara sıccedilrama tahtalarıkurabilirlerdi

Mardoniosrsquoun uğradığı başarısızlık Perslerincesaretini kıracak kadar ağır değildi DariusbuumltuumlnGrekkentlerineldquotoprakvesurdquo istemeklegoumlrevli elccedililer goumlnderdi Aralarında ThessaliaBoiotia Aigina Argos olmak uumlzere halkayaklanmalarından korkan aristokrasininegemenolduğu oligarşik rejimleyoumlnetilenbazıGrek devletleri Perslerin uumlstuumlnluumlklerini kabulettilerYalnızcaAtinaveSpartabunukesinliklereddettiler ve habercileri oumllduumlrmektenccedilekinmedilerVyuumlzyılınbaşındaAtinarsquodahalkkoumlkenli Themistoklesrsquoin youmlnetimindeldquoDenizcilikPartisirdquokurulmuştuThemistoklesrsquoinpartisiticaretyollarınıvepazarlarıelegeccedilirerekAtinarsquonın ekonomik temelini genişletmekistiyorduBupartiKaradenizkıyılarıvebuğdaykarşılığızanaatuumlruumlnlerininihraccediledildiğiTrakyaile yapılan ticaretle oumlzel olarak ilgilendiğinden

başta boğazları ele geccedilirmek iccedilin Perslere karşıetkili bir muumlcadeleye girilmesini istiyorduCcediluumlnkuuml boğazların kapalı olması ccedilıkarlarınabuumlyuumlkzararlarveriyordu

Trakya Khersonesosrsquou (Gelibolu) eski tiranıolan ve Perslerin istilası dolayısıyla buradanayrılmış bulunan zengin ve soylu Miltiadesrsquoinoumlnderliğini yaptığı bir başka toplumsal grup daistilacılara karşı savaşılmasından yanaydıAmatoprak sahiplerinin ccedilıkarlarını temsil eden bupartimuumllklerinkorunmasınıistediğiiccedilinyalnızcasavunmasavaşındanyanaydı

Sonuccedil olarak Atinarsquoda Themistoklesrsquoinyoumlnettiği tuumlccarlar ve zanaatccedilılar kitlesi veMiltiadesrsquoin oumlnderlik ettiği kırsal boumllge muumllksahipleri Spartarsquoda iktidardaki aristokrasi karşıkoymaya karar vermiş durumdaydılar AynızamandaAtinahalkıPersistilasınıbirfelaketvedemokrasinin oumlluumlmuuml olarak goumlruumlyordu DemekkiAtinalılarıngoumlzuumlndebumuumlcadeleuumllkeninveuygarlığın kurtuluşu iccedilin girişilen bir ulusalsavaştı Atina nuumlfusunun değişik katmanlarınıayağakaldıranbuguumlzelyurtseveratılımburadan

kaynaklanıyordu490 yılında ilk Hellas seferinden aşağı

yukarı on sekiz ay sonra Persler ikincisinegiriştiler Kuzey Hellas hemen hemen ellerinegeccedilmiş olduğu iccedilin Dariusrsquoun planı bu kezdenizigeccedilerekOrtaHellasrsquoaulaşmayıveburayıfethetmeyi oumlngoumlruumlyordu Ccedilok deneyimli yaşlıkomutan Datis guumlccedilluuml filoyu youmlnetirken karaordusunaDariusrsquounyeğeniArtaphreneskomutaediyorduAtinarsquodan suumlruumllmuumlş olan ve Perslerinyardımıyla hala birccedilok yandaşının bulunduğubu kente tekrar tiran olmayı uman Hippias buseferdedanışmanlıkvekılavuzlukyapıyordu

Doğruca Kikladlara yelken accedilan PerslerNaxos adasına ccedilıkıp burayı ele geccedilirdilerHippiasrsquoın tavsiyesi uumlzerine deniz youmlnuuml accedilıkama başka tarafları tamamen dağlarla ccedilevriliMarathon ovası yakınlarında Doğu Attikarsquoyaccedilıkartma yaptılar Duumlşmanın bu beklenmedikccedilıkartması Atinalıları hazırlıksız yakalamıştıKleisthenesrsquoin youmlnetimine duumlşman olanSpartalılarınyardımapekhevesligoumlruumlnmemeleridurumu daha da koumltuumlleştiriyordu Gelenekleri

gereği savaşa ancak dolunay ccedilıkıncagirebileceklerini bildirdiler YalnızcaBoiotiarsquonın kuumlccediluumlkkenti Plataia bin hafif piyadegoumlnderdiAtinalılarkoumllelerdearalarındaolmakuumlzere buumltuumln erkekleri bayrak altına ccedilağırmakzorunda kaldılar Başlangıccedilta kentin surlarınınarkasında mevzilenmek niyetindeydiler ancaktoprak sahiplerinin ve ccediliftccedililerin diretmesiuumlzerine Marathonrsquoda duumlşmanın karşısınaccedilıkmaya karar verdiler Orduları on bin ağırpiyade bin Plataia piyadesi ve hafifmuumlfrezelerden oluşuyordu Tarım partisininbaşkanı Miltiades aşağı yukarı buumltuumln birliklerekomuta ediyordu Komutanlar arasında bupartininbirbaşkabuumlyuumlkşefiAristeidesdevardıAtinalılar Pentelikon dağının yakınlarındaAtina yolunu koruyan ve suumlvarilerin erişmesiolanaksızdarbirboğazamevzilendiler

Pers ordularının sayısına ilişkin hiccedilbirbilgimiz yok Herodotosrsquoa goumlre filoları 600gemidenoluşuyordu amabu ccedilok abartılmış birsayı Her ne olursa olsun Persler sayıcaduumlşmanlarındanccedilokuumlstuumlnduumllervemevcutlarının

40000 dolaylarında olduğu kabul edilebilirAmapiyadeleri fethedilmişdeğişikboumllgelerdentoplanmış aralarında birlik ve beraberlikolmayan değişik birliklerden meydanageliyordu

Miltiades ordusunu merkezi geri ccedilekipkanatlarıguumlccedillendirecekşekildevegenişcepheyeyayılmış falanjlar halinde mevzilendirmiştiMiltiades vadinin dar ccedilıkış yollarını kapatarakPerslerin gemilerle buluşmuş olan suumlvarilerinisavaş duumlzenine sokmalarını oumlnledi Boumlyleceuumlstuumln duruma geccedilenAtinalılar dağdan koşarakindilerveuumlnluumlMarathonSavaşınabaşladılar

Ccedilarpışma sırasında merkezleri duumlşmantarafından delindi ama aynı anda kanatlarsavaşa giripAtina saflarının gerilerine sarkmışolan Persleri sarmaya başladılar Sonundaduumlşmangemilerinedoğrugericcedilekilmekzorundakaldı Grekler onları kıyıya kadar kovaladılaramaancakyedigemiyielegeccedilirmeyibaşardılarHerodotos durumu şoumlyle anlatıyor ldquoBuMarathon guumlnuumlnde yaklaşık olarak altı bin doumlrtyuumlz barbar oumllmuumlştuumlrAtinalılar yuumlz doksan iki

kişiyikaybetmiştirrdquo(VI117)Bununlabirliktebirliklerinin geri kalan buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuumlgemilere aldıktan sonra Persler hızla Atinarsquoyayoumlneldilerkenttekiyandaşlarınıhesabakatarakani bir saldırıyla deniz tarafını ele geccedilirmeyiduumlşuumlnuumlyorlardı Ama Marathon vadisinisavunmuşolanordubirzorlu(cebri)yuumlruumlyuumlşlekentle arasındaki 30 kilometrelik mesafeyi aştıPers filosu Atinarsquonın belli başlı limanıPhaleronrsquoa yanaşırken Marathon galiplericcediloktan surlara girmiştiBunun uumlzerine yeni birccedilarpışmadan ccedilekinen Persler ccedilıkartmayapmaktanvazgeccedilipAsyarsquoyadoumlnduumller

Boumlylece Perslerin ilk saldırısı Atinalılar(Spartalılar iş işten geccediltikten sonra geldiler) veoumlzellikle falanjın ccedilekirdeğini oluşturan Attikakoumlyluumlleri ndashzeugitesndash tarafından puumlskuumlrtuumllduumlBaşkomutan Miltiades guumlnuumln kahramanıydıYurttaşları onun iccedilin Marathonrsquoda oumllensavaşccedilıların ortak goumlmuumltuumlnuumln (bu tepeguumlnuumlmuumlze kadar korundu) yanına bir anıtdiktilerBuumlyuumlkbiretkisiolanMiltiadespartisinisaldırısavaşınaitmeyeccedilalıştı70gemilikbirfilo

kurmayı ve Perslerle işbirliği yapmış olanadalara sefer yapmayı oumlnerdi Miltiades birfilonunbaşındaParosadasınasaldırdıvehalktan100 talent haraccedil istediBununla birlikte kaleninkuşatması başarısızlıkla sonuccedillandı veMiltiadeselleri boş doumlnduuml Yargılanarak 50 talent cezaoumldemek zorunda kaldı ve kısa bir suumlre sonraParos kuşatması sırasında aldığı yaralaryuumlzuumlndenoumllduuml

İşadamı ve becerikli politikacı DenizPartisirsquonin lideri Themistoklesrsquoe gelince şimdisoylu ailelerin siyasal etkilerini yıkmanınccedilarelerini arıyordu Atinarsquonın deniz guumlcuumlnuumlsağlamlaştırmak amacıyla geniş bir planhazırladı Attika guumlmuumlş madenlerinin buumlyuumlkoumllccediluumlde işletilmesi tasarının uygulanmasınıkolaylaştırdı Themistoklesrsquoin girişimi uumlzerinemadenin gelirleriyle buumlyuumlk bir filo hazırlandılimanlaronarılıptahkimedildiTarımPartisirsquonindirenci lideri Aristeidesrsquoin suumlrguumlnegoumlnderilmesiyle kırıldı ve Themistoklesrsquoinccedilabaları sayesindeAtinalılar iki yıl iccedilinde 200uumlccedil sıra kuumlrekli kadırgayı denize indirdiler

KısacasıAtinadonanmasınıngelişmesibukentibirincisınıfbirdenizguumlcuumlhalinegetiriyorduBuguumlccedil Perslerle yapılacak savaşlarda geleceğinzaferlerinisağlayacaktı

3 Kserksesrsquoin seferi Marathonmuharebesindenonyılsonra480yılındasavaşdoruk noktasına ulaştı Darius 486 yılındaoumllmuumlş yerine oğullarından biri Kserksesgeccedilmişti Bu kral değişikliğini DoğudespotluklarınaoumlzguumliccedilkarışıklıklarizlediMısırve Babilrsquodeki tehlikeli ayaklanmaları Kserksesbastırdı Ayrıca Avrupa Greklerinin inatccedilı veyaban bir duumlşman olduklarını biliyor ve oumlzenleyeni bir sefer hazırlıyordu Filosuna hareketoumlzguumlrluumlğuuml kazandırmak ve Athos burnuyakınlarında batma tehlikesini oumlnlemekamacıyla Kserkses yarımadayı anakarayabağlayan Akte kıstağında bir kanal accediltırdıMısırlı ve Fenikeli uzmanlar tarafından huumlnerlibir şekilde accedilılan kanal oumlylesine genişti ki ikibuumlyuumlk savaş gemisi karşılıklı geccedilebilirlerdiTrakyarsquoda yiyecek ve silah gereksinimleri iccedilin

ambarlar yaptırıldı buralara hayvan ve yemgoumlnderildi Trakya ırmakları hatta HellepontosboğazıuumlzerinedubalıkoumlpruumlleryapıldıKserksesbirkaccedil yıl ordu topladı toplananlara bir kışlahaline gelen Kapadokyarsquoda oumlzel eğitimuygulandı ldquoGeccedilmişin buumltuumln seferleri bir arayagetirilse bu bir tek seferin yanında lafı bileedilmezrdquodiyeyazıyorHerodotos(VII21)

Perslerin yaptığı hazırlıklar Grek kentleriniduumlşmana karşı ortak savunma yapmakkonusunda anlaşmaya zorlamıştıDahaoumlncedebelirttiğimiz gibi siyasal birliğin bulunmamasıGreklerin zayıf yanıydı Her kentin kendiccedilıkarları vardı Hepsi birbirinin yakın komşusuolan Sparta ve Argos Atina ve AiginaBoiotiarsquonınThespiai Plataia veThebai kentleribirbirlerine karşılıklı kin duyuyorlardı ArgosThesselia ve Thebai devletleri yansız kalmayacan atıyorlar ve ayakta kalabilmek iccedilin Persleridesteklemeye hazır gibi goumlruumlnuumlyorlardıHerodotosrsquoa goumlre ldquoPers kralına toprak ve suvermeye razı olanlar barbarlardan bir koumltuumlluumlkgoumlrmeyeceklerine guumlveniyorlardı iccedilleri rahattı

toprakvesuvermeyerazıolmayanlar isekorkuiccedilindeydiler Hellasrsquota istilacının darbesinikarşılayacak sayıda gemi yoktu hepsi savaşakatılmak istemiyordu ama Medlere boyuneğmeyehazırdılarrdquo(VII138)

Themistoklesrsquoin youmlnettiği Atinalılar birliğinenateşlisavunucusuoldularSpartarsquonınyoumlneticisınıfı demokrat Atinarsquodan iğrenmesine karşınbirleşmenin gerekliliğinin bilincindeydi ccediluumlnkuumlSpartalılar deniz youmlnuumlnden gelecek bir Persistilasına karşı koyacak durumda değildilerOumlteki Grek devletleri de bir savunma ittifakıkurdular 481 yılı guumlzuumlnde Atina SpartaAigina Euboia ve oumlteki devletlerin temsilcileriKıstakrsquota (Korinthos Kıstağı) PoseidontapınağındatoplandılarveyeniKonfederasyonrsquoasadık kalacaklarına and iccediltiler İlk panhellenikoumlrguumlt girişiminde bulunan otuz devlet buKonfederasyonrsquoa uumlye olmuştu Muumlttefikkentdevletleriarasındaevrenselbarışilanedildiaynı zamanda politik succedillular iccedilin af ccedilıkartıldıHepsininkabulettiğiaskericircuumlstuumlnluumlğuumlnedeniylekara ve deniz guumlccedillerinin komutanlığı Spartarsquoya

verildi480 yılı guumlzuumlnde Mardoniosrsquoun yolunu

izleyen Persler bazıları Trakya kıyılarınıizleyerek karadan kimileri denizden Hellasrsquoadoğru harekete geccediltilerHerodotosKserksesrsquoinasker sayısını duumlpeduumlz abartıyorOna inanacakolursak sadece piyade sınıfının toplam sayısı1700000rsquodi ordunun tuumlm guumlcuumlne gelincetayfalarıyla hizmetkacircrlarıyla kadınlarıyla vbbirlikte toplam olarak 5287320 kişiydi Filo1207gemidenoluşuyorduOysabirccedilokccedilağdaştarihccedili Kserksesrsquoin Asyarsquodan 260000savaşccedilıdan daha fazlasını goumlnderemeyeceğiniileri suumlruumlyorlarNe olursa olsun ccedilağı iccedilin hemduumlşuumlnce hem de kapsamı bakımındanolağanuumlstuuml bir girişimdi Persler AsurlularLibyalılarAraplarHintlilervedahabirccedilokulushepbirliktekuumlccediluumlkHellasrsquoınuumlzerineccedilullandılar

Savaşın başlangıcı Grekler iccedilin bir felaketoldu Her şeyden oumlnce kendi devletlerininderdine duumlştuumlkleri iccedilin ortak hareketiduumlzenlemeyi beceremediler ve duumlşmanısıradağların oluşturduğu doğal engellerde

durduramadılar Muumlttefik birlikleri ilkin Perslerikarşılamak iccedilin Thesseliarsquoda ilerlemişler veOlympos ve Ossa (buguumlnkuuml Kissavos) dağlarıarasında Tempe geccedilidini işgal etmişlerdiThesseliarsquoda moral durumu iyi olmadığı iccedilinSpartalı komutanlık bu durumu pek guumlvenilirbulmadı ve Grek ordusu doğrudan doğruyaOrta Hellasrsquoı Peloponnesosrsquotan ayıran Kıstakrsquoınoluşturduğu uumlccediluumlncuuml engele ccedilekildi Thesseliaverimli topraklarıyla duumlşmanın eline geccedilti OrtaHellasrsquoın kapısı olan Thermopylai (Termopil)geccedilidini ccedilekirdeğini Kral Leonidasrsquoın komutaettiği300SpartaaskericircninoluşturduğukuumlccediluumlkbirmuumlfrezesavunuyorduSoumlylenceyegoumlreyerlibirhain Persleri dağ patikalarından Grek hatlarınınarkasına goumltuumlrduuml Spartiat muumlfrezesi cesaretlesavaştıvebaşlarındaKralLeonidasolmakuumlzerehepsioumllduuml

Kendi kaderleriyle baş başa bırakılmış olanOrta Hellas da Persler tarafından talan edildiKserkses ordusunun başında Boiotia veAttikarsquoyı işgal etti acımaksızın yakıp yıktıYalnızca duumlşman tarafına geccedilmiş olan

Makedonya Kralı Alexandrosrsquoun buyruğuuumlzerine Perslerden yana davranan Boiotiakentleri kurtuldular FatihlerAtina tapınaklarınıyağmaedipAkropolisrsquoe sığınmışolan insanlarıkılıccediltan geccedilirdikten sonra kenti yaktılarAttikarsquonın eli silah tutan buumltuumln erkekleri karaordusu ve donanmada askere alınmış vekadınlar ccedilocuklar yaşlılar ve koumlleler Salaminadasınagoumlnderilmişti

Bu kritik anda Hellasrsquoı donanma kurtardıThermopylai Savaşı sırasında Leonidasrsquoınbirliğini yandan koruyanGrek donanması Persdonanmasını Artemision burnu yakınlarındabozgunauğratarakoumlnemlibirbaşarıkazanmıştıDonanma Orta Hellasrsquoın boşaltılması uumlzerineSalaminadasınadoğruccedilekildi

Spartalılar donanmanın Salamin adasındanayrılıp Peloponnesosrsquou savunmakla goumlrevlimuumlttefik kara ordularının bulunduğu Kıstakrsquoagelmesi iccedilin diretiyorlardı Ayrıca PersordusunundahaileriyegeccedilmemesiiccedilinKıstakrsquoaenlemesine alelacele sur yapımına başlandıAma Atinalılar iccedilin boumlyle bir geri ccedilekilme

uumllkelerinin terk edilmesi anlamına geliyorduAtina donanmasının (Grek donanmasınınyarısından fazlası)başkomutanıThemistoklesrsquoinısrarıuumlzerinePerslerleSalaminboğazındasavaşagirmeye karar verildi Themistokles işimuumlttefikleritehditekadarvardırdıldquoEğerburadakalırsan yiğit bir adam olursun kalmazsanHellasrsquoı mahvetmiş olursun ccediluumlnkuuml savaşınduumlğuumlmuuml bizim gemilerimizin uumlzerindedir İnanbana Eğer olmaz dersen o zaman biz de birsaniye bile gecikmeden ccediloluk ccedilocuğumuzuyuumlkler İtalyarsquoya Sirisrsquoe gideriz Orası nicezamandır bizimdir ve tanrılar bize orada kolonikurmamızıbildirdilersizdeozamanbizimgibimuumlttefikten yoksun kalınca bu soumlzlerimianımsarsınızrdquo(HerodotosVIII62)HattaGrekdonanmasınıngidebileceğiolasılığınıKserksesrsquoehaber verdiği ve onun da Greklerin ccedilıkışınaengelolupboğazdasıkıştıracakşekildeSalaminadasınıguumlneydensardığıtahminediliyor

ErtesiguumlnSalaminyakınındakideniz savaşıMed Savaşlarının yazgısına karar verdiAvuccedillarınıniccediligibibildikleriboğazdacanlarının

istediği manevrayı yapabilen ve pek buumlyuumlkolmayan gemilerden oluşan Grek donanmasıduumlşmana durmadan darbeler indiriyordu BunakarşılıkdarbiralanasıkışmışağırPersgemilerikendi aralarında ccedilarpışıp ccedilarpışıp batıyorlardıSavaşPersdonanması iccedilin tambiryenilgiolduDonanmasının geri kalan boumlluumlmuumlnuuml toparlayanKserkses KuumlccediluumlkAsyarsquoya doumlnmek uumlzere savaşyerinden ayrıldı ayrıca ordusunun gemilerolmadan başının ccedilaresine bakması olanaksızbuumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml de birlikte goumltuumlrmekzorunda kaldı Elli bine yakın askerMardoniosrsquounkomutasındaHellasrsquotakaldı amabunlar da yaklaşan kışı goumlz oumlnuumlnde tutarakverimliThesseliarsquoyaccedilekildiler

Salamin Savaşına katılmış olan şairAiskhylosPersler adlı trajedisinde savaşınccedilarpıcıbirtablosunuccediliziyor

ldquohellipHer şey birbirine karıştı sonra İlkhamleyi bizim donanma yaptı darboğaza sıkışmış olan sayısı ccedilokgemilerimiz birbirine yardım

edemiyordu parccedilalandı ccediloğunun kuumlrektakımları manevra yapabilen Grekgemileri doumlrt bir yandan saldırıpbatırıyordu gemilerimizi tekneparccedilalarından cesetlerden denizgoumlruumlnmuumlyordu kıyı ve kayalıklarcesetlerlekaplandıDuumlzensizbirşekildekaccedilmayabaşladıbuumltuumlnfilordquo

(AiskhylosPersler411dizevesonrası)

4 Grekler saldırıya geccediliyor Delos denizkonfederasyonu Salamin zaferi Greklerikentdevletlerin birleştikleri zaman Persleriyalnızca topraklarından kovmakla kalmayıpaynı zamanda son zaferi kazanıncaya kadarsavaşı suumlrduumlrebileceklerine inandırdı Oumlteyandan o sırada Syracusa tiranı GelonPerslerin muumlttefikleri Kartacalıları SicilyarsquodaHimera yakınlarında bozguna uğratmıştı BunedenleMardonios479yılındatekrarAttikarsquoyagirdiğizamanGrekordusukorkusuzcasaldırıyageccedilmekuumlzereKıstakrsquotakimevzilerindenayrıldı

Sparta kral naibi Pausaniasrsquoın komuta ettiği50000 kişilik (Herodotosrsquoa goumlre 110000rsquoeyakın)muumlttefikordusuAttikarsquodaAtinayolunahacirckimolanKithairondağınınyamaccedillarındayenimevzilerelegeccedilirdiMardoniosBoiotiarsquoyagericcedilekilmek zorunda kaldı ama geri ccedilekilmedenoumlnceAttikarsquoyı bir kez daha yakıp yıktı GenişBoiotia ovasında suumlvarilerini dilediği gibikullanmak niyetiyle Plataia yakınlarındaordugacirch kurdu Orada Plataia oumlnlerinde busavaşın en buumlyuumlk muharebesi yapıldıMarathonrsquodaolduğugibiGrekağırfalanjlarınınuumlstuumlnluumlğuuml burada da kendini hissettirdiAtinalılar tahkim edilmiş ordugacirchı elegeccedilirirkenduumlşmanınuumlzerinesarsılmazbirduvargibi yuumlruumlyen Spartalılar uumlnlerini kanıtlıyorlardıMardonios da ccedilarpışmada oumllduuml bunun uumlzerinePers ordusu kurtuluşu kaccedilmakta bulduBundansonra sıra Mardoniosrsquoa destek vermiş olanThebairsquoye geldi nihayet muumlttefikler duumlşmanınarkasından Thesseliarsquoya girdiler Soumlylenceyegoumlre sadece satrapArtabazosrsquoun komuta ettiğikuumlccediluumlk bir grup Makedonya ve Trakyarsquoya

kaccedilmayıbaşardıBoumlylecebuumltuumlnanakaraHellasrsquoıkurtarılmışoldu

Bu sırada Grek donanması Persleri EgeDenizinden kovuyorduAynı 479 yılı yazındaduumlşmandonanmasınıntoplanmanoktasıMykaleburnu(Kuşadasırsquonınguumlneyinde)yakınlarındabirdeniz savaşı oldu Greklerin karşısına ccedilıkmayacesaret edemeyen Persler gemilerini kıyıyaccedilekmişti Sparta Kralı Leotykhidas ile AtinalıKsanthipposrsquoun (Periklesrsquoin babası) komutaettiğiGrekdonanmasıbirliklerinikarayaccedilıkardıPersmevzilerinikuşattıvedenizeaccedilılmayıgoumlzealamayan gemilerini yaktı Bu zafer SamosLesbos ve Khios adalarını Perslerden ayrılıpHellenKonfederasyonunauumlyeolmayazorladı

BoumlyleceSalaminMykalevePlataiasavaşlarıkesin bir doumlnuumlm noktasıyla sonuccedillandı Busavaşlar oumlzguumlrluumlk aşkının zor anlarda buumltuumlnGrekhalkınınortakoumlzlemiadınakentdevletleriiccedilinde ya da bazı toplumsal katmanlar arasındaccedilıkananlaşmazlıklarınuumlstesindengelebilecekbirguumlccedilolduğunukanıtladılar

Med Savaşları daha sonra bu kez daha

sınırlı ve Atinarsquonın himayesi altında Grekdevletleri birliğini doğurdu Parlak Mykalezaferinden sonra muumlttefik donanması PerslerinAvruparsquoylailişkisinikesmekiccedilinHellespontosrsquoadoğru yelken accediltı Ama Sparta KralıLeotykhidasrsquoın gemileri Hellasrsquoa geri doumlnmekiccedilin Atinalıları yalnız bıraktı Kendileri iccedilin enoumlnemlişeyPontosbuğdayınınsuumlrekliveduumlzenlisağlanması olduğu iccedilin Atinalılar denizharekacirctını suumlrduumlrduumller Ada gemilerinin dekatıldığı Atina filosu Hellespontosrsquoun(Ccedilanakkale) en dar yerindeki Sestos kalesini(Akbaşlimanı)sardıveikiaykuşatmadansonraPers garnizonunu teslim olmaya zorladı 478yılındabiryandaKuumlccediluumlkAsyaGrekkentleriveadalar bir yandandaAtinaolmakuumlzereDelossymmakhiarsquosı adıyla tanınan bir antlaşmayaptılar Perslere karşı yapılacak savaşta bellisayıda insan ve gemi sağlamak zorunda olandeniz kentlerinin oluşturduğu bir birlikti buKendi olanaklarıyla gemi yaptıracak durumdaolmayan kuumlccediluumlk topluluklar her yıl bir oumldentioumldemek (bazı yazıtlarda listesi var) hakkına

sahiptiYıllıkgeliri460talentrsquoi(birmilyonaltınrublersquoye yakın) bulan ortak hazine Delosadasında Apollon tapınağının yanındabulunuyorduMuumlttefik synodos (meclis) buradatoplanıyordu Symmakhiarsquonın alanı ccedilok genişti200rsquoeyakınkentdevletinikapsıyordu

AtinalılarşimdiPerslerledahaetkilisavaşıyorve buumlyuumlk başarılar kazanıyorlardı 470 yılındaAtinalı general Kimon Persleri TrakyakıyılarındansuumlruumlpccedilıkardıPerslerebağımlıolanbuumltuumlnGrekkentleriKimonrsquounyanındayeraldıGrekler Persleri Kuumlccediluumlk Asyarsquonın guumlneykıyılarında Pamphyliarsquoda (Antalya ve ccedilevresi)Eurymedonrsquoun (Koumlpruuml ırmağı) ağzında 468yılında bozguna uğrattılar Sonuccedil olarakadaların ve Ege Denizi kıyılarının buumltuumln ticaretyollarıGrektuumlccarlarınaaccedilılmışolduAtina459yılındaPerslerekarşı ayaklananMısırrsquoa yardımetmeyekararverdivefilosununeniyigemileriniburaya goumlnderdi Bununla birlikte PerslerMısırlıların ayaklanmasını bastırmayı başardılarveAtinarsquonın goumlnderdiği filo neredeyse tuumlmuumlyleyok edildi (454) Beş yıl sonra 449 yılında

Kimonrsquoun komuta ettiği bir başkaAtina filosuPerslere Kıbrıs yakınlarında Salamin kentioumlnlerinde rastladı Savaş Atinalıların zaferi vePerslerinAkdenizrsquoindoğukesimindenkesinliklekovulmalarıylasonuccedillandı

Greklerin uumlstuumlnluumlğuuml kesindi ve Persler 449yılında tarihteKallias (Pers krallarının başkentiSusarsquoda antlaşmayı imzalayan Atinalı elccedilinina d ı )barışı adıyla bilinen bir barış yapmakzorunda kaldılar Med Savaşlarının sonundaKuumlccediluumlkAsyaEgedeniziveKaradenizrsquoinzenginboumllgeleri Greklere accedilıldı onlar da buralaradoğulu tuumlccarlar yerleştirdiler Bunun sonucuolarak Hellasrsquoın ekonomik siyasal ve kuumlltuumlrelgelişmesi MOuml V yuumlzyılın ikinci yarısındadoruknoktasınaerişti24 Lade Miletos oumlnuumlndeki kuumlccediluumlk ada Soumlkeovasında Şimdi kara iccedilinde kuumlccediluumlk bir tepeolarakkalmıştır(Oumlİ)

YİRMİDOKUZUNCUBOumlLUumlM

HELLASrsquoTAKOumlLECİEKONOMİNİNENYUumlKSEKAŞAMASI

1 MOuml V ve IV yuumlzyıllarda ekonomiHellas ekonomisi V yuumlzyılda en yuumlksekaşamasında bile bir buumltuumlnluumlk oluşturmuyorduBilindiği gibi uumllke ekonomik duumlzenleribakımından birbirlerinden belirgin bir şekildefarklı devletler ve oumlzerk boumllgelerden meydanageliyordu Hellasrsquoın bir boumlluumlmuumlnde ilkel yaşambiccedilimi yuumlruumlrluumlkteydi EpierosAkarniaAitoliaccediloban boumllgelerdi Thesselia Boiotia Lokris

Phokis ve Peloponnesos kentlerinde tarımcılıkbaskındı En oumlnemli tarım boumllgesi uumlrettiğibuğdayın fazlasını ihraccedil edecek durumda olanThesselia idi burada hayvan oumlzellikle atyetiştiriliyordu Orta Hellasrsquota tarımda Boiotiaoumlnde geliyordu Atina pazarının alışılmışsatıcıları Boiotia koumlyluumlleriydi tarlalarınınuumlruumlnlerinibalıkveavhayvanısatıyorlardıAdaHellasrsquoında Euboia topraklarının verimliliğiyleuumlnluumlyduuml

Ccediloban ve tarımcı boumllgeler toplumsal vesiyasal bakımdan geri kalmışlardıThukydidesrsquoin tanıklığına goumlreAkarnialılar veAitolialılar V yuumlzyılda Homeros doumlneminiyaşıyorlardı Her zaman silah taşıyorlar kadınkaccedilırıyorlar ve koumlle kullanmasını bilmiyorlardıBazı boumllgelerde kırsal nuumlfus toprak sahiplerinebağımlıydı ama bu bağımlılık biccedilim olarakilkeldi Bilindiği gibi Spartarsquoda iktidardakisınıfın ndashspartiatlarınndash topraklarını koumlleleşmişilotlar işliyordu Koumlleleşmiş ilotların durumuThesseliarsquonın penestersquolerini Giritrsquoinmnoitersquolerini Argolisrsquoin gymnetersquolerini

andırıyorduTarımcı boumllgelerin tersineAtina Korinthos

AiginaMegaraMiletosvbbirccedilokkentlerdahaMed Savaşlarından oumlnce birer buumlyuumlk ticaret vesanayi merkezleri durumuna gelmişlerdi Genelolarak toprakları tahıl iccedilin pek uygun değildiOumlrneğin Attikarsquoda bağcılık zeytincilik gibibuumlyuumlk emek ve oumlzen gerektiren işleryapılıyordu Buğday yokluğu sanayi uumlruumlnuumlnuumlihraccedil etmek ve yiyecek maddeleri hammaddeve koumlle ithal etmek gereksinimi duyan ve bunedenle zanaatmesleklerineve ticarete youmlnelenccediloksayıdanuumlfusdoğurdu

Gelişmiş kentdevletlerinin meslek vezanaatları V yuumlzyılda ccediloktan gelişmişdurumdaydı Plutarkhos (Perikles 12)duumllgerlerin heykelcilerin bakırcılarınduvarcıların kuyumcuların fildişiişlemecilerinin ressamların ccedilinicilerinoymacıların iplikccedililerin dokumacılarındebbağlarınyolyapıcılarınvbadlarınısayıyorBu listeye fırıncıların şekercilerinayakkabıcıların saraccedilların ve oumlteki mesleklerin

adlarını ekleyebiliriz Atinarsquoda aynı meslekteninsanların oturduğu mahalleler vardı oumlrneğinMelitaişekercilerinmahallesiydiKerameikosiseccediloumlmlekccedililerin mahallesiydi Bazı kentler bazıticaretmallarıyla uumlnluumlyduumllerOumlrneğinAtina veKorinthos metal işlerinde oumlzellikle silahccedilılıktamobilyacılık dokumacılık ve ccediloumlmlekccedililikteuzmandı VIII yuumlzyıldan itibaren ihraccedil iccedilinuumlretilen Korinthos boyalı vazoları Etruriarsquoya(İtalya) kadar ulaşmıştı Korinthos ve Atinarsquodagemiyapımcılığıdagelişmişti

MOuml V yuumlzyılda Atinarsquoda patronların veailelerinin bizzat ccedilalıştığı birccedilok kuumlccediluumlk atoumllyevardı bir ya da iki bazen daha ccedilok koumlleyardımcıdakullanıyorlardı

Zanaatccedilının guumlnluumlk kazancıV yuumlzyılda birdrahmiyiIVyuumlzyıldaikidrahmiyigeccedilmiyorduYoksullar ev adı verilemeyecek kuluumlbelerdeyaşıyorlardı Birkaccedil adım uzunluğundaduvarlarıağaccediltanyadakilkarıştırılmıştaşlardanyapılmıştekgoumlzevler

EskiHellasrsquotazanaathiccedilde saygınbiruğraşsayılmıyordu Ksenophon bu konuda şunları

yazıyor ldquoZanaat adı verilen mesleklerkınanmaktadır ve kentlerde bunların horgoumlruumllmesihiccedilkuşkusuzdoğaldırrdquo (İktisadicirc IV2) sayıları az da olsa uumlretime katılan uumlcretlilerdahadaaşağıgoumlruumlluumlyordu

Med Savaşlarından sonra oumlzellikle MOumlVyuumlzyılda kuumlccediluumlk atoumllyelerin yanı sıra koumlleccedilalıştıranbuumlyuumlkişletmelerortayaccedilıktıBunlarınkurucularının ccediloğumetoikosrsquolardı (meteklerAtinarsquoya yerleşmiş yabancılar) Bu işletmelerinortaya ccedilıkışı Orta Hellasrsquoın ccedilevreye yaptığıihracatın arttığını goumlstermektedirDemosthenesrsquoe babasından 32 silahccedilı koumlleninccedilalıştığı bir atoumllye miras kalmıştı Ayrıcababasınarehinolarakverilmiş iccedilinde20işccedilininccedilalıştığıbiryatak-yorganatoumllyesindensoumlzederHatip Lysiasrsquoın birkaccedil koumllenin ccedilalıştığı birkalkan yapımevi vardı Aynı tuumlrden buumlyuumlk biryapımevini zengin Pasion işletiyordu Bubağlamdauncuların (değirmenciler) fırıncılarınterzi atoumllyelerinin debbağların adlarıanılmaktadır bu tuumlr işletmelerin bazıları lambavemuumlzikaletleriuumlretiyorduvbBunoktadaişin

teknik boumlluumlnuumlşuuml goumlzlemlenmektedir Metalurjiatoumllyelerinde bazıları demiri doumlvuumlyor kimileriişliyor kimileri de su veriyordu Seramikatoumllyelerinde ccediloumlmlekccedililerden başka kaplarabezekler yapan ressamlar da ccedilalışıyorduAmaV ve IV yuumlzyıl Grek sanatları makinekullanmıyordu Ancak en ilkel aletlerbiliniyordu Genel olarak insanın kol guumlcuumlnedayanankaldıraccedilmakaradeğirmentaşıvb

Buumltuumln Hellas ve başka yerlerde ccedilok yaygınolarakccediloumlmleklerigoumlsterebilirizVyuumlzyıldaccedilokdirenccedillisiyahcilauumlzerineccedilizilmişresimleriolanuumlnluuml vazolar yapılıyordu bunların guumlzelliğiguumlnuumlmuumlzdedegoumlzokşayıcıdırPişmiştopraktanyapılan kaplar uumlzerinde bazen ressamın adıatoumllyepatronunundamgası veuumlruumlnuumlnkalitesinigaranti eden ldquoccedilarşı ağasırdquonın damgasıbulunuyordu Bu ldquoamphorardquolardan birininuumlzerindeşuyazıyıokuyoruzldquoEuthymidesbunuoumlylesineiyiyaptıkiEuphroniosaslayapamazrdquo(Euphroniosbirrakibiolmalı)

Yapımevlerindehemkoumllehemdeoumlzguumlrişccedilikullanılırken maden ccedilıkarma işlerinde yalnızca

koumllekolguumlcuumlkullanılıyorduBunatanıkolarakAtina devletinin malı olup bireylere kirayaverilen Attikarsquonın guumlneyindeki uumlnluuml Lavrionmadenlerini goumlsterebiliriz Bunlar 40 metrederinliğe kadar iniyorlardı Bu kuyulardankayalara oyulmuş yatay galerilerle guumlmuumlşmadenlerine gidiliyordu Her galeriyi on ikisaatte bir değiştirilen madenciler kazmaylaaccedilıyorlardıboumlylece24saatccedilalışarakaydaancak10 metre ilerlenebiliyordu Bel ve kuumlrekleccedilıkartılan maden bir sepete konup galerilerdenkuyu ağzına suumlruumlkleniyordu galerilerinyuumlksekliği bir metreyi geccedilmediği iccedilin bu işiccedilocuklar ve yeniyetmeler yapıyordu Madenbuumlyuumlk sepetlerle koumllelerin ccedilalıştırdığı vinccedilleryardımıyla yukarı ccedilıkartılıyor değirmen taşlarıve dibeklerde ufalanıyorduKadın ve ccedilocuklarguumlmuumlşuuml kurşundan ayırmak iccedilin akar sulumermer havuzlardamadeni yıkıyorlardıMadenbuumlyuumlkfırınlardaeritiliyorduBuradan inceuzunccedilıkan kuumllccedileleri ccedilocuk ve yaşlı koumlleler demethalinde bağlayıp katır sırtında Atinarsquoyagoumlnderiyorlardı Preslenerek levha haline

getirilen kurşuna koumlle sahibinin damgasıvuruluyordu Koumlmuumlr ısınma odunu getirmeklavrion madenini goumlndermek iccedilin yoldoumlşenmişti

Zanaatlar ve ticaret birlikte gelişiyorlardı İccedilticaret oumlzellikle anakarada Balkanyarımadasındaki ccedileşitliGrekdevletleri arasındabuumlyuumlk boyutlu değildiYerel ticaret perakendeve pazar ticaretiydi Bu ticareti gezgin satıcılarduumlkkancılar ve koumlyluumller yapıyordu Her kentinbir pazar alanı agorası vardı kentin merkeziolan bu alanın ccedilevresinde kamu yapıları vetapınaklar yer alıyordu Her mal iccedilin ayrı birboumlluumlm vardı Balık peynir şarap ccediloumlmlek vbKoumlle satışı iccedilin oumlzel bir yer vardı Buumlyuumlkkentlerin pazarlarında masalarını(trapeza)25kuran tefeciler(trapezites)vesarraflarher tuumlrluumlmali işler yapıyorlardıHavale para alıp istenenyere goumlnderiyorlar ve oumldemeleri yapıyorlardıvb Faiz yuumlksekti Genellikle 18 ve kuşkuludurumlarda36rsquoyakadaryuumlkseliyordu

Eski Hellasrsquoın buumlyuumlk tuumlccar ve zanaatmerkezleri buğday inşaat ağacı ve el emeği

(koumlle) gereksinimi dolayısıyla deniz dışticaretine katılıyordu Persleri yendikten sonraGrekler Ege Denizi ve Karadenizrsquoe accedilılanboğazlarda tekrar uumlstuumln duruma geccedilmişlerdiPers deniz guumlccedillerinin ezilmesi Perslerin uyruğuveGrek armatoumlrlerin eski rakipleri Fenikelilerindurumunun sarsılması sonucunu doğurdu OrtaHellas ile Kuumlccediluumlk Asyarsquodaki kolonileri ve aynışekilde Doğu Mısır Halkidikya TrakyaMakedonya ve oumlzellikle Karadeniz kıyısıkentleriylekarşılıklıilişkiyenidenkurulduGrekticaret gemileri Buumlyuumlk-Hellasrsquoa (Buumlyuumlk-Yunaneli) Syracusarsquoya doğru yol alıyorCampania Etruria ve batıda daha uzaklaraGalliaİberiakıyılarınaulaşıyordu

OumlrneğinAtinaKaradenizkıyılarındanMısırve Sicilyarsquodan buğday hayvan balık (fuumlmetuzlu kuru salamura) deri kuumlrk yuumlngetiriyorduEtruriarsquodanbronzMısırrsquodanpapiruumlsve ketenli kumaş Doğursquodan halı parfuumlmAfrikarsquodan fildişi ithal ediyordu Kitle halindekoumlleler getirtiliyordu oumlyle ki MOuml V ve IVyuumlzyıllarda demokratik Attikarsquonın başkenti

Hellasrsquoın belli başlı koumlle pazarlarından biriolmuştu

İthal edilen mallara karşılık olarak Atinazeytinyağı bal ballı peksimetmermer kurşunguumlmuumlşmadenieşyadokumaseramikkapihraccedilediyordu Arkeolojik bulgular Atinarsquonın veoumlteki Grek ticaret ve zanaat merkezlerininticaretinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ortaya ccedilıkarmaktadırKhrakov Voronej ve Smolenkrsquoe kadar Grekeşyalarıbulundu

Kuumlccediluumlk iccedil ticaretin tersine toptan dış ticaretbuumlyuumlk kacircrlar (gemi seferi başına 100)sağlıyorduMOumlVyuumlzyıldaAtinarsquonın ticaretitransit ticareti olacak kadar gelişmişti BuğdaygibibazımallaryabancıuumllkeleresatılmakuumlzerePirersquoye (Peiraieus)getiriliyorduBunedenlebirticaret ve zanaat kentinin iyi bakımlı bir limanasahip olması zorunluydu Atinarsquonın en uumlnluumllimanı Pirersquoydi (Atinarsquoya birkaccedil kilometreuzaklıkta) Pire yarımadasında bulunan uumlccedil koyvardı bunların ikisine savaş gemileri demiratıyordu Batıdaki uumlccediluumlncuuml koy yani Pirersquodeticaretlimanı(emporion)bulunuyorduBirbirine

bitişik ambar ve depoların arasında sergiyerlerinin ve borsanın bulunduğudigma (sergi)adı verilen bir bina vardı Pire merkezi velimanın ccedilevresinde uumlccedil sur vardı ve ldquouzunduvarlarrdquola Atinarsquoya bağlanıyordu KorintosEphesos Delos Rodos Syracusa ve başkayerlerdedeiyilimanlarvardı

Uumlretiminccediloğalmasızanaatveticaretleilişkilinuumlfus katmanlarını buumlyuumlttuuml ve guumlccedillendirdiZanaatccedilı memur guumlndelikccedili liman ve ambarişccedilileridenizciişletmepatronlarıtuumlccartefeciBunları birbirinden ayıran ccedilelişkilere karşınhepsinin ortak ccedilıkarları vardı Ticaret vesanayinin gelişmesi Oumlzellikle Atinarsquonın denizguumlcuumlnuumln buumlyuumlmesi oumlteki Grek kentlerine elkonulmasına yardımcı oluyordu Bu fetihlertuumlccarlara yeni pazarlar accedilıyor ve devletinmalisaygınlığını yuumlkseltiyordu oumlzguumlr halk iccedilin bufetihlerfethedileneyaletlerdetoprakeldeetmekpara ve ekmek dağıtılması kamu hizmetlerindeiş ve oumlzellikle donanmada artan insan guumlcuumlgereksinimi anlamına geliyorduNihayet buumltuumlnoumlzguumlr insanların koumllelerin soumlmuumlruumllmesinde ve

direnccedillerininkırılmasındaazccedilokccedilıkarlarıvardıKentin sanatccedilı ve tuumlccar ccedilevreleri youmlnetimin

iccedil ve dış politikasına koumlyluumllerden daha ccedilokbağımlıydılar ve meydana gelen değişiklikleridaha ccedilok hissediyorlardı Bu nedenleCumhuriyeti youmlnetmek Atina gibi buumlyuumlk birkentin halkı iccedilin buumlyuumlk bir oumlnem taşıyorduDağınık yaşayan koumlyluumllerin tersine başkentindar sınırları iccedilinde toplanmış olan ccedilok etkin vepolitika konularında uzmanlaşmış kentlilerbirccedilok kentte kırsal nuumlfusun oumlnuumlne geccediltiler veaşağıyukarıiktidarıelegeccedilirdiler

2 MOuml V ve IV yuumlzyıllarda HellasrsquotakoumllelikVve IVyuumlzyıllarınoumlncuumldevletleriningelişmiş bir koumlleci ekonomileri vardıMOuml IIIyuumlzyıl yazarlarından Athenaios guumlnuumlmuumlzeulaşmamış olan yapıtlardan bazıkentdevletlerinin sahip olduğu koumlle sayılarınailişkin bilgiler derlemiş ldquoKorinthos oumlylesinezengindi ki 640000 koumllesi vardıhellip 117Olimpiyatlarda (MOuml 312) yapılan nuumlfussayımına goumlre Attika nuumlfusu 21000 Atina

yurttaşı 10000 metek ve 400000 koumlledenoluşuyordu AristotelesAiginarsquonın YoumlnetimBiccedilimirsquonde bu Cumhuriyette 470000 koumllebulunduğunu bildirmektedirrdquo (Athenaios VI272b)Guumlnuumlmuumlzbilginleribusayılarıkuşkuylakarşılıyorlar Yapılan karmaşık hesaplamalaroumlrneğin metekler de dahil olmak uumlzere oumlzguumlrinsan sayısının aşağı yukarı koumlle sayısına yakınolduğunu ortaya ccedilıkartıyor bazı bilim adamlarıdakoumllelerindahafazlaolduğukanısındaOumlzguumlrinsanların yalnızca bir boumlluumlmuumlnuumln uumlretici bir işyaptığı ve bunların buumltuumln koumllelere sahipolmadıkları duumlşuumlnuumllecek olursa her oumlzguumlrinsanın bir koumlle sahibi olduğu varsayımı bileMOumlVveIVyuumlzyıllardaAtinaekonomisindekoumllelerinenoumlnemliuumlreticilerolduğuduumlşuumlncesinidoğrulamak iccedilin yeterlidir Koumllelerin ccedilalışmaalanlarının giderek genişlediğini de unutmamakgerek

Buumltuumln koumlleci toplumlarda olduğu gibiHellasrsquota da koumllenin ccedilalışma guumlcuuml bir ticaretmalı değildi ve bu guumlccedil iş verme yoluyla değilekonomiyle ilgisi bulunmayan bir başka

youmlntemle sağlanıyorduYani zorla ve şiddetleKoumlle Greklerin deyimiyle ancak bir ldquovuumlcutrdquo(soma) bir nesne robot tuumlruumlnden basit biruumlretim aracıydıKoumlle aletler ve hayvanlar gibiefendinin mutlak malıydı efendi onu alıpsatabilirhattaoumllduumlrebilirdi

Belli başlı koumlle sağlama kaynağı esiryabancıların ithali korsanlık ve savaştı SuriyeFrigya Lidya ve Asyarsquonın başka boumllgelerininPontos uumllkelerinin (İskitler)Trakya veMısırrsquoınhalkları Grek koumllelerinin buumlyuumlk ccediloğunluğunuoluşturuyorduTutsak ticareti ticaretin en kacircrlıve en oumlnemli dallarından biriydi Khios (Sakızadası)Samos(Sisamadası)veEphesosrsquota(Efes)buumlyuumlk koumlle pazarları vardı bu pazarlardakorsanlardan tuumlmuumlyle tutsak kafileleri satınalınıp kıta Grek devletlerine satılabilirdiTrakyarsquoda koumlleler tuzla trampa ediliyorduDurmadanbirbiriyleccedilarpışanTrakyakentlerindebu takas iccedilin her zaman tutsak bulunurduTrakyarsquoda tek tek de koumlle satın alınabilirdiHerodotos Trakyalılarrsquoın ldquoccedilocuklarını yabancıuumllkelere satmak geleneği olduğurdquonu soumlyluumlyor

Polybios Pontos uumllkeleriyle ilgili olarakldquogerekli şeyler arasında hayvan ve uumlstuumlnnitelikli koumllelerin ccediloğunu sağlıyorlarrdquodemektedir (IV 38 4) Koumlle ccedilocukları vebulunan ccedilocuklar da koumlle oluyorlardı Bunundışında buumltuumln Hellasrsquota ana-babaların kendiccedilocuklarınısatmalarınaizinverenbirgoumlrenekdevardı Atinarsquoda bu yola bir tek durumdabaşvuruluyordu Bir baba baştan ccedilıkmış kızınısatabilirdi Koumllelik borcunu oumldeyemeyenborccedilluları da kapsıyordu Atinarsquoda borccedil iccedilinkoumllelik Solon doumlneminde kaldırılmıştı amaHellasrsquoın başka boumllgelerinde devam ediyorduNihayet koumllelik mahkemelerce de ceza olarakverilebiliyorduLykiarsquoda(KuumlccediluumlkAsya)hırsızlıkiccedilin Atinarsquoda yurttaşlık hakkını yitirmedurumlarındabucezauygulanıyordu

Koumllelerin fiyatı değişkendiAğır iş yapmayıbeceremeyenler 2 ya da 2 buccediluk mana (parabirimi) herhangi birmeslek yapabilen koumlle 3-4mana ediyordu Luumlks koumlleler ya da ldquozevkrdquohizmetkacircrlarının değeri 10 15 30 mana idiBelgelerin aktardığına goumlre bir kacirchya koumlle 40

manaediyorduKoumllelerin emeğinden buumlyuumlk oumllccediluumlde zanaat

işyerlerinde madenlerde ve taş ocaklarındayararlanılıyordu Bazen efendileri bunları kendihesaplarına atoumllye accedilmakla goumlrevlendiriyorduOumldenti oumldeyen koumllenin buyruğunda ccedilalışankoumlleleri vardı bunların yasal sahibi olmasa bilebunları buyruğunda ccedilalıştırabiliyordu Bazıdurumlarda oumldenti oumldeyen koumlle başta oumlzguumlrzanaatccedilılar olmak uumlzere oumlzel kişilerin yanındaişccedili olarak ccedilalışabiliyorlardı bu durumdauumlcretlerinin bir boumlluumlmuumlnuuml efendilerineveriyorlardı Bazen muumllk sahipleri 300-1000kişilik koumlle topluluğunu satın alıp belli bir suumlreiccedilin başkalarına kiralıyorlardı Lavrionmadenlerinin kol guumlcuuml bu youmlntemlesağlanıyordu

Koumllelerin tarımda kullanılması da yaygın birolguydu Buumlyuumlk muumllk sahipleri hatta zenginkoumlyluumller ccediliftliklerinde ccedilalıştırmak uumlzere koumllesatınalıyorlardı

Koumllelergenelolarakhizmetccediliveuşakolarakkullanılıyorlardı Hali vakti yerinde bir ailenin

beş-altı koumllesi vardı Geliri daha duumlşuumlk olanlarbir koumlleyle yetiniyorlardı Kendi fırını kendideğirmeni kendi dokuma tezgacirchı kendizanaatccedilıları olan bir zengin ailenin ccedilalışmaduumlzeni kapalı bir duumlnyaydı Oumldenti oumldeyenzanaatccedilılar efendi ccedilağırır ccedilağırmaz eve gelipccedilalışmakzorundaydılar

Devlet koumlleleri ayrı bir takımoluşturuyorlardı Attikarsquoda devlet oumlrguumltlerindeccedilalışan İskit koumlleler (1000 erkek) vardıHaberciler muhasebeciler yazıcılar darphaneişccedilileri devlet koumllesiydiler Bunların buumlyuumlk biroumlzguumlrluumlkleri ve bazen de belli bir saygınlıklarıvardı

Yasa koumlleyi bir ldquokişirdquo saymıyordu Olurolmaz hırpalanmak bir yana en kuumlccediluumlk hata yada efendinin tersliği yuumlzuumlnden işkencegoumlruumlyordu Koumlleye katı davranmak bir kuraldıldquoKoumlleye soumlylenen her soumlz bir buyruksayılmalıdırrdquo diyor Platon ldquoOumlzellikle kadın yadaerkekhiccedilbirkoumlleyleşakalaşmamalırdquo

Koumllelerin oumlzellikle ccedilok olduğu devletlerdeayaklanmakorkusuldquokonuşanaraccedilrdquosahiplerinin

keyficirc hareketlerini engelliyordu OumlrneğinAtinarsquoda bir koumllenin oumllduumlruumllmesi bir succedil olarakceza goumlruumlyordu Efendisi tarafından hırpalananbir koumlle ldquosığınma hakkırdquondan yararlanabilirTheseusrsquoun sunağının yanına ya daEumenidlertapınağına sığınabilirdi Boumlyle bir durumdagelenek gereği başka birine satılıyordu Koumllezorla goumltuumlruumllemezdi ama accedillık ve ateş yoluylasığındığıyerdenccedilıkmayazorlanabilirdiKoumlleninyazgısı şikacircyetlerinin haklı olup olmadığınakararverecekolanrahibebağlıydı

3 Koumllelerin muumlcadelesinin başkagoumlruumlnuumlmleri Buumltuumln bunlar doğal olarak ccediletinbir sınıf muumlcadelesine yol accedilıyordu ldquoOumlzguumlrinsan ile koumlle soylu yurttaş (patrisyen) ile halkadamı (plebiyen) derebeyi (baron) ile toprakkoumllesi(serf)loncauumlyesiustaileloncaişccedilisiteksoumlzcuumlkle ezen ile ezilen suumlrekli karşıtlıkdurumunda kimi zaman gizli kimi zaman accedilıkbirmuumlcadele suumlrduumlrmuumlşlerdirhelliprdquodiyorMarxveEngels Koumllelerin efendilerine karşı yaygınkapalı muumlcadele biccedilimi efendilerin ldquotembellikrdquo

olarak tanımladıkları youmlntemdi Homeros bukonudaduumlşuumlncesinişoumlyleaccedilıklıyor

ldquoUşakların huyudur efendileri bir yeregidince ya da zayıf duumlşmuumlş soumlzuumlnuumldinletemez olmuşsa gevşerler işlerinigoumlrmekakıllarınagelmezrdquo

(OdysseiaXVIIBoumlluumlm320-321)

Ve İlkccedilağ yazarları koumlleleri nasıldavranılması gerektiğine değindikleri zamantembelliklerine karşı alınacak oumlnlemleribelirtirler

Muumlcadelenin bir başka biccedilimi de kaccedilmaydıBuyoumlnteminnedenliyaygınolduğunuanlamakiccedilin mesleği kaccedilak koumlleleri aramak olanuzmanların bulunduğunu bilmek yeter Bununbir başka tanığı da koumllelerin oumlzguumlr insanlardanayırt edilmelerini sağlayan ve kaccedilmalarınıguumlccedilleştiren damgalar ve gerdanlıklardı Kaccedilakkoumllelerin aranması ve bulunması yetkililerinişiydi kaccedilak koumlleyi geri getirene bir oumlduumll

veriliyordu Koumlleler tek tek ya da toplu olarakkaccedilıyorlardı Savaş sırasında devletinzayıflamasından yararlanıyor ve toplu haldekaccedilarak kendilerini ezenlerden oumlccedil alıyorlardıAtinalılar 425 yılında Messeniarsquodaki Pylosrsquoualırlarken ldquoilotları (Spartalı ldquohelotlarrdquo)kaccedilıyorlardı diye aktarıyor Thukydidesayaklanmanın buumltuumln boumllgeye yayılmasındankorkuluyordu bu nedenle ccedilok kaygılıydılarrdquo(IV 41 3) 413 yılında AttikarsquodakiDekeleiarsquonın Spartalılar tarafından alınışısırasındaldquoccediloğuzanaatccedilıolanyirmibindenfazlakoumllenin kaccediltığını goumlrduumllerrdquo (Thukydides VII275)

Koumllelerin zorbalara karşı en son muumlcadelebiccedilimi ayaklanmaydı MOuml V ve IVyuumlzyıllarda koumllelerin ayaklanmaları Hellasrsquotakendiliğindenlik oumlzelliği kazandıAsiler koumlleciduumlzeni ortadan kaldırıp yerine bir başka duumlzengetirmeyi duumlşuumlnmeksizin yalnızca kendilerinioumlzguumlrleştirmeyiamaccedillıyorlardı

Hellasrsquota koumlle ayaklanmalarından eneskilerinden biri ve soumlz konusu doumlnemin ilk

ayaklanması 494 yılında Argosrsquota oldu Buayaklanmayı Herodotosrsquotan oumlğrenmekteyiz (VI83) Spartiatlar Argosluların uumlzerine saldırıpccediloğunu kılıccediltan geccedilirdiler ldquoArgos kentinegelince erkekler oumlylesine azalmıştı ki koumllelerbuumltuumln devlet youmlnetimini ellerine geccedilirdileryargıccedillıkları işgal ettiler ve kenti youmlnetmeyebaşladılar Bu durum oumllduumlruumllen yurttaşlarınoğullarınınerkekyaşınagelmesinekadarsuumlrduumlOzamanArgosyoumlnetiminitekrarbunlarellerinegeccedilirdiler ve koumlleleri kovdular bunun uumlzerinekovulan koumlleler Tirynsrsquoi silah guumlcuumlyle elegeccedilirdiler İki taraf bir suumlre iyi geccedilindiler amabir guumln koumllelerin yanına Arkadiarsquonın PhigaliakentindenKleandros adında bir kacirchin geldi buadam koumlleleri efendilerine saldırmaları iccedilinkandırdı Bunu uzun suumlren bir savaş izledi vesonunda Argoslular epeyce uğraştıktan sonrabaşarıyaulaşabildilerrdquoHerodotoshiccedilkuşkusuzkonumları bakımından Sparta helotlarınabenzeyen Argos ldquogymnetesrdquolerinden soumlzetmektedir

464 yılında Sparta veMessenia helotlarının

buumlyuumlk bir ayaklanması oldu Plutarkhosrsquoa goumlreSpartarsquoda ldquoArkhidamosrsquoun huumlkuumlmdarlığınındoumlrduumlncuumlyılındardquobiryersarsıntısıolduKenttekarışıklıklar ccedilıktı ldquoİccedilinde bulundukları tehlikeliduruma bakıp olacakları oumlnceden tahmin edenArkhidamon yurttaşların silahlanıp ccedilevresindetoplanmalarını sağlamak amacıyla sankiduumlşman gelip kentin kapılarına dayanmış gibisilah başı işareti verdirdihellip Helotlar yersarsıntısındankaccedilmışolanSpartiatlarıtepelemekiccedilin koumlylerinden harekete geccediltiler amakarşılarında savaş duumlzenine girmiş olan orduyugoumlruumlncekendilerinekucakaccedilankomşukentlereccedilekildiler Spartiatlara saldıran Messeniarsquolılarındesteğinde Lakedaimonrsquoa (Sparta) karşı accedilıksavaşabaşladılarrdquo(PlutarkhosKimonXXI)OnyılsuumlrenMesseniaSavaşıboumlylebaşladı

Koumlleler ccediloğu zaman oumlzguumlr nuumlfusun ccedileşitlikatmanları arasındakimuumlcadeleye katılıyorlardıbazen bu sayede azat olup oumlzguumlrluumlklerinekavuşabiliyorlardı 427 yılında Kerkyraadasında oligarşi yandaşlarıyla demokratlarıkarşı karşıya getiren savaş sırasında ldquoher iki

taraf da oumlzguumlrluumlk vaadi ile koumllelere habersaldılar Bunların ccediloğu halka katıldırdquo(ThukydidesIII73)

4 Grek ekonomisinin gelişmesindekoumlleciliğin etkisi Burjuva bilimi İlkccedilağrsquoınekonomi hayatını değişik biccedilimlerde ama herzaman yanlış bir biccedilimde tanımlar Birbirinekarşı iki goumlruumlşuuml K Buumlcher ile Ed Meyerrsquoingoumlruumlşleriniaktaralım

Buumlcherrsquoe goumlre Avrupa uluslarının ekonomiyaşamı uumlccedil ardışık evreden geccedilmiştir Birincievre uumlretilen uumlruumlnlerin uumlretildikleri yerdetuumlketildiği doğal kapalı ekonomi ya da İlkccedilağldquoevrdquoekonomisidirticaretegereksinimiolmayanmuumlbadelesizbirekonomidirbuBuevredetemeluumlreticiler koumllelerdir İkinci evre Ortaccedilağrsquoınldquokentrdquo ekonomisidir Bu evrede de ticaretyoktur uumlruumln doğrudan doğruya uumlreticidentuumlketiciye oumlzguumlr zanaatccedilıdan muumlşteriye giderUumlccediluumlncuuml evre modern ldquoulusalrdquo ekonomievresidir bu evrede uumlruumlnler tuumlketiciyeulaşıncaya kadar ccedileşitli oumlrguumltlerden geccedilerler

ldquouumlruumlnlerin suumlruumlmuuml evresirdquo gelişmiş ticaret veuumlcretliemeğedayalıbuumlyuumlkuumlretimevresidir

İlkccedilağ ekonomisinin bu basite indirgenenoumlzelliği Hellasrsquoın gelişmiş boumllgelerinin sanayive ticaret hayatına ilişkin bilgilerimizleccedilelişmektedir Buumlcherrsquoin youmlntemsel yanlışıoumlnemsiz bir etken (faktoumlr) olan ticareti oumllccediluumlt(kriter) almasından kaynaklanmaktadır oysadeğişik uumlretim biccedilimlerinden ve bunlara uygunduumlşenuumlretimilişkilerindenyolaccedilıkmakgerekir

MeyerrsquoinkuramıbaşkadıramaodayanlıştırMeyer İlkccedilağ ekonomisinin gelişim duumlzeyiniabartır ve onu ccedilağcıllaştırır Ona goumlre İlkccedilağtarihinin başlangıccedil evresi bir feodal doumlnemdirbir ldquoAntik Ortaccedilağrdquodır İkinci evre iccedilinBuumlcherrsquoin tersine Meyer ekonomileri gelişmişdevletleri oumln plana getirir İlkccedilağ ekonomisinindoruknoktasınıXVIIIyuumlzyılBatıAvruparsquosınınuumlcretli emek sistemine benzetir ve ldquoİlkccedilağkapitalizmirdquondensoumlzederMeyerkoumllelerin soumlzkonusudoumlneminuumlretimindekiroluumlnuumlngenelliklesanıldığındanccedilokdahakuumlccediluumlkolduğunuccediluumlnkuumlkoumlle işccedililerin yanı sıra oumlzguumlr halktan buumlyuumlk

oumllccediluumldeişccedilibulunduğunukanıtlarBu anlayış tamamen yanlıştır Grek

toplumunun gelişim suumlrecinin başlangıcındafeodal ilişkiler bulunmadığını biliyoruzİlkccedilağrsquoın ekonomik doruğunda ise kaynaktanyoksun koumlyluumller ve zanaatccedilılar işccediliyedoumlnuumlşmemişlerdi rastlantı kazanccedilla devletparaziti olarak yaşayan yoksul durumunagelmişlerdi Bu nedenle İlkccedilağ ekonomisinindoruknoktasındauumlcretlilerinoumlnemlibirroluumlnuumlnolması soumlz konusu olamaz Egemen olan koumlleemeğiydivesayılarıgiderekartıyordu

MOuml V ve IV yuumlzyılda bazı Grekdevletlerininkoumlleciekonomilerioldukccedilayuumlksekbir duumlzeye erişmişti ve bu hiccedil kuşkusuz ilericibir olguydu Engels bu durumla ilgili olarakşunları yazıyor ldquohellipne kadar ccedilelişkili ne kadaraykırı goumlruumlnuumlrse goumlruumlnsuumln koumlleliğin ortayaccedilıkışı o zamanın koşullarında buumlyuumlk birilerlemedir demek zorundayızrdquo ldquoİşin tarım ilesanayiarasındadahagenişoumllccediluumldeboumlluumlnmesiniboumlylelikle de eski duumlnyanın yani Hellenizminen yuumlksek aşamasına erişmesi yalnızca koumllelik

sayesindemuumlmkuumlnoldurdquo26Bununla birlikte zorunlu ccedilalışmaya dayalı

koumlleci duumlzen teknik durgunluğa yargılıydı Buolgunun nedeni Marxrsquoın dediği gibi koumllenindurumundanilerigelmektedirKoumlleldquohayvanlarave iş aletlerine onların kendisine eşitolmadıklarını kendisinin bir insan olduğunuhissettirmek ister Bu keyfi yaşamak iccedilin deonlaraconamore koumltuumldavranırBunedenleensağlam ve en ağır iş aletlerini kullanmakzorunluluğu buuumlretimbiccedilimindekabul edilmişbir ekonomik ilkedir ccediluumlnkuuml bu aletlerinkabalıkları ve ağırlıkları onların bozulmalarınıdaha guumlccedilleştirirrdquo27 Tekniğin ilkel ve bununsonucuolarak emeğinuumlretkenliğinin ccedilokduumlşuumlkolması nedeniyle toplumun mamul uumlruumlne olanartan gereksinimini karşılamak iccedilin bir tekolanak vardır Toplumun gereksinimlerioranında koumlle sayısını artırmak İşccedili ordusununsuumlrekli buumlyuumlmesi ekonomiyle ilgisi olmayanzorlayıcı oumlnlemle yani savaşla ve her tuumlrluumlşiddet youmlntemiyle oumlzguumlr insanların onur kırıcı

bulduğukolişindenkaccedilınmasınedeniyleİlkccedilağuumlretiminin gelişmesinin vazgeccedililmez birkoşuluydu ldquoKoumlleliğin uumlretimin egemen biccedilimiolduğu yerde ccedilalışma (iş) bir koumlle etkinliğioumlzguumlr insan iccedilin onur kırıcı bir şey durumunagelirrdquo28 Bunun sonucu olarak koumlleci uumlretimbiccedilimi uumlretim guumlccedillerinin gelişimi sonundatıkandı ve İlkccedilağ toplumu suumlrekli bir bunalımagirdi25ModernYunancarsquodaldquoBankardquo(Oumlİ)26 F EngelsAnti-Duumlhring II partie chap IVp213

27KMarxLeCapitallivreItomeIp19628FEngelsNaturdialektik1925p86

OTUZUNCUBOumlLUumlM

PERSLERrsquoEKARŞIKAZANILANZAFERDENSONRAHELLASrsquoTA

DEMOKRATİKHAREKETİNGELİŞMESİ

1 Muzaffer Hellas Med Savaşları halkyığınlarında buumlyuumlk bir coşkuya yol accedilmıştıBunun ilginccedil bir oumlrneği şudur KserksesrsquoinistilasındansonraAtinatambiryıkıntıyığınıydıKentin surlarını yeniden yapmak gerekiyorduYaşlıgenccedilbuumltuumlnAtinalılarccedilalışmalarakatıldılarve bir ay iccedilinde surları yaptılar 9 kilometreuzunluğunda 35 metre yuumlksekliğinde ve 6

metre kalınlığındaki surlar ccedilok kısa bir suumlreiccedilinde eksiksiz yapıldılar Yapı harcıkullanılmıyordu Taşlar oumlylesine oumlzenleoumlylesine hesaplı yontulmuşlardı ki birbirlerineyapışıkizlenimiuyandırıyorlardı

Kitlelerin artan etkinliğinden dolayı Medsavaşları doumlnemi bazı kentlerde iccedil politikmuumlcadele ile belirginlik kazandı ccediluumlnkuuml savaşkoumlleci sınıfın değişik katmanları arasındakiccedilelişkiyi yoğunlaştırdı Attikarsquoda BoiotiarsquodaSpartarsquoda Peloponnesosrsquoun oumlteki devletlerindeSyracusaOlbiaPontosHerakleiarsquosı(ZonguldakEreğlisi)Grekkolonilerindekipolitikmuumlcadeleyişiddetlendirdi

Boiotiarsquoda iktidar doğuştan soylu sınıftansoylu sınıftan olmayan toprak sahiplerinin vezengin hayvancıların eline geccedilti Plataia Savaşıgalibi Spartalı Pausanias komutasında Grekmuumlttefik birliklerinin Perslerin yandaşı Boiotiaaristokratlarına karşı bir cezalandırma seferiaccedilmasıhuumlkuumlmetdarbesinihızlandırdıThebairsquoyikuşatan Pausanias hain aristokratların kendisineteslimedilmeleriniistedivehepsinioumllduumlrttuuml

Kral Pleacuteistonaxrsquoın kuumlccediluumlkluumlğuuml doumlnemindeSparta naibi olan Pausanias ephorosrsquoların(devletdenetccedilileri)youmlnettiğitutucukesimekarşıegemen sınıftaki muhalefetin başına geccediltiMuhalefet ephorosrsquoların uumlstuumlnluumlğuumlne sonvermekHellasrsquotaSpartaegemenliğikurmakiccedilindaha saldırgan bir dış politika izlemekperiokikosların ve helotların bir boumlluumlmuumlnuuml dekatarak yurttaşlık haklarından yararlananyurttaşların sayısını artırmak istiyordu Butasarısını gerccedilekleştirmek iccedilin PausaniasPerslereguumlveniyorduThukydidesrsquoin tanıklığınagoumlre ldquoonlara (helotlara) kendisiyle birlikteayaklanırlarsa ve kendisini desteklerlerseoumlzguumlrluumlk ve kentin yurttaşlığını sağlayacağınadair soumlz verdirdquo (I 132 4) Ephoroslar bugirişime son verdiler Pers severlikle succedillananPausaniasidamedildiBirsuumlresonra464yılınadoğru helotlar ayaklandılar (daha oumlncedeğinilenuumlccediluumlncuumlMesseniaSavaşı)

Lakoniarsquonın sınırdaşı Argosrsquota savaşlardansonra meydana gelen gelişmeler demokratlarınzaferi ve demokratik youmlnetimin kurulmasıyla

sonuccedillandıEylemkolonilerdekiGrekkentlerineyayıldı Syracusarsquoda MOuml 460 yılına doğrutiranlarduumlştuumlve50yılsuumlrecekdemokratikrejimkuruldu Pontos Herakleairsquosında (ZonguldakEreğlisi) ve Karadeniz kıyısındaki oumlteki Grekkentlerinde aristokratların youmlnetiminin yerinedemokratikbirhuumlkuumlmetgeccedilti

2470-460yıllarıarasındaAtinarsquodasiyasalmuumlcadele Demokrasinin genişlediği ve uumlstuumlnbir duumlzeye eriştiğiAtina tarihi (MOumlV yuumlzyıl)koumlleci demokrasi iccedilin yapılan başarılımuumlcadelenin en guumlzel oumlrneğini sunarAtinarsquodakoumlleci sınıfın iccedilinde iki topluluk ya da iki partimuumlcadele etmekteydi Tutucu tarım partisi vedemokratikpartiyadadenizpartisi

Koumlyluumllerin ve kuumlccediluumlk toprak sahiplerininccediloğunluğunuoluşturduğututucutarımpartisininoumlnderleri soylu koumlkenli buumlyuumlk topraksahipleriydi Salamin Savaşından oumlnce denizdeve karada yeni bir savaşa hazırlanan Perslerekarşıduumlzenlenecek savunmanınbiccedilimine ilişkinolarak bu iki parti arasında amansız bir

muumlcadele olduğunu biliyoruz Tarım partisininşefi Aristeidesostrakismosrsquoa (suumlrguumln)ccedilarptırılmıştı Oumlnce Ksanthipposrsquoun daha sonraThemistoklesrsquoin youmlnettiği denizcilik ccedilevreleriaskericircbakımdanhaklıccedilıkankendiprogramlarınıgerccedilekleştirmişlerdi Ama Attikarsquonın kırsalboumllgeleriyakılıpyıkılmıştıBunedenlesavaştademokratların politikaları halk yığınlarınınhoşnutsuzluğuna neden oldu eski zamanlaraldquobabaların geleneklerirdquone yani buğdayınzenginliğin oumllccediluumltuuml olduğu Solon doumlnemine geridoumlnuumllmek isteniyordu Lakonia severlik tarımpartisinin ideologlarının belirgin niteliğiydiYurttaşları topraktan geccedilindiği iccedilin Spartarsquoyıoumlrnek uumllke olarak goumlsteriyorlardı Spartarsquonınsiyasal duumlzeni kusursuz kabul ediliyordudemokratik devletlerin tersine iktidardoğuşlarından itibaren devlet adamı olmak iccedilinyetiştirilmişolansoylularınelindeydi

Demokratik partiyi ya da Deniz partisinituumlccarlar ihracatccedilılar armatoumlrler tersanesahipleri işyeri patronları youmlnetiyordu Partininyandaşlarınınccediloğunluğuzanaatccedilılardanyoksul

kentlilerden ccediloğunluğu Pirersquode oturan vedenizcilikle uğraşan emekccedililerden (tayfakuumlrekccedilihamaltersaneişccedilileri limangoumlrevlilerive politik rakiplerinin dedikleri gibi ldquolimanserserilerirdquo)oluşuyordu

Demokratik partinin iki sloganı vardıİsonomia veİsegoria İsonomia yurttaşlıkhaklarında eşitlik (muumllklerin youmlnetiminde vemirasta eşit hak vb) İsegoria politik haklardaeşitlik (aktifvepasifoylamalardaeşitoyhakkı)anlamınageliyorduDemokratlarındışpolitikasısaldırgandı ticaret ve sanayinin gelişmesiniGrekguumlcuumlnuumlnartmasınıyabancı topraklarınvelimanların ele geccedilirilmesini kolonilerin veguumlvenlik kolonilerinin kurulmasınıgerektiriyordu Sparta ile Atina arasındakiduumlşmanlık ve Hellasrsquoa egemen olmak iccedilinyaptıkları hazırlıklar bu doumlneme damgasınıvurdu Demokratlar Spartarsquonın ccedilevresindetoplanan aristokratlar koalisyonuna karşı olandevletleribirleştirmeyeccedilalıştılar

Tarımcı ve denizci partiler arasındakimuumlcadele ldquoelli yılrdquo adı verilen doumlnemde

(Kserksesrsquoin istilası ndashMOuml 480ndash ilePeloponnesos Savaşının başlangıcı ndashMOuml 431ndasharasındakidoumlnem)iyiceşiddetlendi

Demokratik partinin şefi Themistokles 490yıllarının sonundan 470 yıllarının başına kadarAtinarsquoda ağır basan bir rol oynadı Kişiliğiyoumlnettiği yeni işadamları iccedilin bile kendineoumlzguumlyduumlSoylubirailedengelmemesineiyibireğitimgoumlrmemişolmasınakarşınyalnızcakendiyeteneğiyle yuumlkselmişti Thukydides herduruma bir ccedilıkar yol bulma yeteneğine işaretetmektedir ldquoThemistokles doğanın guumlcuumlnuuml ccedilokccedilarpıcı bir biccedilimde kanıtladıhellip duumlşuumlncesinihazırlamaksızın kararını ne oumlnce ne sonradeğiştirmeksizin bir kavrayış guumlcuuml sayesindebir anlık duumlşuumlnme iccedilinde bulunulan durumlailgilikesinbirkararavarmasınayetiyordurdquodiyeyazıyorThukydides(I138)

Themistoklesrsquoin rakibi politikayaAristeidesrsquoin soktuğu Tarım partisinin şefiKimon Atina soylu sınıfındandı Marathongalibi Miltiadesrsquoin oğlu ana tarafından daTrakya Kralı Olorosrsquoun torunuydu Zengin

aristokrat demokrasi duumlşmanı ve Lakoniahayranı olarak sadece eylemleriyle değilccedilevirdiğidolaplarladauumlnkazandıldquoEvinibuumltuumlnhemşerileri iccedilin BeşyuumlzlerMeclisi binası halinegetirmiştihelliprdquo (PlutarkhosKimon XII) Evindeherkese ziyafetler ccedilekiyordu Herkes dilediğimeyveyi alabilsin diye evinin ccedilevresindekiduvarları yıktırmıştı Oumlnemli bir politikacı vekusursuzbirbaşkandı

470 yılına doğru Atina tutucu tarım partisiuumlstuumln geldi ve demokratların başkanıThemistokles ostrakismosrsquoa ccedilarptırıldı (471)Duumlşmanları suumlrguumlnde de peşini bırakmadılar veonu ldquomedizmrdquole (Pers dostluğu) succedilladılarAtina mahkemesi onu yasadışı ilan ettiThemistoklesPerskralınınyanınagittivebirkaccedilyılsonraoumllduuml

Atinarsquonın youmlnetim biccediliminde resmen hiccedilbirdeğişiklik olmamıştı ama Aerios Pagosrsquoun(YaşlılarMeclisi)oumlnemigerccedilekteoumlnemliorandaartmıştıHalkMeclisirsquoninkararınıyasalaraaykırısayması durumunda bu eski kuruluşun kararıveto etme hakkı vardı Aerios Pagos ayrıca

yurttaşların haklarına goumlz kulak oluyor vehizmet kusurlarını yargılıyordu 460 yıllarındaAtinarsquonın başına Kimon geccedilti Eurymedon(Koumlpruuml ırmağı) Savaşında Greklere Kimonrsquounkomuta ettiğini daha oumlnce belirtmiştik Buzaferden sonra askericirc girişimlere yedi yıl araverildi(461rsquoekadar)

60rsquolı yılların sonunda Demokratik partioumlylesine etkin bir duruma geldi ki Kimonrsquounyandaşları iktidarı ona bırakmak zorunda kaldıKimonrsquoun duumlşuumlşuumlnuumln doğrudan nedeni 464yılında asi helotlara karşı Spartarsquoya yardımgoumlnderilmesini Ekklesiarsquoya (Halk Meclisi)oumlnermesiydi Halk Meclisirsquonin karşı ccedilıkmasınakarşın Messeniarsquoya cezalandırma birliğigoumlnderildi Spartalılar haberi guumlvensizliklekarşıladılar ve kendilerine yardım edecek yerdehelotları desteklemelerinden korkarak Atinalıhoplitleri (ağır silahlı piyadeler) kovdular BuolayAtinarsquonın kızmasına neden oldu StrategosKimon goumlrevinden alındı ve ostrakismosrsquoaccedilarptırıldı

3 Ephialtesrsquoin reformları 60rsquolı yıllarınsonuna doğru en koumlktenci demokratlar tekrariktidara geccediltiler Başroluuml ldquodenizci serserilerrdquoinlideri Ephialtes oynamaya başladı Bu adamınccedilalışmalarıgenelliklegerccedilekdeğerleriverilerekdeğerlendirilmemiştirYuumlksekniteliklibuldquoaşırırdquodemokrat insanın yaşamını hiccedilbir yurttaşıyazmadığı iccedilin onunla ilgili olarak pek az şeybiliyoruzGoumlccedilmuumlşbiraristokratailedengelenveSophonidesrsquoinoğluolanEphialtesldquodevletebağlıolduğukadarnamuslurdquobir insandı (AristotelesAtina Anayasası 25 1) Serveti bakımındantoplumunaltkatmanlarınayakınolanEphialteskendisinibir savunucu (ldquodemosrsquounprostatesrsquoirdquo)olarak kabul eden yoksulların dostuydu Onungoumlzuumlnde halk (yurttaşların aşağı katmanları)devletin gerccedilek efendisiydi Demokrasiduumlşmanlarıondannefretediyorveldquoağzınakadardolu saf oumlzguumlrluumlk kadehini halk yığınınasunmak ve onu sarhoş etmekrdquole (Platon)succedilluyorlardı Halkın parasının har vurupharman savrulmasına ccedilalınmasına karşıamansızcamuumlcadele etti 462 yılında ihtilas ve

zimmetine para geccedilirmekten sanık memurlarakarşı birccedilokdavalar accediltırdıKamuoyunuAreiosPagosrsquoun yeniden duumlzenlenmesi duumlşuumlncesinehazırlayarak bu kuruluşun uumlyelerini bilebağışlamadıEphialtesrsquoinyoumlnettiğiHalkMeclisiEkklesiarsquonın ccedilıkardığı yasaları veto etmekhakkını Areios Pagosrsquoun elinden aldı AyrıcaAreios Pagosrsquoun ruumlşvet succedillularınıcezalandırmakyetkisi kaldırıldı bu işlerin tuumlmuumlBeşyuumlzler Meclisirsquone ve Helieiarsquoya (juumlrili halkmahkemesi) verildi Boumlylece her duumlzeydenmemurların işlemleri halkın denetimine alındıSadece cinayet ve dinsel succedilların yargılanmasıAreiosPagosrsquoabırakıldı

Hiccedil kuşkusuz bu doumlnemde anayasanınkorunmasıyladaHelieiagoumlrevlendirildiHerkesant iccedilerekHalkMeclisirsquonde incelenen oumlnerininyasayaaykırıolduğunu ileri suumlrebilirdiBundansonra iş Helieiarsquoya geliyordu Mahkeme karşıccedilıkankişiyihaklıbulursayasayıoumlnerenlerparacezasına ve olağanuumlstuuml durumlarda oumlluumlmcezasına ccedilarptırılıyordu Karşı ccedilıkanın haklıccedilıkmaması durumunda kendisi para cezası

oumlduumlyorduBukurumaldquographosparanomosrdquoadıveriliyorduYasanınccediliğnenmesinekarşı şikacircyetyadayasayıccediliğneyenlerisuccedillama

Graphos paranomos demokrasiduumlşmanlarının anayasayı değiştirmelerine engeloldu Yasal koruma graphos paranomosrsquounsuumlrekliliğinisağladı

Ephialtesrsquoin reformları demokratik hareketingelişmesinekatkıdabulunduHalkMeclisidahasıktoplanıyorduBeşyuumlzlerMeclisiccedilalışmalarınıikikatınaccedilıkardıEphialteshiccedilkuşkusuzbuumlyuumlktoplumsal reformlar tasarlıyordu ama bunlarıgerccedilekleştirmeyezamanıolmadıSoylularondannefretediyorlardı461yılındageceleyinalccedilakccedilaoumllduumlruumllduuml Katiller bulunamadı Bunların onunpolitikkurbanlarıyadaonlarınkoumltuumlluumlkortaklarıolduklarınıduumlşuumlnmekgerekir

OTUZBİRİNCİBOumlLUumlM

PERİKLESrsquoİNYOumlNETİMİ

1 Atinarsquonın deniz imparatorluğuEphialtesrsquoin oumllduumlruumllmesinden sonra demokratikpartionuntilmiziveccedilalışmaarkadaşıPeriklesrsquoinyoumlnetiminde iktidarda kaldı Parti on beş yılboyunca temelde emperyalist bir politika izlediBu suumlre Atina devletinin bir denizimparatorluğu olmak ve Hellasrsquoın egemenliğinisağlamakiccedilinoumltekiGrekdevletleriyle(oumlzelliklePeloponnesos Birliği) ve Perslerle sonu gelmezsavaşlara giriştiği bir doumlnemdir Ephialtesrsquoinoumlluumlmuumlnden sonra Atina demokrasisinin bellibaşlı desteği artık aşağı halk katmanı değil

zenginortasısınıfkatmanlarınıntemsilcileriydiAtina ile Korinthos arasındaki ticari rekabet

Peloponnesos Savaşının ccedilıkmasına neden olduAtinalılar Korinthos devletine batının denizyollarını accedilan aynı isimli koumlrfezin kıyılarınayerleştiler (Lokrisrsquoin Naupaktos kentininalınması ve bu boumllgeye Messenialılarınyerleşmesi) Ayrıca 460 yılında PeloponnesosBirliğinden ayrılıp Atinarsquonın yanına geccedilenMegarakentinebirgarnizonyerleştirdilerAtinagarnizonu Korinthosrsquou kuzeyden tehdit etmeyebaşladı

459-445 yılları arasında aralıklarla suumlrensavaşı Korinthoslular başlattılar Korinthoslularbaşarısızlığa uğradıkları iccedilin Sparta kavgayakarıştıSpartalılar457yılındaAtinalılarıTanagra(Boiotia) yakınlarında bozguna uğrattılar amaAtinalılarrsquoda Mironides komutasındaBoiotialılara karşı zafer kazandılar veBoiotiarsquonın yanı sıra Lokris ve Phokisrsquoi işgaletiler Atina donanmasına komuta edenTolmides Poleponnesosrsquou dolaşıp kıyıboumllgelerine saldırdı ve Sikyonrsquou kuşattı

Periklesrsquoin youmlnettiği ikinci bir deniz seferi azsonra Korinthos koumlrfezine goumlnderildi Sonuccedilolarak koumlrfez ve hemen hemen buumltuumln OrtaHellas Atinalıların denetimine girdi Thesseliafatihlerekatıldı

Aynı suumlre iccedilinde (461-454) Atina Persboyunduruğuna başkaldıran Mısırrsquoda savaştıAsilerin başında bulunan Libyalı İnharosrsquounisteği uumlzerine buraya iki yuumlz kadırga (uumlccedil sırakuumlrekli) goumlnderildi Atina filosu Deltarsquoya girdiveasiMısırlılarındesteğindeMemphisrsquoikuşattıBununla birlikte girişim felaketle sonuccedillandıBuumltuumlngemilerveccediloğuAtinalıolan35bininsanyok oldu Bu bozgundan sonra AtinalılarPeleponnesos Birliği ile beş yıl suumlreli ateşkesyapmakzorundakaldılar

Savaşlar 448 yılında tekrar başladı ama bukez Atinalıların yararına olmadı BoiotialılarakarşıTolmideskomutasındagoumlnderilenbirAtinaBirliği muumlthiş bir yenilgiye uğradı veKoroniearsquoda(447)tamamenyokolduTolmidessavaş alanında oumllduuml Boiotia sonra Lokris vePhokis oumlzguumlrluumlklerine kavuştular Atina

Konfederasyonursquonun bir uumlyesi olan Euboiabaşkaldırdı Spartalılar Attikarsquoya yuumlruumlyuumlpburayıyakıpyıktılar

Atinalılar Peloponnesos Birliğirsquoyle yenidenbukez30yılsuumlrelibirbarışimzalamakzorundakaldılar (445) Bu ldquoOtuz Yıl Antlaşmasırdquouyarınca iki taraf da savaş oumlncesi topraklarınıkorudular ve başka birliklere girmemeye veyoumlneticidevletekarşıayaklanmalarıdurumundabu birliklerden birinin uumlyesi olan topluluklarıdesteklememeye soumlz verdiler AtinaPeloponnesos ve Megararsquodaki fetihlerindenvazgeccedilti

Hellas egemenliği iccedilin yapılan savaşınsonucu boumlylece Atina iccedilin bir yıkım olduBunun nedeni Mısırrsquoda uğranılan felaket vebunun yanı sıra guumlccedillerini abartan Atinalılarınbirccedilok duumlşmana karşı aynı anda savaşagirmeleriydi Bununla birlikte temsilcileriKallasrsquoın gayretleriyle 449 yılında Perslerlekendi yararlarına bir barış antlaşması yapmayıbaşardılar bu antlaşmaya goumlre Persler EgeDenizinde donanma bulundurmamayı kabul

ediyorlardı459-445 savaşları sırasında Atina ile

muumlttefikleri arasındaki ilişki artık Delossymmakhiarsquosının (birliğinin) başlangıcındakiilişkiler gibi değildi Symmakhia artık eşitdevletler arasındaki bir konfederasyon değilbağımlılarla egemen bir guumlccedil arasındaki ittifaktıBazımuumlttefiklerin (oumlrneğin Naksos veThasos)460 yılına doğru birlikten ayrılma girişimleriguumlccedil kullanarak bastırıldı Atina devletimuumlttefiklerin oumldentilerinin oluşturduğukaynakların tuumlmuumlnesahipbulunuyorduFederalhazine 454 yılında DelosrsquotanAtinarsquoya taşındıAtina youmlnetimi yalnızca Perslere değil oumltekiGrek devletlerine saldırmak iccedilin demuumlttefiklerinden kara ve deniz birlikleri desteğiistiyordu Uumlstelik Atinalılar muumlttefiklerininiccedilişlerine de karışıyorlardı Birliğin topraklarınık e n d iepiskoposrsquoları (denetccedili) tarafındanyoumlnetilen beş youmlnetim boumllgesine ayırmışlardıMuumlttefikuumllkelerineAtinayurttaşlarıyerleştirildiYerleşmeleri hem tarımsal hem de askericircamaccedillıydı Her kolon (kleruk kolonide yaşayan

goumlccedilmen) askerlik hizmeti yapmaklayuumlkuumlmluumlyduuml her koleruhia (anakente bağımlıkolonikenti)genellikletemelamacımuumlttefikleriitaat altında tutmak olan bir garnizonduGoumlruumlluumlyor ki Delos symmakhiarsquosı oumlzerk vebirbirine eşit uumllkeler arasında kurulmuş olan iyiniyetli birlik niteliğini yitirmişti Bir Atinaimparatorluğuna doumlnuumlşmuumlştuuml ve birliğin uumlyeleriAtinarsquonınuyruğudurumunagelmişti

Demokratların başa geccedilmesiyle 462 yılındabaşlayan tarım ve denizcilik (demokratik)grupları arasında 17 yıl suumlren politikmuumlcadelenin ayrıntılarını bilmiyoruz Ancakamansız bir muumlcadele olduğu ve demokratlarınlehine doumlnduumlğuuml kesinlikle soumlylenebilirBaşlangıccedilta muhalefetin başına geccedilen Kimon445 yılında suumlrguumlnden geldikten pek az sonraoumllduumlOnunyerineMilesiasrsquoınoğluThukydides(tarihccedili Thukydidesrsquole aynı kişi değildir) geccediltiAmaOda444yada443yılındaostrakismosrsquoauğradı ve bu tarihten itibaren demokratik grupkimseyle paylaşmaksızın 430 yılına kadariktidardakaldıHeryılyenidenstrategosseccedililen

Perikles14yıl boyunca iktidardakaldı bu suumlrePeriklesrsquoinyoumlnetimdoumlnemiolaraktanımlanır

2PeriklesrsquoinyoumlnetimiKsanthipposrsquounoğluolan ve zengin bir aristokrat aileden gelenPerikles ana tarafından Kleisthenesrsquoin kuumlccediluumlkyeğeniydi Dostları arasında bilginler şairleryetenekli sanatccedilılar vardı Duumlşuumlncelerimateryalizme yakın olan filozof AnaksagorasSokrates trajedi şairi Sophokles o sıradaAtinarsquoda yaşayan ldquoTarihin babasırdquo HerodotosheykeltraşPhidiasvebaşkalarıPeriklesrsquoinHalkMeclisirsquonde buumlyuumlk bir etkisi vardı O sıralardapekrağbetteolantartışmasanatındabaşkabireşibulunmayan buumlyuumlk bir hatip olarak kabulediliyordu Savaşta birleşik birliklere komutaediyordu Kimon kadar olmasa da iyi birkomutansayılıyordu

Oumlzel yaşamında ilerici ve oumlnyargısızdavranıyorduMiletos koumlkenli ve eski bir kibarfahişe olduğu soumlylenen Aspasia ile evlendiAspasiaguumlzelzekivebilgilibirkadındıPolitikyaşamın ccedilalkantısı iccedilinde ccedilevresine ccedilağının en

aydın kişilerini toplamıştı Periklesrsquoin dostlarıonunla konuşmaktan hoşlanırdı Aspasiasaygıdeğerbir eşgerccedilekbirdostvePeriklesrsquoindanışmanıydı

Perikles denizci partinin aşırı-solunu değilortasını temsil ediyordu Toplumun ortakatmanlarının ccedilıkarlarını savunuyordu Yanizengin tuumlccarların duumlkkancıların zanaatccedilılarıntopraklarında yoğun tarım uygulayan oumlncuumlccediliftccedililerin pazarın isteklerine uyum sağlamakiccedilinPerslerinyakıpyıktığıccediliftliklerinionaranvedış pazarlarla ilgilenen koumlyluumllerinsavunucusuydu

ThukydidesPeriklesrsquoipolitikacıolarakşoumlyletanımlıyor ldquoPeriklesrsquoin karakterinin yuumlksekliğigoumlruumlşlerinin derinliği ccedilıkar guumltmemesininsınırsızlığı sayesinde Atina uumlzerinde kuşkugoumltuumlrmez bir etki guumlcuuml vardı Halkı youmlnetirkenbağımsızkalmayıbiliyorduTek soumlzcuumlkle demokrasi onun adı sayesindeyaşıyordu ama gerccedilekte birinci yurttaşınyoumlnetimiydirdquo(ThukydidesII65)

KoumllecisınıfınbirliğinikorumakiccedilinPerikles

veccedilevresitoplumunaltkatmanlarınınsiyasalveparasal isteklerini devlet kesesinden kısmenkarşılamaya ccedilalışıyorlardı Seccedilimle gelinengoumlrevle guumlndelik uumlcret oumldenmesininkurumlaşması Periklesrsquoe mal edilir Juumlri uumlyelerioumlrneğin iki obolos arkonlar doumlrt obolosBeşyuumlzlerMeclisiuumlyeleribeşobolosalıyorlardıBunlar yuumlksek uumlcretler değildi bazen birzanaatccedilı daha fazlasını kazanıyordu Oumlrneğinbir taş kırıcı guumlnde bir drahmi yani altı oboloskazanıyorduGuumlnuumln fiyatlarınagoumlrebuuumlcretlerduumlşuumlksayılmazdı

457 yılında bir zevgit (Solon anayasasınagoumlre uumlccediluumlncuuml sınıftan yurttaş) ilk kez arkontgoumlrevine seccedilildi daha sonra tetler (Solonanayasasına goumlre belirli bir geliri olmayandoumlrduumlncuuml sınıftan yurttaş) birccedilok goumlrevleregeldiler Başka bir deyişle varlıklı olmayansınıflara seccedililme hakkından yararlanmayı buuumlcretkurumusağladı

UumlcretsistemiaskerleretayfalaravesubaylarauygulandıOumlrneğinbirkuumlrekccediliguumlndebirdrahmialıyordu subaylar bunun iki ya da uumlccedil katını

Doğrudan dağıtım sistemi geniş oumllccediluumldeuygulanıyorduYurttaşlar tiyatroda (theorikon)yer satın almak iccedilin para (iki obolostan birdrahmiye kadar) kazanıyorlardı ama bu parayıdiledikleri gibi harcayabilirlerdi Bazen bedavaekmek (Mısır ve Bosphorusrsquoun ldquoarmağanlarırdquo)dağıtılıyordu Perikles doumlneminde toprağıolmayan yurttaşlara Attika dışında ve baştadeniz imparatorluğuna bağlı devletlerde genişoumllccediluumlde toprak payı dağıtılıyordu Topraksızyurttaşlarınsayılarınıazaltankolonilerinstratejikve ticari bir oumlnemleri vardı On binden fazlaaileninkleros(adccedilekmeyleboumlluumlşuumllentopraklar)aldığıbiliniyor

Perikles aynı zamanda işsizlere veyoksullara(tekamacıbuolmasada)işsağlayanbayındırlık ccedilalışmalarına girişti Bu ccedilalışmalarccedilok pahalıya patlıyordu Yalnızca ParthenonyedibintalantaccedilıktıParanınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlsanatccedilılara yapıcılara zanaatccedilılara taşkırıcılarına ve vasıfsız işccedililere gitti Buumltuumln bugirişimleryıkılmışkoumlyluumllerin(oumlzellikleKleruhiakoumlyluumllerinin) tetlerin (donanma hizmetinde) ve

oumlteki yoksul insanların yararına hizmetediyorlardı

3 Atinarsquonın anayasası (youmlnetim biccedilimi)Atina koumlleci demokrasisinin anayasası budoumlnemde kusursuz biccedilimini aldı Yuumlce yetkiyetkisigenişbiralanıkapsayanHalkMeclisirsquoneaitti Devletin youmlnetimiyle ilgili buumltuumln sorunlarıinceliyorvekararabağlıyordu

Ekklesia el kaldırarak oumlzel goumlrevleri olan(hoplitlerin komutanlığı Attika sınırlarınınsavunulması gemi yapımı Pirersquonin youmlnetimivb) on strategosrsquou seccediliyordu Bu goumlrevlerindağıtımıda el kaldırmayoumlntemiyleyapılıyorduHalk Meclisi stratogosların ccedilalışmalarınıdenetliyordu İccedillerinden biri kınanacak bir şeyyapacak olursa ldquoCeza ya da para cezasınınmiktarını saptayanhellip mahkeme tarafındanldquoyargılanıyordurdquo (AristotelesAtina Anayasası633)

Ordu komutanlarının yanı sıra genccedillerin(yurttaşlıkhakkındanyararlananyurttaşların18-20 yaşındaki oğulları) oumlğretim ve askericirc

eğitimleriyle ilgilenen goumlrevliler de elkaldırılarak seccedililiyordu Halk Meclisi maliyememurlarınıveSukemeridenetccedilisinivbgoumlreviatıyordu Uzman ve işin ustası olmuş kişilerekendi hataları yuumlzuumlnden devletin uğradığızararları oumldeyebilecek serveti olanlara oumlnceliktanınıyordu Ekklesia iktidarın buumltuumlntemsilcilerini yorulmadan denetliyordu ccediluumlnkuumluumlyesayısıccediloktuveuumlyelerininsuccedillusayılankimolursaolsunhakkındadavaaccedilmayetkilerivardı

Halk Meclisi yasa goumlrevleri de yapıyorduHeruumlyeyasaoumlnerisiyapabilirdiBuumltuumlnEkklesiabu tasarıların goumlruumlşuumllmelerine katılıyor MeclistarafındanonaylanantasarıdahasonraldquoBulerdquoye(Beşyuumlzler Meclisi) goumlnderiliyordu Bulersquoninkararına ldquoprobulevmardquo adı veriliyordu Bugoumlruumlşuuml dinledikten sonra Halk Meclisi soumlzkonusu tasarıyı Bulersquonin goumlruumlşuumlnuuml de dikkatealarak bir kez daha goumlruumlşuumlyordu Goumlruumlşmelersonaerinceyasatasarısıikincikezoylanıyorvebir Halk Meclisi kararına doumlnuumlşuumlyordu AmayasaHelieiarsquonın(juumlrilihalkmahkemesi)biroumlzelkomisyonu tarafından onaylandıktan sonra

yuumlruumlrluumlğe (nomos) giriyorduGraphosparanomos gibi bu youmlntem de demokrasirejimininguumlccedillenmesinekatkıdabulunuyordu

BeşyuumlzlerMeclisi daha az oumlnemli bir devletoumlrguumltuuml değildi Uumlyeleri kura ccedilekme youmlntemiyleseccedililiyordu Her demos file başına 50 temsilciolacak şekilde kendi nuumlfusu oranında adaygoumlsteriyorduMeclistamuumlyesayısıylapekendertoplanıyordu Meclis file sayısına goumlre onpritaneiarsquoya(encuumlmen)boumlluumlnuumlyorduYıliccedilindepritaneiarsquolarsıraylatoplanıyorvebiraydanfazla(36-39 guumln) goumlrev yapıyordu Pritanislerin(pritaneiauumlyeleri)ayrıbirbinalarıvardıburadadevlet hesabına karınlarını doyuruyorlardı Herguumln yeni bir başkan (epistates) seccediliyorlardıEpistateV yuumlzyılda Beşyuumlzler Meclisirsquonin veHalk Meclisinin toplantılarına başkanlıkediyordu Hazinersquonin arşivrsquoin ve devletmuumlhruumlnuumlnanahtarıondabulunuyordu

Beşyuumlzler Meclisi devleti diplomatikilişkilerde temsil ediyordu elccedilileri o kabulediyorveHalkMeclisirsquonetakdimediyorduAğırsuccedilluları tutuklamak ve davalarını mahkemeye

yadasuccedillarınınkarşılığıolancezalarHelieiarsquonınyetkisini aşıyorsa Halk Meclisirsquone yollamakkonusunda sınırsız yetkileri vardı BeşyuumlzlerMeclisidokimasiahakkınayaniBuleuumlyelerininve arkontların yurttaşlık haklarını ve ahlakdurumlarını denetleme yetkisine sahiptiPrytanisler Halk Meclisirsquonin kararlarınınuygulanmasını denetliyor devlet ekonomisiniyoumlnetiyor bayındırlık ccedilalışmalarını kontrolediyor genccedillerin eğitimini goumlzetiyordonanmanın ve gereccedillerinin youmlnetimininsorumluluğunu yuumlkleniyorlardı Kenttepyranisler kentin işlerini yuumlruumltuumlyorlardıBeşyuumlzler ve Halk Meclislerini topluyor vetoplantı guumlndemlerini hazırlıyorlardı BeşyuumlzlerMeclisi Halk Meclisirsquonin yalnızca yuumlruumltmeorganıdeğilaynızamandaonunbuumlrosuyduGraphos paranomosrsquoun kurumlaşmasından

veAreios Pagosrsquota yapılan reformlardan sonrajuumlrili mahkemeler (Helieia)Atinarsquoda buumlyuumlk biroumlnem kazandı Demokrasinin en yuumlksekdoumlneminde ldquoHelieia uumlyelerirdquo otuz yaşınıgeccedilmişveadaylığınıkoymuşerkeklerarasından

ad ccedilekme youmlntemiyle seccedililiyorlardı Helieiauumlyeleri toplam altı bin kişiydi (file başına altıyuumlz) bunların bini yedekte tutuluyor beş binigene ad ccedilekme youmlntemiyle hukukkomisyonlarına ayrılıyordu Duruşma sırasındadavacı ve davalı dinleniyor bundan sonraHelieia uumlyeleri kuumlccediluumlk taşlar kullanarak ve gizlioylamayla kararlarını bildiriyorlardı Buumltuumln birtaş aklama ortası delik taş succedillama anlamınageliyordu

Bu doumlnemde Arkontlar kurulu ve AreiosPagos gibi eski kurumlar ccedilalışmalarınısuumlrduumlruumlyorlardı ama etkinliklerini yitirmişlerdiArkontların başlıca goumlrevi adli davalarıincelemek ve mahkemelere sevk etmektenibaretti ayrıca din işleriyle de (alaylarınduumlzenlenmesi rahiplikle ilgili goumlrevler vb)ilgileniyorlardıDaha oumlnce de belirttiğimiz gibiEphialtesrsquoin reformlarından bu yana AreiosPagoskatillerikundakccedilıvebozguncularıkutsalşeylere saygısızlık yapanları yargılayan birmahkemegoumlreviyapıyordu

MOumlV yuumlzyıldaAtinarsquonın rejimi boumlyleydi

Atina ldquohellipbiccedilimi ccedilok yetkin bir devletDemokratik cumhuriyetrdquo29 idi Bu koumllecidemokrasi Hellasrsquoın gerici aristokratikdevletlerine ve doğunun despotluklarına oranlaileri atılmış bir adımdı Atina anayasasıdoumlneminegoumlreilericiolanbirtoplumsalduumlzeniyansıtıyordu

Ama gerccedilekte bir koumlleci demokrasi olanİlkccedilağ demokrasisini abartmamak gerekir Butoplumda oumlzguumlr yurttaşlar ccedilalışan nuumlfusunoumlnemsiz bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturuyordu asıluumlreticiler koumllelerdi Hiccedilbir siyasal haktanyararlanmayan koumlleler kendilerinden gelecekher tuumlrluuml direnmeyle savaşan devlet kuruluşlarıtarafından eziliyorlardı Bu nedenle hiccedilkuşkusuz Attikarsquoda sayıca oumlzguumlr insanlardandaha az olmayan koumlleler buumltuumln insanhaklarından yoksun bulunuyorlardı Oumlzguumlrnuumlfusun yarısını oluşturan kadınlar ve bunlarınyanısırameteklerpolitikbakımdanhiccedildedahaayrıcalıklı değillerdi Sonuccedil olarak Attikanuumlfusunun ancak altıda ya da yedide birihaklarınasahipti

Atina anayasası kırsal kesimin zararınakentten yanaydı Halk Meclisi her sabahAtinarsquoda Pniks tepesinde toplanıyorduTuumlccarlar duumlkkancılar uumlcretliler guumlndelikccedililerve oumlteki yurttaşlar Meclisrsquoin toplantılarınakatılabilirlerdiKoumlyluumller iseyaoradahiccedil temsiledilmiyor ya da az sayıda delegegoumlnderiyorlardı ccediluumlnkuuml Halk Meclisirsquonintoplantısına katılmak en az iki-uumlccedil guumlnyitirmelerine neden oluyordu bazen toplantılartarım mevsimine rastlıyordu Bu toplantılarakatılanların sayısı otuz beş bin oumlzguumlr Attikavatandaşı uumlzerinden iki ya da uumlccedil bini birazgeccediliyordu Grek demokrasisinin bir kusurunudaha belirtelim Yasaya goumlre kentdevletin hervatandaşı herhangi bir devlet goumlrevineseccedililebiliyorduamabugoumlrevlerinccediloğuuumlcretsizolduğu iccedilin buralarda ancak zenginler goumlrevalabiliyordu Periklesrsquoin juumlri uumlyeleri BeşyuumlzlerMeclisi uumlyeleri arkontlar ve stratogoslar iccedilinuumlcret getirmiş olmasına karşın bu uumlcretleroumldenmediği iccedilin bu goumlrevleri ancak zenginleralabiliyordu

4 Atina koumlleci demokrasisinin yayılmapolitikasıOumlzguumlrleştirmeamacıguumltmektenuzakolanGrekdemokrasisibununtersineyayılmakyeni koumlleleri yeni muumlttefikleri soumlmuumlrmekistiyordu

Atina gelirlerini guumlmruumlk liman pazaradalet ticaret koumlle ticareti haklarındanmeteklerden alınan vergiden ve kamumallarından sağlıyordu Devletin bazıgereksinimleri en zengin insanların zorunluolduğuliturgia (toplumun yararıyla ilgili işler)yoluylasağlanıyorduBirkaccediltuumlrluumlliturgiavardıOuml r n e ğ i ntrierarkhia bir savaş gemisinidonatmak zorunluluğuydukhorogia dramatiktemsiller iccedilin bir koro toplamak ve uumlcretinioumldemek zorunluluğuydu vb Gerektiği zamanHalk Meclisi servetleri iki bin drahmiyi geccedilenyurttaşlardan oumlzel bir vergieisphora alıyorduBununlabirliktebuumltccedilegelirleri(yılda400talantdolaylarında) cumhuriyetin artan masraflarınıkarşılamayayetmiyorduDengeyisağlamakiccedilinfederal hazine (yılda 600 talanta yakın) AtinahazinesiylebirleştiriliyorveAtinahazinesiortak

kaynakları kendi halkı yararına dilediği gibikullanıyordu

Perikles doumlneminde Atinarsquonın saldırgan dışpolitikası biraz duruldu ama bununla birlikteyeni bir kanlı savaşa yol accedilan emperyalistpolitikasını suumlrduumlrduuml Periklesrsquoin ldquobarışccedilısaldırganlıkrdquoınındoumlrtamacıvardı1)Diplomatikyolla (anlaşmalar vb)Atinarsquonın deniz guumlcuumlnuumlsağlamlaştırmak ve yaymak 2) İttifakantlaşmalarıyla etkisini doğu ve batıda(EuxeinosPontos İtalyaSicilya)guumlccedillendirmekBu politikanın amacı yalnızcaAtinarsquonın ticaretve askericirc varlığını guumlccedillendirmek değildi aynızamanda Hellen duumlnyasındaki uumlstuumlnluumlğuumlnuumlsağlamaktı

Oumlrneğin Perslerle yapılan barışantlaşmasındansonraTrakyaKhersonesosrsquounaLemnos ve İmrozrsquoa Kleruhia kolonlarıyerleştirildi bundan amaccedil Euxeinos Pontos(Karadeniz)veTrakyarsquodakidoğalkaynaklarıylauumlnluuml Strimon pazarını ve bunların yanı sıraayaklanma girişimleri cezalandırma seferleriylebastırılan birlik topluluklarının topraklarını

denetim altında tutmaktı CezalandırmaseferlerininbirinebizzatPerikleskomutaetmiştiSamos adasını youmlneten oligarşi Miletosrsquola olananlaşmazlığında Atinarsquonın arabuluculuğunukabul etmemişti Bunun uumlzerine Perikles kırkkadırgayla gelip oligarşiyi devirdi ve Samosrsquotademokratik bir duumlzen kurdu Kaccedilmayı başaranoligarklar eski rejimi kurmak uumlzere PerslerinyardımıylaSamosrsquoadoumlnuumlncePeriklesbuadayatekrar saldırdı ve dokuz ay suumlren kuşatmadansonra asileri teslim olmaya zorladı Demokrasitekrar kuruldu Samoslular surlarını yıkmakfilolarını teslim etmek ve bir haraccedil oumldemekzorundakaldılar(439)

437 yılında buumlyuumlk bir Atina filosuPeriklesrsquoinkomutasındaKaradenizrsquoedoğruyolaccedilıktı Bu diplomatik seferin amacı Atinadevletinin guumlcuumlnuuml kanıtlamak ve Karadenizhavzası Grek kolonilerini Atina deniz birliğinebağlamaktı Sefer oldukccedila başarılı oldu Sinope(Sinop) Nymphodoros ve Karadenizrsquoin batıkıyısında bulunan birccedilok koloni birliğe katıldıBazı yeni uumlyelerin toprakları uumlzerine (oumlzellikle

Sinop) anakente bağlı kolonlar yerleştirildiBoumlylece Atina İmparatorluğu Karadenizkıyılarındakendisinedayanaknoktalarısağlamışoldu

Atina uzun suumlredir ticaret yaptığı İtalyarsquodaetkisini sağlamlaştırmak iccedilin Periklesrsquoingirişimiyle Sybaris yakınlarında Krotonlularınyıktığı Thourici kolonisini kurdu (443) Bukoloni sadece Atinarsquonın değil buumltuumln HellenduumlnyasınınkolonisiolacaktıBurayaccedileşitliGrekboumllgelerinden kolonlar goumlnderildi goumlnderilenkolonların ccediloğu seccedilkin insanlardı FilozofEmpedokles (Sicilyarsquonın Agrigentersquosinden)TrakyarsquonınAbderakentindenfilozofProtogorasHalikarnasoslu tarihccedili Herodotos Protogorasyeni kentdevletlerinin yasasının hazırlanmasınakatıldı UumlnluumlmimarHippodamos kentin planınıyaptıBirbirleriyle dik accedilı yaparak kesişen duumlzccedilizgi halinde uzanan yolları buumltuumln yapılarınaynı oumllccediluumlde ışık alacağı şekilde duumlzenlenmiştiKoloninin kurucuları oumlrnek bir kentdevletkurduklarınainanıyorlardı

Daha sonra Thourici Atinarsquoyla bozuştu ve

onunduumlşmanlarınınyanınageccediltiBunakarşılıkPerikles Zakynthos ve Kephalonia adalarıylaSicilyarsquoda Segesta ve Leontinoi İtalyarsquodaRhegion ve Napoli kentleriyle ve nihayetKerkyra adasıyla anlaşmalar imzaladı (433)Boumlylece Atina batının ticaret yolunu guumlvenlikaltınaaldı

Periklesrsquoin Atinarsquonın egemenliğini kurmakeğilimi ifadesini panhellenci bir politikadabuldu Buumltuumln Grek uumllkelerinin katılacağı veaşağıdaki sorunların ccediloumlzuumlme bağlanacağı birkongre toplamayı denedi 1) Med Savaşlarısırasında yıkılan Grek tapınaklarının belli birplana goumlre onarımını sağlamak iccedilin bir Hellashazinesi kurulması 2) Korsanlığa karşımuumlcadele ve 3)Grek devletleri arasında barışınkorunması Ama Spartarsquonın karşı ccedilıkmasıyuumlzuumlnden kongre yapılamadı Perikles birazsonra Eleusis kuumlltuumlnuumln evrensel olmasını vebuumltuumlnHellenuumllkelerindenhasatınilkuumlruumlnlerininEleusis tanrıccedilaları Demeter ve Korarsquoya (Kore)sunulmasını oumlnerdi Ama hiccedilbir uumllke kabuletmedi bu oumlneriyi Ccediluumlnkuuml bunu kabul etmek

Atina tanrılarının uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul etmekanlamına geliyordu Atinarsquonın Hellasrsquoın dinselyaşamında uumlstuumlnluumlk sağlayarak siyasal etkisiniguumlccedillendirmekgirişimleribaşarısızlığauğradı

Atina ldquoPerikles Ccedilağırdquonda Hellasrsquoa politikuumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul ettirmek guumlcuumlnuuml bulamadıama ekonomik oumlnemi doruk noktasına eriştiDenizinefendisiAtinaHellasrsquoın ticaretmerkezivePiredeenzenginlimanıoldu

5Hellen duumlnyasının kuumlltuumlrmerkeziAtinaAtina V yuumlzyılın ortasında aynı zamandaHellenduumlnyasınınkuumlltuumlrmerkeziolduldquoPeriklesdoumlnemi Hellasrsquoın gelişmesinin doruknoktasıdırrdquo der Karl Marx Oumlteki Hellendevletlerinin bilgin şair ve sanatccedilılarıAtinarsquoyageliyorlardı Klazomenaili (Urla-İzmir)Anaksagoras Trakyarsquonın Abdera kentindensofist Protogoras Sicilyarsquonın Leontinoikentinden Gorgias Buumltuumln Grek topraklarınıgezmiş olan İlkccedilağrsquoın buumlyuumlk maddeci filozofuDemokritosdaAtinarsquodayaşadı

ldquoTarihin babasırdquo Halikarnasoslu Herodotos

Atina yurttaşı haklarını kazandı İkisi deBoiotialı olan şair Pindaros ile ldquodiskobolosrdquoun(disk atıcısı) yaratıcısı heykeltraş Miron uzunsuumlre Attikarsquonın başkentinde yaşadılar Hellenkuumlltuumlruumlnuumln uumlnluuml temsilcileri Phidias SokratesAiskhylos Sophokles EuripidesAristophanesOlorosrsquounoğluuumlnluumltarihccediliThukydidesAtinarsquodadoğdular Atina sanatı gelişme doumlnemindeyalnızca koumlle sahibi zengin azınlığın tekelindedeğildi ldquoPerikles Ccedilağırdquonda yılda altmış kadarbayram (bunların en oumlnemlileri DionisiosrsquolarPanathenairsquoler Lenaiarsquolar idi) kutlanıyorduDinsel toumlrenlerden başka bayramlar sanatsalgoumlsterilerevebazendeatletikyarışmalaradayerveriyorduEupatridesdoumlnemininyalnızcaaskericircoumlzellikli yarışmalarıagonlarrsquoın tersine bunlarPisistratesrsquoden bu yana bir ulusal nitelikkazanmışlardı Oumlrneğin Dionisiosrsquolar sırasındauumlccedil-doumlrt guumln suumlren tiyatro temsilleri yapılıyorduBu bayramlar iccedilin Sofokles Aiskhylos veEuripides trajediler Kratinos Aristophanes vebaşkaları komediler yazıyorlardı On uumlyesibulunan bir juumlri oumlduumll dağıtıyordu Temsillerin

masraflarını zenginler bir tuumlr vergi olanldquoliturgiardquo (toplum yararına işler) ilekarşılıyorlardı Bu durum dramatik yapıtlarıniccedileriğini etkiliyordu ccediluumlnkuuml masrafları oumldeyenzenginler dolaylı da olsa sansuumlruygulayabiliyorlardı

Buumlyuumlk yapım ccedilalışmaları Atinarsquoyı Hellasrsquoınen guumlzel kentlerinden biri durumuna getirdiLimanı Pire surlarla dalgakıranlar ve yenirıhtımlarla donatıldı Hallerrsquoe buumlyuumlk buğdayambarları yapıldı 455 yılında tamamlananldquoUzunDuvarlarrdquoın arasına Periklesrsquoin buyruğuuumlzerinekentivelimanınıdahadasağlamlaştıranbir uumlccediluumlncuuml duvar yapıldı Yeniden yapılanAkropolisdinselvekuumlltuumlrelmerkezoldu

Akropolisrsquoe accedilılan ve savunma istihkacircmlarıolarak yapılanpropylaionrsquolar (Propliaia)30dorik tarzda goumlrkemli bir sıra suumltunlaroluşturdularbusırasuumltunlarduvarlarıAtinarsquonınşanlı geccedilmişini yansıtan resimlerle bezelidehlizlerle yandan berkitilmişti bu resimlerdenbiri Marathon Savaşını temsil ediyorduAkropolisrsquoin iccedilinde yapıların arasında

ccedilimenliklerağaccedillarmermervebronzheykellervardı Propylaionların solunda yuumlksek birkaidenin uumlzerinde Athena Promakhos(koruyucu)heykeliyuumlkseliyorduAthena silahlıtemsil edilmişti elinde tuttuğu mızrağın parlaktemreni uzaklardan goumlruumlnuumlyor ve Pirersquoye gidendenizcilere yol goumlsteriyordu Atinarsquonın engoumlrkemli anıtı kutsallaşmış erdem vemesleklerin koruyucusu Athena Parthenosrsquoa(KızoğlankızAthena) adanmışbir tapınakolanParthenonrsquodu İktinos ve Kallikrates adlı ikimimarın yapıtı olan Parthenon goumlrkemli Dorikuumlslubuyla yapılmış ve yurttaşların yenibeğenisini okşayan İonik oumlgelerle bezenmiştiDorik yapıların goumlrkemli goumlruumlnuumlşuuml AtinaCumhuriyetinin sarsılmazguumlcuumlnuuml simgeliyorduİonik geleneğe uygun olarak alınlıklar veefrizlerde heykeller ve alccedilak-kabartmalar yeralıyordu Bunların bir boumlluumlmuumlnuuml PhidiasyapmıştıTapınağın iccedilinde yuumlkselen tanrıccedilanınaltın ve fildişinden yapılmış heykeli Phidiasrsquoınyapıtıydı Boyutlarıyla (14 metre) ilgili bir fikiredinmek iccedilin sağ avucunun iccedilinde bir insan

boyundaNike31 figuumlruuml tuttuğunu bilmek yeterBuAthenaheykelidevlethazinesininkapsamınagiriyordu (değeri 20 milyon altın rubledolaylarında) giysilerindeki altın parayaccedilevirmek iccedilin ccedilıkartılabiliyordu Daha sonraAkropolisrsquoin iccedilinde Erekhteion32 ve bundandaha kuumlccediluumlk bir tapınak olan Nike (zafer)yuumlkseltildi Bunların ikisi de İonik tarzdayapılmış başyapıtlardıAkropolisrsquoin guumlneydoğuyamacına ses yarışmaları iccedilin Odeon (şarkıtapınağı) yaptırıldı Perikles doumlnemindeyaptırılan anıtlarla ilgili olarak Plutarkhosrsquounyargısı şu ldquoBu yapıtların her biri dahabittiklerindebileguumlzellikleriylebirantikniteliğesahiptiler bununla birlikte buumltuumln tazeliklerinibuumltuumln genccedillik parıltılarını suumlrduumlruumlyorlarkendilerini zaman etkilerinden koruyan biryenilik ccediliccedileği gibi parıldıyorlarrdquo Ama buumltuumlnbunlar ccedilok pahalıya patlıyordu OumlrneğinParthenondevletbuumltccedilesininyedikatınaeşitolan7bin talantamalolmuştuBuumltuumlnbumasraflarınAtinarsquonın muumlttefikleri tarafından karşılanması

gerekiyordu bu da onların hoşnutsuzluklarınıartırıyordu29 F EngelsLrsquoOrigine de la famille de laproprieacuteteacutepriveacuteeetdeIrsquoEtatp11

30 Eski Grek yapılarında tapınak avlusu girişrevakı Atina Akropolisrsquoinin anıtsal girişi(Oumlİ)

31 Zeusrsquoun habercisi kanatlı kızhellip ZaferrsquoisimgelerAthenarsquonınekadı(Oumlİ)

32 Mitolojik Attika Kralı ErekhteusrsquounAthenarsquoylabirliktekullandığıtapınak(Oumlİ)

OTUZİKİNCİBOumlLUumlM

PELOPONNESOSSAVAŞI

1Anlaşmazlığınnedenleri ArkhidamosrsquounSavaşı Bununla birlikte Atinarsquonın goumlnenccedil vegelişmesi geccedilici oldu Atina Denizİmparatorluğu ile Peloponnesos Birliği arasındaccedilıkan yeni bir ccediletin savaş (431-404) buna sonverdiPeloponnesosSavaşıadıverilenbusavaşhemen hemen buumltuumln Hellasrsquoı ve dahası bazıbaşka uumllkeleri (Makedonya Trakya Pers) deiccediline aldı Thukydides ccedilok haklı olarak busavaşın halkların ccediloğunluğunda buumlyuumlk birkargaşaya yol accediltığına ve kendisindenoumlncekilerden daha belirleyici olduğuna işaret

etmektedir Grek devletlerinin toplumsal vesiyasalyaşamlarındakizıtlıklarbuyirmiyediyılsuumlren iccedil savaş boyunca kesinlikle yoğunlaştılarveHellasrsquoıağırbirbunalımasuumlruumlklediler

Peleponnesos Savaşının Grek toplumununtuumlmuumlnde olduğu gibi ccedileşitli devletler iccedilinde debirbunalımınhabercisiolanccedilokderinsiyasalveekonomik nedenleri vardı İlkin egemenlikmuumlcadelelerinin sonucu olarakAtina ile Spartaarasında bir savaş ccedilıkmasının kaccedilınılmazlığıgoumlsterilebilir Atina devleti egemenliğiniyalnızca denizde değil aynı zamanda KıtaHellasrsquoında da yaymaya kalkıştığı zamanSparta Atinarsquonın başarılarını kıskandı OrtaHellasrsquoınnedenolduğurekabetdahaoumlnceotuzyıllıkbarışyadaPeriklesbarışıylasonaerenilksavaşa yol accedilmıştı Perikles barışıylaAtinalılaregemenliklerini kıtaya yaymaktanvazgeccediliyorlarve iki birlik karşılıklı olarak eski sınırlarınıtanıyorlardı Hiccedil kuşkusuz bu uzlaşma heryerde birbirine zıt siyasal duumlzenleri destekleyendevletler arasındaki bir ciddi anlaşmazlığıccediloumlzuumlmleyemezdi Atina demokratları

desteklerken Sparta gerici bir aristokratik rejimkurmak istiyordu Karşılıklı olarak temelleriniyıkmaya ccedilalışıyorlar ve siyasal zıtlıklarıkoumlruumlkluumlyorlardı

Atina ile Sparta arasındaki muumlcadele Atinaile Peloponnesos Birliği uumlyeleri olan Korinthosve Megara arasındaki ticari rekabet yuumlzuumlndenhızlandıAtinaetkialanınıİtalyaveSicilyayoluuumlzerinde bulunan Balkan yarımadasının batıkıyısındaki kentlere yaydıktan sonraAtinarsquonınen amansız duumlşmanı Korinthos oldu Batı ileticaretMedSavaşlarındansonrabuumlyuumlkbiroumlnemkazandığı iccedilin batı pazarlarındaki muumlcadeleyoğunlaştı Atinarsquonın Peloponnesos Birliğirsquonekarşı savaşmasının belirleyici nedeni tamolarak bir yandanAtina oumlte yandanKorinthosveMegaraarasındakiticarirekabetti

Savaşın ilk bahanesi Kerkyra ileKorinthosrsquoun Adriyatikrsquoin zengin tuumlccar kentiEpidammos iccedilin yaptıkları savaşa Atinarsquonınmuumldahalesi olduKerkyrarsquoyı destekleyenAtinaKorinthoslular uumlzerine bir filo goumlnderdi Budesteğin başlıca sonucu zenginliği ve filosuyla

uumlnluuml Kerkyrarsquonın Atina DenizKonfederasyonuna girmesi oldu Atina ileKorinthosarasındakiduumlşmanlıkbunedenleiyiceccediloğaldı İkinci bahane de gene Korinthosrsquolailgiliydi Ccedilatışmanın nedeni Halkidikya(Khalkidike) yarımadasındaki Poteidai kentiydiKorinthosrsquoun kolonisi olmasına karşın PoteidaiDeniz Konfederasyonuna girmek zorundakalmıştı bu durum da Atina ile Korinthosarasındaki duumlşmanlığı koumlruumlkledi Bu kentiellerinden kaccedilırmak korkusuyla Korinthoslugoumlrevlilerin kovulmasında ve kentin deniztarafını koruyan surların yıkılmasında direnenAtinalıların istekleriyle başlayan iki taraflıbağımlılık Poteidaiarsquoyı muumlcadele arenasınadoumlnuumlştuumlrduuml

Karşılık olarak Korinthoslulardan cesaretalanPoteidaialılarKonfederasyondanayrıldılarAtinarsquonın bu kenti oumlrnek alıp peşinden gidenHalkidikyarsquodaki muumlttefikleri ayaklandılarAtinalılar buumlyuumlk bir kara ve deniz guumlcuumlhazırladılar Savaşın uumlccediluumlncuuml bahanesi AtinaHalk Meclisirsquonin Korinthosrsquoun muumlttefiki

MegaralılaraKonfederasyonlimanlarındaticaretiyasaklama kararı (432) oldu bu karar Megaraticaretineonarılmazbirdarbeindiriyordu

Spartalılar muumlttefiklerinin şikacircyetlerinedeniyle Atinalıların kararlarındanvazgeccedilmelerini istedilervePeloponnesosBirliğidevletlerinin temsilcilerini toplantıya ccedilağırdılarKorinthoslular bu toplantıda Atinarsquonın enamansız duumlşmanı olarak sivrildiler Atinaldquotiranlığırdquonın buumltuumln Hellasrsquoı tehdit ettiğini ilerisuumlrduumller ve ldquoAtinalıların koumlleleştirdiğiHellenlerin oumlzguumlrluumlklerine kavuşturulması iccedilinrdquosavaş ccedilağrısında bulundular Birlik uumlyelerininccediloğunluğusavaştanyanaccedilıktılarAnlaşmazlığıngerekccedilesi Atinalılar tarafından koumlleleştirilmişHellenlerin oumlzerkliklerini sağlamaktı bununuumlzerine muumlttefiklerinin savaşccedilı niyetlerindenyararlanan Sparta Peloponnesos Birliği adınaAtinarsquoyauumlltimatomgoumlnderdi

O sırada Atinarsquoda baş strategos ve birnumaralıdevletadamıolanPeriklesyurttaşlarınıPeloponnesoslularaboyuneğmemeyevesavaşagirmeye ccedilağırdı Kimileri Periklesrsquoin kişisel

nedenlerden dolayı boumlyle davrandığıkanısındaydı O sırada Periklesrsquoin karşısındakimuhalefetguumlccedillenmekteydiBirtabakhanesahibiolanKleonrsquounyoumlnettiği en radikal demokratlaruumlcretlilerinuumlcretlerininvedevletindağıtımlarınınartırılmasıvebununyanısıradahaetkilibirfetihpolitikası izlenmesini istiyorlardı Spartarsquoylabarış ve demos lehinde alınan oumlnlemlerinazaltılmasını isteyen sağ da Periklesrsquoe karşıydıPeriklesrsquoin durumu sarsılınca onu goumlzdenduumlşuumlrmek iccedilin yakınlarını succedilladılar Dostlarıheykeltraş ve ustabaşı Phidias filozofAnaksagoras ve hatta Periklesrsquoin karısıAspasiasuccedillanıp mahkemeye verildiler Başka nedenlerarasında kişisel nedenler dolayısıyla da boumlyledavranmış olabilir Perikles ama asıl nedenccedilıkarlarını savunduğu Atina demokrasisinintuumlccar ve zanaatccedilı katmanlarının Korinthos veMegararsquonınrekabetiniortadankaldırmayaticaretve sanayii geliştirmeye can atması ve bununsonucuolarakdasavaş istemesiydiBunedenleSpartarsquonın elccedilisinin dinlenilmesine gerekgoumlruumllmedi ve adam ldquoBuguumln Hellenlere buumlyuumlk

bir musibetin başlangıcı olacaktırrdquo diyerekAttikarsquodan ayrıldı (Thukydides II 12)Atinarsquonınyoumlnetici ccedilevreleri savaştankaccedilınmayaccedilalışmak şoumlyle dursun durumu daha dagerginleştirdiler

Periklesrsquoin savaş planı Atinarsquonın denizuumlstuumlnluumlğuumlnden yararlanmak iccedilin denizdesavaşmaktı Attika topraklarını savunmayıgerekli goumlrmuumlyordu ve orduları kendiordusundan sayıca daha fazla olanPeloponnesoslularla karada savaşa tutuşmayıaptalca buluyordu Perikles Thukydidesrsquoin (I140-144) aktardığı bir soumlylevinde ldquoEvlerin vetoprakların yitirilmesine değil insanlarınyitirilmesine acınmamız gerekrdquo diyorduYanitarımcı katmanların ccedilıkarlarını kesinlikleumursamıyor ve Konfederasyonrsquoun denizguumlcuumlne buumlyuumlk umutlar bağlıyordu Ona goumlreduumlşmanın guumlccedilsuumlz yanı parasızlığı ve denizdekiyetersizliğiydi Ama olaylara beklenmedik birbiccedilim verecek olan iccedil ve dış karışıklıklarıoumlncedentahminedemezdi

Savaşın ilk evresine (431-421) Sparta

kralınınadındanesinlenerekArkhidamosSavaşıadı verilir Savaş Boiotia konfederasyonununAtinarsquonın muumlttefiki Platiarsquoya saldırmasıylabaşladı Duumlşman kapıları aristokrasi tarafındanaccedilılan bu kenti işgal etti Bu birinci evredenitibaren savaşın gidişinin belirgin bir niteliğiolan askericirc harekacirct ile şiddetli toplumsalmuumlcadeleninbirbirinekarıştığıbuumltuumlnaccedilıklığıylagoumlruumllduuml Kral Arkhidamosrsquoun komuta ettiğiPeloponnesoslularınmuumldahalesiAttikarsquodayakıpyıkıcı baskınlarla başladı Yaz ortasıydıbuğdaylar olgunlaşıyordu İstilacılar hasadı yokediyor zeytinlikleri bağları yerle bir ediyorevleri yağmalıyordu Kırsal boumllge halkıPeriklesrsquoin oumlnerisi uumlzerine kente sığındıhayvanlar adalara aktarıldı Bu arada Atinadonanması Peloponnesoslulara epeyce zararveriyordu Gemilerin bir boumlluumlmuuml (100 adet uumlccedilsıra kuumlrekli kadırga) Peloponnesos kıyılarınıdolaşıyor kıyı boumllgelerini yakıp yıkıyor vebuumltuumlnKorinthos ticaretini felce uğratıyordu birbaşka filo Halkidikyarsquoda PoteidaiarsquoyıkuşatıyorduHattaAtinalılarbaşarılıbileoldular

Ama Atinarsquoya yığılan Atinalıların durumuguumlnden guumlne koumltuumlleşiyordu Koumlyluumllerinccedilıkarlarını ihmal etmek yanlışı kendinihissettirmeye başlıyordu Kentin nuumlfusuccediloğalmıştı goumlccedilmenler kuluumlbelerde alanlardasurlarınkulelerindevetapınaklardayaşıyorlardı

Topraklarının yakılış yıkılışınıAkropolisrsquotengoumlren halk (oumlzellikle koumlyluumller) savaşkışkırtıcılarınakızıyorduamaplanınabağlıolanPeriklesAtinalılarınsaldırıyageccedilmelerineengeloluyordu Pire yoluyla Mısırrsquodan gelen vebasalgını hemen kente yayılınca durum ağırlaştıThukydidesdurumunkorkunccediltablosunuccediliziyor(II 47-54) İnsanlar sokaklarda oumlluumlyordu kentcesetlerle doluyor ama boşaltacak zamanbulamıyorlardıHalkınhoşnutsuzluğubuumltuumlnbufelaketlerdensorumlututulanPeriklesrsquoeyoumlneldiPeriklesyurttaşlarınıdevletinselametiiccedilinkendikişisel sıkıntılarını unutmaları gerektiğineinandırarak bu eğilimleri etkisiz hale getirmeyeccedilalışıyordu Buumltuumlnuumlyle guumlccedilluuml bir devletinyıkılmış bir devlette bazı bireylerinmutluluğundan daha yararlı olduğunu

soumlyluumlyordu (Thukydides II 60) amahoşnutsuzluk buumlyuumlyor ve Periklesrsquoin saygınlığıazalıyordu 445 yılından itibaren on beş yılsuumlreyle yaptığı baş strategos goumlrevine 430yılında tekrar seccedililmedi Hatta hakkındaihtilastan dava bile accedilıldı 429 yılında yenidenstrategosseccedililenPeriklesaynıyılvebadanoumllduumlPeriklesrsquoin duumlşuumlşuuml ılımlı politikasının radikalkentli nuumlfus ile tutucu koumlyluumller arasındakikarşıtlıkların giderek yoğunlaştığı bir doumlnemdeAtinalıları hoşnut edemediğini kanıtlamaktadırPeriklesrsquoin oumlluumlmuumlnden iki yıl sonra HalkMeclisirsquonde ccediloğunluğa sahip bulunan Atinademosrsquounun radikal kesimi başına Kleonrsquougeccedilirdi Ilımlıların lideri sayısız koumlleye sahipbulunanparababasıNikiasrsquotı

Eski yazarlar Kleonrsquoun kişiliğiniguumlluumlnccedilleştirerek yansıtmışlardır Bunun nedenionuanlatanThukydidesAristotelesPlutarkhosAristophanesrsquoin ılımlı olmaları ve radikaldemokratlardan hoşlanmamalarıydıThukydides Kleonrsquoun ldquoyurttaşların enutanmazırdquo olarak tanımlarAristophanesAtlılar

adlı komedisinde onun kusurlarını betimlerkenccedilok eğlenir Aristoteles onun ldquotaşkınlığıylahalkın ahlakını herkesten fazla bozduğurdquokanısındadır Oysa Kleon ccedilıkarlarını dilegetirdiği demokratik sol fraksiyonun doğru veccediloketkinbirlideriydi

Rakibi Nikiasrsquoı zenginler ve aristokratlardestekliyordu Aristoteles gibi ılımlı tutucularonu Atinarsquonın en iyi youmlneticileri arasındasayarlarPlutarkhosrsquoagelinceKleonrsquoanekadarduumlşman olursa olsun onu Nikiasrsquolakarşılaştırırken Nikiasrsquoın ccedilekingen kolaycacesareti kırılan boş inanccedillı oumlzel yetenekleriolmayan biri olduğunu vurgular Uumlnuumlnuuml halkavcısıcoumlmertliğineborccedilluydu

Kleonrsquounyoumlnettiğiradikalkesimsavaşıdahaetkili bir şekilde ve cesaretle yuumlruumlttuumlAtinalılardenizde olduğu kadar karada da savaşmayabaşladılar

Yetenekli bir komutan olan Demosthenesrsquoinyoumlnetiminde Messenia helotlarını (ilotlarını)kendi taraflarına ccedilekmek iccedilin Messeniarsquonındeniz kasabası Pylosrsquou ele geccedilirdiler Oumlzellikle

helotların yaşadığı bu boumllgeye girerekAtinalılar Spartalıların en zayıf yerine darbeindirmiş oluyorlardı Spartalılar bu yuumlzdenPylosrsquouhemenkaradansardılarfilolarınıburadatopladılarvedoumlrtyuumlzdenfazlahoplitgoumlndererekPylosrsquoun karşısındaki Sphakteria adasını işgalettiler Atinalıların buraya goumlnderdiği filoPeloponnesosluları yenilgiye uğrattıKomutanlığı uumlstlenen Kleon Demosthenesrsquoinyardımıyla Sphekteriarsquoyı sardı ve Spartalılarıteslim olmak zorunda bıraktı Adada bulunansavaşccedilılarrehinealındılarvePeloponnesoslularakoşul olarak bir daha Attika topraklarınasaldırmamalarıoumlnesuumlruumllduumlAksihalderehinelerkılıccediltangeccedilirilecektiAtinarsquoyadoumlnuumlşuumlndebuumlyuumlkbir saygınlıkkazananKleonbuumlyuumlkboyutlubirsaldırı politikasına başladı Megararsquonın Nisaialimanını Kythera adasını işgal ettirdi veSicilyarsquoyabirseferyolladı

Ama bu girişimler buumlyuumlk kaynaklargerektiriyordu Konfederasyon uumlyelerininvergilerini 600 talantrsquotan 1000 talantrsquoayuumlkseltmek gerekti Bu da Konfederasyon

uumlyeleriyle ilişkilerin bozulmasına yol accediltı veAtina devleti bunun bedelini ağır oumldedi Daha427 yılında Spartalıların desteklediği Lesbosadası Konfederasyonrsquodan ayrılmıştı Atinarsquoyakarşı ayaklanmanın merkezi durumuna gelenMytilenekentiuzunbirkuşatmadansonraAtinabirliklerine teslimolduAtinalılarmuumlttefikleriniancakşiddetyoluyladizginleyebiliyorlardı

Aynıyıl(427)şiddetlibirmuumlcadeleKerkyraadasında aristokratlarla demokratları karşıkarşıya getirdi Kerkyrarsquoyı Atinarsquodan ayırmaamacıyla muumlcadeleyi kışkırtan Korinthoslulararistokrasiyi destekliyorlardı Sokaklardakadınlarınvekoumllelerindekatıldığıkanlısavaşlaroluyorduldquoİki tarafdakoumlylereulaklargoumlnderipkoumllelere oumlzguumlrluumlk vaadinde bulundularKoumllelerin ccediloğu halka katıldırdquo diye anlatıyorThukydides (III 73) Konfederasyon uumlyesidevletlerde Peloponnesoslular tarafındankışkırtılan sınıf muumlcadelesi son dereceşiddetlendi

AtinalılarınPeloponnesosrsquoagirmesiSpartarsquodaiccedil karışıklıklara yol accedilabilirdi Sparta

duumlşmanının dikkatini başka tarafa ccedilekmek iccedilinAtinarsquonın muumlttefiklerindeki isyanlarıdestekliyorduSpartalılarbuamaccedillasavaşıEgeDenizirsquonin kuzey kıyısına taşıdılarKonfederasyonrsquoun burada birccedilok kentleri vardıbukentlerinenoumlnemlileriPoteidaiaOlynthosveAmhipolisrsquoti Peloponnesoslular egemenlerineduumlşman olan bu Atina muumlttefiklerinin ondanayrılacaklarını umuyorlardı YanılmadılarTrakya kıyılarındaki Atina kolonilerini elegeccedilirme tasarısını Spartalı genccedil komutanBrasidas buumlyuumlk bir beceriyle gerccedilekleştirdi Birgoumlnuumllluumller birliğinin başında Boiotia veThessaliarsquoyı cesaretle geccedilip HalkidikyakentleriniAtinarsquoyakarşıayaklandırdı

Bu seferin kesin sonuca goumltuumlren olaylarıduumlşman tarafına geccedilen Atina kolonisiAmphipolis oumlnuumlnde meydana geldi BrasidaskentiAmphipolislilerinyardımıylaelegeccedilirdiOsırada (424) Trakya kıyıları yakınlarındabulunan Atina filosunun komutanıThukydidesrsquoti Koloniyi korumayı beceremedive bunun bedelini Atinarsquodan suumlruumllerek oumldedi

Kleon durumu duumlzeltmek iccedilin buumlyuumlk birAtinaordusunun başına geccedilti 422 yılında yapılanccediletin Amphipolis Savaşı Atinalıların ağırbozgunuyla sona erdi ve iki tarafınbaşkomutanları (Kleon ve Brasidas) savaşalanında can verdi Konfederasyon uumlyelerininisyanıyayıldı

Askericirc başarısızlıklarAtina halkoyunu savaşpartisininaleyhineccedilevirdiveNikiasrsquoınyoumlnettiğipartinin etkisini artırdı 421 yılındastatu quoante bellumrsquou (savaş oumlncesi durum) yenidenkuran Nikias barışı yapıldı Aristophanes aynıyılyazdığıBarışadlıkomedidebarışccedilılyaşamınnimetlerine oumlvguumller duumlzer insanlar bağ vezeytinyetiştirmekiccedilinldquouğursuzrdquomızrakyerineellerine kazmayı tekrar alabileceklerdiKoumlyluumllerin ve muumlttefiklerin ccedilıkarlarınınumursanmamasısavaşınbirincievresindeAtinademokratlarınınyenilgisineyolaccediltı

2 Peloponnesos Savaşının İkinci evresiBuumlyuumlk Sicilya Seferi ve Dekeleia SavaşıNikiasrsquoın barışı sağlam temellere oturmuyordu

Savaş oumlncesinin temel ccedilelişkileriniccediloumlzuumlmlememişti Zaten antlaşmanın koşullarıyerine getirilmemişti İki taraf da boşaltmalarıgereken işgal edilmiş toprakları ellerindetutuyordu Sonra yalnızca tuumlccarlar vesanayiciler değil şimdi artıkAtina toplumununyıkıma uğramış yığınları da savaşın yenidenbaşlamasını istiyordu Birccedilok insan başarılı birdenizoumltesi seferden sağlanacak ganimetledurumunuduumlzeltmeyiumuyordu

Atina koumlleci demokrasisinin saldırganccedilevrelerinin oumlnderliğine geccedilen PeriklesrsquoinakrabasıAlkibiades 420 yılından itibarenAtinapolitik yaşamında oumlnemli bir rol oynadıAlkibiades oumlzellikle yetenekli ve bilgili birgenccedilti

Zenginliği inceliği savurganlığı halka karşıcoumlmertliğivebuumlyuumlkkişiselccedilekiciliğionayaygınuumln sağladıAma mutlak utanmazlığı koşullarauyma ve olayların akışına goumlre davranışınıdeğiştirme yeteneği kendisine ldquoccedilerccedilirdquo lakabınıntakılmasına neden oldu Alkibiadesrsquoin buumltuumlnpolitikası son derece geniş ve seruumlvene

yaklaşan fetih tasarılarına dayanıyordu BatıAkdenizrsquoin zengin buğday boumllgelerini (Sicilyaİtalya Kartaca) ele geccedilirmek gibi tehlikelitasarıları vardı Uzun suumlredir Sicilyarsquonın tahılzenginliklerine goumlz dikmiş olan ve fetihler iccedilinsabırsızlananAtinalılarbutasarıyıonayladılar

Sicilya kentlerinin kendilerini aralarında enguumlccedilluuml kent olan Dor koumlkenli Syracusarsquoya karşıkorunma istemeleri Sicilya seferi iccedilin bahaneoldu Alkibiades Atinalıları harekete geccedilirmekiccedilin bundan yararlandı Her yerde sokaklardabeden eğitimi salonlarında sadece Sicilyarsquodansoumlz ediliyordu bu adanın LibyarsquonınKartacarsquonın haritaları ccediliziliyordu AralarındaNikiasdaolmakuumlzereAlkibiadesrsquoinrakiplerininkarşı ccedilıkmasına rağmen demokratik parti 415yılında Alkibiades Nikias ve Lamakhoskomutasında Sicilyarsquoya sefer duumlzenlemesikararını Halk Meclisirsquonden ccedilıkardı Buumlyuumlk birfilo ve ordu donatıldı (134 uumlccedil sıra kuumlreklikadırga40yuumlkgemisive20bineyakınasker)

Bununla birlikte partiler arasındaki sertmuumlcadele daha başından itibaren seferin gidişi

uumlzerinefenahaldeyansıdıHareketinarefesindeyolcuların koruyucusu tanrı Hermesrsquoin doumlrtyolağızlarına konan resimleri sakatlandı EskiGreklerin goumlzuumlnde bu sadece kutsallığasaygısızlık değil aynı zamanda bir koumltuumlbelirtiydiKimileribuişteAlkibiadesrsquoinrakipleriolan oligarşi yandaşlarının parmağı olduğuduumlşuumlncesindeler Seferi oumlnlemek iccedilin bu succediluldquotanrıtanımaz filozoflarrdquoın tilmizi olanAlkibiadesrsquoinbizzatişlediğisoumlylentisiniyaydılarveyargılanması iccedilindirendilerAmaamaccedillarınahemen erişemediler ccediluumlnkuuml Alkibiadesrsquoe ccedilokbağlıolanaskericircbirliklerdenccedilekiniyorlardı

Filo oumlngoumlruumllen guumlnde Pirersquoden goumlrkemli birşekilde ayrıldı Kendisini yargılanmak uumlzereAtinarsquoya goumltuumlrmek buyruğunu getiren bir gemigeldiği zaman Alkibiades Sicilyarsquoda askericircharekacirctı ccediloktan başlatmış bulunuyordu Şimdidemokrasiye karşı fesat ccedilevirmeklesuccedillanıyordu Ama doumlnuumlş yolunda Spartarsquoyakaccedilmayı başardı Bunlar hiccedil kuşkusuz ordununduumlzenini bozuyorve savaşmaguumlcuumlnuuml tehlikeyeduumlşuumlruumlyordu

Alkibiadesrsquoin ayrılmasından sonrabaşkomutanlığıNikiasaldıSyracusayakınlarınabaşarılı bir ccedilıkartma yapan Nikias kişiliğineaykırı duumlşen bir etkinlikle ilkin kenti kuşattı vekısa bir suumlre iccedilinde kentin surlarını sarmagirişimini başlattı Spartalı Gylippos oumltekiSicilya kentlerinin birlikleriyle birlikte kentinsavunmasını uumlstlenmek uumlzere Syracusarsquoyagelinceye kadar şans Atinalılara guumllduumlKorinthos da Syracusalıların yardımına koştu413yılındaAtinadonanmasıPylosrsquotauumlnlenmişolanDemosthenesrsquoinkomutasında75kadırgalıkbir yardım aldı Bununla birlikte İtalya vePeloponnesosrsquotan gelen birlikler Syracusarsquonındirenme guumlcuumlnuuml artırdığı ve Atinalılarındurumunu ağırlaştırdığı iccedilin strategoslarAtinarsquoya doumlnme kararı aldılar Syracusalimanında abluka altına alınanAtina ordusununuğradığı felaketi Thukydides dramatik birşekilde anlatmaktadırDuumlşman hatlarını yarmakiccedilin umutsuzca yapılan bir girişimden veAtinalıların kendi gemilerini kendi elleriyleyakmasından sonra ordu adanın iccedilerlerine

ccedilekilmek istedi Duumlşmanın sayıca uumlstuumlnluumlğuuml veaccedillıkonları teslimolmayazorladıSicilyaSeferikorkunccedilbiryıkımlasonaerdiDonanmaveorduyok edildi hayatta kalanlar koumlle yapıldı ve taşocaklarına goumlnderildi strategoslar da idamedildiler(413)

Bu arada Atinalılar Attikarsquoda bir başkafelaket yaşadılar Spartalılar Atinarsquonınkuzeydoğusunda bulunan ve ccedilok oumlnemli birstratejik nokta olanDekeleiarsquoyı işgal etmişlerdiBoumlylece Attikarsquonın bu kesimi ve kendisineyiyecek sağlayan Euboiarsquoyla kentin ilişkisikesilmiş bulunuyordu Spartarsquoya sığınmış olanve oumlccedil almak iccedilin vatanını yakanAlkibiadesrsquoinisteği uumlzerine boumlyle davranıyordu duumlşman Ozamana kadar Peloponnesosların işgali kısasuumlreli oluyordu Oysa bu kez Dekeleiarsquoyayerleşmişler Attikarsquodan ayrılmıyorlar burayıyakıp yıkıp ekonomisini felce uğratıyorlardıCcediloğu meslek oumlğrenmiş bulunan yirmi bindenfazlaAtinalıkoumlleduumlşman tarafınageccediltiKoumlleciAtinarsquonın sanayi ve buumltuumln ekonomisi uumlzerindebununetkisihissedildi

Atinarsquonın iccedilinde bulunduğu koumltuuml durumSpartarsquoyı Atinalıların deniz uumlstuumlnluumlğuumlnuuml sonaerdirmek iccedilin girişimlerini iki katına ccedilıkarmayakışkırtıyordu Filolarını kurabilmek iccedilinSpartalılarHellasrsquoınccedilıkarlarınıbiryanabıraktılarveparayardımıalmakamacıylaPerslerle ittifakyaptılarAlkibiadesKuumlccediluumlkAsyarsquoyagittiburadasatrapTsissaphermesrsquole dostluk ilişkileri kurduBuumltuumlnİonyarsquoyıAtinarsquodanayırmayıbaşardıamaonaguumlvenmeyenSpartalılaryerinefilokomutanıLysandrosrsquou goumlnderdiler Lysandros yeteneklibir insan ve kurnaz bir diplomattı ldquokoumlrleruumllkesinde şaşılar baş olurrdquo diyordu LysandrosAlkibiadesrsquoin youmlntemlerini kullanıyorduDalkavukccedila davranışı Perslerin kralının kuumlccediluumlkoğlu Kyrosrsquoun hoşuna gitti ve ona istediğinivereceğine soumlz verdi Lysandros Spartarsquonınverdiği para yardımının artırılması ve EgeDenizine egemen olacak guumlccedilluuml bir filo kurmakiccedilin genccedil prens uumlzerindeki etkisindenyararlandı

Buumltuumln bunlar Atina devletinin askericircbaşarısızlıklarının yol accediltığımoral bozukluğunu

hızlandırdı İlkin Kuumlccediluumlk Asya kentlerinin vehemen hemen buumltuumln adaların ayrıldığı AtinaKonfederasyonu ccediloumlktuuml Khios Lesbos veMiletosgibimuumlttefiklerinyitirilişioumlzellikleetkiliolduOumldentiakımıoumlnemlioumllccediluumldeazaldıvemalikriztehditediciboyutlaraulaştı

Atinarsquonın uğradığı felaketler demokrasiyizayıf duumlşuumlruumlyor ve karşı cepheyiguumlccedillendiriyorduGoumlruumllmemişşiddettebirpolitikmuumlcadele başladı Uumlyeleri demokrasi duumlzeniniyıkmaya yemin etmiş olanhetaireiarsquolar (gizlidernekler)bumuumlcadeleninenoumlnemlikaynaklarıdurumuna geldiler 411 yılında ordu vedonanma subaylarının yardımıyla oligarşik birhuumlkuumlmetdarbesiyapmayıbaşardılarFilebaşınabiradetve40yaşındanaşağıolmamakuumlzere10probuloi seccediltiler Bu arada oligarkların dediğigibibirldquobabalarduumlzenirdquokurulduOumlzellikleaşırıgericilerden oluşan Doumlrtyuumlzler Meclisi devletinen yuumlksek oumlrguumltuuml olduThukydidesrsquoe goumlre bumeclis demokratları acımaksızın ezerek uumllkeyildquotiranikbirbiccedilimdeyoumlnetiyordurdquoDemokrasinintemellerini savunangraphos paranomos

kaldırıldıveaylıklıgoumlrevleriptaledildiAmabuaşırıoligarşikısaoumlmuumlrluumlolduDoumlrtaysonraenateşlioligarşiyandaşları(PhrynikosAntiphosvebaşkaları) idam edildiler ve Doumlrtyuumlzler Meclisidevrildi

On probuloirsquonin hazırladığı anayasa iktidarı5000 ldquoağır silah sahibirdquone yani nuumlfusun ortakatmanlarına veriyordu Oligarşinindevrilmesinde ve Beşbinler youmlnetimininkuruluşundaenoumlnemliroluumlTheramenesoynadıDevletin ldquovatanı bir drahmiye satmaya hazırkoumlleler ve yoksul yurttaşlarrdquo tarafındanyoumlnetildiği demokrasiden nefret ediyorduAmaTheramenes oligarşiyi de sevmiyorduKararsızuzlaşmalarayatkınbiradamdıhalivaktiyerindekatmanların tipik bir temsilcisiydi kendisineldquokothornosrdquo (iki ayağa da giyilen ayakkabı)lakabı takılmıştı (KsenophonHellenika II 330)

Beşbinlerrsquoin ılımlı youmlnetimi genişdemokratik katmanlarda da şiddetli birhoşnutsuzluğa yol accedilıyordu O sırada Samosadası yakınlarında bulunan filonun tayfa ve

kuumlrekccedilileri bunların en oumlrguumltluuml kesiminioluşturuyordu Filonun başında tayfalarınguumlvenini kazanabilecek bir komutanbulunmadığı iccedilinAlkibiadesrsquoi KuumlccediluumlkAsyarsquodanccedilağırmaya karar verildiYurduna geri doumlnmeyiistediği iccedilin Alkibiades yapılan oumlneriyi kabulettiBirkezdahayoumlndeğiştirdi

Alkibiadesrsquoin başlattığı savaşın bu evresindeAtinalıların başlıca amacı Hellespontosrsquou(Ccedilanakkale)PeloponnesoslulardankurtarmakveKaradeniz yolunu accedilmaktı AlkibiadesrsquoinAbydos (Ccedilanakkale boğazında bir kent) veKyzikos (Bandırma koumlrfezinde bir kent)yakınlarındakazandığıparlakzaferlerAtinarsquonındenizdeki saygınlığını tekrar yuumlkseltti ve dahaoumlnce Atina İmparatorluğundan ayrılmış olanbazı kentler birliğe doumlnmek zorunda kaldılarAlkibiadesrsquoin askericirc başarıları Beşbinleryoumlnetiminin duumlşmesine (410) ve demokrasiduumlzeninin yeniden kurulmasına yol accediltı BudoumlnemdeAlkibiadesdevletyoumlnetimindeoumlnemlibir roloynadıamaAtinarsquonınbaşarılarıvezaferiuzun oumlmuumlrluuml olmadı Sparta Perslerden

sağladığı yardımla guumlccedillenmesini suumlrduumlruumlyorduKyros Sparta birliklerini paraca buumlyuumlk oumllccediluumldedestekliyordu ayrıca Lysandros gizli oligarşiderneklerinin youmlnetimini elinde toplamış vebunların aracılığıyla demokrasiye zararveriyordu Alkibiadesrsquoin durumu sallantıdaydıccediluumlnkuuml youmlnetici ccedilevreler buumltuumln olanaklarınıkullanarak kendisine engel oluyorlar ama obunlarakarşıhiccedilbiroumlnlemalamıyorduOumlnemsizbir yenilgiden sonra kendisini alkışlayanccedilevrelerde bile otoritesi kalmadı Atinarsquodanayrılmak zorunda kaldı ve Hellespontoskıyısındabir suumlregoumlnuumllluuml suumlrguumlnhayatıyaşadıDahasonrakralındesteğinisağlamakumuduylaPers uumllkesine gitti Oysa kral hiccedil kuşkusuzLysandrosrsquoun isteği uumlzerine daha yoldaykenoumllduumlruumllmesinibuyurdu

Atinarsquoda partilerin amansızmuumlcadelesi iccedil vedışpolitikadadalgalanmalarayolaccediltıLesbosrsquounyakınlarındaki Arginussai (Midillirsquoninguumlneyindeki Acar adaları) muharebesine bağlıolaylar (406) bu bakımdan belirleyiciniteliktedir Atina filosu Mytilene limanında

ablukaya alınmıştı Son kaynaklarını bir arayagetirenAtinalılar100gemidonattılarvekoumllelerde dahil olmak uumlzere silah altına alınabilecekbuumltuumlnerkekleritayfaolaraktopladılarLesbosrsquouKuumlccediluumlkAsyarsquodan ayıran boğazda yapılan savaşAtinalılarınzaferiylesonuccedillandıAmabir fırtınayuumlzuumlnden Atina strategosları yaralı gemilereyardımedemedilerveoumlluumllerinigoumlmemedilerBuolay strategosların duumlşmanları olan gericilerigalipleraleyhinedavaaccedilmakveoumlluumlmemahkucircmedilmelerini sağlamak olanağı verdi (kurbanlararasında Periklesrsquoin oğlu da vardı) Bu kararuygulanınca Atinalılar (Ksenophonrsquoa goumlre)yaptıklarına pişman oldular ve halkı yanıltmışolanları yargılamaya karar verdiler Doğalolarak bu tuumlr bunalımlar Atina devletininsarsılmışolandurumunudahadazayıflatıyordu

405 yılında Ageos-Potamos (CcedilanakkaleBoğazırsquonda Cumalıdere) yakınlarında yapılansavaşın sonukesinolduvezaferiPeloponnesosBirliği kazandı Atinalılar hemen hemen buumltuumlnfilolarını yitirdiler Daha sonra Lysandrosrsquounkomuta ettiği Peloponnesos filosu Pira

yakınlarında goumlruumlnduuml ve Atinarsquoyı kara vedenizdenablukaaltınaalmayabaşladıTutucularbarış imzalanması iccedilin baskı yapıyorlardıdemokratlar bu tuumlr oumlnerilere oumlluumlm cezası verenbir yasa ccedilıkardılar Ama accedillık ve hastalıklarkuşatılmış kentin durumunu daha dakoumltuumlleştirdiğiiccedilinAtina404yılındateslimolduAtinalılar iccedilin barış koşulları ccedilok ağırdı 1)12muhafız gemisi dışında buumltuumln filolarını teslimetmek2)Surları (ldquoUzunDuvarlarrdquo)yıkmak3)Deniz Konfederasyonursquonu dağıtmak 4)Demokrasiyesonvermekzorundaydılar

AtinarsquonınaskericircguumlcuumlyokedildiAtinaDenizİmparatorluğu sona erdiGrek demokrasisi ağırbiryaraaldı İlkccedilağkoumlleciduumlzenineoumlzguumltemelccedilelişkiler bu duumlzenin yuumlksek bir olgunluğaeriştiği Atinarsquoda ortaya ccedilıktı Bu duumlzenidesteklemekte bir ccedilıkarı olmayan koumllelerinsoumlmuumlruumllmesi ldquouyrukrdquo durumuna indirgenenmuumlttefiklerin ezilmesi kırsal halkın aşağıkatmanlarının ccedilıkarlarının umursanmaması vebunun sonucu olarak bu kesimin kentdemokrasisine duumlşman olup duumlzenin yeminli

duumlşmanlarının (gerici oligarşi yandaşları)yanında yer alması bu temel ccedilelişkilerdenkaynaklanmaktadır

Ama Peloponnesos Savaşının sonucu nekadar yıkımlı olursa olsun Atina devletinindemokratik rejimini ortadan kaldıramadı Evet404 yılında Lysandrosrsquoun buyruğu uumlzerineAtinarsquoda iktidar bir oligarşi komitesinin elinegeccediltiBukomiteninldquoOtuztiranrdquoadıverilenotuzuumlyesinin başında sert bir aristokrat olanKritiasile Theramenes bulunuyordu Devleti yasalaraaldırmadanzorbalıklayoumlnetiyorlardıGerccedilekbirdemokrasi yandaşı avı yuumlruumltuumlyorlardı vemallarına el koymak iccedilin bu bahaneylezenginleri oumllduumlruumlyorlardı Kimse hayatındanemindeğildiYurttaşsayısı3bineinditiranlarıngetirdiği bir yasa bu takımdan olmayanherhangi bir yurttaşa oumlluumlm cezası uygulamakolanağı veriyorduAma bir suumlre sonra rekabettiranları karşı karşıya getirdi Daha ılımlı olanTheramenes Kritias tarafından 3000 yurttaşlistesinden ccedilıkartıldı ve idam edildiKsenophonrsquoun anlattığı Theramenesrsquoin

duruşması Otuzlar doumlneminde egemen olanşiddet ve keyfi youmlnetim iccedilin ccedilarpıcı bir oumlrneksunmaktadır (Hellenika II 3 Bk LysiasSoumlylevlerXIIXIII)

Bununla birlikte oligarşi rejimi ancak sekizay suumlrduuml Başlarında Thrasybulos olmak uumlzereguumlccedillerini Thebairsquode toplamış olan demokratsuumlrguumlnler buradanAttikarsquoya saldırdılar SıraylaPireAtinaveAtinarsquodankaccedilmışolansonoligarşiyandaşlarının sığınmaya ccedilalıştıklarıEleusisrsquoi elegeccedilirdiler Spartarsquoyı parccedilalayan iccedil savaşlarOtuzlar tiranlığının yıkılmasını kolaylaştırdıŞimdi Atinarsquonın kaderini elinde tutanLysandrosrsquoun yuumlkselişi Sparta youmlnetimccedilevrelerini tasalandırıyordu Sparta KralıPausanias Lysandrosrsquoun haberi olmadandemokratAtinalılarla ılımlı oligarşi yandaşlarınıbarıştırmaya ccedilalıştı BoumlyleceAtina demokrasisi401 yılında eski yapılarına uygun olarakyeniden kuruldu ama egemen politik guumlccedilHellasrsquoın birleşmesinin temel etkeni olmak iccedilingerekli olan buumltuumln neden ve olanaklarını artıkyitirmişti

OTUZUumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

MOumlVVEIVYUumlZYILLARDAGREK

UYGARLIĞI

1 Okul tiyatro plastik sanatlar ldquohellipİnsanlığıngelişme tarihindebaşkahiccedilbirulusunerişemediği bir yeri evrensel yetenek veetkinliğiyle kazanmış olan bu kuumlccediluumlk ulusunyaratılarına başka birccedilok alanda olduğu gibifelsefede de başvurmak zorundayızrdquo33 diyeyazıyorduEngelsGerccedilektendeşimdiyekadarHellen yaratılarından bazı bakımlardanyararlanmayı suumlrduumlrduumlk Heykeltraşlarımızmimarlarımız eski Greklerin yapıtlarını oumlrnek

alıyorlar Grek filozof diyalektikccedili vemateryalistlerinin yapıtlarıyla ccedilok yakındanilgilenen Marksizmin kurucuları ldquoduumlşuumlncenineski devlerirdquoni sık sık burjuva filozoflarınınkarşısınaccedilıkardılar

Koumlleci demokrasi onlara kendi belirleyicioumlzelliklerini vererek Hellen uygarlığınınzenginlikleri doğuran toprak oldu Atinarsquonınkapalıbirseccedilkinlerccedilevresinintekelindeolmayankuumlltuumlrel ve siyasal yaşamı nuumlfusun en genişkatmanlarını ilgilendiriyordu Bununla birlikteoumlzguumlr insanların ccediloğunluğu temelde koumllelerinemeğiyle geccediliniyordu Kuumlltuumlruumln gelişmesininmaddi temelini yaratan koumlle yığınları kendiyarattığı nimetlerden yoksundu Koumllecidemokrasininyaratıcıguumlccedilleribilimselbulgularayeni uumlretim araccedil ve aletleri bulmayayoumlnelmemişlerdi Onların tek amacı sanatlardavesoyutduumlşuumlncedeilerlemekti

Genccedillerin eğitim ve oumlğretimi Greklerinkuumlltuumlrel yaşamında buumlyuumlk bir rol oynuyorduAtina ve oumlteki demokratik kentdevletlerdeccedilocuklar 7yaşınakadar evlerdeyetiştiriliyordu

7-14 yaşlar arasındaki ccedilocukları iccedilin kuumlccediluumlk birpara karşılığında ilkoumlğrenim goumlrduumlkleri birccedilokoumlzel okul vardı Ccedilocuklar bu okullarda okumayazma hesap oumlğreniyor ccediloğu zamanHomerosrsquotanalınmışedebiyatparccedilalarınıezbereoumlğreniyor ve muumlzik ccedilalışıyorlardı İlkoumlğretimccedilok yaygındı O doumlnemin el kitapları okumaalıştırmalarında kullanılan heceleme tablolarıguumlnuumlmuumlze kadar ulaşmıştır MOuml V yuumlzyıldaAtina yurttaşlarının hemen hemen tuumlmuuml okumayazmabiliyordu

15-18 yaşları arasındaki genccediller oumlzelkişilerin ve devletin paraca desteklediğio k u l la rd a gymnasiumrsquolarda (spor okulu)oumlğrenim goumlruumlyorlardı Spor(lar) ve jimnastikyapıyorlardı Gymnasiumlarda genccediller(ephebos) ccediloğunun yurttaş-hoplitler arasındayeralması iccedilinaskericirceğitimgoumlruumlyorlardıAmaeğitimlerinde ağır basan oumlzellikle Periklesdoumlneminde askerliğe hazırlık değildiOkullarınvebedeneğitimiokullarınınccedilocuklarınınruhsalyazınsal ve sanatsal gelişmeleriyleuğraşmalarının dışında Atina yurttaşlarının

buumltuumlnyaşamıgerektiğigibiduumlzenlenmişeğitseletkinliklerin etkisi altındaydı Yalnızca Atinayurttaşlarıdeğilamahemenhemenbuumltuumlnoumlzguumlrinsanlarboşzamanlarınıfilozofvehatiplerinsıksık konuşmalar yaptıkları ateşli tartışmalaragiriştikleri kemeraltlarında ve koklarda oumlnemlikişilerin soumlylev verdikleri Halk Meclisi gibigenel yerlerde geccediliriyorlardı On binlerceseyirci aynı zamanda buumlyuumlk bir sanat vepolitikaokuluolantiyatrodabirarayageliyordu

Eski Hellas halkı kuumlltuumlrel gelişiminin dahabaşlangıcında Homerosrsquoun destanlarınıyaratarak yeteneğini kanıtladı VIII yuumlzyılınsonunadoğruyadaVIIyuumlzyılınbaşındaadıveyapıtı guumlnuumlmuumlze kadar ulaşan ilk şair olanHesiodos Boiotiarsquoda ortaya ccedilıktı HesiodosrsquounhalkdestanıbiccediliminikoruyanGuumlnlerveİşler ileTheogoniaadlıyapıtlarıyazarınkişiliğinivebirccediliftccediliye oumlzguuml toplumsal ve siyasal goumlruumlşleriniyansıtmaktadır Aynı zamanda kendisineyabancıolanbaşkaesinveduumlşuumlncelerinHellasrsquoıistila ettiğini accedilıklamaktadır Bu duumlşuumlnceleruzak deniz yolculuklarında mutluluk ve

zenginlikarayışları fırtınalıdenizle ilişkikurmaccedilabalarıdır

VII yuumlzyılın başlarında hemen hemenHesiodosrsquola aynı doumlnemde Hellasrsquota kişiselduyguları dile getiren lirik şiir doğdu ve geliştiVIIveVIyuumlzyıllardaMegaraLesbosadasınınMytilenersquosi Khios Atina gibi gelişmişkentdevletler hatta Thebai ve Sparta gibi gerikalmış olanları onlarca yetenekli şairyetiştirdiler Guumlzel-yazınların bu hızlı gelişimiHellasrsquoın toplumsal siyasal ve ekonomikbakımdan geliştiği bir doumlneme koumllecikentdevletlerinin oluşum doumlnemine denkduumlşuumlyordu Arkhilokhos Solon TheognisTerpandros Tyrtaios vb bazı lirik şairlerinşiirlerisiyasalvetoplumsalmuumlcadeleninyankısıolduSapphoveAnakreongibişairlerdahaccedilokaşkveyaşamınguumlzelliklerini dile getiriyorlardıLirik şairler koşuklamayı (versification)geliştirdiler ve duumlnyanın buumltuumln şairlerininyararlanmayı suumlrduumlrduumlkleri ccedileşitli oumllccediluumlleriyarattılar Grek lirik şairleri halk şiirinden vehalkşarkılarındanyararlanıyorlardı

HalkınyaşamıfolkloraynızamandaHellenkuumlltuumlruumlnuumln başka uumlruumlnleri olan tiyatro vedramatik yapıtları yarattı MOuml VI yuumlzyıldaAtinarsquoda doğan tiyatro şarap tanrısıDionysosrsquoun onuruna yapılan ve tekelerin(tragos) ortasında goumlsterilen bu tanrının gelişinive yaşamını dile getiren şarkı ve dansların yeraldığı kırsal bayramlardan kaynaklanmaktadırBu olguda totemciliğin başka Grek dinseltoumlrenlerine rastladığımız bir yansımasınıgoumlruumlyoruz

Teke postu giyen şarkıcılar ldquotrajedilerrdquosoumlyluumlyorlardıyaniDionysosrsquountutkularınınsoumlzkonusu edildiği ldquoteke şarkılarırdquo soumlyluumlyorladışarkıya mimikler ve danslar eşlik ediyordu Buldquotrajedilerrdquo yavaş yavaş uumlnluuml şair ve şarkıcıArionrsquoun ldquodithyrambusrdquo adı altında kesinlikkazandırdığıbellibirbiccedilimaldıldquoDithyrambusrsquouumlsoumlyleyen birkoryphaios (birinci şarkıcı)veonuyanıtlayan bir koro vardı Bu dialoglu olaytiyatrotemsilininbirilkoumlrneğiydi(prototipiydi)Daha sonra 530 yılına doğru ilk drama yazarıThespis aktoumlr (Grekccedilesi ldquoyanıtlayan kişirdquo

anlamına gelenHypokrita) kullandıBirccedilokkişitarafındanseyircilerinoumlnuumlndegerccedilekleştirilenvetrajedi adınımiras olarak alan yeni bir yazınsaltuumlr boumlyle doğdu Koro devam etti ve tiyatroyaldquokişirdquoolarakgeccedilti

Tiyatrokırsalbayramlardadoğdudahasonradaha suumlrekli ve daha oumlrguumltlenmiş topluluklarseyirciler iccedilin bir tahta sekinin kurulduğukentlerde temsiller verdiler bu sekiler giderekbuguumlnkuuml goumlrkemli yapılara doumlnuumlştuuml MOuml IVyuumlzyıldan itibaren tiyatrolar taştan yapılıyorduCcediloğuzamanonbinlerce seyirciyi alacakkadargeniş anıtsal yapılardı bunlar Bir tepeninyamacında yarım ccedilevre biccediliminde duumlzenlenenamfiyi merkezden uzaklaştıkccedila aralıklarıgenişleyenyollarboumlluumlyordu

Oumlnemli kişilere ayrılan aşağı sıralar oumlzelolarak hazırlanmıştı En aşağıda koronungoumlsterileri iccedilin yuvarlak bir mekacircnorkhestravardı orkhestranın arkasında kulisler dekorlarvedoğauumlstuumlolayların(kişilerinuccedilmasıtanrılarıngoumlruumlnmesi vb) temsilinde kullanılanmakinelerle donanmış bir seki yani sahne

(skene)yeralıyorduTemsiller yılda birkaccedil kez halk

bayramlarında yapılıyor ve birkaccedil guumln araverilmedensuumlruumlyorduHerseferonkadarpiyesoynanıyordu Temsil guumlneşin doğuşuyla batışıarasında suumlruumlyordu Bir tuumlr yarışmaydı Heroyun dizisi iccedilin bir juumlri seccedililiyor juumlri de galipgelene şampiyonluk uumlnvanı ve bir oumlduumll (taccedil)veriyordu

İlk trajedi şairleri bir aktoumlr iccedilin monolog vekoroiccedilinreplikler(karşısoumlz)yazıyorlardıDahasonrabirbaşkabiccedilimbulunduTekoyuncununseslendirdiği diyalog Oyunun herhangi birkonuyla ilgili geniş kapsamlı yazınsal iccedileriğioluyordu MOuml V ve IV yuumlzyıllarda buumlyuumlkoumllccediluumlde oumlzguumlrluumlk ve insan yaşamının alınyazısısorunlarını işleyen binlerce trajedi ve komediyazıldı devlet ve yurttaşlık hakları aşk ailesorumluluğukişiselmutlulukhakkıvb

Aiskhylos (MOuml 525-456 dolayları) ancakyedisiguumlnuumlmuumlzekalan90rsquoayakıntrajediyazdıBunlardanbiriolanPerslerKserksesrsquoinHellasrsquoayaptığı seferi ve oumlzellikle Salamin Savaşını

yansıtır bir başkasıZincire VurulmuşPrometheus insanlara vermek amacıylaZeusrsquotan ateşi ccedilalan ve bu yuumlzden deKafkaslarrsquoda bir kayaya zincirlenen goumlzuuml pekTitan Prometheusrsquoun mitosunu işlerOresteia(Orestesnacircme) uumlccedillemesi Homerosrsquoun destanınınkişilerini tekrar yaşatır bu kişilerin giriştiklerikanlı savaşımda Aiskhylos insanlara egemenolan ve karşısında tanrıların bile guumlccedilsuumlz kaldığıalın yazısı (ldquoMoirardquorsquo pay) sergiler Moriatoplumsal gelişmenin karşı konulmaz guumlcuumlduumlşuumlncesinibellibelirsizdilegetirir

Aiskhylosrsquoun oyunlarında ilk kez buumltuumlnerkek ve kadın rollerini oynayan iki oyuncusahneye ccedilıkarAiskhylos doumlneminde aktoumlrlerinoyunuoldukccedilasaymacaydı(itibari)DahasonraSophokles ve Euripides uumlccediluumlncuuml oyuncuyugetirdiler ve sahne oyunlarını daha gerccedilekccediliyaptılar Atina uygarlığının buumltuumln dallarınıngelişmesi ve toplumsal ve siyasal yaşamınilerlemesiyle belirginleşen ldquoPerikles Ccedilağırdquonday a ş a d ı l a r Sophokles (MOuml 496-406dolaylarında) guumlnuumlmuumlze kadar yalnızca yedisi

eksiksiz ulaşan 100rsquoden fazla trajedi yazdıBunların en uumlnluumlleriKral Oidipus veAntigonersquodir Trajedilerinin egemen temasıbirey ve toplum arasındaki ccedilatışma toplumsalyasayı ccediliğneyen kişinin kaccedilınılmaz yenilgisidirSophoklesrsquoi ilgilendiren artık tanrılar değilkişilikleriyle tutkularıyla insanlardır ldquoDuumlnyadabirccediloketkiliguumlccedilvaramadoğadainsandandahaguumlccedilluumlsuuml yokturrdquo derAntigonersquonin korosuEtiyle kemiğiyle tam bir insan olarak ortayaccedilıkan kişileri on binlerce seyircinin sevgisinikazanıyordu

Sophoklesrsquoin ccedilağdaşı olan Euripides (480-406 dolayları) ccedilok değişik ccedilok ccedilarpıcı gerccedilekyaşamdan esinlenir O da Sophokles gibikonularını eski Grek destanlarından alır Amaonun ccedilok oumlzguumlrce yorumlanmış kahramanlarıPerikles doumlnemi Atina yaşamının iccedilinde yeralırlar OumlrneğinYakaran Kadınlar adlıoyununda Atinarsquonın efsanevi kralı TheseusdemokrasininyararlarınailişkinbirsoumlylevverirMedeiarsquoda şair kadının insan haklarını ortayaatarEuripidesrsquoinguumlnuumlmuumlzekalan18 trajesinde

tiyatrosahnesinehepyaşayangerccedilekgetirilirBir başka sahne sanatı tuumlruuml olan komedi de

Atina kaynaklıdır Komedi de trajedi gibi tanrıDionysos adına yapılan gizemsel tapımlardadoğdu komedi (Kocircmos) soumlzcuumlğuuml aşağı yukarıldquoccedilakırkeyf koumlyluumllerin tuumlrkuumlsuumlrdquo anlamındadırNeşeli korolar yuumlksek goumlrevlilere hitaben accedilıksaccedilık ve taşlamalı şarkılar soumlyluumlyorlardıYazarlar ilk trajedilerin biccedilimini kullanıyorlardıamakomikveyergiliiccedilerikyenituumlrdebirtemsilve yazınsal yapıt gerektiriyordu V ve IVyuumlzyıllarda Attikarsquoda aralarında birccedilok gerccedilekusta bulunan onlarca ldquoguumllduumlruumlrdquo şairi yaşıyorduGuumlnuumlmuumlzebunlarınyapıtlarındanancakparccedilalarkaldı bunların bir boumlluumlmuuml oldukccedila uzundurama Aristophanesrsquoin (V yuumlzyılın sonu IVyuumlzyılın başı) olağanuumlstuuml komedilerinin birboumlluumlmuuml (44rsquoten IIrsquoi) guumlnuumlmuumlze eksiksizulaşmışlardır Aristophanesrsquoin oyunlarıAtinarsquonınkırkyılayakınsuumlresinin toplumsalvesiyasal yaşamını gerccedilekccedili ama karikatuumlrsuuml birbiccedilimde yansıtırlar Uumlnluuml politikacıları vekomutanları (Atlılarrsquoda Kleon) şairleri

(Kurbağalarrsquoda Euripides) filozofları(Bulutlarrsquoda Sokrates) partileri siyasalprogramları amansızca alaya alırlar hattaAtinarsquonın efendisi demos (halk) bu oyunlardakafadan ccedilatlak ve guumlluumlnccedil bir ihtiyar kimliğindegoumlsterilir Aristophanesrsquoin oyunlarıkaynaklandıklarıfolklorlayakınlıklarınıkorurlarvebuaradasavaştanamansızcaetkilenenkoumlyluumlsınıfının hayat biccedilimi ve ccedilıkarlarını yansıtırlarBu nedenle oyunlarının bazıları(Akharnes-ldquoAkarnialılarrdquo Barış-Atlılar)kentlilerinaccediltığısavaşaduyulanhayranlığakarşıbir protestodurlar halk dilinin tadını ccedilıkaraccedilıkarayazılmışolanbuoyunlardaaccedilıksaccedilıksoumlzeksik değildir ve son derece guumlluumlnccediltuumlrlerTemsiller sırasında tiyatro kahkahadan yıkılıyorolmalıydı ama bunlar halk iccedilin bir eğlencedenbir sanat yapıtının sağladığı hazdan oumlte birşeydir Oyunlar acı yerginin altında buumlyuumlkkuumlltuumlrel ve toplumsal ve siyasal sorunlaradeğiniyorlardı

Hellasrsquoın plastik sanatları aynı ldquoklasikrdquodoumlnemde (V ve IV yy) benzersiz bir duumlzeye

erişmişti Bu doumlnemde yaratılan eşsiz heykellergelecek kuşaklara oumlrnek oldular VI yuumlzyılınsonuna doğru AtinarsquodaTyrannoktones heykelgrubu yapıldı Kserksesrsquoin istilasında Persuumllkesine goumltuumlruumllen grupV yuumlzyıldaKritias veNesiotestarafındantekraryapıldıHarmodiosveAristogeitonrsquoun kahramanlıklarının anısınayaptırılan bu heykel yurttaş oumlzguumlrluumlğuumlduumlşuumlncesinidilegetirmektedirMyronrsquoundahiceyapıtıyaşamıbuumltuumlnccedileşitliliğiyleyansıtırBirccedilokbronzheykellerikırsalyaşamı(oumlrneğinboumlğuumlreninek) en ince duyguları(Athena ve Marsia)eşsizbirgerccedilekccedililikleaktarırDiscobolosrsquou(diskatıcısı) her kası belirgin canlı ve esnek guumlccedilluumlbir hamle hareketli iccedilinde bir genccedil atleticanlandırmaktadırBunakarşınPeloponnesosluheykeltraş Polykteitosrsquoun zafer simgesi alınbağını takanDiadumenosrsquou ya daAmazonrsquouhareketsizdir Periklesrsquoin dostu Phidias(Pheidias) ccedilok oumlnemli yapıtlar yarattıOlymposrsquotaki devselZeus AtinarsquodakiAthenaPromakhos ve Athena Parthenos heykelleriPhidias okul accediltı yetenekli birer sanatccedilı olan

oumlğrencileri onun youmlnetiminde Parthenontapınağının 276 metre uzunluğundakiefrizlerininalccedilak-kabartmalarınıyaptılar

Hellas ve oumlzellikle Attika mimarisininkusursuzluğuyla uumln kazanmıştır bunlarınarasında buumlyuumlk kamu yapıları dikkati ccedilekerDinsel amaccediltan ccedilok siyasal amaccedilla yapılantapınaklar Hellasrsquoın en goumlrkemli yapılarıydıPeriklesdoumlnemindebirdahisanatccedilılartopluluğutarafındanyaratılanAkropolis topluluğuHellenmimarisinin en oumlnemli anıtıdır Perslere karşıkazanılan zaferin onuruna Aigina adasındayaptırılan tapınak Olymposrsquotaki Zeus tapınağıPoseidonia(Paestum)tapınağıguumlnuumlmuumlzdehalaGrek mimarisinin şaşırtıcı duumlzeyinikanıtlamaktadır Bu sanatın daha sonratamamlayıcıparccedilasıolankendineoumlzguumluumlsluplarıoldu Grek mimarisinin Bunların arasında eneskiveenoumlnemlisiolanDoriktarzınenbelirginoumlzelliği kendini suumltunların boyut vebezeklerinde olduğu kadar yapının genelboyutlarında da hissettiren yalınlık ve goumlrkemlibuumlyuumlkluumlğuumlndedir Daha sonra VI ve V

yuumlzyıllarda İonyarsquonın tuumlccar kentlerinde dahanarin suumltunları kıvrımlı suumltun başlıklarıylataccedillanmışolanİonik tarzortayaccedilıktıParthenonDorikve İonik tarzlarınınkarışımınınuumlruumlnuumlduumlrIV yuumlzyılda bezeklerinin bolluğu vezenginleriyle kendini goumlsteren daha oumlzentiliKorinthosuumlslubudoğduAkdenizveKaradenizkıyılarında bu uumlccedil tarza goumlre yapılmış birccedilokmermertapınakkalıntılarıvardır

2 Felsefe ve bilim Eski Grekler felsefe vebilimdedeoumlnemlibir roloynamışlardırFelsefe(sevgi anlamına gelenphilia deyimiylebilgianlamına gelensophiarsquodan meydana gelmiştirbilgi sevgisi demektir) bu soumlzcuumlk buguumlnyuumlklediğimiz anlamda Hellasrsquota doğmuşturİonyarsquonın gelişmiş kentdevletlerinin yurttaşlarıDoğursquonun kuumlltuumlrel mirasını ccedilok erkenoumlzuumlmlemişlerdir Bu miras doğa olaylarınıaccedilıklamaya ccedilalışan bilimsel duumlşuumlnceyiiccedileriyorduDoğursquodatoplumunyoumlneticikatmanı(rahipler ve soylu sınıf) tarafından kafalarasokulan inanccedillara karşı eleştirel bir tavrın

koşullarını sınıf muumlcadelesi yaratmışbulunuyordu Ticari ilişkileri kolonizasyonsayesinde sağlamlaşmış bulunan girişkentuumlccarlarİonyarsquodadoğuştansoylusınıfınyerineiktidara geccediltiği zaman duumlşuumlncenin goumlzuuml pekgelişmesidesteklendiİonyarsquonınenoumlnemlikentiMiletos kendiliğinden maddeciliğin (spontanemateryalizmin) babası olan ilk Hellen filozofuThalesrsquoin (600rsquoe doğru) yurduydu Uyanık birtuumlccar ailesinde duumlnyaya gelenThales doğanınve hayatın buumltuumln ccedileşitliliğini kendiliğinden birbuumltuumln olarak kavrıyordu var olan hiccedilbir şeytanrının yapıtı değildi ama bir ilk oumlğeden(sudan) kaynaklanıyordu Meteoroloji veastronomiyle ilgilendi ve 28 Mayıs 585 guumlneştutulmasını oumlnceden haber vererek uumlnlendiThales Demek ki Thales doğal felsefeninkurucusudur

Miletos Okulursquona mensup oumlğrencileri vesuumlrduumlruumlcuumllerionunbilimselvefelsefioumlğretiminigeliştirip derinleştirdilerAnaksimenes canlı vecansız doğanın yoğunlaşarak katı ve sıvıcisimleri oluşturan havadan kaynaklandığını

ateşin ise havanın yoğunluğunun azalmasısonucu ortaya ccedilıktığını ileri suumlrerAnaksimondros ldquosonsuzrdquo deyimiyle tanımladığımaddenin duumlnyanın temeli olduğunu savunurCanlı varlıkları bu maddenin yarattığıkanısındadır ldquoİlk insanın başka insanlardantuumlrediğirdquoni savunarak bir oumllccediluumlde Darwinrsquoinevrimoumlğretisinioumlnceler

Amakoumllecikentdevletindevrimciyapısındankaynaklanan Miletos Okulursquonun maddeciilkelerinin parlak gelişimi iktidardan duumlşmuumlşyenik soylu sınıfın karşı koymasıyla karşılaştıBu karşı koyma halkın etkinliğine ve gelişendemokrasi rejimine karşı savaşım veren gericisoylu sınıfın gizli derneklerinde doğan idealistfelsefeyleortayaccedilıktı

Pythagoras (MOumlVI yuumlzyılın ikinci yarısı)idealist felsefenin babasıdır Tiran Polykratesrsquoiiktidara getiren halkın zaferinden sonra Samosadasından kaccedilan PythagorasGuumlney İtalyarsquodakiKroton kolonisini youmlneten soylu sınıfa sığındıAma halk Krotonrsquoda da ayaklanıp aristokratikrejiminyerinedemokrasiyikuruncaPythagoras

oumlğrencileri ve izleyicileriyle birlikte buumltuumlnHellasrsquoa yayılan ve demokrasiye karşıacımasızca savaşmayı ilke olarak amaccedillayangizlibirdernekkurdu

Pythagorasrsquoın yapıtları guumlnuumlmuumlze kadarulaşmadı Ancak matematiğin gelişmesinebuumlyuumlk katkılarda bulunmuşturAma kendisi veoumlzelliklePythagorascıardıllarıidealistbirduumlnyaanlayışıoluşturdularHerşeyinoumllccediluumllebileceğivesayı olarak ifade edilebileceği savından yolaccedilıkarak sayıyı evrenin kutsal oumlzuuml kabul ettilerBirlik iki uumlccedil yedi on onlara goumlre duumlnyayıduumlzenleyengizemlivedoğauumlstuumlguumlccedillerdi

Pythagorascılar oumlğretilerini ancak soylusınıfın anlayabileceğine ve onun halk kitlesiuumlzerinde egemenlik kurmasına yardımcı olmasıgerektiğineinanıyorlardı

Bu maddeci ve idealist anlayışlar arasındakiccedilatışma Ephesoslu dahi Herakleitosrsquoun (MOumlVI yuumlzyılın sonu ve V yuumlzyılın başı) felsefedizgesinde de yansır Herakleitos diyalektikduumlnya goumlruumlşuumlnuumln temellerini attı Bazı kısaparccedilaların ve tek tek yargılarının dışında

ccedilalışmaları guumlnuumlmuumlze ulaşamadı BununlabirliktebizeulaşanmetinlerHerakleitosrsquoagoumlrevar olan her şeyin hareket ve oluşum halindeolduğunu accedilıklamaktadır bu bağlamdakiduumlşuumlncelerindenbazılarınıaktarıyoruzldquoHerşeygeccedilip gitmektedirrdquo (ldquoHer şey akmaktadırrdquo)ldquoAynı ırmakta iki kez yıkanılmazrdquo ldquoBilmekgerekir ki savaşım adalettir (haktır) ve her şeyzorunluluğun zaman aşımına uğramayanyasasına uygun olarak savaşım iccedilinde doğarrdquoMarksizminkurucularıHerakleitosrsquounoumlğretisinebuumlyuumlk bir değer verirler Lenin onun ldquoHerşeyin buumltuumlnuuml olan duumlnya ne bir tanrı ne de birinsan tarafından yaratıldı ama yasalara uygunolarakyananvesoumlnensonsuzbirateşvardıvarvevarolacakrdquosavınıyorumlarkenldquoDiyalektikmateryalizm ilkelerinin ccedilok guumlzel accedilıklamasırdquodemektedir

Bununla birlikte Grek bilimsel ve felsefiduumlşuumlncesidoruknoktasınakoumllecidemokrasiningelişim doumlneminde Demokritosrsquoun (460-370rsquoedoğru) elimizde ancak bazı parccedilaları bulunanyapıtlarında ulaştı Demokritos doumlneminin

buumltuumlnbilgidallarınakatkıdabulunduAstronomi(goumlksel olayların nedenleri) fizik(havaolaylarının nedenleri yeryuumlzuuml olaylarınınnedenleri vb) biyoloji matematik(dairenin vekuumlrenin tanjantı uumlzerine irrasyonel biccedilimler vecisimler uumlzerine vb) coğrafya sanat(ritimlervearmoniuumlzerineşiiruumlzerinevb)konularındadenemeler yazdı ayrıca tarih tarım ve askerliksanatı konularında da yapıtları vardır Felsefeoumlğretisini ccedilok geniş bir bilgi tabanınaoturtmuştu Var olan her şey dayanıklı vegoumlruumlnmez taneciklerden (Grekccedilesi ldquoatomrdquo)oluşmuştur Atomların nitelikleri gibi biccedilimlerideevreninccedileşitliliğinizorunlukılarldquoruhrdquouolaninsan da dahil olmak uumlzere canlı varlıklaratomlardan oluşuyorlar Ama sayısı sınırsızatomların yanında atomlara evrenin buumltuumlndevinim ve değişmelerin temel yasası olansuumlreklibirhareketledevinmelerineolanakverensınırsız bir boşluk hiccedillik vardır Buumltuumln doğaduygular duyumlar insanın duumlşuumlnceleri deatomların deviniminin sonucudur Demokritostutarlımateryalistoumlğretisiniboumlylegeliştirdiama

olayların tuumlmuumlnuuml mekacircnik eylemlerleaccedilıklamayaccedilalıştığıiccedilinonunkihenuumlzancakbirmekanikccedilimateryalizmdi

AyrıcaDemokritosyapıtlarınınadlarınındakanıtladığıgibi toplumsalvesiyasalyaşamladailgileniyorduTarihle ilgili kitaplarında ccedilağınınuygar toplumunun kaynağını goumlsterdi SoumlzdeldquoAltın Ccedilağrdquoı şiddetle reddetti Uzak geccedilmişteinsanlar korkunccedil bir hayvan yaşamısuumlruumlyorlardıyoksullukonlarabirlikteyaşamayıoumlğretti ve giderek yavaş yavaş daha elverişliyaşama koşulları yarattılar oumlğretmenleriguumlndelik yaşamlarına aktararak taklit etmeyeccedilalıştıklarıdoğaydıDemokritos ayrıcadevletinyaşamıveyapısına ilişkinsorunlarıda işliyordukitaplarında

Etkinliğinin bu goumlruumlnuumlmuuml onuV yuumlzyılınikincisiyarısıHellasrsquoınınoumlnceliklitoplumsalvesiyasal yaşamını inceleyengeniş bir bilimsel vefelsefi akıma yaklaştırmaktadır Bu akımıntemsilcileriSofist (bilgiciler) adını aldılar amasiyasal ve bilimsel duumlşmanları bu adı alaylı birşekildeldquosafsatacırdquoya(sophisterei)ccedilevirmişlerdir

Materyalistfilozoflardoğanınyaşamınıvedoğaile insanın karşılıklı etkileşimini accedilıklamayaccedilalışırlarken sofistikler toplumsal bilimlerintemellerini atıyorlardı Hellasrsquoın değişikkentdevletlerinden akın akın geldikleri Vyuumlzyılın ikinci yarısının Atinası onların enoumlnemli ccedilalışma alanı durumuna geldiAbderalıProtagorasPolitik Duumlzenin Mayası UumlzerineEski Doumlnemde (Toplumsal) Yaşamın YapısıUumlzerine yapıtlaryazdıThurioirsquonınYasaları adlıyapıtı koumlleci demokrasinin bakış accedilısındanideal bir toplumsal ve siyasal duumlzenin ilkoumlrneğidir Protagorasrsquoa goumlre herkes iccedilin aynıolan bir yasaya dayanmaktadır insan toplumuccediluumlnkuumlbuumltuumlninsanlardoğalarıgereğibirbirlerineeşittirler Koumlleliğin yasallığı ve tanrıların varlığıonda kuşku uyandırmıştı ldquoVarlar (tanrılar) mıyoksayoklarmıBukonudabirşeysoumlyleyecekdurumdadeğilimrdquodiyorduihtiyatlıbirşekilde

Birccedilok sofist Protagorasrsquoın duumlşuumlncelerinigeliştirip tamamladılar Oumlzellikle devletsorununu inceliyorlardı Kimileri (oumlrneğinProdikos) devleti buumlyuumlk bir olumlu guumlccedil

sayarken başkaları (Antiphon) onu insanyaşamının buumltuumln koumltuumlluumlk ve felaketlerininkaynağı olduğunu ilan ediyordu Antiphontoplumsal yaşamın devlet baskısıyla değil amahalkın ahlaksal ve siyasal eğiliminin birliğitarafından koşullandırılması gerektiğinisavunuyordu Bu nedenle bazı sofistler ilkdevletin kurucuları arasındaki bir anlaşmayadayalı olarak devletin ortaya ccedilıktığı kuramınıileri suumlrduumller Daha sonra oumlzellikle XVIIIyuumlzyılda (Rousseau) bu kuram geniş bir boyutkazandı

Sofistlerin ccedilalışmalarının Atina koumllecitoplumunun yuumlkselişinin doruk noktasıylakarşılaşması hiccedil kuşkusuz bir rastlantı değildirSofistlersoumlylemekgerekirseevlerininsakinbirkoumlşesinde yapıtlarını yazmakla yetinmiyorlardıtemelgoumlruumlşlerininyaygınlaştırıcıkonferansccedilılarıpropagandacıları gibi davranıyorlardı Bu yenioumlğretiHellasrsquoınkuumlltuumlryaşamınabuumltuumlnalanlardagirdi Doumlnemin iki oumlnemli tarihccedilisi Herodotosile Thukydides yapıtlarında sofistlerinkuramlarını parlak bir şekilde yansıtırlar

Euripidesrsquoin trajedileri tiyatro aracılığıyla halkyığınlarınaulaşansofistccedileduumlşuumlncelerledoludurKonuşma sanatının yaratılmasında ve kendisavlarının kanıtlanmasını ve karşı savlarınccediluumlruumltuumllmesini sağlayan tartışma sanatınınyoumlntemlerinin ortaya ccedilıkmasında sofistlerinoumlnemli katkıları vardır Mantığın belli birsavdan yola ccedilıkarak doğru duumlşuumlnmeyi oumlğretenbilimintemelleriboumlyleatıldı

Bazı sofistler zaman iccedilinde kabul edilmişsaygınlık kazanmış şeyleri eleştirirken işi tambir kuşkuculuğa ve buumltuumln aktoumlre oumllccediluumltleriniyadsımaya ve aşırı bireyciliği aklamayavardırıyorlardı bu da oumlzellikle antidemokratikveoligarşikccedilevrelerinnefretlerinikazanmalarınayol accedilıyordu Bu ccedilevrelerin kuramcılarısofistleri kendi silahlarıyla yenmek iccedilin sofistccedileyoumlntemlerkullanıyorlardıSofistlerinenkorkunccedilduumlşmanlarından biri yazılı hiccedilbir yapıtbırakmamışolanvetilmiziPlatontarafındanaşırıoumllccediluumldegoumlklereccedilıkartılanSokratesrsquoti

Sokrates sofistleri iccedili boş biccedilimcilik siyasalvebilimselinanccedilyoksunluğutartışmayaptıkları

kişi karşısında soumlzsel (laf) zafer kazanmak veldquologomakhiardquodan (kof soumlz) başka amaccedillarıolmamakla succedilluyordu Bunlar bilge değildiyordu bunlar oumlğrencilerini kuşkuculuklabaştan ccedilıkaran bilgi madrabazından başka birşey değiller Kendisi de zaten dış duumlnyayıtanımakolanağındankuşkuduyuyordu(ldquoBirşeybildiğim varsa o da bir şey bilmediğimrdquo) amainsanın kendi oumlzuumlnuuml tanıyabileceğinisavunuyordu (ldquokendini tanırdquo) Sokrates devletiyoumlnetmek iccedilin gerekli olan yuumlksek yurttaşlıkniteliklerinin eğitim ve oumlğretim sayesindekazanılabileceğini ileri suumlruumlyordu Oumlyleyse heryurttaşdevletyoumlnetiminekatılamazbunuyalnızgereken hazırlığı yapmış olanlar becerebilir ŞuhaldebuoumlzellikleresahipolanaristokrasiAtinademokrasisinde kesinlikle arka plana itilmişolduğuiccedilinldquoseccedilkinsınıfrdquondasharistokratlarndashbuumlyuumlkbir gayretle kendini yetkinleştirmek birleşmekve toplumdaki yerini sağlamlaştırmakzorundaydı 399 yılında uumllkedeki toplumsal vesiyasal muumlcadele uccedil noktasına vardığı sıradaSokrates demokrasinin en koumltuuml duumlşmanı olarak

oumlluumlme mahkucircm edildiAyrıca genccedilleri siyasalbakımdanbaştanccedilıkarmaklasuccedillanıyordukibudapekhaksızdeğildi

Sokratesrsquoin felsefesi Atina koumllecidemokrasisinin bir bunalımına tanıklıketmektedirBubunalımaskericircbaşarısızlıklarvePeloponnesos Savaşının sonunda Atinarsquonındenizguumlcuumlnuumlnsonaermesiyle iyiceşiddetlendiUumllkenin toplumsal siyasal ve kuumlltuumlrel yaşamıuumlzerinde oumlnemli bir etkisi bulunan zengin koumllesahipleri katmanı halk kitlesinden koptuMateryalist bilim ve felsefeye karşı bir dengekurmak isteyen idealist felsefe bu doumlnemdegelişti Materyalizm ve idealizm arasındakimuumlcadeleyenibirevreyegirdiZenginvesoylubir Atinalı olan Platon (427-347) buguumln halagerici idealist filozoflara bir temel ve oumlrnekoluşturantutarlıbiridealistfelsefedizgesikurduldquoİdeardquo(değişmezoumlznesnelerinilkoumlrneğindashOumlİndash)deyim ve kavramını felsefeye Platon getirdiPlaton yaşadığımız duumlnyanın gerccedilekdışı (irreacuteel)olduğunuilerisuumlruumlyorduOnagoumlreyaşadığımızduumlnyainsanınhakkındaancakyaklaşıkbirbilgi

edinebileceği gerccedilek duumlnyanın yani ldquoidealarduumlnyasırdquonın goumllgesinden soluk biryansımasından başka bir şey değildi İdealarduumlnyasımaddibirduumlnyadeğildirBuradaevlermasalarinsangoumlvdeleridağlardenizlerhiccedilbirmaddi nesne yoktur yalnızca ldquoidealarrdquo yanibuumltuumln maddi nesnelerin oumlzdeksel (maddi)olmayan oumlzleri vardır Platon insanlığı zincirevurulmuş olduğu bir zindanda guumlneşinaydınlattığıdışduumlnyanıngoumllgeleriningeccediltiğibirduvara yuumlzuumlnuuml ccedilevirmiş olan bir mahkucircmabenzetir

Platonrsquoa goumlre yalnızca yetkin insanlargerccedileğe yaklaşabilirler Bu nedenle seccedilimi(ayıklamayı)eniyilerinyanibilginlerinoumlğretimveeğitimleriniguumlvencealtınaalacakbir toplumyaratmak gerekmektedir Bilginler sınırsız biryetkiye sahip olmalı (ldquoya bilginler kral olmalıya da krallar bilgin olmalırdquo) ve Platonrsquounldquosavaşccedilılarrdquo adını verdiği isteklerinin oumlzeluygulayıcıları aracılığıyla da yurttaşların buumltuumlntoplumsal ve oumlzel yaşamlarını youmlnetmelidirleroumlzenli bir askericirc eğitimden geccedilen savaşccedilılar

tasarımsal (ideal) bir topluluk duumlzenindeyaşamak zorundadırlar Bilginler ve savaşccedilılarher tuumlrluuml maddi tasanın dışında olmalıdırlarDevletin buumltuumln maddi kaynaklarının yaratıcısıyuumlzlerce yıllık tasa ve uğraşlarla bunalmış olanşu emekccedili kitleye gelince youmlnetimdenuzaklaştırılmalıydı

Platonrsquoun bu ldquoidealrdquo devleti Hellendemokrasisinin buumltuumln fetihlerine taban tabanazıttır Spartalıların youmlnetici sınıfını anımsatanaristokratik bir askericirc azınlığın egemenliğinedayanmaktadır Doğal olarak Atinademokrasisinin duumlşmanı olan Platonrsquoun siyasalduygudaşlığı Spartarsquoya youmlnelmektedir İdealistfelsefe ortaya ccedilıktığı andan itibaren halka vebilimekarşıgericiideolojiyebağlanmıştı

Platonrsquoun oumlğrencisi olan Aristoteles (384-322) tıpkı Demokritos gibi bilginin buumltuumlnalanlarını oumlzuumlmsemişti Ama Demokritosrsquountersine idealizmi benimsemişti bu nedenlekoumlleci uygarlığın yukarıda soumlzuumlnuuml ettiğimizbunalımını yansıtıyordu Aristotelesrsquoin oumlnemibilimsel bilgiyi dizgeleştirmesinden (sistematize

etmesinden) ileri gelmektedir Şaşılasıderinliktekibilgiyledeğişikalanlardakiverilerinbir doumlkuumlmuumlnuuml yaptı ve değişik bilim dallarıkurdu Guumlnuumlmuumlze kadar adını koruyan bilimeldquofizikrdquo adını verdi bitki bilimi (botane Ot)Botanikrsquoi ilkin o yazdı duumlşuumlncenin yasalarıylailgiliilkkitaplarıgeneoyazdı(AnalitikUlamlarndashKategorilerndash vb) ve sofistlerindeneyimlerinden yararlanarak mantık gibioumlnemli bir bilimi kurdu devletin yapısınıincelediğiPolitikarsquoyı (Siyasetkonuları)veonundeğişik biccedilimleri olanEthika Poetika veRhetorikarsquoyı ve daha başka birccedilok yapıtıAristotelesrsquoe borccedilluyuz Aristotelesrsquoinccedilalışmaları boumlylece guumlnuumlmuumlzde degelişmelerini suumlrduumlren birccedilok bilim dalınıkurdularyadadahadoğrusuoumlrguumltlediler

AristotelesPolitikarsquodakendidevletoumlğretisiniayrıntılarıylaaccedilıklarvekendisindenoumlncekilerinhiccedil kuşkusuz sofistlerin araştırmalarını oumlzetlerAristoteles ccedilok belirli bir koumlleci ideolojininsoumlzcuumlsuumlduumlr Ona goumlre devlet kasabalardan(kocircmai) oluşur kasaba aileleri ve aile de koca

karıccedilocuklarvekoumllelerikapsarUygarbir toplumkoumllesizvarolamazldquoKoumlle

muumllkuumln en iyi biccedilimi ve aletlerin enmuumlkemmelidirrdquo diyor Aristoteles Bununlabirlikte koumlleliğe karşı olanların iyi kanıtlanmışkarşıyanıtlarınıdikkatealmakzorundakalmıştırveonlarlayapılantartışmalaryapıtlarındaoumlnemlibir yer tutar Aristoteles her ne olursa olsunkimi insanların doğaları gereği oumlzguumlrkimilerininse koumlle olduğunu duumlşuumlnuumlyor Onagoumlrebuumltuumlnbarbarlarkoumlledoğmuştur

Aristoteles olabilir saydığı buumltuumln devletduumlzeni biccedilimlerini inceler Bunların arasında uumlccedildoğrubiccedilimimonarşiaristokrasivecumhuriyetve uumlccedil ldquoyozlaşmışrdquo biccedilimi tiranlık oligarşi vedemokrasi belirler Huumlkuumlmet darbesikuramlarına oumlzel bir oumlnem verir ve bunlarıoumlnleme yollarını titizlikle inceler Nihayettemelde tarıma dayalı kuumlccediluumlk bir kentdevletolması gereken bir devlet tasarlar Ccedilalışankitlenin bu devlette yurttaşlık hakkı yokturAristoteles duumlzenini ideale yakın saydığıSpartarsquoyakarşıyakınlıkduyar

Sonuccedil olarak Aristoteles de Atina koumllecidemokrasisinin bunalımından son dereceetkilendi buumlyuumlk devlet birliklerine(ortaklıklarına) gelişmiş bir ticarete vemesleklerenuumlfusugirişkenvepolitikbakımdanetkinbuumlyuumlkkentlerekarşıdır

Duumlnya uygarlığının gelişmesi uumlzerindeAristotelesrsquoin buumlyuumlk bir etkisi oldu Bilimselilkeleri XV yuumlzyılın sonuna kadar yadsınmazbir saygı goumlrduumlPolitikasırsquonın temel savınagelince buna goumlre aile toplumun ccedilekirdeğidirbusavburjuvakuramcılarınınhalagoumlzdesidir

Kaynakları incelediğimiz boumlluumlmde Grektarihbilimininyuumlksekduumlzeyindensoumlzetmiştik

F Engels Grek bilim ve felsefesinin veoumlzellikle Herakleitos ve Demokritos gibitemsilcilerinin oumlnemli roluumlnuuml accedilıklar ldquoBoumlyleceGrek felsefesinin buumlyuumlk kurucularının goumlruumlşbiccedilimine en kuumlccediluumlkten en buumlyuumlğe kumtaneciklerinden guumlneşlere tek huumlcreli canlıdaninsana kadar doğanın tuumlmuumlnuumln varlığınınsonsuz bir doğuş ve oumlluumlm kesintisiz bir akımbitimsiz bir hareket ve değişime bağlı olduğu

goumlruumlşuumlne bir kez daha doumlnmuumlş oluyoruzBununla birlikte temel bir fark var Greklerdeparlakbir sezgi olan şey bizim iccedilin sonderecebilimselvedeneyselaraştırmalarınsonucudurvedolayısıyla ccedilok daha kesin ve accedilık bir biccedilimdeortayaccedilıkmaktadırrdquo3433FEngelsDialectiquedelanaturep5234FEngelsDialectiquedelaNaturep38

OTUZDOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

MOumlIVYUumlZYILINBİRİNCİYARISINDA

HELLAS

1HellasrsquotabunalımSpartarsquonınegemenliğiPeloponnesos Savaşının Hellasrsquoa buumlyuumlk zararıdokundu Thukydides bu savaşla ilgili olarakldquoPeloponnesoslularlaAtinalıların Savaşırdquonda (I23) şunları yazıyor ldquoSavaş uzun suumlrduuml veHellasrsquoın aynı suumlre iccedilinde asla yaşamamışolduğukadarkoumltuumlluumlkveacılarayolaccediltıHiccedilbirzaman bu kadar kent ele geccedilirilip yerle biredilmedihiccedilbirzamanbukadarsuumlrguumlnolmadı

ister savaşlarda olsun ister ayaklanmalardaolsun hiccedilbir zaman bu kadar kan doumlkuumllmedihellipAynıandaduumlnyanınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlsarsandeprem bazı yerlerde buumlyuumlk kuraklıklar vebunun sonucu olarak da accedillık Greklerin birboumlluumlmuumlnuuml yok eden daha da amansız bir belaVeba hepsi birden savaşın koumltuumlluumlkleriylebirleşenfelaketlerrdquo

AtinaveDenizİmparatorluğunakatılanoumltekigelişmişdevletlersavaştanoumlzellikleetkilendilerSavaşın galibi Sparta bile yaşamıngerekliliklerini karşılamayan geleneksel siyasalve toplumsal duumlzenin ccediloumlkmesi yuumlzuumlndensavaştan zayıflamış ccedilıktı Spartiat youmlnetici sınıfgiderekazalıyordubununnedenisavaştanccedilokkleroslarını yitiren ailelerin yıkımıydı Yıkımauğrayan vehypomeiones (aşağılar) sınıfınaduumlşen bir spartiat savaşccedilı niteliğini yitiriyorduHypomeionelerin etkin katılımıyla mevcutduumlzene karşı komplolar duumlzenlemek amacıyladuumlşmantopluluklaroluşuyordu399yılındabirhypomeioneolanKinadonrsquouumlnyoumlnettiğibirfesattehlikeli boyutlara ulaştı Buumltuumln helotları

(ilotları) perioikosları ve hypomeionelerikendilerine her tuumlrluuml silah hatta balta şiş vetırpanvererekayaklandırmayıtopraksahiplerinioumllduumlrmeyi ve Sparta rejimini değiştirmeyitasarlıyorlardı Komplo başarısızlığa uğradı veacımasızca bastırıldı (Bkz KsenophonHellenikaIII34-II)

Bununla birlikte o doumlnemde Spartayeryuumlzuumlndeki tek guumlccedilluuml Grek devletiydiHellasrsquoın geri kalan boumlluumlmuumlnde toplumsalmuumlcadelenin doruk noktasına ulaştığı birccedilokkentdevleti ve oumlzerk kuumlccediluumlk devletler vardıPeloponnesos Savaşından sonra koumllelerinsoumlmuumlruumllmesi yoğunlaştı Bir azadlı katmanıticaretvesanayitekelinielindebulunduruyordukoumlyluumllerden daha ccedilok buumlyuumlk oumllccediluumlde koumllekullanılıyordu

Soumlmuumlruumlnuumln guumlccedillenmesi nuumlfus iccedilinde kesinbir servet farklılaşmasına neden oldu AtinaArgos ve başka kentdevletlerde silahmuumlteahhitleri buğday tuumlccarları ve tefecilerarasında zengin koumlle sahipleri ortaya ccedilıktıbunlarkendilerinetopraklarsatınalıyorşatafatlı

konaklar (mimaride Korinthos uumlslubudoumlnemiydi) yaptırıyorlardı Bu sonradan goumlrmeyenizenginlerdevletiyoumlnetmekistiyorlardıOumlteyandanccediloğuyıkımauğramışeskikuumlccediluumlktopraksahipleri olan yoksulların sayısı giderekartıyordu İsokrates bu konuda şunları yazıyorldquoEskiden muhtaccedil durumda kentin onurunukıracakşekildesokaklardadilenenyurttaşyoktuşimdi varlıklılardan daha ccedilok yoksul insan varO guumlnuuml nasıl geccedilirip yaşayabilecekleriniduumlşuumlnuumlyorlar sadecerdquo Bu satırların yazarıİsokrates doumlnemin tanınmış bir siyasetadamıydı

Aşırı zıtlıklar kentdevletlerin iccedilinde siyasalve toplumsal muumlcadeleyi şiddetlendirdiToplumun aşağı katmanları zenginlere karşıdirenişe geccediltiler ve bir devrim hazırladılarortaya bir parola atıldı ldquoTopraklar yenidendağıtılsın borccedillar iptal edilsinrdquo 392 yılındaKorinthosrsquounyoksullarıccediloksayıdaaristokratveldquoseccedilkinrdquo yurttaş oumllduumlrduumller 370 yılında bunabenzer bir ayaklanma Argosrsquota patlak verdiYoksullar scytale (sopa) darbeleriyle 1500

zenginioumllduumlruumlpmallarınıpaylaştılarldquoSopacılıkrdquobuumltuumln Peloponnesos kentlerine yayıldıİsokrates ldquoYoksulların zenginleri soymaktanbaşkabirşeyduumlşuumlnmediklerinirdquoyazıyor

Aynı doumlnemde maddi yaşamı devletindenetimine vererek toplumsal ilişkileri koumlktendeğiştirmek isteyen bir uumltopik eğilim ortayaccedilıktı KsenophonGelirler adlı kitabında bunuoumlğuumltlemektedir Bu sorunAristophanesrsquoin 392yılında Atina tiyatrosunda oynananKadınlarKurulursquondaoumlzellikleelealınırAtinarsquoda iktidarageldikleri varsayılan kadınların elebaşı olanoyunun baş kişisi Praksagoras kadınlaryoumlnetimininccedilalışmaprogramınıaccedilıklarldquoToprakve uumlruumlnleri hepimizin olacakhellip Sonra bizkadınlarbuvarlığadayanaraksizibesleyeceğizve tutumlu bir şekilde youmlneteceğiz ve herkesiduumlşuumlnerek herkese bol bol ekmek taccedil uumlzuumlmsakallı yumurtalı ccediloumlrek tahta at goumlmlekkestane vereceğizhelliprdquo Praksagorasrsquoın bu guumlzelyaşamı kendisine goumlre herkesin ldquoortakrdquo malıolması gereken koumlleliğin emeği uumlzerinekurduğunubelirtmemizgerek

Ama youmlnetici sınıftaki karışıklıklar buradankaynaklanıyordu Bu durumda toplumsalmuumlcadeleolsaolsa taşınırve taşınmazmallarınve koumllelerin yeniden paylaşımıylasonuccedillanabilirdi Duumlşkuumlnler bir başka yolbuldular Savaş ganimeti sayesindezenginleşmelerine olanak veren askerlikmesleği Her Hellen yurttaşı bir askerlikeğitimindengeccediliyordusavaşsanatınınenyetkinolduğuyerHellasrsquotıYoksulGreklerkendilerinegereksinim duyan devletlerin ordularınagiriyorlardı En buumlyuumlk uumlcretli asker pazarıLakoniarsquonınguumlneyindekiTainaronrsquodaydı

Hellas bunun sonucu olarak Persler vesatraplıklarından bazılarıyla ilişkiler kurduOumlrneğinMOuml401yılındaKralArtakserksesrsquoinkardeşi Kuumlccediluumlk Asya satrapı Kyros iccedilinde onbinGrekuumlcretli askericircnin bulunduğubuumlyuumlkbirordunun başında iktidarı ele geccedilirmeye ccedilalıştıGrek ordusu Babil yakınlarındaki KunaksarsquodaPers ordusunu yendi ama tahtı ele geccedilirmekisteyenKyros savaş alanında oumllduumlGrekler ağırkoşullarda Kafkasoumltesirsquonden geccedilerek

Trapezontersquoa (Trabzon) kadar geri ccedilekildilerUumlcretli askerlerin komutanı olanKsenophon buuumlnluuml yuumlruumlyuumlş ve geccedililen uumllkeler uumlzerine ilginccedilanılarbıraktı(Anabasis)

Hellasrsquoın siyasal yaşamı da aynı şekilde birsarsıntıve iccedil savaşlardoumlnemigeccedilirdiKyrosrsquounGrekuumlcretli askerlerinin seferiSparta ilePerslerarasında bir ccedilatışmaya yol accediltı SpartaHellasrsquotaki egemen konumunu sağlamlaştırmakiccedilin Kuumlccediluumlk Asya kentdevletlerininbağımsızlığını savunmak bahanesiyle Hellasrsquoınbuumltuumlnaskericircbirlikleriniseferberetti387yılındaSparta Kralı Agesilaosrsquoun komutası altındagirişilen bu panhellenik sefer sonuccedilsuz kaldıSpartarsquonın buumltuumln Grek duumlşmanları bundanyararlandılar Atina Argos ve Korinthostarafından desteklenen Thebai Spartarsquonın enbuumlyuumlk duumlşmanı durumuna geldi Persler Spartaduumlşmanlarının koalisyonuyla ilişki kurdu veGrek devletleri eski duumlşmanlarının coumlmert parayardımlarınıkabulettilerPerslerinparayardımıAtinarsquonınkentiPirersquoyebağlayansurları (ldquoUzunDuvarlarrdquo)yenidenyapmalarınaolanak sağladı

Atina filosunun başkomutanı Konon kendisinegemilerini veren Pers kralının accedilıkccedila hizmetinegirdi

ldquoKorinthos Savaşırdquo (395-387) Spartarsquonınguumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml ortaya ccedilıkardı Lysandros ilePausaniasrsquoın komuta ettikleri PeloponnesosbirlikleriBoiotiarsquoyayuumlruumlduumllerAmakomutanlararasındaki uyuşmazlık Haliartos yenilgisiyle(395)sonuccedillandıLysandrossavaştaoumllduumlDahasonra ağır davranarak yenilgi ve Lysandrosrsquounoumlluumlmuumlne sebep olduğu succedillamasıyla Pausaniasidam edildi Yakınlaşan tehlike karşısındaephoroslar (Sparta devlet denetccedilileri) KuumlccediluumlkAsyarsquoda bulunan Agesilaosrsquoa hemen Hellasrsquoadoumlnmesibuyruğunugoumlnderdiler

AgesilaoskarayoluylageridoumlnerkenAttika-Pers filolarının başında bulunan Konon 394yılında Sparta ve muumlttefiklerinin filolarınıKnidosrsquota (guumlneybatı KuumlccediluumlkAsyarsquoda) bozgunauğrattı Atina Thebai Argos ve Korinthoskoalisyonu Spartalıların saldırısını Korinthoskıstağında ve Agesilaosrsquoun birliklerinin girdiğiBoiotiarsquoda durdurdular İki cephede Nemea ve

Koroneiarsquoda (394 yılı ilkbahar ve sonbaharı)Spartalılar galip geldiler Bununla birliktebaşarılarından yararlanamadılar Korinthoskıstağı Atina Argos ve Korinthos birleşikdemokrasilerininelindekaldı

KıstağısavunmadabuumlyuumlkbirbaşarıgoumlsterenAtinalıGeneral İphikrates ağır silahlı hoplitlerihızlı manevralara alışkın ldquopeltacırdquo (Pelta Hilalşeklinde kuumlccediluumlk kalkan) hafif piyadelerledestekleyerek yeni bir savaş duumlzeni getirdi Buaskericirc reformu ağır silah sağlayamayanyurttaşların yoksulluğu zorunlu kılmıştı SpartaPeloponnesosrsquotahemenhementekbaşınakaldı

Persler burunlarını Greklerin işlerinecesaretle sokmak iccedilin bundan yararlandılarKoumltuuml durumunu goumlren Sparta yardım istemekuumlzere amirali Antalkidasrsquoı Perslere goumlnderdi(392) Daha sonra (387) Susarsquoda Spartadelegeleri başlarında Kononrsquoun bulunduğuAtina delegelerine rastladılar Spartalılar PerskralınınegemenliğinikendiuumllkelerindevebuumltuumlnHellasrsquotakabulettileroumlzellikledebuumltuumlnKuumlccediluumlkAsya Grek kolonilerinin Pers İmparatorluğuna

bağlanmasını kabul ettiler Konon Hellasrsquoın veKuumlccediluumlk Asya kolonilerinin bağımsızlığındadirendiği iccedilin goumlruumlşmelere başkanlık edensatrap krala ihanet ettiği succedillamasıyla onuzindanaattırdıKononkısabirsuumlresonraoumllduuml

Nihayet satrap Tiribasoz Hellasrsquoıntemsilcilerine kendi huumlkuumlmdarının iradesinibildirdildquoKralArtakserksesAsyakentlerininvebunların yanı sıra Klazomenai (Urla) veKyprosrsquoun(Kıbrıs)kendisineaitolduğunukabuletmektedir geccedilmişteolduğugibiAtinarsquoyabağlıolanLemnos(Limni)İmbros(İmroz)veSkyrosdışında kalan buumlyuumlkluuml kuumlccediluumlkluuml buumltuumln GrekkentlerioumlzerkolacaktırBubarışıkabuletmeyendevletolursakabuledenlerlebirliktekaradavedenizde gemilerim ve hazinemle ona savaşaccedilacağımrdquo Spartarsquonın yardımıyla Perslerduruma egemen oldular ve boyunduruklarınıGreklerezorlakabulettirdilerBukoşullardaneAtina veThebai ne de herhangi birGrek kentiSpartarsquonın ve Hellasrsquoın geri kalan kesimininmuumlttefiğiolanPerslerlesavaşabilirdi387yılındagoumlruumlşuumllenAntalkidasBarışı yadakralınbarışı

ne Dariusrsquoun ne de Kserksesrsquoin silahla eldeedemediği sonucu sağlıyor ve Hellasrsquoı aşağıyukarı Perslerin protektorası (koruma altınaalınan devlet) altına alıyordu PlutarkhosAgesilaosrsquota (23) şoumlyle yazıyor ldquoBu bir barışdeğildibirihanetveHellasrsquoabirhakarettirdquo

Sparta buumltuumln Hellasrsquoa ihaneti pahasınaegemenlik ve hatta ldquoKralın barışırdquonınmaddelerini uygulamak hakkını elde etti İşeSpartarsquoyaduumlşmanPeloponnesoskentdevletlerineboyun eğdirmekle başlandı en oumlnemli duumlşmanolanMantineiahemenortadankaldırıldıSpartaduumlşmanları olanAtina veThebairsquonin yanı sıraHalkidikya yarımadasında son zamanlardagelişmişvebirccedilokkomşukentdevleticcedilevresindetoplanmış bulunan Olynthosrsquoa oumlzel bir dikkatgoumlsteriyordu Sparta 382 yılında Olynthosrsquoakarşı bir sefer duumlzenledi yolda Thebairsquoninkalesi Kedmeairsquoyi kalleşccedile ele geccedilirip burayasuumlrekli bir garnizon yerleştirdi SpartalılarThebairsquode bir şiddet rejimi kurdular Thebaidemokrasisinin uumlnluuml temsilcisi İsmenias buşiddet rejiminin kurbanı oldu Birccedilok Thebaili

demokrat koumlleleşmiş uumllkelerinin oumlzguumlrluumlğuumlnuumlhazırlamak iccedilin Atinarsquoya goumlccedil etti 379 yılındaPelopidasrsquoın youmlnettiği ve dansoumlz kılığına girmişolan bu vatanseverler Spartalılar ve dostlarınınverdiğibirşoumllenegizlicegirerekhepsinikılıccediltangeccedilirdiler Thebaili asiler Sparta garnizonunukovdular veAtinarsquoyla bir ittifak yaptılar Spartaboşyere isyanıbastırmayaccedilalıştıveaşırı askericircdespotizmiyleherkesinkininikazandı

2 İkinci Atina Deniz KonfederasyonuThebairsquoninyuumlkselişiveduumlşuumlşuumlBuaradaAtinademokrasisi ccedilevresinde denizci kentdevletleritekrar toplanmaya başladı 378 yılında ikinciAtina Deniz Konfederasyonu bir antlaşmaylaonaylandı Atinarsquoda bir mermer levha uumlzerinekazınmış olan antlaşmametni guumlnuumlmuumlze ulaştıBubirlikeşitlikilkelerinegoumlrekurulmuştu

ldquoKıta ve krala (Pers kralına) ait bulunmayanadalarda oturan Grekler ve Barbarlarrdquokonfederasyona uumlye olabiliyordu BuumltuumlnKonfederasyon uumlyeleri oumlzerkliklerini koruyorlarve merkezi Atinarsquoda bulunan ve Atina

demokrasisi devletinin kurumlarına bağlıolmayan bir suumlrekli delegeler kurululdquosynedrionrdquo tarafından youmlnetiliyorlardıSynedrion aynı zamanda bir yuumlksek hukukkuruluşuydu Kararlarını Halk Meclisionaylıyordu Atina Deniz İmparatorluğununzorla aldığı ve muumlttefiklerinin hoşnutsuzluğunaneden olan haraccedil(phoros) yerineKonfederasyon uumlyeleri Hazinersquoye miktarısynedrion tarafından saptananvergi(syntakseis)oumlduumlyorlardı

İkinci Atina birliği 200rsquoden fazla uumlyesibulunan V yuumlzyıl Atina İmparatorluğundandaha az kentdevleti (70 dolayında) kapsıyorduİkincisi birincisindenuumlyelerininoumlzerklikleriveeşitlikleribakımındanfarklıydıBununlabirlikteAtina muumlttefiklerine şiddetli siyasalkarışıklıklara yol accedilan ve konfederasyonunsağlamlığını sarsan zorlayıcı oumlnlemleruyguluyordu

Oysa egemenliğini yitirmeye razı olmakistemeyen Sparta Atina Konfederasyonursquonakarşı karada ve denizde savaşa girişti Atina

Konfederasyonu her yerde zafer kazandıyetenekli komutanları Timoteos ve KhabriasSpartarsquoyı goumlruumlşmelere başlamak zorundabıraktılar (374) goumlruumlşmelerin sonunda AtinaKonfederasyonursquonun varlığının ve SpartarsquonınPeloponnesosrsquotakiegemenliğininkabuledilmesigerekiyordu Ama Sparta goumlruumlşmeleri kesti veAtina Konfederasyonursquonu bir kez daha ezmeyidenedi Stratejik ve ticari bakımdan oumlnemli biradaolanKerkyrarsquoyıtopraklarınakattıPerskralı371 yılında Hellasrsquoa barışı sağlamak iccedilin birldquoarabulucurdquo heyeti goumlnderdi Spartarsquoda yapılangoumlruumlşmeler (371) sonunda AtinarsquonınKonfederasyonrsquodaki egemenliği ve EgeDenizinin kuzey kıyısındaki hakları onaylandıBuna karşılık Sparta sınırlarının dışınagoumlnderdiği garnizonlarını geri ccedilekmeyi kabulediyorduBoumlyleceSpartarsquonınHellasegemenliğiiddialarıhiccedileinmişoldu

Bu doumlnemde bir demokratik huumlkuumlmetdarbesinden sonra Boiotiarsquodaki egemenliğininkabul edilmesinde direnen Thebai bir uumlccediluumlncuumlguumlccedilolarakmuumlcadeleyegirdiSpartabu istekleri

gericcedilevirdiİnanccedillıdemokratveateşliyurtseverThebailidelegeEpamimondasaccedilıkccedilakongredenayrıldı Her zaman egemenlik oumlzlemi ccedilekenSpartalılar guumlccedillerinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuumlhemenBoiotiarsquoyagoumlnderdilerAmaThebairsquoninoumlzellikle kırsal kesimde Spartarsquodan daha fazlayurttaşı bulunduğu iccedilin Epaminondas Boiotiaordusunu yeniden oumlrguumltlemeyi başardıVurucubirlikler (ldquokutsal taburlarrdquo) kurdu ve yeni birsavaş tarzı buldu Hoplitlerin eğik duumlzendesaldırısı Leuktra Savaşında (371) Thebaiordusuldquopruvamahmuzuoumlndebirkadırgagibirdquo(Ksenophon) duumlşman hatlarına goumlmuumllduumlYenilmezkabuledilenSpartabirlikleribozgunauğradı ve komutanları Kral Kleombrotos oumllduumlBu olay Hellasrsquodaki guumlccediller ilişkisini değiştirdiAtinarsquonın yanında oumlnde gelen guumlccedil birccedilokkentdevletle birlikte Boiotiarsquoyı ccedilevresindetoplayanThebai olduUumlstelik PeloponnesosrsquotaArkadia Spartarsquoya karşı ayaklandı AtinaBoiotiarsquonınkorkusuylaSpartalılarayaklaştı

EpaminondasSpartarsquoyabukezdahaağırbirdarbe indirdi Koumlrfeze kadar Lakoniarsquoyı işgal

etti perioikoslar ve helotlar oumlzellikleEpaminondas Messeniarsquoyı geccedilip oumlzguumlrluumlkleriniilan ettikten sonra egemenlerinden korkmayıbıraktılar Artık oumlnemli bir rol oynayacak olandevletlerini oumlrguumltlemelerine EpaminondasyardımettiSpartakentdevletlerininsoumlmuumlruumllenuyruklarınınccediloğunuyitirdiPeloponnesosBirliğidağıldı Arkadia bağımsız bir devlet oldubaşkenti bu amaccedilla kurulan Megalopolis(ldquobuumlyuumlkkentrdquo)idi

Boumlylece IV yuumlzyılın 60rsquolı yıllarındaHellasrsquotaikipolitiktoplulukoluştuThebairsquoninkiveAtinarsquonınkiSpartauumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdiAmaThebai ileAtina arasındaki egemenlik rekabetiyuumlzuumlnden bu topluluklar uzun oumlmuumlrluumlolamadılar Thebai Hellen kentlerinin birboumlluumlmuumlnuumlbirleştirdioumltekilerAtinaveSpartarsquoylabirleştiler SavaşArkadiarsquodameydana gelen biriccedil savaş yuumlzuumlnden ccedilıktı İki birliğin ordularıarasında Mantineiarsquoda 362 yılında bir savaşoldu Zaferi Thebai kazandı ama Epaminondasoumllduuml Orta Hellasrsquoın eski muumlttefikleriThebairsquoyekarşı ayaklandılar ve zayıflayan Thebai Birliği

oumlnemliroloynamaktanuzaklaştıBudoumlnemdeşiddetlikarşıtlıklarAtinaDeniz

KonfederasyonursquonundağılmasıylasonuccedillandıAtinaoumlnemlikaynaklarvesağlambiriktidar

gerektiren etkin bir deniz politikası uygulamakzorunda kaldı Bu nedenle Konfederasyoniccedilindeki uumlstuumlnluumlğuuml bir egemenlik niteliğikazandı Khios (Sakız) Rodos Kos (İstankoumly)Erythrai vb buumlyuumlk kentler Atinarsquoya karşıccedilıktılar ve kısa suumlre sonra Konfederasyonrsquodanayrıldılar Atinarsquonın eski muumlttefiklerine karşıgiriştiği askericirc harekacirct (ldquoMuumlttefikler Savaşırdquo)başarılı olmadı ve 355 yılında artık otuzdanfazla kentdevleti kapsamayan ikinci AtinaKonfederasyonudağıldı

355 yılında Hellas birccedilok sağlamlaşmagirişimlerine karşın parccedilalanmış ve dağılmışdurumdaydıKuzeydekiThessalia giderek dahaccedilok Makedonia (Makedonya) egemenliğinegiriyorduOrtaHellasrsquoınbirccedilokboumllgesibağımsızbir politika uyguluyordu Peloponnesosrsquodaoumlzerkliğini kazanmış kentdevletleri arasındakanlı savaşlar oluyordu kıyı ve ada

kentdevletleri politik bakımdan yalıtılmışdurumdaydılar Demokratik guumlccedillerin Hellasrsquoıbirleştirme istekleri bir yandan duumlşman buumlyuumlkmerkezlerin (Atina Thebai Olynthos) biryandan da Spartarsquonın merkezi olduğu Vyuumlzyıldan daha etkin oligarşik guumlccedillerinmuhalefetiylekarşılaşıyordu

Bu nedenle IV yuumlzyılın ortalarına doğruccedilaresiz goumlruumlnen buumlyuumlk bir siyasal bunalımyaşıyordu buumltuumln Hellas Parccedilalanmış HellasrsquotagenişelkoymaolasılıklarıPersleribenimsemeyehazırdı

OTUZBEŞİNCİBOumlLUumlM

MAKEDONYArsquoNINBUumlYUumlYENGUumlCUuml

BUumlYUumlKİSKENDERrsquoİNSAVAŞLARI

1 Hellasrsquota Makedonya uumlstuumlnluumlğuumlnuumlnbaşlangıccedil doumlnemi Peloponnesos Savaşırsquonınsonuna doğru Makedonya (Makedonia)EpeirosArkadia gibi eskiden geri kalmış olanyeni boumllgeler oumlnemli bir rol oynamayabaşladılar

Makedonya Balkan yarımadasınınkuzeybatısında bulunan geniş ve dağlık biruumllkeydi guumlney ve guumlneybatıda Epeiros

ThessaliaveHalkidikyayarımadasınasınırdaştıdoğuda IV yuumlzyılda birleşmiş olan Trakyauumllkeleriyle komşuydu batıda savaşccedilı İlliryaboyları yaşıyordu Makedonyalılar HellenlerinanlamadıklarıbirGrekccedilelehccedilesikonuşuyorlardı

Ormanlı dağların ve uumllkenin ortasındakiovalarındenizedoğruccedilıkaklarıyoktubudurumtarihsel evrimini geciktirmişti Klan duumlzeninebağlı toplum bu duumlzenini V ve IV yuumlzyılakadar korudu Nuumlfusun başlıca uğraşıhayvancılık(oumlzellikleatccedilılık)ve tarımdıdağlarıkaplayan ormanlarda avcılık Makedonyalılariccedilin eşsiz bir savaş okuluydu Ticaret vemeslekler tamamen Halkidikyarsquodaki Grekkentlerine bağımlıydı Koumllelik genel olarakataerkil nitelikteydi Her boy (tribuuml) boumllgesininyoumlnetici rol oynayan az ccedilok geniş topraklarasahipbulunankendidoğuştansoylusınıfıvardı

Siyasal duumlzen askericirc demokrasi nitelikleriniuzun suumlre korudu Makedonya huumlkuumlmdarlarısuumllale ilkesine uygun olarak egemenliksuumlruumlyorlardı en oumlnemli goumlrev askericirc ve toprakaristokrasisinin temsilcilerinden oluşan

ldquohetairosrdquo (kralın yakınları arkadaş uumlnvanıtaşıyansoylular)kurulunaaittiBuumltuumlnsavaşccedilılarıbirarayagetireneskitiphalkmeclisidevardı

V yuumlzyılın son ccedileyreğine doğru oumlzelliklePeloponnesos Savaşıyla ilişkili olarakMakedonya ekonomik yalnızlığından ccedilıkmayaHellas ile tecim malı muumlbadelesine başladı Buda onun giderek daha ccedilok Hellen ekonomi vekuumlltuumlruumlnuumln etkisinde kalmasına yol accediltıHeraklesrsquoin soyundan geldiğini ileri suumlren vearabalarını olimpiyat oyunlarına goumlnderenMakedonya Kralı Arkhelaos Euripidesrsquoisarayına davet ettiTrakların saldırılarına engelolmak iccedilin Grek muumlhendislere kaleler yaptırdıordusunuGrekkomutanlareğitiyordu

Makedonyarsquonın askericirc ve siyasal birleşmesioumlzellikle IV yuumlzyılın ortasında Makedonyadevletinin kurucusu kabul edilen II Philippos(MOuml359-336)doumlnemindegelişmegoumlsterdi

II Philippos iyi bir Grek eğitimi goumlrduuml(Thebairsquode Epaminondasrsquoın evinde uzun suumlrerehine kaldı)Ccedilıkarlarına uygun olacak şekildegerektiği zaman askericirc guumlcuuml diplomasiyi ve

ruumlşveti kullanmasını bilen buumlyuumlk bir siyasetadamıydı Onun youmlnetimi doumlnemindeMakedonyauluslararasıarenayagirdisınırlarınıoumlnemli oumllccediluumlde genişletti ve Balkanyarımadasınınenguumlccedilluumldevletioldu

Eskiden her boumllgenin kendi halk milisivarken Philippos ilkin tek bir ordu kurdubirlikleri ve komutanları krallığın başkentinde(Pella) kralın yuumlce iktidarı altında toplamayıbaşardı Greklerin hoplit (ağır silahlı piyade)kuruluşunu oumlrnek alarak 16 sıkışık askersafından oluşan uumlnluuml Makedonya falanjınıyarattıAskerleri ikiağzıkeskinbirkılıccedilvebeşmetre uzunluğunda bir mızrak ya da ldquosarissardquotaşıyorlardı Oumlndeki askerlerin omuzlarınakonulan sarissalar gerccedilek bir demirden dikenliengel oluşturuyorlardı Tam zamanında veyerinde yapılan manevralar falanjı bir yekparevuumlcut haline getiriyordu Philippos soylu atlımuhafızlardanolağanuumlstuumlbir ağır suumlvari kurduYanlardan suumlvarilerin koruduğu falanjlarengebesizarazidebuumlyuumlkbirguumlccediltuuml

Maliyenin oumlrguumltlenmesi Makedonya

devletinin kuruluşunda Philipposrsquoun bir başkaoumlnemli oumlnlemi oldu Trakyarsquonın altını bolboumllgelerinin ve zengin kentlerinin elegeccedilirilmesiyle ccediloğalan değerli madenrezervlerinden yararlandı para bastı altınPhilipposlar guumlmuumlş Helen parasının yanındaGrekpazarlarındageccediliyordu

Philipposrsquoun askericirc ve mali reformları ilkeldevlet oumlrguumltuumlnuumln temelini oluşturdular budevletin politikası Makedonyarsquodaki emekccediliyığınlarının ezilmesinden ve soumlmuumlruumllmesindenccedilokyağmacıbiremperyalistpolitikayayoumlnelikti

Philippos Grek devletlerini zayıf duumlşuumlrenağır siyasal ve toplumsal bunalımdan ve budevletlerin kendi aralarındaki rekabettenyararlanıyordu Hellasrsquota Makedonyahacirckimiyetinden başka ccedilıkar yol goumlrmeyenbirccedilok yandaş elde etmişti Toplumsalkargaşalıktan ağır vergilerden (liturgia)zoralımdan (muumlsadere) zarar goumlrenler ve halkyığınlarını baskı altına alacak guumlccedilluuml bir iktidaroumlzlemini ccedilekenler en ccedilok zenginlerdi Persuumllkesini ele geccedilirmek iccedilin Makedonyarsquonın

himayesinde birleşmiş bir Hellas isteyenler devardı Philippos yandaşlarını bol paraylabesliyordu Atina ve oumlteki kentdevletlerindehalkın ezici ccediloğunluğu Philipposrsquoa karşıuzlaşmaz goumlruumlnuumlyor ve Philipposrsquoa karşıamansızca muumlcadeleye ccedilağıran ve demokrasitemeli uumlzerinde Hellasrsquoın siyasal birliği iccedilin birprogram oumlneren demokratik oumlnderleri(Demosthenes Hyperides ve başkaları)destekliyordu

Bu Makedonyacı ve Karşı-Makedonyacıtaraflar arasındaki muumlcadele oumlzellikle Atinarsquodayoğunlaşmıştı

Makedonyacıların soumlzcuuml ve savunucularıhatip Aiskhines yazar İsokrates hatip vepolitikacı Eubulosrsquotu Hepsi de ayrı amaccedillarguumlduumlyorlardı Hitabet hocası olan İsokratesPerslerle savaşmak iccedilin Atinarsquonın himayesialtındaGreklerinbirleşmesiniistiyorduAtinarsquoyıyuumlcelttiğiPanegrikosadlıuumlnluumlsoumlylevinintemasıbu konudur Yabancı yardımı olmaksızınGreklerin birleştirilmesinden umudu kesenİsokrates Makedonyalı Philipposrsquoun kişiliğinde

Hellasrsquoın olası birleştiricisi ve kurtarıcısınıgoumlrmeyebaşladıPhilipposrsquoabirbildirisindeonaldquoBarbarlarrsquoı yenmek iccedilin birleşmiş Greklerinbaşına geccedilmesini oumlğuumltluumlyordu Philippos onungoumlzuumlnde Perslerle yapılacak savaşta bir araccediltanbaşka bir şey değildi Makedonya kralınınGreklerin uumlzerinde bir zorba olduğunuanlayınca oumlzguumlrluumlk savunucularının saflarınakatıldıveKhaironeiayenilgisindensonraintiharetti Aiskhines ve Eubulosrsquou Philippos satınalmıştı ve Atina politikasını onun lehineetkiliyorlardı

Karşı-Makedonyacıların başındaDemosthenesbulunuyorduBirkalkancınınoğluve Atina demokratik partisinin lideri olanDemosthenes buumltuumln oumlmruumlnuuml ldquobarbarMakedonyalı ve sinsi amaccedillarırdquona karşımuumlcadeleye verdi Philipposrsquoa karşı verdiğicoşku ve oumlfke dolu uumlnluuml soumlylevlerildquophilippiquesrdquoadınıaldılar

Olynthosrsquoun yanı sıra Halkidikya veTrakyakıyılarının bağımlı kentdevletlerindeki siyasalmuumlcadele Philipposrsquoa bunları egemenliği altına

alma olanağı sağladı Atinarsquonın Karadenizkıyısıyla yaptığı ticarete zarar veren bu durumAtinarsquoyı işe muumldahaleye zorladıKutsal Savaş(356-346) Makedonyalıların Greklerin işlerineburunlarınısokmalarıiccedilinccedilokuygunbirbahaneoldu PhokislilerDelphoiApollonrsquouna adanmıştoprakları işgal ettiler Thessalialılar veBoiotialılar tapınağın ccedilıkarlarını korumakbahanesiyle Phokisililere karşı koydular İlkinyenilen Thessalialılar Philipposrsquotan yardımistediler Taraflardan birinin uumlstuumlnluumlksağlayamadığısavaşlaruzayıpgitti346yılındaPhilipposrsquoun Atinarsquodaki yandaşları olanAiskhines Eubulos ve Philokratesrsquoin etkisiyleMakedonyarsquonın Hellas ve Trakyarsquoda yaptığıbuumltuumln fetihleri onaylayan (PhilokratesBarışı adıverilen)birbarışyapıldı

Bu olaylarAtinarsquoda Karşı-Makedonyacılarınccedilalışmalarını yoğunlaştırdı Demosthenesrsquoingirişimi uumlzerine Atina ve Thebairsquonin youmlnettiğiOrta Hellas devletleri bağımsızlık veoumlzguumlrluumlklerinisavunmakamacıylabirkoalisyonyaptılar Atinalılar donanma ve ccedilıkartma

birliklerini Trakya kıyılarına goumlnderdilerPhilipposrsquoun bu saldırıya karşı yaptığı savaşbirkaccedil yıl sonuccedilsuz kaldı Bunun uumlzerineMakedonya yandaşı toplulukları arkasına alanPhilippos guumlccedillerini Orta Hellasrsquoa goumlnderdiKesin savaş 338 yılında Khaironeiarsquoda(Boiotiarsquoda) oldu Grek ordusunun başındaAtinalılar vardı Makedonyalılar asıl guumlccedillerinikanatlarda topladılar sol kanadın komutanlığınıPhilipposrsquoun on sekiz yaşındaki oğluAleksandros (İskender) yapıyordu Savaş uzunve ccediletin oldu yalnızca İskenderrsquoin youmlnettiğisuumlvari saldırısı Grekleri geri ccedilekilmeye zorladıldquoSavaş uzun ve ccediletin oldu diye yazıyorDiodoros ccediluumlnkuuml Grek yurtseverleriumutsuzluğun verdiği cesaretle savaşıyorlardırdquoDaha sonra savaş alanına buumlyuumlk bir aslanheykeli dikildi II yuumlzyıl yazar ve gezginiPausanias bu mermer aslan heykelininHellasrsquoın oumlzguumlrluumlğuumlnuuml korumak uğruna canverenlerin kahramanlıklarını simgelemek iccedilinThebaililer tarafından savaş alanına dikildiğinisoumlyluumlyor

Bu zafer ve bunun yanı sıra HellenlerarasıKorinthosKongresiHellasrsquota uzunMakedonyahacirckimiyetinin başlangıcı oldu Buumltuumln Grekdevletleri delegeleri (Kongrersquoye katılmayanSpartarsquonın dışında) Makedonya hacirckimiyetinitanımakveonunhimayesindebirkonfederasyonkurulmasını onaylamak zorunda kaldılar Bunakarşılık Philippos zengin koumlle sahiplerininccedilıkarlarını korumayı sağlıyordu Oumlzel muumllkiyetkutsal ilan edildi toprakların yeniden dağıtımıborccedilların iptali huumlkuumlmet darbesi yapmakamacıyla koumllelerin azat edilmesi yasaklandıNihayet Kongre Philipposrsquoun girişimi uumlzerineldquoHellen tapınaklarına yapılan saygısızlığınoumlcuumlnuumlalmakiccedilinrdquoPersleresavaşaccediltıPhilippospanhellenizmin yani Grek birliğinin soumlzcuumlsuumlolmak istiyordu ama gerccedilekte oligarklarınyararına demokratik devletleri birbirindenayırmaktanbaşkabirşeyyapmıyordu

Philippos Perslere kaşı seferinigerccedilekleştiremedi336yılındasavaşhazırlığınınortasında kızının duumlğuumln toumlreninde oumllduumlruumllduumlKendi haklarına zarar veren merkezicircleştirme

politikasından hoşnut olmayan Yukarı-Makedonya temsilcileri olaya karıştılar Savaşıoumlnlemek isteyen Perslerin de bu işte succedil ortağıoldukları yadsınmaz bir gerccedilek Phillipposrsquounyakınları karısı Olympias ve tahtın varisi oğluİskenderrsquoin de komploya karışmış olmaları soumlzkonusu

2Makedonyalı İskenderrsquoin imparatorluğuMakedonyalıİskender(MOuml336-323)İlkccedilağrsquoınen uumlnluuml kişilerinden biridir Ege Denizindenİndus Vadisirsquone Libya Ccediloumlluumlnden HazarDenizirsquone yayılan imparatorluğunun buumlyuumlkluumlğuumlve bunun yanı sıra buumltuumln fetihlerinigerccedilekleştirdiği ccedilok kısa zaman kesiti (on yılkadar) ccedilağdaşlarının belleğinde silinmez bir izbıraktıveonubirccedilokefsaneninkahramanıyaptı

İskenderrsquoin tarihinin belli başlı kaynaklarıarasındaGrekyazarlarıPlutarkhosveArrhianosileLatinyazarıOuintusCurtiusRufusrsquoun (MOumlI yuumlzyıl) yapıtlarını anabiliriz İlkccedilağ tarihyazımcılığında İskenderrsquoin kişiliğininuumllkuumlselleştirilmesinin yanında duumlşmanca

değerlendirmelere de rastlıyoruz OumlrneğinArrihinos yapıtını İskenderrsquoe karşı hayranlıkduyan silah arkadaşlarının anılarına dayandırırbunakarşınOuintusCurtuisRufusMakedonyalıfatihin kişiliğinin abartılmasına karşı ccedilıkarBirbirine taban tabana zıt yargılara ccedilağdaş tarihyazarlarında da rastlıyoruz Oumlrneğin Broysenonu uumllkuumlseleştirir oysa Beloch karalamayaccedilalışır

İskender tahta yirmi yaşında ccedilıktıPhilipposrsquoun oumlzeniyle aldığı Grek eğitimi onukuumlltuumlrluumlbir insanyaptı343yılından340yılınakadar oumlğretmeni olanAristoteles ona geniş birbilgi vermekle yetinmedi ona Hellen uygarlığısevgisideaşıladıİskenderdahaccedilocukluğundanitibaren otoriter ve tutkulu kişiliğiyle dikkaticcedilekiyordu Makedonyarsquonın Hellasrsquota uumlstuumlnluumlkelde ettiği ve Philipposrsquoun buumltuumln ccedilevresininemperyalist iştahlarının kabardığı doumlnemdebuumlyuumlduuml Bu da İskenderrsquoin aşırı tutkularınıngelişmesindeetkilioldu

Saltanatının ilk yılları ccedilok zor oldu genccedilkralın cesur ve katı olması gerektiMakedonya

soylu sınıfının komplocuları ve iktidarda hakiddia edebilecek buumltuumln akrabalarıylahesaplaşmakla işe başladı Sonra Trakya veİllirya boylarının isyanlarını bastırdıPhilipposrsquounoumlluumlmuumlyleilgiliolarakyayılanyalanhaberGrekdevletlerininayaklanmasınayolaccediltıAyaklanma Thebairsquode ciddi boyutlara ulaştıİskender yıldırım hızıyla Boiotiarsquoya indikuşatmadan sonraalınanThebaiyerlebir edildivehalkıkoumlleolaraksatıldı

İskender Hellasrsquotaki duumlşmanlarının defteriniduumlrduumlkten sonra babasının tasarladığı Persseferinin hazırlığını yaptı 334 yılındaİskenderrsquoinAsyarsquoya goumltuumlrduumlğuuml ordu buumlyuumlk birordu değildi (30000 piyade 5000 suumlvari ve160 gemi) Ama son Akhaimenidlerin Persdevleti goumlruumlnuumlşte guumlccedilluuml gerccedilekte ccediluumlruumlk birdevletti Vergilerden tuumlrluuml tuumlrluumlyuumlkuumlmluumlluumlklerden (askerlik hizmeti dahil)bunalmış satrapların ezdiği halklar Persboyunduruğuna karşı ayaklanıyorlardıOumlzguumlrluumlk hareketi oumlzellikle Mısırrsquoda guumlccedilluumlyduumlSayısı ne kadar fazla olursa olsun Pers ordusu

savaşmayeteneğindenyoksunduTemelolaraksatrapların topladığı ve istemeyerek savaşanbirliklerdenoluşuyorduSayısıyirmibineulaşanGrek uumlcretli askerleri kuşkusuz bir guumlccediltuumlAmakendi yurttaşlarına karşı yapılacak bir savaştabunlara fazla guumlvenilemezdi Nihayet bizzatsatraplar isyana ve youmlnetimdeki suumllaleyi tahttanuzaklaştırmaya kalkışıyorlardı Gerccedilekte sonAkhaimenidler değersiz kişilerdi Kraliccedileler vebunların goumlzdeleri sarayda oumlnemli bir roloynuyorlardı Bunların sonuncularından biriharem ağası Bagoas uumlccedil kralı peş peşe tahtaccedilıkartıp oumllduumlrtmesiyle uumlnluumlduumlr ama kendisi dedoumlrduumlncuumlsuuml III Darius (Dareios) Kodomannostarafındanoumllduumlruumllduuml

334 yılında buumltuumln guumlccedillerini Amphipolisrsquote(Trakya kıyısında) topladıktan sonra İskenderHellespontosrsquoa (Ccedilanakkale boğazı) youmlneldiMakedonyaordusundaHellenaskerleride(yedibine yakın) vardı MakedonyalılarHellespontosrsquou geccedilince Pers oumlncuumlleriniGranikos (Biga ccedilayı) yakınlarında bozgunauğrattılar Bu yengiden sonra İskender buumlyuumlk

bir ccediloğunluğu savaşmadan kendisini birkurtarıcıgibikabuledipteslimolanKuumlccediluumlkAsyaGrek kentlerini kolayca ele geccedilirdi YalnızcaMiletos ve Halikarnasos direndiler ve ccediletinsavaşlardan sonra duumlştuumller İskender elegeccedilirdiği kentleri değişik biccedilimlerde kendinebağlıyordu Kimilerinde nuumlfusun demokratikkatmanlarınıkendidavasınaccedilekiyorkimilerinderahip sınıfına (oumlrneğin Ephesosrsquota uumlnluumlArtemistapınağı vardı) dayanıyordu Bazı durumlardada eski huumlkuumlmdarlarla akrabalık bağlarıkuruyordu Oumlrneğin kendini Kariarsquoya PrensesAdaaracılığıylakabulettirdi

İskenderrsquoin ordusu ertesi yıl Akdeniz kıyıboumllgesinin fethine ccedilıktıToroslarrsquoın boğazlarına(ldquoSuriyersquonin Kapılarırdquo) giren orduyu Kral IIIDariusrsquoun komuta ettiği buumlyuumlk bir ordukarşıladıİssoskasabası(İskenderunkoumlrfezinde)yakınlarındafalanjınıveağırsuumlvarilerinianibirsaldırıya geccediliren İskender duumlşmanın sıkışıksaflarını bozmayı ve onu ezici bir bozgunauğratmayı başardı Karargahını kalkan vearabası da aralarında olmak uumlzere buumltuumln

gereccedillerinibırakanDariuskaccediltıBuağıryenilgiDariusrsquoubarışistemekzorundabıraktıİskenderkayıtsız şartsız teslim istediği ve ldquoAsyarsquonınefendisirdquo sıfatını kullandığı mağrur bir mektupyazdı

Daha sonra Makedonya ordusu ByblosSidonvealtı aykuşatmadansonra surlarıguumlccedilluumlTirosrsquou (Try) aldı Bu savaş sonunda buumltuumlnFenike İskenderrsquoin eline geccedilti Akdenizrsquoin kıyıkesiminde uumlstuumlnluumlk sağladıktan sonra halkınkendisini kurtarıcı gibi karşıladığıMısırrsquoa girdiYukarı ve Aşağı Mısırrsquoın kutsal firavunuİskender ilkin rahiplerin desteğini sağlamayaccedilalıştıMısır tanrılarınabuumlyuumlkbirsaygıgoumlsterdive buumlyuumlk tanrının onayını almak amacıylaLibya ccediloumlluumlneAmon tapınağına hac yolculuğuyaptı Tapınağın rahipleri onu Amonrsquoun oğlu(yaniMısır kralı) gibi karşıladılar veonaduumlnyaimparatorluğumuştuladılar

İskender fethini sağlamlaştırmak iccedilin elegeccedilirdiği uumllkeleri Hellenleştirmeye koyulduOumlrneğin Memphisrsquote bu amaccedilla getirtilenGreklerin de katıldığı jimnastik ve muumlzik

yarışmaları duumlzenledi Gene aynı amaccedillaDeltarsquonın batısında İskenderiye (Aleksandreia)(330)kentikurulduYerleşmeyeriniİskenderrsquoinkendisi seccedilti İktidarı bir tek huumlkuumlmdaravermemek iccedilin Mısırrsquoın youmlnetimini birkaccedil kişiarasındapaylaştırdı

İskender uumlccedil yıl iccedilinde Akdeniz kıyıboumllgesini ele geccedilirerek Grek-Makedonya soylusınıfının duumlşlerini gerccedilekleştirdi AtinaKonfederasyonu bu duumlşuuml Perikles doumlnemindeyaşıyordu Demosthenes soumlylevlerinde birleşikHellasrsquoınduumlnyahegemonyasındansoumlzediyordu

Bununla birlikte fethedilen geniş topraklaruumlzerindeiktidarınısağlamlaştırmasıgerekiyordubu da ccedilok zaman alıyordu Philipposrsquoun eskisilaharkadaşıyeteneklikomutanParmenionrsquounİssosSavaşındansonraDariusrsquounoumlnerdiğibarışkoşullarınıoumlğrenince İskenderrsquoe ldquoBen İskenderolsaydım kabul ederdimrdquo demesi nedensizdeğildir Bunu İskender şoumlyle yanıtladıldquoParmenionolsaydımbendeoumlyleyapardımrdquo

Mısırrsquoın zenginliklerinden Hellas veMakedonya ile oumlzguumlr ulaşımdan yararlanan

İskender 331 yılında Suriyersquoden geccedilerekMezopotamya uumlzerine yuumlruumlduuml Burada Diclekıyısındaki Asur kasabası Gaugemelayakınlarında belki de buumltuumln seferin en kanlısavaşı oldu Persler kuumlccediluumlk goumlruumlnen Grek-MakedonyaordusunaoranlaccedilokbuumlyuumlkbirordutoplamışlardıAmaPersbirlikleriarasındabirlikbulunmaması askerlerini savaşın ortasında terkeden Dariusrsquoun şaşkınlık ve korkaklığıİskenderrsquoin zaferini kolaylaştırdılar Perslerordularının buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml yitirdiler veimparatorluklarının guumlcuuml kesinlikle yok olduİskender Babilrsquoe girdi halk kendisini birkurtarıcı gibi karşıladı Pers İmparatorluğununbaşkentlerinin (Susa Persepolis Ekbatana)birbiri ardınca ele geccedilirilmesi imparatorlukhazinelerinin efsanevi zenginliklerini (150000talant)onunellerine teslimettiBazıkaynaklaragoumlre eski başkent Persepolisrsquote krallık sarayınıyaktırdı

Dariusrsquoun oumlluumlmuuml (Hazar Denizi kıyısınasığınmıştı Baktrian satrapı Bessos tarafındanParthiarsquoda oumllduumlruumllduuml) Akhaimenid Suumllalesinin

sonuolduve İskenderrsquoe kendiniBuumlyuumlkKralrsquoınardılıolarakilanetmesineolanaksağladıBununuumlzerine Perslere karşı politikasını değiştirdiAristokrasiyi destekledi Doğu giysileri giydiAsya toumlren kurallarına oumlykuumlnduuml ve oumlnuumlnde elpenccediledivandurulmasınıistedi

OumlzellikleBaktrianveSogdianrsquodayerlihalkıninatccedilı direnmesi İskenderrsquoin doğuya doğruilerlemesini frenledi İskender 329 yılında buboumllgeyeDariusrsquoun oumllduumlruumllmesinin oumlcuumlnuuml almakbahanesiyle gitti Bessosrsquoun silah arkadaşıSpitamenersquonin youmlnettiği Baktrianlılar veSogdianlılar Marakandarsquoya (Semerkant)saldırdılar ve Makedonya garnizonunu (2000asker) kılıccediltan geccedilirdiler Massagetlerin veSakaların komşuları olan boylar da isyancılarakatıldı İskender silahtan ccedilok diplomasi ileisyanı bastırdı Baktrian huumlkuumlmdarının kızıRoksane ile evlendi ve duumlğuumlnuuml gerccedilek birsiyasal goumlsteriye doumlnuumlştuumlrduuml Birccedilok oumlnemlistratejik noktalarda muumlstahkem mevkiler kurduve hepsine Aleksandreia adını verdi Bunlarınhepsi ccedilabucak geliştiler Bunlardan biri

Aleksandreia-Eskhatte (Leninabad)İmparatorluğununenkuzeyindebulunmaktadır

SogdianveBaktrianboyun eğince İskenderHindistanrsquoa youmlneldi Buumlyuumlk bir ordunun(Makedonyalılar Grekler veAsyalılar) başındaderbentlerden geccedilip Pencaprsquoa (İndus vadisi)indiSeferinguumlccedilluumlkleribinlerceaskerinhayatınave yuumlk hayvanına mal oldu İskender yoluumlzerinde muumlstahkem mevkiler kurmayısuumlrduumlrduuml Hintli huumlkuumlmdarlar arasındaki suumlreklimuumlcadele bundan yararlanmasını bilenİskenderrsquoin işini kolaylaştırdı İndus veHydaspesrsquoi (Jhelam) geccediltikten sonra BatıHindistan Kralı Pocircrosrsquou (Porava) yendi(Makedonyalılarilkkezsavaşfillerinigoumlrduumller)İskender burada son iki koloniyi Nikaia veBukephaliarsquoyı (İskenderrsquoin bir savaşta oumllengoumlzde atı Bukephalersquoın anısına) kurdu DahasonraGanjvadisinielegeccedilirmekamacıyladahauzaklara Hyphasersquoa kadar ilerlediAma ordusubu uzun ve zorlu seferde yorulmuştu Doğupolitikasını ve ldquoyeryuumlzuumlnuumln sınırlarınıimparatorluğunun sınırları yapmakrdquo (Arrhianos)

tasarısını onaylamayan uumlst ruumltbeli subaylararasında bile hoşnutsuzluk buumlyuumlyordu 330yılından başlayarak yaşlı askerler veldquopaidionrdquolar (Genccedil Makedonyalılar) arasındagizli komplolar hazırlanıyordu İskender sertoumlnlemlerle bunlara karşılık veriyor ve enyakınlarınıortadankaldırmaktaduraksamıyorduvekili Parmenion ve oğlu suumlvari komutanıPhilotasbuşekildehayatlarınıyitirdilerBir iccedilkimeclisinde Doğu politikasını ve Persleregoumlsterilen itibarı eleştiren yakın arkadaşıKleitosrsquoubirmızrakdarbesiylekendisioumllduumlrduuml

Hyphaseordugacirchındasubaylardaaralarındaolmak uumlzere buumltuumln birlikleri seferi suumlrduumlrmeyireddettiler Ccediladırda uumlccedil guumln suumlren kesin biryalnızlıktan sonra İskender İndus nehrindenokyanusainmekiccedilinHydaspeskıyısındabirfilohazırlanmasını buyurdu 326 yılında başlayangeri ccedilekilme ccedilok guumlccedil oldu İndus deltasınagelince Nearhosrsquou Basra koumlrfezine kadar denizyolunu (o zamana kadar ccedilok az denenmiş birşey)izlemeklegoumlrevlendirdikendisiordusununkalan boumlluumlmuumlyle kavurucu Gedrosia

(Buumlluumlcistan) ccediloumlllerini geccedilerek geri doumlnuumlyorduSeferBabilrsquodetamamlandı(325)

Savaş sırasında olduğu gibi savaştan sonrada İskenderGreklerlePerslerinkaynaşmalarınıbazen oldukccedila ilkel youmlntemlerlegerccedilekleştirmeye ccedilalıştı Karışık evlenmeleridestekliyordu Bir guumlnde 10000 Grek askeriPers kızlarıyla evlendi İskenderrsquoin kendisi deBuumlyuumlk Kralların geleneğine uyarak iki Persprensesi daha aldı Doğu soylu sınıfının etkisisaray erkacircnında ve orduda youmlnetimde giderekbuumlyuumlyordu Bu arada İskender PersleriHelenleştiriyordu 30000 Pers erkek ccedilocuğuMakedonyalılarınsavaşsanatlarınıgelenekleriniveGrekdilinioumlğreniyordu

Ama İskenderrsquoin bu politikası giderek artanbirmuhalefetlekarşılaşıyordu324yılındaDiclekıyısındakiOpisrsquotegerccedilekbiraskerisyanıpatlakverdiAyaklanmanın13oumlnderini idamettirerekayaklanmayıacımadanbastırdıvePerslerinağırbastığı yeni bir ordu kurmaya başladı Bununlabirlikte kendilerine Perslere goumlre ayrıcalıklı birkonum soumlzuuml vererek Makedonyalılara oumlduumln

vermek zorunda kaldı Uccedilsuz bucaksızimparatorluğunun başkenti Babilrsquode ordununoumlrguumltlenmesini gerccedilekleştirdi ve batı youmlnuumlndeyeni bir sefere hazırlanırken 323 yılındasıtmadanoumllduuml

Batı ile Doğursquonun ekonomik ve kuumlltuumlrelyakınlaşmasını sağladığı iccedilin Persİmparatorluğunun fethi ccedilok oumlnemliydi Onlarcayeni kentin (ldquoAleksandreiardquo) kurulması buyaklaşmada ccedilok oumlnemli rol oynadı ccediluumlnkuuml yerlihalkların ve kuumlltuumlrel kazanımlarınmuumlbadelesiyleGrek-Makedonyakaynaşmasınınmerkezlerioluyorlardı

BununlabirlikteDoğursquonunfethininyalnızcaPers İmparatorluğunun yıkılmasınısağlamadığını aynı zamanda yerli halkınGrek-Makedonyalılar tarafından acımasızcakoumlleleştirilmesine yol accediltığını unutmamakgerekir Pers devletinin yıkılışının tedricisonuccedilları halk yığınlarının yaşama koşulunuiyileştirmiyordu Pers İmparatorluğunun eskiboyunduruğunu istilacıların daha ustaca vedahaağırsoumlmuumlruumlsuumlizlediAynızamandauccedilsuz

bucaksız İskender İmparatorluğu ile Persİmparatorluğu değişik toplumsal ekonomik vekuumlltuumlrelduumlzeydebulunanbirccedilokdevletinfethinedayanmalarıbakımındandabenzeşiyorlardı

Bununla birlikte Makedonyalı İskenderrsquoinimparatorluğunun sallantılı ve geccedilici niteliğikoumllecitoplumunevrimindeyenibirevreyitemsiledenyeni toplumsal ve siyasal ilişkilerin ortayaccedilıkmasına kesinlikle engel olmadı Buimparatorluğun kalıntıları uumlzerinde yeni birHellenduumlnyasıkuruldu

OTUZALTINCIBOumlLUumlM

HELLENİSTİKDEVLETLER

1 İskender İmparatorluğursquonunparccedilalanması İskenderrsquoin Doğu seferiRomalıların Kuumlccediluumlk Asya ve Mısırrsquoıfethetmelerinekadar suumlrecekolanveHellenistikadıverilendoumlneminbaşlangıcınıbelirler

Hellenizm Doğursquonun birccedilok boumllgelerineyayılan Grek koumlleci toplumunun daha gelişmişbiccedilimlerini sunar Akdeniz ekonomi ve kuumlltuumlrccedilevresine bağlı olan Doğu uumllkeleri bunlarıngelişmesine katkıda bulunmuştur İskenderİmparatorluğursquonuntopraklarıuumlzerindeDoğuveGrektemelilkelerinintuhafbirkarışımınısunan

buumlyuumlk bağımsız devletler kuruldu Bunlaryoumlnetici katmanı Grekler Makedonyalılar veHellenleşmiş yerli aristokrasiden oluşan Doğutipi merkezicirc monarşilerdi Hellenleşmiş yerliaristokrasi ayrıcalıklı konumuyla yabancıistilacının ezdiği yerli halk yığınlarınınkarşıtıydılar Ulusların soumlmuumlruumllmesi ve vurgunsavaşıHellenistik huumlkuumlmdarların ekonomik vekuumlltuumlrel hayatta giriştikleri buumlyuumlk ccedilalışmalarınmaddi temelini yaratmalarına izin veriyorduKuumlccediluumlk Asya Orta Asya Arabistan HindistanCcedilin Akdeniz uumllkeleriyle ticaret yapıyorduMaddihayatınbuumlyuumlkbirgelişmegoumlsterdiğibazıHellenistik devletlerde Grek bilimi buumlyuumlkoumllccediluumlde ilerledi ve teknik duumlzey uumlzerinde buumlyuumlketkiyaptı

Doğu uumllkeleri ve Grek devletlerininekonomik ilişkileri kuumlltuumlrlerinin karşılıklıetkileşiminisağladı

Hellenistik uumllkelerin tarihinin temelkaynakları ccedilağımızda yapılan kazılarla eldeedilen zengin verilerHellenistik huumlkuumlmdarlarınuumlzerinde portreleri bulunan paralar ve ccedileşitli

metinlerdir Mısırrsquoda ccedilok sayıda papiruumlsbulundu bunların incelenmesi yeni bir bilimdalınıparyrologiersquoyioluşturmuştur

Polybios(Genel Tarih) Sicilyalı Diodoros(Tarih Kitaplığı) Strabon (Coğrafya)Plutarkhos(Prokionrsquoun Hayatı EumenesrsquoinHayatı Demetrios Poliorketesrsquoin Hayatı)Appianos(SuriyeSavaşları)gibieskiyazarlarınyapıtlarında Hellenistik ccedilağla ilgili bilgilerbuluyoruz

İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra generalleriarasında iktidar iccedilin ccediletin birmuumlcadele başladıYasal bir kalıtccedilılı olmadığı iccedilin İskenderrsquoindoğrudan ardılı yoktu Huumlkuumlmdarın ilanındaordu oumlnemli bir rol oynadı Silahlı ccedilarpışmayadoumlnuumlşme tehlikeleri taşıyan şiddetlitartışmalardansonraİskenderrsquoinkardeşiaklıkıtIII Philippos Arhidaios kral ilan edildi Amagerccedilekte iktidar kral naibi atanan İskenderrsquoinbiryakınıPerdikkasrsquoageccediltiKısabirsuumlresonraİskenderrsquoin dul karısı Roksane bir erkek ccedilocukduumlnyayagetirince bu ccedilocukdakral ilan edildiİskenderrsquoin buumlyuumlk generalleri değişik

satraplıklaravaliolarakatandılarLagosrsquounoğluPtolemaiosMısırrsquoıAntigonosKuumlccediluumlkAsyarsquodakiBuumlyuumlk Frigyarsquoyı Lysimakhos Trakyarsquoyı aldıAmabunlarnedevletinbuumltuumlnluumlğuumlnuumlnedekralnaibinin yuumlce ikdarını tanımak istiyorlardıİskenderrsquoin oumlluumlmuumlnuuml izleyen doumlnem ilkinİskenderrsquoin kalıtccedilıları ldquodiadokhosrdquoların(İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra devleti paylaşangeneraller) sonra da bunların ardıllarıldquoepigonosrdquoların (epigonoi) arasında valilerinsavaşlarıylakanabulandı

İlk ccedilatışma Perdikkas ile Ptolemaiosrsquou karşıkarşıya getirdi Ptolemaios saygınlığınıyuumlkseltmek iccedilin Makedonya krallıkmezarlığında toprağa verilmek istenenİskenderrsquoin cesedine el koydu Cenaze alayınaSuriyersquode saldırdı ve kendi başkentiİskenderiyersquoye goumlmmek amacıyla huumlkuumlmdarıngoumlvdesini Mısırrsquoa goumltuumlrduuml Bu eylem vePtolemaiosrsquoun Perdikkasrsquoa karşı ccedilevirdiğidolaplar Perdikkasrsquoı Mısırrsquoa bir sefer yapmayazorladı Ama birlikleri Nilrsquoin bataklıklıkollarında yollarını kaybettiler birccedilok asker

oumllduuml gururu ve gaddarlığı yuumlzuumlndenkendisinden nefret eden subayları bir komplohazırlayıponuoumllduumlrduumller

Perdikkasrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra naiplikAntipatrosrsquoa geccedilti Naiplik birleşik birimparatorluğun varlığını gerektiriyordu amagerccedilekte bu buumlyuumlk devlet giderek daha ccedilokparccedilalanıyordu Babil satrapı olan Ptolemaiosdiadokhoslarınarasınagirdivearalarındakisonugelmez muumlcadeleye katıldı Bir suumlre sonaAntigonos ve oğlu Demetrios PoliorketesKuumlccediluumlk Asya Suriye Fenike ve Hellasrsquotadurumlarını sağlamlaştırdılar Buumlyuumlk birkomutan ve askericirc muumlhendis olan Demetrioseşsiz bir donanma kurdu ve yaptığı kuşatmaaraccedillarıyla uumlnlendihelepolis (kentalan) adıverilen yuumlksekliği 50 metreyi bulan bu birkaccedilkatlı yuumlruumlyen kuleler herkesin hayranlığınıkazanıyorduDemetriosrsquoaPoliorketes(kentalıcı)lakabıtakıldı

Nihayet İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden yirmi yılsonra İmparatorluğu kesin olarak dağıldıPtolemaios Selevkos Lysimakhos ve

Kassandros yuumlce iktidar savında olanAntigonasrsquoa karşı birleştiler Kesin savaş 301yılında Buumlyuumlk Frigyarsquoda (Phrygia) İpsosrsquota(Şuhut yakınlarında) oldu Hindistanrsquodakitopraklarından vazgeccedilen bu nedenle de HintKralıCcedilandraguptarsquodanbirşuumlkransimgesiolarakaldığı400kadarfilisavaşasokanSelevkosortakzafere en buumlyuumlk katkıyı yaptı Antigonos busavaşta oumllduuml oğlu Demetrios donanmasınınbulunduğu Ephesosrsquoa kaccediltı Hellenizm tarihinindoumlnuumlm noktası olarak kabul edilen İpsosmuharebesi uumlccedil Hellenistik buumlyuumlk devletinkurulmasıyla sonuccedillandı PtolemaioslarınyoumlnettiğiMısırSelevkoslarınyoumlnettiğiSuriyeveAntigonosların youmlnettiği Makedonya AmaAntigonoslar Makedonyarsquodaki durumlarınıHellasrsquota yeni bir kanlı savaştan sonrasağlamlaştırabildiler Bundan sonraMakedonyalı İskenderrsquoin imparatorluğununtoprakları uumlzerinde doğan Hellenistik devletleroluşum ve yapılarından ileri gelen oumlzelliklergoumlsterdiler

2 Ptolemaioslar Krallığı Lagosrsquoun oğluPtolemaiosrsquoun ardılları Roma fethine kadar(MOuml 30) Mısırrsquoı ellerinde tuttular HellenistikMısır youmlnetimi bir yandan eski zamanlarınkalıtıolantemelilkelere(kralındespotikiktidarıyaşamın buumltuumln alanlarında katı bir merkezcilikgelişmiş bir buumlrokratik aygıt) dayanıyorduYoumlnetimsel boumlluumlnme eskiden olduğu gibikalmıştı Nomlarıyla topluluk oumlrguumltlenmesiyleYukarı ve Aşağı-Mısır devam ediyordu OumlteyandanortayayeninitelikleroumlzelliklerdeccedilıktıOumlrneğin devlet oumlrguumltuuml oumlzellikle Greklerden veMakedonyalılardan oluşuyordu bu durum iseyerli halkı aşağı bir duumlzeye indirgiyorduYoumlnetimsistemiyerlihalkıezilenvesoumlmuumlruumllenbirkatmandurumunagetirmişti

PtolemaioslarMısırrsquoıkendioumlzelmuumllklerigibikabulediyorlardıKralbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlkendimuumllkuuml olan toprakların huumlkuumlmdar sahibiydiKendi muumllkuuml olan toprakları ldquokrallıktopraklarırdquonı kalıtsal kuumlccediluumlk ccediliftccedililer ldquokrallıkccediliftccedililerirdquo işliyordu ldquoKrallık ccediliftccedililerirdquoHellenistik Mısırrsquoda ekonomik etkinlikleri

bakımından bağımsız değillerdiYetiştirebilecekleri bitkinin tuumlruuml ve miktarıbelirlenerek etkinlikleri titizlikle saptanıyorduCcediliftccedili saptanan kuralları değiştiremezdi aykırıdavrananlar ağır para cezalarınaccedilarptırılıyorlardı

Ccediliftccedililerin kendilerine ait uumlretim araccedillarıyoktu alet takımını buğday ve hayvanlarıkendilerine yerel youmlneticiler sağlıyorduBunlarınhepsinimallaoumlduumlyorlarayrıcauumlruumlnuumlnbir boumlluumlmuumlnuuml faiz ve ccedileşitli vergi olarakveriyorlardıOumldemeccediloğuzamanuumlruumlnuumlnyarısınıbuluyordu Bu ldquoccediliftccedililerrdquoin ekonomilerimemurların denetimi altındaydı Buğdaytarlalarına ve hasata dikkatle değer biccedililiyorduKrallık ccediliftccedililerinin topraklarından ayrılmalarınaizinverilmiyordu

ldquoKrallıkrdquo topraklarının dışında gerialınabilen vergi yuumlkuumlmluumlsuuml ve denetim altındatutulan ldquobağışlanmışrdquo topraklar da vardıBunların bir boumlluumlmuuml kral tarafından tapınaklarave senyoumlrlere bağışlanmıştı Oumlrneğin yuumlksekmemurApolloniosrsquounkacirchyasıZenonrsquounpapiruumls

arşivleri bulundu belgeler bu 3000 hektarlıkmuumllkuumln II Ptolemaios Philadelphos tarafındanApolloniosrsquoa armağan olarak verildiğinigoumlsteriyorToprağınoumlnemlibirboumlluumlmuumlldquokrallıkccediliftccedililerirdquonin ekonomilerini kapsıyordu bunlaruumlruumlnuumlnbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlccediliftlikkirasıolarakApoloniosrsquoa veriyorlardı Muumllkuumln bir başkaboumlluumlmuuml koumlleler ve uumlcretliler tarafındanişleniyordu Efendi burada bulunan sarayındaccedileşitli hizmetlerin sağlandığı şatafatlı bir yaşamsuumlruumlyordu

Bağışlanmış toprakların oumlnemli bir boumlluumlmuumlaskerlere tayfalara ve subaylara verilenldquokleruhialarrdquodı Başlangıccedilta bu toprak paylarıgeccedilici olarak veriliyordu ama yavaş yavaşkalıtsallaştılar

Buumltuumln doğal zenginlikler maden koumlmuumlruumlmaden kaya tuzu taş ocakları vb bunlarıntuumlmuuml krala aittiAynımerkezicircleşme sanayi iccedilindesoumlzkonusuyduoumlrneğinyağdokumauumlretimikrallık tekelindeydi Buumlyuumlk ccediliftccedililer hammaddeleri saptanmış fiyatlarla devletten satınalmak zorundaydılar Bunların başkasına satışı

sert bir şekilde cezalandırılıyordu Devletambarlarında stok edilen ham maddeler dahasonra krallık işletmelerine gidiyorduTapınakların işletmelerinde de yağ uumlretiliyorduAma bunlar yılda ancak iki ay ve memurlarıngoumlzetimi altında ccedilalışabiliyorlardı Yılın gerikalan boumlluumlmuumlndemuumlhuumlrleniyorlardıBuumltuumln yağcendereleri kayıtlıydı Dokumacılık daha azkısıtlı olsabilegeneaynı şekildeoumlrguumltlenmiştiLuumlks dokumalarıyla uumlnluuml tapınak işletmeleri bualandaoumlnemlibiryertutuyorduTuzbiracampapiruumls gibi oumlteki oumlnemli sanayi dalları dakısmen tekelleşmişti Emek ve uumlcretin oranıtitizliklesaptanmıştıİşccedililerinbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlkoumltuuml koşullara sahip oumlzguumlr insanlardı Kendinomlarınabağımlıydılar izinalmadanbaşkabirnoma geccedilmeleri olanaksızdı izinsiz ayrılanlarzor kullanılarak geri goumlnderiliyorduSaklanmaları ağır para cezasıylacezalandırılıyordu

Ticaret de tekel altındaydı Uumlruumlnlerin tuumlmuumlkrallık ticaretinin oumlrguumltleyicileri olan buumlyuumlkccediliftccedili ve memurlara gidiyordu Yabancı

rekabetini ortadan kaldırmak iccedilin ithalmallarının alımını oumlnleyen guumlmruumlk vergilerikonulmuştu

HellenistikMısırrsquodadış ticaretoumlnemlibiryertutuyordu UumllkeAkdeniz devletlerine dokumapapiruumlscamveoumlzelliklebuğdayihraccedilediyorduMısır III yuumlzyılın başından itibaren buğdayalanında Trakya ve Pontos boumllgeleri gibirakiplerini geride bırakmıştı Youmlnetici sınıflarınkullandığı luumlks eşyalar ithal ediliyorduArabistanrsquodan parfuumlmler altın ve değerli taşlarHindrsquoten fildişi boya malzemesi baharat vepirinccedilCcedilinrsquodenipekligetirtiliyordu

KaraticaretyoluArabistanrsquodanveSuriyersquoninguumlneyinden deniz yolu Kızıldenizrsquodengeccediliyordu Ptolemaioslar bu nedenle FiravunNekhaorsquonun buyruğuyla accedilılmış olan ve NilrsquoiKızıldenizrsquoe bağlayan kanalı onarttılar Yuumlkgemileri uumlccedil yuumlz tonilatoya kadar yuumlkalabiliyorlardıPtolemaioslardoumlneminenbuumlyuumlkticaret filosuna sahiptilerKervanyolları oumlnemlioumllccediluumlde canlanmıştı Buumltuumln toptan ticaret kralıntekelindeydi buumltuumln ulaşım araccedilları (gemiler ve

yuumlkhayvanları)kayıtlıydıvekrallık ticareti iccedilinkullanılıyordu

Birccedilok kent oumlnemli oumllccediluumlde gelişti Duumlnyaccedilapında oumlnemli bir kent olan İskenderiye başageccedilti StrabonldquoCoğrafyardquo adlı yapıtındaİskenderiyersquoyi anlatır İki Grek mimarınınRodoslu Dinokrates ile Knidoslu Sostratesrsquoinhazırladığıplanagoumlreyapılmışbuumlyuumlkbirkenttiİkianayollakesilengenişveduumlzcaddelerivardı(en oumlnemlisi 6 kilometre uzunluğundaydı)Sokaklar kanalizasyon sokak aydınlanmasıparklar revaklar tiyatrolar hipodromlarstadyumlar zengin ve iyi duumlzenlenmiş birhellenistik kentin oumlzel niteliklerinioluşturuyordu Krallık saraylarının bulunduğumahalleoumlzelgoumlrkemiylekendinibelliediyordukentin uumlccedilte bire yakın boumlluumlmuumlnuuml kapsıyorduHer kral yeni bir saray yaptırıp şatafatbakımındankendisindenoumlncekilerleyarışıyorduBahccedileler ender hayvanların bulunduğu hayvankolleksiyonları goumlrkemli hamamlar hizmetccedilikalabalığının konutları huumlkuumlmdarın sarayınınyanında bulunuyordu Aralarında İskenderrsquoinki

de olmak uumlzere kral mezarları da buradaydıMuumlze ve uumlnluuml kuumltuumlphane de bu mahalledeydiİskenderiye Muumlzesi buumlyuumlk bir sanat ve bilimmerkeziydi Kraldan maaş alan bilginler tıpkıAtinarsquodaolduğugibirevaklarınaltındavegoumllgesokaklarda ders veriyorlardı Kuumltuumlphanede yuumlzbinlerceelyazmasıvardıBuumlyuumlksayıdagoumlrevlibunları kopya ediyor ve inceliyorduPtolemaioslar bilgilerini ve bilim ve sanatkoruyuculuklarını sergilemeyi seviyorlardı BualandadaekonomikhayattakimerkezicircleşmevedenetimsoumlzkonusuyduEskibiryazarmuumlzeyibilginlerin kuşlar gibi beslendiği kafesebenzetiyor(AthenaiosI4)

İskenderiyersquonin ekonomik oumlnemi ccedilok iyiduumlzenlenmiş iki limanından kaynaklanıyorduPharos adasında bir kayanın uumlzerine yapılmışolan fener İlkccedilağ harikalarından biriydi Yuumlzmetreden daha yuumlksek mermerle kaplı birkuleydifenerGeceleyintepesindeyakılanodunateşinin aydınlığı madenicirc aynalarla uzaklarakadar yayılıyordu 800 talant gibi buumlyuumlk birharcamayla yaptırılan bu yapı Ptolemaiosların

efsanevi zenginliklerine ve deniz guumlccedillerinetanıklıkediyordu

İskenderiye halkı karışıktı Greko-Makedonyalılar ve Mısırlıların dışında PerslerSuriyeliler Yahudiler vb vardı bu da kentinduumlnya ccedilapındaki oumlnemini bir kez dahakanıtlıyordu Kent ulusal koumlkenler goumlz oumlnuumlndetutularakoumlzerkmahallelereayrılmıştı

Toplumsalvesiyasalbakımdanyerlihalkileyeni gelen Greko-Makedonyalılar arasındakifark ccedilok ccedilarpıcıydıYerli halkın oturduğu uumllke(khora) Greklerin Makedonyalıların ve oumltekikolonların en oumlnemli konuma sahip olduklarıkentin (polis) karşıtıydı Kral fetih hakkıylakendisine ait bulunan uumllkenin mutlakefendisiydi Huumlkuumlmdarlar tıpkı eski Mısırrsquodaolduğu gibi kutsallaştırılmışlardı ve youmlnetimbiccedilimleri Doğu tipi despotizme yakındıCcediloğunluğuMakedonyalıveGrekolanmemurlaryardımıyla uumllkeyi youmlnetiyorlardı Merkezbakanlıklarının başında devletin maliyoumlnetiminin iplerini elinde bulunduran hazinebakanıldquoDioiketesrdquo yer alıyordu Memurlar

armağan olarak toprak alıyorlar ve her tuumlrluumlayrıcalıktanyararlanıyorlardı

Greko-Makedonyalı uumlcretli askerlerdenoluşanordukralındesteğiydiBubirliklerekarşıbağımlılıklarını hisseden Ptolemaioslar bunlarıccedilok kayırıyorlardı Buumlyuumlk bir ekonomik guumlcesahip olan Mısır rahip sınıfını da koruyorlardıTapınaklarınbirccediloktopraklarısanayikuruluşlarıve koumlleleri vardı Rahipler gibi askerler vebuumlrokratlardavergioumldemiyorlardıUumlyeleridahasonra huumlkuumlmet tarafındanyerel youmlnetici(oumlrneğin nom youmlneticisi) olarak atanan yerlihalkın hali vakti yerinde katmanları ve buumlyuumlkccediliftccedililer de ayrıcalıklardan yararlanıyor hızlazenginleşiyorveHellenistikuygarlığı seve sevebenimsiyorlardı

ldquoKrallık ccediliftccedililerirdquo halk yığınınıoluşturuyordu Vergiler yuumlkuumlmluumlluumlkler altındabunalmış ccedilalışma hayatları katı kurallarla felceuğramışolanldquokrallıkccediliftccedililerirdquobuumlyuumlkccediliftccedilileredenetccedililere ve her tuumlrden memurlara tamamenbağımlıydılar Koumllelerin emeğinden tarım vesanayide yararlanılıyordu Koumlle ticareti ccedilok

gelişmişti Koumlleler buumlyuumlk oumllccediluumlde oumlzellikleNuumlbyarsquodansağlanıyordu

Hellenistik Mısırrsquoın devlet aygıtı buumltuumlnağırlığıyla emekccedili yığınların omuzlarınaccediloumlkmuumlştuuml Devlet oumlrguumltuuml Greko-Makedonyalıfatihlerin rahip sınıfı ile soylu sınıfın iktidarınıguumlccedillendirmek Ptolemaiosların sarayına veyuumlksek goumlrevlilerine şatafatlı bir yaşamsağlamak iccedilin yerli halkın aşağı katmanlarınınsoumlmuumlruumllmesineindirgenmiştiTeknikveticaretingelişmelerinden kuumlltuumlruumln buumltuumln nimetlerindenyalnızca toplumun yuumlksek katmanlarıyararlanıyordu

Ptolemaiosların dış politikası başta Egehavzası olmak uumlzere imparatorluklarınınsınırlarını Akdenizrsquoin doğusundasağlamlaştırmayısonrakaravedeniz ticaretiyledoğuya bağlı boumllgeler olan Fenike ve Suriyersquoyiiccediline alacak şekilde egemenliğini yaymayıamaccedillıyordu İlk Ptolemaioslar doumlnemindeMısırKyreneveEgeDenizindekibazı adaların(Girit Kikladlar Kıbrıs Lesbos SamosSamothrahe) yanı sıra Fenike Filistin ve

Suriyersquonin guumlneyine sahip bulunuyordu IIIPtolemaiosEvergetes(246-221)oumlzelliklesavaşyanlısıpolitikasıyladikkaticcedilektiKuumlccediluumlkAsyarsquoyıfetheccedilıktıSardesveBabilrsquoialdı

EgeDenizihavzasıveSuriyeuumlzerindekihakiddiaları Ptolemaiosları Antigonoslar veSeleukoslarla karşı karşıya getiriyordu KuumlccediluumlkAsyarsquodaki ccedilıkarlarını III yuumlzyılın sonuna kadarbaşarıyla savundular 217 yılında IVPtolemaiosrsquoun orduları Filistinrsquode RaphiayakınlarındaSuriyeKralıIIIAntiokhosMegasrsquoı(BuumlyuumlkAntiokhos)bozgunauğrattı

AmaMOuml II yuumlzyıldan itibarenMısır zayıfduumlştuuml ve Hellenistik duumlnyadaki uumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdi Yaptığı suumlrekli savaşlar iccedilin yabancıuumlcretli askerlerinin sayısı ccedilok azdı bunundışında huumlkuumlmdarlar suumlrekli olarak ezilen halkkatmanlarının artan direnciyle karşılaşıyorlardıHalkınkoumlleleştirilmesinedayalıiccedilpolitikalarınınzararlı etkileri uumllkeyi zayıf duumlşuumlruumlyordu Ccediletinsınıf muumlcadeleleri suumlrekli ayaklanmalara veoumlzellikle koumlyluumllerin goumlccediluumlne(anakhorisis) yolaccedilıyordu buumltuumln bunlar Mısırrsquoın yaşamının

duumlzenini bozuyordu Uumlstelik kanlı huumlkuumlmetdarbeleriylesonuccedillananhanedangeccedilimsizlikleriimparatorluğu temelinden yıkıyorduToplumsalve siyasal muumlcadelenin şiddetlenmesi uumllkeyiyıkımagoumltuumlruumlyordu

Ptolemaios hanedanının son kraliccedilesiKleopatrarsquonın Aktium yenilgisinden sonraintihar etmesi ve Mısırrsquoı uumllkelerine katanRomalıların İskenderiyersquoyi almalarıylaHellenistikMısırrsquoın tarihiMOuml 30 yılında sonaerdi

3 Selevkosların (Selevkidai) devletiSelevkosların imparatorluğu İskenderrsquoindevletininAsya boumlluumlmuumlnuuml oluşturan bir ayrışık(heterojen) uluslar ve uumllkeler yığışımı idi Buboumllgelerin coğrafya durumu ccedilok değişiktiBuumlyuumlk ırmaklarınverimlivadileridağlar ccediloumlllerve deniz kıyısı Buralarda yaşayan uluslar veboylar ilkel ccediloban yaşamından buumlyuumlkkentdevletlerin uygar yaşamına kadar ccedilokdeğişik ekonomik ve kuumlltuumlrel duumlzeydebulunuyordu Bu nedenle Selevkosların

yapmaları gereken ccedilok guumlccedil bir goumlrevleri vardıBu uumllke ve ulusları tutarlı bir buumltuumln halinegetirmekSelevkoslarındevleti etnikvecoğrafibakımdan birleşik olan Ptolemaioslarınkrallığındanayrılıyordu

Doğursquoyu (Hindistan Orta Asya Arabistan)Batırsquoya (Akdeniz) bağlayan ticaret yollarıSelevkoslar krallığından geccediliyordu Fırat veBasra koumlrfezi gibi ırmak ve deniz yolları vekervan yolları ağının Selevkoslar kalıt olarakeskiticaretkentlerini(BabilŞamveoumltekiler)vePerslerinaccediltıklarıyollarıalmışlardıdahaoumlncekievrimlerin tuumlmuuml uluslararasında etkin birmuumlbadelenin koşullarını yaratmıştı Sanayi vemuumlbadelelerin gelişiminin kentlere buumlyuumlk biroumlnem verdiği Selevkoslar İmparatorluğununekonomik tabanının başlangıcını bu durumbelirliyordu

İskenderrsquoinpolitikasınısuumlrduumlrenSelevkoslardevletlerine bir savunma aracı yaratmakamacıyla 400rsquoe yakın yeni kent kurdularDicleuumlzerindeki Selevkeia oumlzellikle Orontes (Asi)kıyısındaki imparatorluğunbaşkentiAntiokheia

(Antakya) gibi bazı kentler duumlnya ccedilapındaoumlnemli ticaret ve sanayi merkezleri oldular BukentlerindışındaFıratkıyısındakiDura-Evroposgibi ccediloğu zaman kentlere doumlnuumlşen vekatoikaadı verilen birccedilok askericirc yerleşim yerleri vardıGrek uygarlığının bu merkezleri Greko-Makedonya oligarşisinin politik etkisiniguumlccedillendiriyor ve yerli halklar okyanusu iccedilindeHelenizminadalarınıoluşturuyordu

Selevkoslar devletine oumlzelliğini verenekonomi biccedilimlerinin ccedileşitliliği ve Grekkentdevletlerinin oumlzerkliğinin huumlkuumlmdarın yuumlceiktidarının yanı sıra varlığını suumlrduumlrduumlğuumlkentlerin ccedilokluğu yuumlzuumlnden Ptolemaioslarınyaptığı benzeri huumlkuumlmdarların youmlnetimlerinimerkezicircleştirmeleri ccedilok zordu AyrıcaPtolemaioslar İmparatorluğunda greko-makedon halk ayrıcalıklı bir durumdanyararlanıyor ve Perslerin yerine yerli halkuumlzerinde egemenlik suumlruumlyordu Gene oradakrallıkiktidarıkutsallaşmıştıresmicircbirkralkuumlltuumlvardı Kendi kuumlltuumlnuuml uygulatmak iccedilin rahipleribizzat kral seccediliyordu Selevkoslar Grek tanrısı

Apollonrsquodan geldiklerini ileri suumlruumlyorlardı amaaynı zamanda Babil tanrısı Bel-Mardukrsquounguumlcuumlne sahip olduklarını da soumlyluumlyorlardı Budurum Selevkosların iktidarının ikili Grek-Doğu karakterini accedilıklamaktadır Kral birdioiketes (hazine nazırı) tarafından youmlnetilenbuumlyuumlk bir vergi toplama memurları aygıtındanyararlanıyordu halkın iliğini emmek amacıylakurulmuş oldukccedila karmaşık ve akılcı bir sistemsoumlzkonusuydu

Bununla birlikte merkezicircleşme Mısırrsquodakikadar guumlccedilluuml olmadı Toprakların ccediloğuna kralsahip bulunuyordu ama buumlyuumlk bir boumlluumlm detapınaklara kentlere ve kişilere bırakılmıştıSanayive ticaret alanındakral tekellerininyanısıraoumlzelgirişimlerdegelişiyordu

En oumlnemli kentler İskenderiyersquoden sonrakisırayı alan doğu ile batı arasında aracıdurumunda bulunan Antiokheia ile Selevkeiaidi Kentlerin buumlyuumlk bir ccediloğunluğu Grek usuluumloumlzerklikten yararlanıyordu Halk meclislerikurulları seccedilimle gelen goumlrevlileri delikanlıliseleri gymnasiumları beden eğitimi salonları

vardıSelevkoslar tapınaklara buumlyuumlk bir saygı

goumlsteriyorlar ve halk uumlzerindeki etkileriniguumlccedillendirmek iccedilin din politikasındanyararlanmaya ccedilalışıyorlardıOumlteyandan tekbiraskericirc oumlrguumlt ve youmlnetim sistemi kurarakimparatorluklarını guumlccedillendirmek istiyorlardıDevlet strategoslar tarafından youmlnetilen 72satraplığa boumlluumlnmuumlştuuml tek para ve takvimsistemi getirildi ve 312 yılından itibarenldquoSelevkoslar takvim başırdquo başladı Her şeyekarşınimparatorluklarısonderecesallantıdaydıİmparatorluk iccedilinde bulunan uluslaroumlzguumlrluumlklerini istiyorlardı Vergi boyunduruğuvememurlarınyolsuzluklarıayrılıkccedilıeğilimleringelişmesine katkıda bulunuyordu Selevkoslarİmparatorluğu genişlemesinin doruk noktasınasınırlarını Kuumlccediluumlk Asyarsquodan Hindrsquoe goumltuumlren veSuriye ile Filistinrsquoi egemenliği altına alan ISelevkos Nikator (Muzaffer 312-280)doumlneminde ulaştı Ama hemen onunardıllarından sonra dağılma başladı IIAntiokhos (261-247) Baktrian ve Parthiarsquoyı

yitirdi III Antiokhos Megas (223-187)parccedilalanmak uumlzere olan devleti buumlyuumlk birguumlccedilluumlkletoparladı

Bu huumlkuumlmdar Mısırrsquoa karşı sonu gelmezmuumlcadeleye girişti Geccedilici olarak Fenike veFilistinrsquoi işgaletmeyibaşardıAmaRomalılarrsquoınmuumldahalesi Selevkosların guumlcuumlnuuml sona erdirdiAntiokhosrsquounMagnesiarsquoda (Manisa)Romalılarayenilmesinden (MOuml 190) sonra Suriye aşağıyukarıRomarsquonın koruması altına girdi nihayet64 yılında imparatorluğun geri kalan boumlluumlmleriRomaeyaletinedoumlnuumlştuumller

Antiokhos Epiphanes (175-164) doumlnemindeFilistinrsquoin bağımsızlık iccedilin verdiği uzunmuumlcadele ezilen ulusların direnmesinin biroumlrneğidir

Antiokhos Epiphanesrsquoin İbrani dininiyasaklamasıvezorlaHellenleştirmegirişimibuhareketin başlamasına neden oldu Makkabaios(Makkabebuumlyuumlkbirolasılıklaldquoccedilekiccedilrdquoanlamınagelen İbranicemakkabet soumlzcuumlğuumlndengelmektedir) lakabıyla anılan MathathiasrsquoınoğluYahuda(Judas)zorbayabancılarlabirleşen

soylu sınıf temsilcilerine karşı girişilen şiddetlibir muumlcadeleyle yoğunlaşan halk hareketininbaşına geccediltiKuduumlsmuumlcadeleninmerkezi olduBaşlangıccedilta isyancılar buumlyuumlk bir yenilgiyeuğradılar ve kral korkunccedil bir kırım yaptıErkekleroumllduumlruumllduumllerkadınlarveccedilocuklarkoumlleolarak satıldılar Kuduumlsrsquouumln surları yıkıldı AmaYahudilerin direnci kırılamadı Hareket buumlyuumlduumlveYahudarsquonın tuumlccar ve zanaatccedilı katmanlarınaulaştı 142 yılında Simon Makkabaios(Yahudarsquonın kardeşi) Kuduumlsrsquouuml geri aldı vebağımsızlığı yeniden kazandırdı Savaş devametti ccediluumlnkuuml Selevkoslar Filistinrsquoin yitirilmesinerazıolamazlardıAmaburayıyenidenfethetmeyibaşaramadılar

3 Antigonosların (Antigonides)İmparatorluğuAntiparosrsquoun oumlluumlmuumlnden sonra(319) Makedonyarsquonın başına oğlu Kassandrosgeccedilti veGrek devletlerinin hepsinin youmlnetiminekendi yandaşlarını getirdi Boumlylece Atinarsquonınyoumlnetimi de burayı Makedonya garnizonunadayanarak youmlnetecek olan Phaleronlu

Demetriosrsquoa duumlştuuml Aristotelesrsquoin ilkeleriniuygulayan DemetriosAtina demokrasisine sonverdi ekin vergisini getirdi ve zengin sınıflarıniktidarını kurdu Atinalılar onu bir tiran olarakkabulettiler

Antigonosrsquoun oğlu Demetrios PolierketesAtinalıların ve oumlteki Grek devletlerininldquokurtarıcısırdquo oldu 307 yılında filosuyla Pirersquoyegeldi ve bir haberci aracılığıyla babasınınkendisini Atinalıları oumlzguumlrleştirmek ve eskiyasaları tekrar yuumlruumlrluumlğe koymaklagoumlrevlendirdiğini ilan etti PhaleronluDemetriosrsquou Atinarsquodan kovdu ve demokrasiyiyeniden kurdu Atinalılar onu aşırıonurlandırdılar Antigonos ve Demetriosrsquoa kraluumlnvanı verdiler anıtlarını diktiler iki yeni filokurup onlara ikisinin adını verdiler vbAma odoumlnemde Demetrios buumltuumln Hellasrsquoı elegeccedilirmeyi başaramadı Babası onu birleşikdiadokoslara karşı savaşmak uumlzere KuumlccediluumlkAsyarsquoya ccedilağırdı Ancak Antigonos ileDemetriosrsquoun İpsosrsquotayenilgiyeuğramalarındansonra Asyarsquodaki topraklarını yitirmiş ama

filosunu korumuş olan Demetrios 297 yılındageri doumlnduumlğuuml Hellasrsquoı duumlzenli bir şekilde elegeccedilirerek işe koyuldu Grek devletlerini elegeccediliripMakedonyakralıoldu(293)

Demetrios Hellasrsquoı hayasızlığı Grekleri sıksık yaralayan aşırı bir tiranlıkla youmlnetti (293-288) Oumlrneğin Atinarsquoda olduğu zamanhuumlkuumlmdar Parthenonrsquoda oturuyordu halktanvergi adı altında aldığı parayı bir yosmayaverdiriyordu vb Demetriosrsquoun Balkanyarımadasına yerleşmesi oumlteki Hellenistikhuumlkuumlmdarların direnmesiyle karşılaştı EpierosKralı Pyrrhosrsquola savaş başladı PtolemaiosSelevkos ve Lysimakhosrsquoa gelince yenidenDemetriosrsquoa karşı birleştiler 288 yılındaLysimakhos ve Pyrrhos iki karşı youmlndenMakedonyarsquoya girdiler ve Ptolemaios AtinarsquoyıaldıOğluAntigonosGonatasrsquoıHellasrsquotabırakanDemetrios filosuyla Kuumlccediluumlk Asyarsquoya gitti veburada Selevkos karşısında yenilgiye uğradı ve286 yılında teslim olmak zorunda kaldıBabasının oumlluumlmuumlnden (283) sonra kral olanAntigonosGonatesuumllkeyiistilaedipDelphoirsquoye

kadar ilerleyen Galatlara karşı amansız birmuumlcadele vermek zorunda kaldı (279)Antigonos Gonatas (283-239) MakedonyalıAntigonoslar (Antigonides) hanedanını kurduPire Munikhia Korinthos Demetrias vb bellibaşlı stratejik noktalara Makedonya garnizonuyerleştirerek Kuzey ve Orta HellasrsquotaMakedonyaegemenliğinisağladı

Grek felsefesinin anlayışına uygun olarakoumlğretim goumlren Antigonos Gonatas stoacılarınınoumlğrencisiydi ccedilevresineGrek şair ve bilginlerinitopladı Buumlyuumlk oumllccediluumlde hellenik etki taşıdığı vedespotizmle ilişkisi bulunmadığı iccedilinAntigonosların youmlnetimi monarşi değildi Egehavzasında uumlstuumlnluumlk muumlcadelelerindePtolemaioslarveSelevkoslarla ccedilatıştılarAyrıcaMakedonya kralları durmadan isyan ccedilıkartandoğu ve kuzey boylarıyla uğraşmak zorundakaldılar Makedonya Balkanların kalkanıgoumlreviniyapıyordu

III yuumlzyıldan itibaren Roma Balkanlarasızmaya başladıUzun suumlren bir savaştan sonraMakedonya148yılındaRomarsquonıneyaletioldu

5Pergamon(Bergama)KrallığıBudevletİskenderrsquoin ardıllarından biri olan Lysimakhostarafından kurulan ve uygun bir siyasal ortamsayesinde 293 yılında bağımsızlığına kavuşaneski Kuumlccediluumlk Asya kenti Pergamon boumllgesindedoğdu Kral Attalosrsquoun (241-197) Galatlarkarşısında kazandığı parlak zafer bunlarınKuumlccediluumlk Asyarsquoya yayılmalarını durdurdu vePergamon Krallığının guumlccedillenmesini sağladıAttaloslar (Attalides) hanedanının krallarıPtolemaioslar ve Selevkoslar arasındaki sonugelmezmuumlcadeledenccedilokustacayararlanıyorveRomarsquoya karşı bilinccedilli bir politikauyguluyorlardı Pergamon Krallığı gelişiminindoruknoktasına II yuumlzyılın ilk yarısında ulaştıRomarsquonın bir Akdeniz guumlcuumlne doumlnuumlştuumlğuumlMakedonya ve Suriyersquonin Antiokhosrsquou ilesavaştığı doumlnemdi Roma doğudadesteklenmeye gereksinimi olduğu iccedilin KuumlccediluumlkAsyarsquonın buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kendisinevererek yardımından dolayı PergamonKralı IIEumenesrsquoi coumlmertccedile oumlduumlllendirdi Verimlitopraklar iyi otlaklar ormanlar madenler

birccedilok elverişli liman Pergamonrsquoun ekonomikgelişmesi iccedilin ccedilok elverişli etkenlerdi Bazısanayi dalları duumlnya ccedilapında oumlnem kazandıDibaları ve yuumlnluumlleri Akdeniz havzasındauumlnluumlyduumller dana ve koyun derisinden uumlretilenyazı malzemesi yapıldığı yer olanPergamonrsquodan dolayı ldquoparşoumlmenrdquo (pergamene)adını aldı Guumlccedilluuml bir filo Rodos Atina veDelosrsquolailişkilerinisağlıyordu

Ccedilok sayıda kentten oluşan PergamonKrallığı Hellenistik devletlerin ortak oumlzelliğinesahiptiBu uumllkenin kralları da ekonominin bellibaşlı kollarını tekel altına almak istiyorlardıAmauumllkeninayrışıklığı (yerli nuumlfusvegelişmişGrek kentleri) tasarılarının gerccedilekleşmesineengel oluyordu Toprak muumllkiyeti sanayi veticaret bağlamında kralın muumllkuumlnuumln yanı sıratapınakların ve oumlzel kişilerin muumllkleri de vardıKrallığa ve oumlzel kişilere ait atoumllyelerdeccedilalıştırılan koumlle koumlyluuml ve oumlzguumlr insanlarınacımasızca soumlmuumlruumllmesi Pergamonrsquodaki sınıfmuumlcadelesini kızıştırdı ve 133-130 yıllarındaşiddetliAristonikosayaklanmasınayolaccediltı

Hellenistik krallıklarının en kuumlccediluumlklerindenbiri olan Pergamon uygarlık bakımından ccedilokoumlnemlibirroloynadıHuumlkuumlmdarlarısanatlarıvebilimleri koruyarak uumlnlenmek istiyorlardı Grekkuumlltuumlruumlnuumln hayranı olan krallar saraylarınabilginlerisanatccedilılarıdavetediyorlardıvebirccedilokbakımdan İskenderiyekitaplığınıgeridebırakangoumlrkemlibirkitaplıkyarattılarGenccedillerineğitimmerkezi olan Pergamon gymnasiumunu krallardestekliyor ve doğrudan denetimini krallaryapıyorlardı Huumlkuumlmdarlar Grek dininisavunuyorlardı Tam bir Hellenistik oumlzellikKrallar buumlyuumlk rahipleri goumlreve atıyorlar ve kralkuumlltuumlyle birleştirerek iktidarlarını guumlccedillendirmekiccedilindindenyararlanıyorlardı

Pergamon Hellenistik kentler arasındaguumlzelliği ve duumlzenlenmesiyle uumlnluumlyduumlAkropolrsquode Zeusrsquoun onuruna dikilen devselsunak Pergamonrsquoun yapılarının endeğerlilerindenbiriydi(BkXXXIXboumlluumlm)

Attaloslar II yuumlzyılın ortasındaRomalılarınbağımlılığına girdiler boumlylece ldquokoruyucularırdquouumllkenin gerccedilek efendileri oldular Karşı

koymanın yararsızlığını goumlren ve sınıfmuumlcadelesinin şiddetlenmesinden uumlrken IIIAttalosKrallığınıRomalılarabıraktı133yılındaPergamon bir Roma eyaleti oldu ve ldquoAsyaEyaletirdquoadınıaldı

6RodosHellenistikduumlnyadaRodosrsquounayrıbir yeri vardır KuumlccediluumlkAsya SuriyeMısır adavekıtaGrekdevletleriarasındabulunanRodosHelenistik merkezler arasında ccedilok oumlnemli biraracı oldu Ticaret yollarının Ege Denizirsquoninguumlneyine kayması Fenike kıyı boumllgesinin eskiticaretmerkeziTiros(Tyr)karşısındaİskenderrsquoinkazandığı zafer III yuumlzyılın başında Rodosrsquoubuumlyuumlkbirlimanveccedilokoumlnemlibirtransitnoktasıhaline getirdi Limandan en ccedilok buğday şarapve esir ihraccedil ediliyordu Gidiş geliş Greklimanlarının doruk noktalarındaki duumlzeylerinigeri bırakmıştı Rodos tefecilik işlemleriyle deuumlnluumlyduuml Borccedil alanlar arasında yabancı krallarbilevardı

Yuumlzoumllccediluumlmuuml kısıtlı ve doğal kaynaklarıyetersiz olduğu iccedilin ticaretle yaşıyordu Rodos

Bu nedenle deniz guumlvenliğini sağlamak iccedilinkorsanlara karşı durmadan ve yılmadan savaştıRodosrsquoun bu savaşımı sayesinde Hellenistikdevletler arasındaki deniz ilişkileri daha daguumlccedillendi Savaş gemilerini zengin yurttaşlaryaptırmak zorundaydılar(trierarkhia) Rodosdenizcilerideneyimleriyleuumlnluumlyduuml

Uluslararası ilişkilerin gelişmesi iccedilinHellenistik devletlerin birliğinin guumlccedillenmesiyleilgilenen Rodos halkı deniz ticaretiniduumlzenleyen bir dizi yasa kabul etti bu yasalardaha sonra deniz hukukunun temellerinioluşturdular Kent dış goumlruumlnuumlşuumlyle devletinzenginliğine tanıklık ediyordu ldquoRodoslularınkenti limanları caddeleri surları ve oumltekikamusal yapılarıyla diğer kentleri geridebırakırrdquo diye yazıyordu Strabon Ama asıloumlvuumlnccedil kaynakları donanmalarının gizinisaklamak iccedilin yabancıların girmesine izinvermedikleritersaneleriydi

Rodos politik bakımdan iktidarın kapalıticaret aristokrasisine ait bulunduğu bir tuumlccarcumhuriyetti Tam bir oligarşik kentdevletiydi

Halk meclisi konsey yargıccedillar iktidarınorganlarıydı En oumlnemli goumlrev konsey uumlyeleriarasından altı aylığına seccedililen altı ldquopritanisrdquoe(encuumlmen uumlyesi) duumlşuumlyordu Askericirc yetkildquonavarkhusrdquoun (donanma komutanı) elindebulunuyordu Yuumlksek memurların hepsiaristokratkoumlkenliydi

M Ouml II yuumlzyılın ortasında Akdenizrsquoinefendileri durumuna gelen Romalılar karşıdengesağlamakamacıylaoumlzguumlrticarethakkıveguumlmruumlk vergisi bağışıklığı tanıyarak DelosadasınıdestekleyinceRodosrsquounduumlşuumlşuumlbaşladı

7 Baktrian Sogdian Harzem Başta STolstovrsquounkiler olmak uumlzere Sovyetarkeologlarının ccedilalışmaları Orta Asyarsquonın veoumlzellikleHarzemrsquoininsanlıkuygarlığınıneneskiboumllgelerinden biri olduğunu goumlstermektedirMakedonyalı İskender Orta Asyarsquoyı fethisırasında birccedilok tarımcı ve ccediloban boylarlaccedilarpıştı Selevkoslar İmparatorluğunda OrtaAsya toprakları ve halkları en oumlnemli rollerdenbirini oynadılar 255 yılında satrap Diodotos

kendiniSogdianveBaktrianhuumlkuumlmdarıilanettiBu doumlnemde İaksartes ve Oksus (Siri DeryaAmuDerya)nehirlerininortakesimindebulunanbuuumllkelerinekonomikvekuumlltuumlrelevrimiyuumlksekbir duumlzeye ulaşmış bulunuyordu Romalı yazarJustin (Marcus Justianus Justinus) burayı ldquobinkentler uumllkesirdquo olarak adlandırıyordu Modernarkeolojinin verilerine goumlre bu boumllgedegerccedilekten birccedilok kent vardı Bu kentlerdenbazıları buumlyuumlktuuml Baktresrsquoin (buguumlnkuuml Balkh)yuumlzoumllccediluumlmuuml16kilometrekareydiDiodotosparabasıyordu Bu greko-baktriyen uumllkenin bizeulaşan paraları buumlyuumlk teknik ilerlemeleretanıklıketmektedir

Dodotos ve doğrudan ardılları doumlnemindeuumllkeSelevkosİmparatorluğununMezopotamya-Suriyemerkeziyleekonomikvekuumlltuumlrelilişkilerisuumlrduumlrduuml Ama Selevkos devleti siyasal ccediloumlkuumlşbelirtileri goumlsterirken yeni Orta Asya devletihızla gelişiyordu 227 yılında Grek koumlkenliguumlccedilluuml komutan Euthydemes yerli boylarındesteğiyle iktidarı ele geccedilirdi ve Selevkos IIIAntiokhosrsquolasavaştıDevletiHazarDenizirsquonden

Ccedilin sınırına buumltuumln OrtaAsyarsquoyı hemen hemenbuumltuumln İranrsquoı ve Hintrsquole sınırdaş topraklarıkapsıyorduKuumlltuumlruumlyuumlksekekonomisigelişmişbir uumllkeydi Amu Deryarsquonın orta ve aşağıkesimlerindeki sulanan topraklar steplerin veyarı-ccediloumll boumllgelerin sınırını aşıyordu Tarımcınuumlfus mimari bakımından yetkin tahkimedilmiş buumlyuumlk kasabalarda yaşıyordu Bukasabaların kalıntıları Orta Asya tarihinin budoumlnemine ldquoKangui uygarlığırdquo adını veren STolstov tarafından Harzemrsquode bulundu veincelendi Bu buumlyuumlk krallığın merkezi eyaletinuumlfusca daha yoğun ve geniş bir kanal ağıyladonanmışolanSemerkantrsquotıBurasısankiuccedilsuzbucaksızbirbahccedileydiyazarApollodorosrsquoundadediği gibi ldquoİranrsquoın incisirdquoydi Euthydemesrsquoindevletinin bir parccedilası olan Fergana vadisi dezengindi Youmlnetim boumllgelerine (satraplık)boumlluumlnmuumlş olan krallık ayrıca bazı yarı-oumlzerkboumllgeleri de kapsıyordu Amu Deryarsquoda birsavaş donanması vardıGreko-baktriyen devletbir yandan Ccedilin ve Hintrsquole bir yandan daMezopotamya ve Suriye ile ekonomik ilişkiler

suumlrduumlruumlyordu Altın bakımından zengin uzakSibiryarsquoyaseferlerduumlzenleniyordu

Yeni kazılar son zamanlarda ortayaccedilıkartılan Orta Asya Hellenistik kuumlltuumlruumlnuumln buguumlccedilluumlve ilginccedilmerkezinin toplumsal ilişkilerinive siyasal yaşamının birccedilok oumlnemli olgularınıbuumlyuumlkbirolasılıklabizetanıtacaktır

Soumlzuuml edilen Hellenistik devletlerin dışındabaşkaları da vardır Bunların en ilginccedilleritarihleri bakımından oumlzellikle Romarsquoya bağlıolanParthiavePontosrsquotur

OTUZYEDİNCİBOumlLUumlM

HELLENİSTİKHELLAS

Makedonyalı İskenderrsquoin oumlluumlmuumlyle buumltuumlnGrek devletlerinde Makedonyaboyunduruğundan kurtulmak umutları yenidendoğdu Bu genel hareketin başına Atina geccediltiAyaklanmaLamiaSavaşına doumlnuumlştuuml (323-322)Makedonya valisi Antipatros ThessaliarsquodaLamiakentindekuşatıldıAmaGrekler iccedilin ccedilokmutlu başlayan savaşMakedonyarsquonın zaferi veasilerin kılıccediltan geccedilirilmesiyle sonuccedillandıMakedonya egemenliği tekrar kurulduAtinarsquodanayrılmakzorundakalanvegıyabındaoumlluumlme mahkucircm edilen Demosthenes

umutsuzluktankendinizehirlediBununla birlikte Atinarsquonın inatccedilı direnmesi

kırılmadı III yuumlzyılın ortasında yeni bir savaşKhremonides (Atinalı elebaşının adı) Savaşıpatladı Bu savaş da Greklerin bozgunuylasonuccedillandıAtinademokrasisi susturulduAtinaartık buumltuumln Hellasrsquoın bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlkmuumlcadelesinde başrol oynamaz olduAtinarsquonınyıkımından sonra Hellas tarihindeki uumlstuumlnluumlkbaşkadevletleregeccedilti

Koumlleci ekonominin bunalımı Atina kadargelişmişdevletlerleoumlzellikleşiddetliolduYakınDoğursquonun artan oumlnemi nedeniyle ticaretyollarının guumlneydoğuya kayması uluslararasıyolları ele geccediliren yeni merkezlerin(İskenderiye Rodos vb) ortaya ccedilıkışıyoksullaşmışhalkyığınları ilezenginkatmanlararasındaki toplumsal muumlcadeleninyoğunlaşması eskiden ccedilok goumlnenccedilli (muumlreffeh)olan Kıta Hellasrsquoı devletlerini ikinci planaitiyordu Buna karşılık iccedil karşıtlıkların daha azbelirgin olduğu geri kalmış devletler girişilenmuumlcadelededahasağlamdahadirenccedillioldular

MOuml III yuumlzyıl Grek yaşamında kentlerfederasyonları oumlzellikle de Akha Birliği ileAitolia Birliği uumlstuumln durumdaydı Zanaat veticaretin gelişmesi sayesinde guumlccedillenmiş olanAitoliaBirliği (314rsquoedoğru)Galatların istilasını279yılındageripuumlskuumlrtmeyibaşardıBubirlikAitoliarsquoyı başta Delphoi olmak uumlzere OrtaHellasrsquoın bazı boumllgelerini Thessalia ve dahabaşka kentleri kapsıyordu Akhaia dışındaSikyonKorinthosMegaragibiccedilokoumlnemliGrekkentlerini iccediline alan Akha Birliği sonundaPeloponnesosrsquoun oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml elegeccedilirmeyibaşardı

Daha oumlnceki birliklerden farklı olarak bubirliklerin uumlyeleri eşit haklara ve kendiiccedilişlerindeoumlzerkliğesahiptiİkibirliktedegenelyoumlnetim oumlrguumltleri vardı 1) Birliklerin buumltuumlnuumlyelerininkatılabildiğiveyılda ikikez toplanangenel kurul 2) Seccedilimle saptanan ve suumlrekliorgan olan bir kurul 3) Seccedilimle saptanan veaskericirc ve sivil youmlnetimin başkanı olan birstrategos

İki birlik arasında kuruluş bakımından

farklılıklar vardıAkhaBirliğirsquoninKorinthos yadaMegaragibibuumlyuumlkticaretkentdevletlerinibirarayagetirmesinekarşınAitoliaBirliği savaşccedilıhalkı sık sık komşularını tehdit eden tarımadayalı daha geri kalmış boumllgeleri kapsıyorduAitolia Birliği oligarşi ilkelerinin egemenolduğuAkhaBirliğirsquone oranla daha demokratikgoumlruumlnuumlmdeydi

Akha Birliği Plutarkhosrsquoa goumlre birliğildquobirleşik bir politik topluluğardquo doumlnuumlştuumlrenStrategosAratosrsquoun (245-213) doumlneminde oumlzelbir oumlnem kazandı Aratos strategos goumlrevinde33 yıl kaldı ve oligarkların desteğiyleKorinthos Megara ve Megalapolis gibi buumlyuumlkkentleri topluluğa katarak birliğin sınırlarınıgenişletmeyi başardı Ekonomik guumlcuumlnuumlndışında ccedilok oumlnemli bir stratejik nokta olmasınedeniyle Korinthosrsquoun birliğe uumlye olması ccedilokoumlnemli bir olaydıAratosMısır veMakedonyailedostlukilişkilerikurduAkhaBirliğietkinliğisayesindeuluslararasıarenadaağırlıkkazandıvePeloponnesos devletlerinin işlerine burnunusokmaya başladı Doğal olarak bu oligarşik

egemenlikeğilimibaşkadevletlerinoumlzelliklededemokratikdevletlerinkarşıccedilıkmalarınayolaccediltıHellasrsquota egemenlik iccedilin ccedilekişen iki topluluğunarasındaduumlşmancailişkilerkuruldu

Uumlstuumln durumunu yalnızca Sparta koruduParasalilişkilerveoumlzelmuumllkiyetingelişmesiIVyuumlzyıldagerikalmışekonomisinioumlnemlioumllccediluumldedeğiştirdi Ephoros (devlet denetccedilisi) Eptadeusyasası (400rsquoe doğru) topluluk duumlzenine sondarbeyi indirdi Bu yasaya goumlre kleroslar (adccedilekmeyleboumlluumlşuumllentopraklar)vasiyetleoumlzguumlrcebırakılabiliyor ve hatta satılabiliyordu Biryandantoprakmuumllklerininsınırlısayıdaspartiatailelerin(100ailedolaylarında)elindetoplandığıvebiryandandaSpartagenişhalkyığınlarınınmuumllksuumlzleştiği yoksullaştığı borccedillandığıgoumlruumllduuml Gelenekler birden değiştiPlutarkhosrsquoun da değindiği gibi Sparta soylusınıfı para ve altın iccedilin yanıp tutuşuyordueskinin sert yaşamının yerini luumlks ve zerafetalıyordu Spartarsquonın duumlzeni elinde en oumlnemlisilaholarakldquoephoroslukrdquomakamınıbulunduranccedilok zengin birkaccedil ailenin oligarşisine doumlnuumlştuuml

Yenikişilerinkavgayakarışmasıveeskiailelerinccediloumlkuumlşuuml krallık iktidarını durmadanzayıflatıyordu

İccedil karşıtlıkların şiddetlenmesi genccedilKral IVAgisrsquoin(245-241)reformlarınınhızlandırdığıbirpatlamayla sonuccedillanan ccedilok gergin bir siyasaldurumyarattı

On dokuz yaşındaki bu reformcu hayatınmaddi mutluluklarını yadsıyan stoacılıkfelsefesinin anlayışına goumlre yetiştirilmişti Genccedilkral Spartarsquonın eski geleneklerini toplumsalyaşamın ideali olarak kabul ediyor ve efsaneviLykurgosrsquoun yuumlzyıllar oumlnce kurduğu duumlzenitekrar getirerek uumllkesine yeni bir ruhverebileceğine inanıyordu MOuml IV ve IIIyuumlzyıllarda birccedilok politik ve felsefi yapıt bukonuyu işlemişlerdi Agis bu yapıtlaradayanarak yoksul ve buumltuumln haklardanyararlanmayan spartiatlara toprak ifraz etmeklebaşlayarak eski duumlzeni tekrar kurmayı oumlnerdiAgisrsquoe goumlre toprak sağlamak iccedilin Lykurgosyasasınaaykırıolarakedinilmişbuumltuumlnmuumllklerinoligarşiden muumlsadere edilmesi ve daha sonra

bunların 4500 klerosa pay edilmesigerekiyordu Yeterli sayıda spartiatolmadığından eksikler ldquoiyi eğitimrdquo goumlrmuumlşperioikoslarla tamamlanacaktı Ayrıca sadecebunlar iccedilin 15000 toprak payı ayırmayıtasarlıyorlardı Boumlylece uumlcretli askerlere değilyurttaş savaşccedilıya dayanan Spartarsquonın askericircguumlcuuml yeniden dirilecekti Agis ayrıca baştabirlikler(syssities)vedevleteliyleeğitimvekatıtoumlreler olmak uumlzere Spartarsquonın eski kuruluş vegeleneklerini canlandırmak istiyordu Ama omevcut duumlzene dokunmaksızın bu programıyukardan zorla getirmeyi tasarlıyordu Girişimibaşlangıccedilta başarılı oldu Alacak senetleriyakıldı Ama halk toprakların dağıtımındadayatınca Agisrsquoin muumlcadele arkadaşları uccedilankuşa borcu olan buumlyuumlk toprak sahibi Agesilasgibi buna kesinlikle karşı ccedilıktılar ve kralıuzaklaştırmayı denediler Agesilas kralı AitoliaBirliğirsquone karşı savaşanAkha Birliğirsquoni yardımetmeyeinandırdıAgisrsquoinyokluğuşeflerinkarşıccedilıkması ve ikiyuumlzluumlluumlkleri tekrar toprakdağıtımını başaramayan reform iccedilin koumltuuml

sonuccedillardoğurduHalkihaneteuğradığınısandıHareketinoumlncuumllerisaygınlıklarınıyitirdilerKralSpartarsquoya geri doumlnuumlnce duumlşmanlarına karşımuumlcadele edemedi Her yandan tehdit edilenkral bir tapınağa sığınmak zorunda kaldı amabu ephorosların kendisini yakalamalarına veoumllduumlrmelerineengelolamadı

Ama tasarıları 235 yılında kral olanKleomenes tarafından yeniden ele alındıKleomenesrsquoin tasarıları ccedilok daha geniş veyoumlntemleri daha etkiliydi Toplumsal veekonomik oumlnlemlerin dışında siyasal reformlarda yapmak niyetindeydi Oligarşiyi kaldırmakSpartarsquonındışguumlcuumlnuumlpekiştirmekegemenliğinibuumltuumln Hellasrsquoa yaymak Guumlccedilluuml bir uumlcretliaskerler ordusu kurduktan sonra Akha Birliğikarşısında zafer kazandı Durumunu boumlyleceguumlccedillendirdikten sonra Spartarsquoya geldi veordusuna dayanarak huumlkuumlmet darbesi yaptıEphoroslar (devlet denetccedilileri) oumllduumlruumllduumller vedevlet denetccedililiği goumlrevinin kaldırıldığınınbelirtisiolarakdakoltuklarıdışarıatıldıGerusia(Yaşlılarmeclisi)kaldırıldıveoligarşiyandaşları

suumlrguumlne goumlnderildi Perioikosların ve helotların(heilotlar ilotlar) saflarına katılmasıylayurttaşların sayısı oumlnemli oranda ccediloğaldıKamulaştırılan topraklar topluluk topraklarıolarakpaylaşıldıTıpkıAgisgibiKleomenesdeeski toumlreleri yeniden kurmaya ccedilalıştı ve eskigelenekleriizlediBirdevrimmerkezidurumunagelen krallığı başta Akha Birliği olmak uumlzerebuumltuumlnkomşudevletlerinvarlıklısınıfları iccedilinbirtehlikeoluşturuyorduArkadiarsquodaKorinthosrsquotaher yerde halktan insanlar Kleomenesrsquoe sevgiduyuyorlar ve varlıklı sınıflardan kurtulmakistiyorlardı

Spartarsquodaki toplumsal harekete karşı savaşıAratos youmlnetti Hellasrsquoın bağımsızlığını fedaetmek pahasına Greklerin buumlyuumlk duumlşmanıMakedonya kralını yardıma ccedilağırdı Plutarkhosbu davranışı ldquoBir Grekin alccedilakccedila girişimirdquoolarak nitelendirmektedir Makedonya KralıAntigonos Dosonrsquoun yardımıyla SellasiaMuharebesinde (221) yenilgiye uğratılanKleomenes Mısırrsquoa kaccediltı Spartarsquoda reformlarıkaldırıldıveoligarşiyenidenkuruldu

Bu hareketin başarısızlığa uğramasıoumlzellikle koumllelerin azat edilmesi ve helotlarındurumlarının iyileştirilmesinin reformcularındoğrudan amaccedilları olmamasındankaynaklanmaktadır Oumlrneğin Kleomenes guumlccedildurumda kalınca Akha Birliğirsquoyle savaştığısıradaordusunuguumlccedillendirmekiccedilinhelotlarınbirboumlluumlmuumlnuumloumlzguumlrleştirmişti

Spartarsquodaki toplumsal bunalım durmadanşiddetlendi ve oumlzellikle sınıflarından duumlşenlerhelotlara katıldığı zaman zengin koumlle sahipleriiccedilinkorkunccedilbirtehditoluşturmayabaşladı207yılında tiranolanNabis ezilenlerinbaşınageccediltiOnun doumlneminde toplumsalmuumlcadeleler doruknoktasına ulaştı Perioikoslara ve helotlarayurttaşlıkhakkıverdizenginlerisuumlruumlpmallarınıyoksullara dağıttı Devletin silahlı guumlccedillerinisağlamlaştırmaya koyuldu ccedilok sayıda uumlcretliasker topladı ve Giritli korsanlarla denizlerdekorsanlıketmekuumlzereGiritrsquoteittifakyaptı

Polybus Plutarkhos ya da Titus Livius gibivarlıklı sınıfın soumlzcuumlleri olan İlkccedilağ yazarlarıNabisrsquoi belli bir amaccedil guumlderek yan tutarak

tanıtırlar İnanacak olursak Polybusrsquoe goumlreldquoccedilevresinde haydut ve katilleri toplamış olanacımasızveaccedilgoumlzluumlbir tirandırrdquoKesinolan şuki Nabis cesurca reformlar yaptı ve SpartarsquoyıMakedonya ve Romarsquonın saygı duyduğu guumlccedilluumlbirdevlethalinegetirdi

Nabis on beş yıl youmlnetimde kaldıktan sonra192 yılında Romalılar tarafından kışkırtılanAkha Birliğirsquone karşı yapılan savaşta oumllduumlKendisiniyardımaccedilağıranAitolialılartarafındanhaince oumllduumlruumllduuml Oumlluumlmuumlnden sonra SpartarsquodahalkhareketikesinlikleboğulduveSpartaAkhaBirliğirsquonegirerekbağımsızlığındanvazgeccedilti

OdoumlnemdeoumltekioumlnemlidevletlerveHellasbirliklerininki gibiMakedonyarsquonın dış politikasıda Romalılarla olan ilişkilerine bağlıydıRomalılar Balkan yarımadasını MOuml IIIyuumlzyılın sonunda işgal ettiler Genel durumistilacıların oyunları iccedilin ccedilok elverişliydi Grekduumlnyasının boumlluumlnmuumlşluumlğuuml yıkıcı iccedil savaşlardevletlerin iccedilinde toplumsal muumlcadelelerinyoğunlaşması Romalıların muumldahalesinikolaylaştırdı Grek devletleri arasındaki

duumlşmanlıkoumlylesineşiddetliydikiduumlşmanlarınınhakkından gelebilmek iccedilin yabancıboyunduruğunu kabul ediyorlardı Romaanlaşmazlıkları koumlruumlklemek ve egemenliğinipekiştirmek iccedilin bunlardan yararlanmak siyasetiguumlduumlyorduAyrıca Roma yandaşı topluluklarıyuumlreklendirerek Grek aristokrasisinin desteğinisağlıyordu

Roma Balkan yarımadasını fethedebilmekiccedilin Makedonya ile uumlccedil kez savaşmak zorundakaldı savaşlar 215rsquoten 168rsquoe kadar aralıklarladevam etti Balkanlarrsquoda Roma egemenliğininkurulmasına en ccedilok ikinci Makedonya Savaşı(200-197) katkıda bulundu Romalı general veusta diplomatTitus Ouinctius Flaminius Romaistilasını Makedonya boyunduruğundanldquoGreklerin kurtarılmasırdquo olarak sunmaya ccedilalıştıAkha ve Aitolia Birlikleri Atina ve Sparta ileittifak halinde V Philipposrsquoa karşı yaptığıbaşarılı seferler Kynoskephalai (197) zaferiylesonuccedillandı Makedonyarsquonın artık guumlcuumltuumlkenmişti buumltuumln Hellas Romarsquonın eline geccedilti146 yılında başarısız bir ayaklanmadan sonra

Hellas bağımsızlığını kesinlikle yitirdi Tarihiartık sıradan bir eyaleti durumuna geldiğiRomarsquonıntarihinesıkısıkıyabağlıydı

OTUZSEKİZİNCİBOumlLUumlM

KARADENİZrsquoİNKUZEYKIYIBOumlLGESİ

1 Grekler ve İskitler (Skythai-Skythler)Son zamanlarda geniş boyutlara ulaşanKaradenizrsquoin kuzey kıyılarında yapılan kazılaryeni bulgularla bilimi her yılzenginleştirmektedir Yerli halkların yaşamınınoumlzguumlnnitelikleriortayaccedilıkartılmayavebunlarınkuumlltuumlrleri ile Grek kolonlarının kuumlltuumlrleriarasındaki karşılıklı etkileşimler goumlsterilmeyeccedilalışılmaktadır

Grekler MOuml VII yuumlzyılda Karadenizrsquoinkuzey kıyısını değerlendirmeye başladılar

Başlangıccedilta İonya tuumlccarlarıbuğdaybalıkkoumllealmayaveGrekmallarısatmayageliyorlardıİlkticaret acentaları oumlrneğin Bierezan adasındaki(Dniepr ağzında) acentaları bu doumlnemde ortayaccedilıktıDahasonraVIyuumlzyıldakentdevletlerininduumlzenlediği ve yeni topraklarınnuumlfuslandırılmasıyla sonuccedillanan kolonizasyonbaşladı

Kolonizasyon deniz havzasının kuzeyindekiyerli halkla Greklerin ccedilok yakın ilişkilerkurmalarına yol accediltıBuhalkların en oumlnemlileriDon ve Tuna nehirleri arasında kalan geniştopraklara VIII yuumlzyıldan itibaren yerleşmişolan İskitlerdi Bu boyların ccediloğu klanlarduumlzenininyıkılışıvesınıflaraboumlluumlnmuumlştoplumageccediliş doumlneminde bulunuyordu Karadenizkıyılarındaki steplerde hayvan yetiştiricileryaşıyordu İskitlerde ataerkil biccedilimde koumllelikvardı ve toplumsal farklılaşma artık ortayaccedilıkmıştı Zanaatın (dericilik yuumlncuumlluumlkccediloumlmlekccedililik) ve Eukseinos Pontos kolonileriyleyapılanticaretin(oumlzeliklebuğdayhayvanbalıkve koumlle ticareti) gelişmesi İskit toplumunun

doruğunun oumlzellikle doğuştan soylu askersınıfının ve boy başkanlarının zenginleşmesinisağlıyordu Bunların mezarları şatafatlı birşekilde bezenmiş silahlar goumlsterişli koşumtakımlarıyla altın ve guumlmuumlş vazolarla ve ccedileşitlitakılarla (şafak pandantifleri buumlyuumlk nişanlaryuumlzuumlkler vb) tıka basa doluydular Kerccedilyakınlarındaki Kul-Oba Ccedilertomlik ve Nikopolyakınlarındaki ldquoSolokhardquo kurganları buralardabulunan altın ve guumlmuumlş goumlrkemli eşyalarlauumlnluumlduumlrler Eşyaları ısmarlama ve İskitaristokrasisinin beğenilerine goumlre yapan Greksanatccedilılar bunları savaş ve iskit toumlrenlerindensahnelerlebeziyorlardı

Kurganlaryuumlkseklikleri15-20metreyibulantepeciklerdir goumlrkemli goumlmuumlt eşyalarıyla doluyeraltı odalarına oumlluumlyle birlikte karısısavaşccedilıları ve atları goumlmuumlluumlyorduYuumlksek İskitsoyluları oumlteki duumlnyaya kendisi hayattaykenyanında bulunan maiyetiyle birlikte girmekistiyorduAmaşatafatlımezarlarınyanısırabasitinsanlarındamezarlarıvarGoumlsterişsizeşyalarındashdemir kılıccedillar kaba saba kil kaplarndash ccedileşitli

toplumsalkatmanlararasındakiservetvekonumfarkınıaccedilıklıklagoumlstermektedir

İskit toplumu sınıflara boumlluumlnmeye ve koumlleciolmaya başladığı iccedilin devletin zorunlu olarakoumlrguumltlenmesigerekiyorduamabudevlethenuumlzilkelbirniteliktaşıyorduIVyuumlzyılınortasındanitibaren buumltuumln İskit uumllkesi bir tek huumlkuumlmdarınyoumlnetimialtındabulunuyorduamabubuumlyuumlkbirtribuumller (boylar) birliğiydi gerccedilekte Merkezibuumlyuumlk bir olasılıkla buguumlnkuuml NikopolyakınlarındakiveSovyetarkeologlarınınbirsuumlreoumlnce ortaya ccedilıkardıkları buumlyuumlk Kamenkakoumlyuumlyduuml İskitler III yuumlzyılda Donrsquoundoğusunda yaşayan Sarmatların baskısını dahaccedilok hissetmeye başladılar Bu baskı karşısındaİskitlerinbaşkentiKırımrsquoaaktarıldıIIyuumlzyıldaburada Kral Skilurrsquoun youmlnettiği bir devletdoğdu daha sonra bu kralın yerine oğlu Palakgeccedilti Başkentleri Simferopol yakınlarındakiYenikent oldu Son yıllarda burada yapılankazılar zengin bir uygarlığı ortaya ccedilıkardıYenikent surları deniz kıyısı kentlerinintahkimatlarını geride bırakan goumlrkemli bir

kaleydi Kil kullanılarak blok taşlardan yapılanduvarlar İskit yapı sanatının oumlzelliklerinigoumlstermektedir Konut mahallelerinde gelişmişbir tarıma tanıklık eden değirmen taşları veiccedillerinde buğday arpa darı artıkları bulunantahıl ccedilukurları ortaya ccedilıkartıldı bulunan evcilhayvan kemikleri de hayvancılığıkanıtlamaktadır Bulunan bir ccediloumlmlek pişirmefırını da ilginccedil bir tanıktır Atina RodosPergamon Sinop Mısır ve deniz kentlerindenithal edilen ccedileşitli eşyalar İskitlerin MOuml IIyuumlzyılda yoğun bir ticaret hayatları olduğunukanıtlamaktadır

Yenikentrsquotebulgulanananıt-kurganİskitlerinII yuumlzyıl uygarlığının incelenmesi iccedilin buumlyuumlkbir oumlnem taşımaktadır Anıt-kurganda 70rsquodenfazla insan ve birccedilok at iskeleti bulunmaktadırAltın bezeklerin zenginlik ve bolluğu (toplamolarak 1300 parccediladan fazla) doumlnemin İskitkrallarının debdebesini ortaya ccedilıkarmaktadırMimarinin yapı işccedililiğinin iccedil freskoların vedekoratif motiflerin birccedilok ulusal nitelikgoumlsterdiğinibelirtmemizgerek

Kırım İskitKrallığındamuumlbadeleoumlnemli birrol oynadı Bu durum huumlkuumlmdarları ve soylusınıfı kıyı şeridini ve doumlrt başı bayındır kıyıkentlerini ele geccedilirmeye kışkırtıyordu İskitlerKaradenizrsquoin Grek kolonileri iccedilin bir tehditoluşturuyordu

2 Olbia ve Khersonesos Karadenizrsquoinkuzey kıyısındaki en oumlnemli Grek kolonileriOlbiaKhersonesosvePantikapaionidiEneskidenizkolonilerindenbiriolanAlbiarsquoyıMOumlVIyuumlzyılda Miletos kurmuştu Kendisini İskituumllkesininiccedilboumllgelerinebağlayanHypanis(Bug)ve Borysthenes (Dniepr) nehirlerinin ağzınayakın bir yerde kurulmuş olan Olbia kıyınınkuzeybatısında ticaret uumlstuumlnluumlğuumlnuuml elde ettiBurayı gezmiş olan Herodotos ldquoKaradenizİskityasırsquonın en merkez noktasırdquo olduğunubildirmektedirAyrıcakuzeydoğudaVolgaveUral dağlarına doğru giden bir yolun başlangıccedilnoktasıydı Herodotos zamanında (MOuml Vyuumlzyıl) Hellas ve Barbar topraklarından birccedilokgoumlccedilmeninakınettiği ccedilok iyi tahkimedilmişbir

tuumlccar kentiydi Nuumlfusu Grek ve İskitlerdenoluşuyordu Mezarlığında VI yuumlzyıldanitibaren Grek mezarları gibi İskit mezarlarıvardı

AmaGreklerdaha ileribirgelişimevresindebulunduklarıiccedilinonlarınetkisibaskındıKentinplanı evlerin goumlruumlnuumlşuuml buumltuumln iccedil oumlrguumltlenmeHellenistikti Olbia Halk Meclisiyle seccedililenmemurlarıyla bir koumlleci demokrasiydi Bukolonide yaşamın sakıncası step youmlnuumlnuumlsavunacak bir şey olmadığı iccedilin goumlccedilebelerinsuumlreklisaldırı tehditiydiKentinIIIyuumlzyıl tarihiiccedilin ccedilok oumlnemli olan bir belge kentin durumutehlikeye duumlştuumlğuuml zaman zengin ve uumlnluumlOlbiayurttaşı Protegenesrsquoe yaptıkları iccedilin duyulanminnetibildirenhuumlkuumlmetkararnamesidir

Belge kente yaptığı iyilikleri saymaktadırMasraflarınıkendicebindenoumldeyerekhisarlarvesurların bir boumlluumlmuumlnuuml yaptırmak yiyeceksağlayan boumllgeler duumlşman tarafından yakılıpyıkılınca ortaya ccedilıkan sıkıntıyı gidermek iccedilinyardımda bulunmak Bu metin Olbipolitlerinkorkulu yaşamları hakkında bir fikir

vermektedirKent II yuumlzyılda İskit krallarının

egemenliğini tanımak zorunda kaldı Eskidenbağımsız olan kentin paralarının uumlzerinde İskitkrallarının adı vardır Daha sonra I yuumlzyılınortasında İskit Krallığının zayıflamasınınsonucuolarakkentTunarsquonınaşağıkesimindengelen Getaeler tarafından alınıp yıkıldı Bufelakettensonrakısmenyenidenyapılankentbirdahaeskigelişmişliğineulaşamadı

Khersonesos V yuumlzyılın son ccedileyreğinde(422) ortaya ccedilıkan daha yeni bir kolonidirKurucuları kendisi bir Megara kolonisi olanHerakleia (Zonguldak Ereğlisi) koumlkenliydilerAristokratlar ve demokratların uzun suumlren birmuumlcadelesinden sonra bunlar HerakleiarsquodangoumlccedilmekzorundakalmışlardıKorsanlıklarıylavebir bakire tanrıccedilaya insan kurban etmeleriyletanınan geri kalmışTauroi boylarının yaşadığıbirboumllgeyeKhersonesosrsquoukurdularEuripidesrsquoeİphigenia Taurisrsquote trajedisini ilham edenİphigenia mitosunda bu acımasız tanrıccedilanınrahibesi olan kahraman bu dolaylarda ortaya

ccedilıkan yabancıları kurban etmek zorundadırTauroslar uumlretim guumlccedillerinin az gelişmişliğinedeniyle henuumlz klanlar duumlzeninde yaşıyorlarvekoumlleliğibilmiyorlardı

ArkeologlarKhersenesosrsquouneskibirTauroskentinin yerine yapılmış olduğunu tahminediyorlar Mezarlıklarında iccediline kaba saba kapkacak bulunan birccedilok mezar buldular Denizedoğru alabildiğine uzanan ve ccedilok elverişlikoyları olan Herakleia yarımadasında(ldquoKhersonesosrdquo soumlzcuumlğuuml yarımada anlamınagelmektedir) bulunan Khersonesos kentiKaradenizrsquoin kuzey kıyısının Hellas ve KuumlccediluumlkAsyaileyaptığıticarettebiraracıdurumundadır

Khersonesos aynı zamanda bir stratejiknoktaydı Kıta youmlnuumlnden kenti koruyan dağlarve dik vadiler doğal bir savunma hattıoluşturuyorlardı IV yuumlzyılın ortasına kadarkentin pek az surları vardı Ama daha sonratopraklarıgenişlediğiveduumlşmanbaskısıgiderekarttığı iccedilin son zamanlarda yapılan kazılarlaortaya ccedilıkartılan doumlrt metre kalınlığında surlardevsel hisarlar ve sağlam kapılar yapıldı

Khersonesosrsquoun ekonomik gelişmesi MOuml IVyuumlzyıldan II yuumlzyılın sonuna kadar suumlrduumlKhersonesos eyaletinde tarımcılık vehayvancılık yapılıyordu bağcılık yuumlksek birduumlzeye ulaşmıştı En gelişmiş meslekccediloumlmlekccedililikti Birccedilok amphora ccedileşitli kap vekilden lamba kalıntıları uumlretimin ccedileşitliliğinetanıklık etmektedir Pişmiş topraktan eşyalaruumlzerine yazılmış isimler bazı atoumllyelerinsahiplerinin nuumlfusun bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturanİskitlerden olduğunu varsaymamıza olanaksağlamaktadır Boumllge verimli olmadığı iccedilinKhersonesos Kırımrsquoın doğu kıyılarının bazıkentleri gibi buumlyuumlk bir buğday ihraccedil merkeziolamadıamayaptığıtuzbalıkşarapyağaracıticaretibuumlyuumlkboyutlaraulaşmıştı

Khersonesosrsquoun siyasal duumlzeni koumllecidemokrasiydi Yurttaşların yemin metnindeşoumlyle diyordu ldquoDemokrasiyi ccediliğnemeyeceğimherhangi bir kimsenin ona ihanet etmesine veccediliğnemesine engel olacağımhellip Hakka hizmetedeceğimveonadevletveyurttaşlariccedilineniyive en doğru olanı oumlğuumltleyeceğimrdquo Youmlnetimin

uumlstoumlrguumltlerikonseyvehalkmeclisiydi seccedilimleatanan strategoslar halk milislerine komutaediyorlardı

Khersonesos tarihinde yerli boylaraoumlzellikle İskitlerekarşıverilenmuumlcadeleoumlnemlibir yer tutar MOuml II yuumlzyılda daha oumlnce debelirtildiğigibiKırımrsquodahuumlkuumlmdarlarıvesoylusınıfıkıyıkentlerinielegeccedilirmekisteyenbirİskitKrallığı kurulmuştu Oumlzguumlrluumlklerini kendiolanaklarıyla savunabilecek durumda olmayanKhersonesoslular Pontos Kralı VIMithridatesrsquoten yardım istediler Kralıngoumlnderdiği general Diophantos İskitleri yenipbaşkentleri Yenikentrsquoi elegeccedilirdi ama Pontoskralı bu yardımın bedelini Khersonesosrsquoabuğday para ve askerle oumldetti Bu bağımlılıkMithridatesrsquoin 63 yılında oumllmesine kadar suumlrduumlbundan sonra kentRomarsquonın etki alanına girdiKhersonesos Roma İmparatorluğu zamanındada yaşadı Kiev Rusyasırsquonın suumlrekli ilişkilericcedilindeolduğuByzantionrsquounbuumlyuumlkbirekonomivekuumlltuumlrmerkezioldu

3 Bosphoros Krallığı Kırımrsquoda Grekkolonilerinin dışında buumlyuumlk bir Grek-BarbarKrallığıkurulduBosphoros

Krallık daha sonra başkenti olan MiletoskolonisiPantikapaionrsquodan(buguumlnkuumlKerccedil)ccedilıktıBosphorosKrallığıV yuumlzyılın sonundave IVyuumlzyılınbaşındaKırımrsquoındoğusundakiTamanyarımadasındaki ve Kuban (Hypanis) nehrininaşağı kesimindeki Grek kolonilerinin ve yerlikasabalarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml sınırlarınakattı Nuumlfusu karışıktı İskitler SindlerMeotlardan vb oluşuyordu Grekler buğdaybalık hayvan gibi zenginlikleriyle kendileriniccedileken bu topraklara ccedilok eski zamanlardan berisızıyorlardı ama Greklerle ilişiler ancak VIyuumlzyıldan itibaren duumlzenlilik kazandı ve bununsonucu olarak Pantikapaion TheodosiaPhanagoria Nymphaion vb birccedilok kolonikuruldu Krallığın ekonomisi doruk noktasınaIV yuumlzyılın başında ulaştı Grek ve İskitduumlnyalarının sınırında bulunan Bosphorosbunlara ticaret aracılığı yapıyordu Buğdayhayvan balık bolluğu onu Hellenik devletlerin

mal satın aldığı en oumlnemli tuumlccar haline getirdiIV yuumlzyılın ortalarına doğru buğdayı uumlzerindetekelkurmuşolanAtinaileyakınilişkilerkurduAtinarsquonın satın aldığı yıllık buğdayın yarısıBosphorosrsquotan geliyordu Bu alandaki oumlnemiSicilya buğdayının ithaline son veren Sicilyabozgunundan (413) sonra oumlzellikle ccediloğaldıBosphoros ayrıca Grek pazarlarına bolmiktardakoumllesağlıyordu

Bosphoros Krallığı V yuumlzyıldan itibarenKerccedil boğazının iki yakasında bulunan Grekkentlerini kapsayan birleşik bir devlet halinegeldi 480 yılında youmlnetim ldquoKimmerBosphorosrsquounda Asyarsquoya egemen olanrdquo(Diodoros) soylu Grek ailesi Arkheanaktidesrsquoegeccedilti Buumlyuumlk bir olasılıkla o zaman başkentboğazın sol kıyısında bulunan Phanagoria idiKrallık guumlcuumlnuuml Spartokides (438rsquoden itibaren)suumllalesine borccedilludur hanedanın ilk kralı ISpartakos belki de yerel İskit-Trak soylusınıfının bir uumlyesiydi Spartakoslar Oumlzellikle ILeukon (389-349) ve onun oğlu I Parisades(349-310) doumlneminde geniş bir imparatorluk

kurdular baba ve oğlunun uumlcretli askerlerordusuna dayanarak kurdukları bu devletParisadesrsquoin bir yazıtında (Theodosiayakınlarında buguumlnkuuml Novorossiiskrsquote) dediğigibi ldquoTauroslardan Kafkas uumllkesine kadarrdquouzanıyordu Kuzeyde toprakları buumlyuumlk tuumlccarkenti Tanaisrsquoin bulunduğu Don ağzına kadarulaşıyordu IV yuumlzyılda ldquoBosphoros veTheodosiarsquonın arkhondları Sindlerin ve buumltuumlnMeotların krallarırdquo uumlnvanını taşıyorlardıgerccedilekte yalnızca uyruklaşmış yerli boylaradeğil ama Bosphorosrsquoun Grek nuumlfusuna dahuumlkmediyorlardı İktidarları babadan oğulageccediliyordu ve kendilerini duumlnyanın efendisisayıyorlardı Başkenti Pantikapaion olanBosphoros guumlccedilluuml bir Greko-Barbar devletiolmuştu

Youmlnetici sınıf uumllkenin soylu sınıfının yanısıra kralın Grek yakınlarından zengin topraksahipleri armatoumlrler tuumlccarlar ve atoumllyesahiplerinden oluşuyordu Kentler oumlzerktilerkendi belediyelerini kendileri seccediliyordu amagerccedilekte krala bağlıydılar Toplumun uumlst

katmanı ve huumlkuumlmdarlar son dereceHellenleşmiştiler Adları Grek adıydı Grekccedileokuyup yazıyorlardıGrek tanrılarına tapınaklardikiyorlardı ve Grek uumlruumlnuuml eşyaların ortasındayaşıyorlardı Ama Bosphoros Hellenizmininoumlzguumlnniteliklerinesahipolanboumllgeninuygarlığıyaşamasını suumlrduumlruumlyordu Bosphorosrsquoun maddikuumlltuumlruumlnuumln belirleyici kalıntıları kurganlardırkurganların en oumlnemlisi hiccedil kuşkusuz Kerccedildolaylarında bulunan ldquoKrallık KurganırdquodırTaşve topraktan yapılmış on yedi metreyuumlksekliğinde bir tepe kubbesi basamaklı biryeraltı goumlmuumltluumlğuumlnuumln uumlzerinde yuumlkselmektedirGoumlmuumltluumlğe mihraplı kubbesi kendisini daha dauzun goumlsteren 36 metre uzunluğunda birdeh lizden(dromos) geccedilerek ulaşılmaktadırBuumltuumlnolarakgoumlrkemlibirgoumlruumlnuumlmuumlvardırButuumlr goumlmuumltler İskitlere oumlzguumlduumlr ama goumlmuumltluumlkeşyaları arasında Grek uumlslubuyla yapılmışolanlardabulunmaktadır

IV yuumlzyılın sonunda Grek buğdaypazarındaBosphorosrsquounkarşısınaMısırciddibirrakip olarak ccedilıktı Buğday ihracında kısıntı

yapmak zorunluluğu devlet hazinesine fenahalde yansıdı III yuumlzyıl başının kralları (IIISpartakosIIParisades)temelgelirkaynaklarınıkorumak iccedilin her tuumlrluuml oumlnlemi aldılarAtinarsquoyaarmağan olarak buğday goumlnderiyorlar buğdayticareti sorununu ccediloumlzuumlmlemek uumlzere MısırrsquoaPtolemaios Philadelphosrsquoun sarayına elccedilileryolluyorlardıKaynakyoksunluğuSpartakoslarıuumlcretli asker masraflarında kısıntı yapmakzorunda bıraktı bu da doğal olarak askericircguumlccedillerini zayıflattı III yuumlzyılın başında İskitlerve Sarmatlar Kırımrsquoa girince İskitlerin yaptığısuumlrekli baskınlar ve ağır haraccedil istemeleriyuumlzuumlnden Bosphorosrsquoun durumu iyicekarmaşıklaştı İskitlerin artan saldırılarıkarşısında direnmenin olanaksızlığını goumlren sonBosphoros Kralı V Parisades youmlnetimi MOuml109 yılında Pontos Kralı VI MithridatesEupatorrsquoa bıraktı Pontos kralı işleri duumlzeltmekiccedilin Khersonesosrsquoa olduğu gibi buraya dageneraliDiophantesrsquoiyolladı

Bosphoros tarihinin bu evresi buumlyuumlk birtoplumsal harekete Bosphorosrsquoun Avrupa

boumlluumlmuumlndeki İskit koumllelerin krallık koumllesiSomakosrsquoun youmlnetiminde ayaklanmasınabağlıdır İsyancılarV Parisadesrsquoi oumllduumlrduumller veaynı şeyi Diophantesrsquoe de yapmaya kalkıştılarDiophantes ellerinden kurtuldu ve Pontosrsquoakaccediltı Bosphoros kralı olan Somakos uumlzerindekendi adıveportresiolanparabastırdıBiryılayakın egemenlik suumlrduuml Diophantes Pontosrsquotatopladığı kara ve deniz kuvvetleriniKhersonesosrsquota tamamlayıp Bosphorosrsquoa geridoumlnduumlAsilerinelindebulunankentlerigerialdıSomakosrsquou tutsak edip Pontosrsquoa goumlnderdi veSomakos hiccedil kuşkusuz burada idam edildiAsileri acımaksızın cezalandıran general uumllkeyiMithridates Eupatorrsquoun youmlnetimine bağladı vehalka 200 talantlık para ve 180000medimnoslukbuğdayharacıkoyduBosphorosMithridatesrsquoin valileri tarafından youmlnetildi Neyazık ki bu olayların tarihinin temel kaynağı ndashDiophantesrsquoin onuruna Khersonesoskararnamesindash pek az bilgi veriyor Bununlabirlikte ayaklanmanın oumlnemi accedilıkccedila ortadadırKoumlleci duumlnyanın birccedilok merkezlerinde bu

doumlnemde ortaya ccedilıkan en buumlyuumlk koumlleayaklanmalarındanbiridir

OTUZDOKUZUNCUBOumlLUumlM

HELLENİSTİKUYGARLIK

Hellenistik duumlnya Eski Duumlnyarsquonın uygarinsanlığınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlkapsıyorduBuduumlnya ccediloğu Akdenizrsquoin doğu havzasındayaşayan ve V yuumlzyıldan itibaren aralarındakiilişkiyi giderek sıkılaştıran birccedilok uluslardanoluşuyordu Makedonyalı İskenderrsquoin fetihleribu ulusların kuumlltuumlr değiş-tokuşlarını oumlnleyensiyasal engelleri yok etti ve Grek uygarlığıHellasrsquotan gelen yuumlz binlerce kolonla doğuyaiyice yerleşti Bu kolonlar Hellenistik kuumlltuumlruumlnfideliği durumuna gelen yuumlzlerce kentin

nuumlfusunuoluşturuyorduHellenistik devletlerin en oumlnemli merkezleri

yenikentlerdiBabilveMemphisgibiDoğursquonuneski kentleri ikinci plana duumlşmuumlştuumlAntiokheia(Antakya) ve Aleksandreia (İskenderiye)soumlzcuumlğuumln buumltuumln anlamıyla duumlnya ccedilapındamerkezleroldular

Bu kentlerin uluslararası niteliği kentsakinlerinin siyasal oumlrguumltlenmesinin uluslaragoumlre yapılmasında ortaya ccedilıkıyordu Her birikendi konseyini ve yuumlksek youmlneticilerledoğrudan ilişkiye giren şeflerini seccedilen GrekYahudivbmahallelerivardı

Guumlndelik ve kuumlltuumlrel yaşam kaynıyordubelgeler (yazıtlar papiruumlsler) dinselldquothiasosrdquolar35 da aralarında olmak uumlzeremesleki kuumlltuumlrel ahlaki dernekler gibi birccedilokyurttaş topluluklarının yoğun etkinliği bunatanıklık etmektedir Bu dernekler kentlikitlelerin uygarlıklarının incelenmesindeoumlzellikleilginccediltir

HellenistikkentlerindışgoumlruumlnuumlşuumlyuumlksekbirkentccedililikduumlzeyininbelirtisidirBirccedilokeskiGrek

kenti ccediloğu zaman buumltuumln bir buumlyuumlk kentdevletolarak kurulmuştu merkez alanların ve kamuyapılarının bulunduğu mahalleler yenidenduumlzenlenmiş akarsu ccedileşme havuz vb iledonatılmıştı Tiyatroların gymnasiumlarınboyutları klasik doumlneme oranla daha buumlyuumlktuumltiyatrolar on binlerce seyirci alan kocaman taşyapılardı gymnasiumların kalıntıları planlarınınuyumluluğuyla bizleri şaşırtmaktadır Nihayetbirccedilok kentte yeni bir kamusal yapı tipi ortayaccedilıktı Kuumltuumlphane Buumlyuumlk İskenderiye kitaplığınıdaha oumlnce anmıştık Bergama kitaplığı onunkadar olmasa bile ccedilok oumlnemli bir kitaplıktıHellenistik duumlnyanın başkamerkezlerinde dahaazgoumlsterişlikitaplıklarvardı

Hellenistik uygarlığının bu yayılışınaniteliksel değişimler de eşlik ediyorduDoğursquonunkuumlltuumlrelmirasınıoumlzuumlmluumlyorduKlasikGrek uygarlığı zamanında ikinci sırada gelenşeyler ccedilok buumlyuumlk bir oumlnem kazandılarTekniklermatematik bilimi doğa bilimleri tıpcerrahitarımbilimgoumlruumllmemişbirduumlzeyeulaştıBuna karşılık toplumsal bilimler felsefe

edebiyat ve kısmen de sanatlar duumlşuumlş belirtisigoumlsterdiler Bu durum yığınların toplumsal vesiyasal etkinliğinde bir duumlşuumlş olduğunugoumlstermektedir

Geniş boyutlu kentlerin kurulması denizticaretinin gelişmesi buumlyuumlk kara ve denizdevletlerinin arasındaki buumlyuumlk kapsamlısavaşlar tekniklerin gelişmesini zorunlukılıyordu Hellenistik teknik şaşırtıcı sonuccedillaraulaştı Gemiler binlerce insanı taşıyabiliyorduUumlstguumlverteoumlnemliyolcularakonforveeğlencesunuyordu

Askerlik sanatında en oumlnemli yeri saldırı vekuşatma aygıtları tutuyordu ldquoMancınıklarrdquo veldquofırlatma rampalarırdquo uzakmesafelere mızraklarve ağır taş guumllleler fırlatıyorlardı bu fırlatıcıaygıtlar soğuk topccediluya benziyorlardı Buumltuumln bumakinelerancakuzmanmuumlhendislertarafındanhazırlanan plan ve ayrıntılı ccedilizimlere goumlregerccedilekleştirilebilirdi zaten İlkccedilağ yazarlarınınmetinleri o ccedilağda bu uzmanların bulunduğunudoğrulamaktadır

Tekniğin bu evrimi bilimdeki oumlnemli

gelişmelerin sonucudur Eukleides (MOuml IIIyuumlzyılın birinci yarısı) duumlzlem geometrisinintemelini attı Ama onun yapıtları ile bir başkabuumlyuumlk matematikccedili ve fizikccedili olanArkhimedesrsquoin (Arşimed) yapıtları yuumlksekmatematiğinbirccedilokilkesiniiccedilermektedir

Arkhimedes birccedilok kitabın yazarıdırDengeUumlzerine Paraboluumln Doumlrduumlllemesi UumlzerineYuumlzenMaddelerKatoptrikos (AynalarKuramı)ve başta kaldıraccedil kuramı olmak uumlzeremekaniğin temel ilkelerini koyup geliştirdiğidaha başka kitaplar Şu goumlzuuml pek oumlnermeArkhimedesrsquoe mal edilir ldquoBana bir dayanaknoktası verin duumlnyayı yerinden oynatayımrdquoDuumlzlemvekuumlresel aynalardanyararlanarak ışıkışınlarının yansıması kuramını tasarladı vesoumlylenceye inanacak olursak Syracusasavunması sırasında (MOuml 212) Romalılarınsaldırı aygıtlarını ve gemilerini yakarak bukuramını uygulama alanına soktu CcedilağdaşıApolloniosmatematiğin en guumlccedil dallarından biriolansayılarkuramınıinceledi

Astronomi alanında da goumlz kamaştırıcı

ilerlemeler oldu Eratosthenes yer yuvarlağınınboyutlarınıoumllccedilmeyegiriştivebuamaccedillabuguumlnde kullanılan nirengi noktası youmlntemindenyararlandı Elde ettiği sayı aşağı yukarıd oğ rudu rAy ve Guumlneşrsquoin Boyutları veYeryuumlzuumlne Uzaklıkları adlı yapıtın yazarıSamosluAristarkhos Guumlneş veAyrsquoın yaklaşıkbuumlyuumlkluumlklerinioldukccediladoğru saptamıştırAmaGuumlneşin bir gezegen sisteminin ortasındabulunduğunu ve gezegenlerin onun ccedilevresindedoumlnduumlğuumlnuuml kabul edecek olursak goumlkkuumlreninhareketlerinin anlaşılabileceğini soumlylemekistediği ccedilalışmaları yapıtlarının en ilgincidirAristarkhosrsquoun bu buumlyuumlk bulgusu unutuldu veancak 1800 yıl sonra Kopernik ve Galileobilime yeniden kazandırdılar onu Bir başkagoumlkbilimci Hipparkhos değeri ancak sonzamanlardaanlaşılabilengoumlzlemleryaptı

Hellenistik tıp da oumlnemli başarılar elde ettioumlzellikle cerrahi alanında Herophilosyazılarında kadavraların incelenmesinin uumlruumlnuumlolanderinanatomibilgisiniortayakoymaktadırCerrah Tarantolu Herakleides ameliyatlarında

uyuşturuculara başvuruyordu daha sonratuumlmuumlyle unutulan bu buumlyuumlk buluş aradan ikibinden fazla yıl geccediltikten sonra 1860 yılınadoğrutekrarkullanılmayabaşlandı

Matematik bilimleri doğa bilimleri veoumlzellikle askerlik sanatı alanlarında son derecehızlı bir evrim gerccedilekleşti Aynı şeyleri felsefeiccedilinsoumlylememizolanaksızHellenistikduumlnyanınkentlerindeonlarcafelsefeciduumlşuumlncelerinisoumlzluumlya da yazılı olarak accedilıklıyorlardı ama bunlarınccediloğu oumlzellikle bireysel ethikanın sorunlarındadurarak kendilerinden oumlncekilerin oumlğretileriniizliyor ve geliştiriyorlardı Bunların entanınmışlarından biri materyalist filozofDemokritosrsquoun atomlarla ilgili duumlşuumlncelerinitamamlayan oumlğrencisi Epikuros (371-270rsquoedoğru) idi ama Epikuros oumlzellikle kişininyaşamını inceliyor insan mutluluğununkaynağına ve mutluluğa ulaşma youmlnteminebuumlyuumlkoumlnemveriyorduEpikurosculartoplumsalyaşama etkin bir biccedilimde katılmaktansakınıyorlar ve iccedil huzurlarını (ldquosarsılmazlıkrdquoilkesi) bozmamak iccedilin ldquogoumlze ccedilarpmadan

yaşamardquoya ccedilalışıyorlardı Maddeci oumlğretileriinsanları tanrılar ve oumlluumlm korkusundankurtarmayı amaccedillıyordu Marx ve Engels budurumlailgiliolarakşunlarısoumlylerlerldquoEpikurosİlkccedilağrsquoda insanları aydınlatmak isteyen tekkişiydihellip İşte bu nedenle buumltuumln kilisebabalarında Plutarkhosrsquotan Lutherrsquoe tam birzındıkfilozofolmauumlnuumlnuumlkorumuşturhelliprdquo36

Aynı bireyci akım bu doumlnemin bir başkafelsefeokuluolanstoacılarrsquodadagoumlruumlluumlr

StoacılıkrsquoınkurucusuKıbrıslıZenonMOumlIVve III yuumlzyılların sınırlarında yaşadıoumlğrencilerinin ccediloğu da Hellenistik Doğursquonunkentlerinden geliyordu Stoacılar felsefeyi uumlccedileayırıyorlardı Ethika fizik mantık Fiziktetemelindedinamikateşoumlgesibulunanduumlnyanınmaddi birliğini savunuyorlardı Hayat kesinyasalarla duumlzenlenmiş ve oumlnceden saptanmıştırStoacıların Herakleitos ve Aristotelesrsquoinoumlğretilerinden ccedilıkmış olan fiziklerinin başlangıccedilevresi belli bir noktaya kadarmaddecidirAmaStoacılar enbuumlyuumlkoumlnemi ethikayaveriyorlardıİnsan doğru ve mutlu bir yaşam suumlrmek iccedilin

bilinccedilli olarak yaşamını ona uydurmakzorundadır

Duumlzenli hareketinde duumlnyasal buumltuumlne busağduyulu ve etkin katkıyı yapmak insanın ilkgoumlrevidir Gerccedilekleşmesi gerccedilek mutluluğagoumltuumlren erdemdir Buna karşılık bireysel ccedilıkaruğruna arzularını ve tutkularını tatmin etmekiccedilin bu goumlrevin ccediliğnenmesi koumltuumlluumlktuumlr Amaancakgerccedileğianlayanveuygunşekildeyaşayanbilge gerccedilekten mutlu olabilir Mutlak ruhsalhuzura erişir bu duumlnyanın acılarının onunuumlzerinde hiccedilbir etkisi yoktur ccediluumlnkuuml o bunlarınoumlnemsiz olduğu kanısındadır Yoksulluktazengintutsakkenoumlzguumlrhastaykenmutludur

Stoacıların toplumsal ve siyasal goumlruumlşlericcediloğu zaman bir oumlnceki doumlnemin Spartaoligarşisini goumlklere ccedilıkaran ve Atinademokrasisinden nefret eden Spartaseverlerinantidemokratik kuramlarının yansımasıdırAmastoacı oumlğreti aynı zamanda doğal hukukoumlğelerini de iccedileriyordu bu duumlşuumlnce daha sonratilmizlerini insanın her şeyden oumlnce duumlnyayurttaşı (ldquokozmopolitrdquo) olduğunu ileri suumlrmeye

goumltuumlrduuml koumlleci devlet doumlneminde insansoyununbirliğinioumlğuumltluumlyorlardı

Koumlleci toplumun ccediloumlkuumlşuuml oumlzellikle Kynikler(Kynismos) Okulursquonun oumlğretisine yansıdıKynikler Okulursquonun kurucusu Antisthenes birldquopiccedilrdquoti Onun ve oumlğrencilerinin (bunlarınarasında en oumlnemlileri olan Diogenes ve onunoumlğrencisi Krates Makedonyalı İskenderrsquoinccedilağdaşıydılar) oumlğretileri oumlzguumlr ve koumlle olsunhalkyığınlarıarasındaccediloktutulduDoğalhukukkuramının aşırı temsilcileri olan kynikleryalınlığı doğaya yakın bir yaşamı salıkveriyorlardı şatafat ve zenginlik duumlşkuumlnluumlğuumlnuumlalaya alıyor insan kişiliği uumlzerinde devlet vetoplumunguumlcuumlnuumlkabuletmiyorlardıDiogenesgelenek ve goumlrenekleri umursamadığınıgoumlstermek iccedilin bir fıccedilının iccedilinde ccedilırılccedilıplakyaşadı ve vazgeccedilebileceğini anlayınca tekccedilanağını da kırdı Buumltuumln bu yaptıkları ldquoyuumlksektabakardquo tarafından kendisine kyon (koumlpek)lakabınıntakılmasınanedenolduAntisthenesrsquoinardından giden buumltuumln okullara verilen kynismos(kynikler) adı buradan yani ldquokoumlpekrdquo

soumlzcuumlğuumlnden gelmektedir Ama kynikleroumlğretilerine meseller ve eğlendirici olaylarlailginccedil ve anlaşılır bir biccedilim kazandırdıkccedilakoumlleler ve yoksullar oumlğretilerini sevipbeğeniyorlardıAmabuoumlğretininparolasıyoktuve sonuccedil olarak anarşi ve aşırı bireyciliğinbarışccedilıpropagandasınaindirgeniyordu

Hellenistik doumlnemin guumlzel-yazını bol uumlruumlnvermiştiamabirkaccedilistisnanındışındaaralarındanitelik bakımından parlak olanınarastlanmıyordu Daha oumlnceki doumlneminedebiyatını youmlnlendiren toplumsal ve siyasalilgilere yabancıydılarMenandrosrsquounparccedilalarınıtanıdığımız komedileri (Kardeşler Kahraman vb) ve tuumlmuuml bulunanHoumlduumlkrsquouuml (Diskalos) IVyuumlzyıl sonu Grek toplumunun toumlrelerini aslınasadıkbir biccedilimde aktarmaktadırlarGelişen lirikşiirin goumlzde konuları kişisel coşkular incezevklerin araştırılması ve kentinyorgunluklarından kaccedilıp doğaya sığınmaktıLirik şairlerin merkezi Mısırrsquoın İskenderiyekentiydi MOuml III yuumlzyılın en iyi şairlerindenbiri olan Sicilya doğumluTheokritos yaşamının

buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml bu kentte geccedilirdi İdilleryani kırın guumlzelliklerini ve bu guumlzelliklerinyorgun bir kentliye esinlendirdiklerini dilegetiren şiirler yazıyorduDoumlnemin oumlteki şairlerigibi Theokritos da şiirsel biccedilime ccedilok oumlnemveriyordu Koşuklama sanatına suumls oumlğesiniTheokritosgetirdi

Aynı biraz suumlsluuml uumlslup plastik sanatlarda dagoumlruumllduuml Oumlzerk heykelcilik merkezleriİskenderiye Rodos adası Bergama ve dahabaşkayerlerdekurulmuştuRodosluuumlccedilheykelciAgesandrosAthenodoros ve Polydoros devselyılanların boğduğu insanların can ccedilekişmelerinitemsil eden Laokoon adlı devsel boyutlu birheykel topluluğuyaptılarYuumlzlerin acılı ifadesikasların gerginliği yapıtlarına gerccedilekccediliden ccedilokdoğalcı bir hava verecek kadar vurgulanmıştırGeneRodosrsquotaotuzmetreyuumlksekliğindebronzbir guumlneş tanrı heykeli doumlkuumllduuml RodosKolossosrsquou duumlnyanın yedi harikasından biriydiBergama heykel okulu ustalığıyla dikkaticcedilekiyordu XIX yuumlzyılın sonunda bu kentinbulunduğu yerde bir tanrılar ve devlet savaşını

betimleyen 120 metrelik alccedilak-kabartmalarlabezeli olağanuumlstuuml bir Zeus sunağı toprağınaltından ccedilıkartıldı Bergama sunağı Greksanatının iyi korunmuş ender oumlrneklerindenbiridir Hellenistik doumlnemin heykelciliğikuşkusuz oumlnemlidir ama kendisinden oumlncekiHellenik ccedilağla karşılaştırıldığı zaman ccediloumlkuumlşuumlnbelirtilerini simgeliyordu Hareketlerinabartılmasıbuumlyuumlkluumlkeğilimivedoğalcılık

Hellenistik uygarlık MOuml III ve IIyuumlzyıllarda Akdeniz havzasının gelişmiştoplumlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlne yayılmıştıSiyasal yaşamın merkezi batıya RomarsquoyataşındığızamanyuumlzyıldahadevamettiYavaşyavaş değişerek insanlık tarihinin bundansonraki evresinde Ortaccedilağrsquoda Yakın Doğursquodadurumunu korudu Başta Araplar olmak uumlzereDoğu ulusları bundan yararlandılar Bu daonlara Avrasya duumlnyasında uzun suumlre kuumlltuumlreluumlstuumlnluumlkkurmalarınaolanaksağladı35 Bir tanrıyla birlikte bulunanların (maiyyet)alayı Tanrı anlamına gelen Grekccedile ldquotheosrdquosoumlzcuumlğuumlnden tuumlretilmiştirtanri maiyyeti

demektir(Oumlİ)36KMarxOeuvrescompletes tVIIIdelogieallemandeParis1938pp86-87

KRONOLOJİ

3000-2100rsquoedoğru HelladikveeskiMinoenITroya (Neolitik doumlnemin sonu) ve 2 Troya(Kalkolitikdoumlnem)2100-1400rsquoedoğru Girituygarlığınıngelişmesi(Minosuygarlığı)1700-1100rsquoe doğru Mykenai (Myken) surlarıTirnysve6Troya1184 6 Troyarsquonın duumlşuumlşuuml Dorlarrsquoınistilası1100rsquoedoğru DemirCcedilağırsquonınbaşlangıcıveHellasrsquotatarımIXyuumlzyıl Homerikşiirler700rsquoe doğru Hesiodos İşler ve Guumlnler(Erga Kai Hemerai) ve Theogonia (TanrılarınDoğuşu)776 İlk Olimpiyad (Grek kronolojiksisteminin ve daha kesin tarihlemeninbaşlangıcı)683 Attikarsquoda oligarşi eupadridlerarasındanyıllıkarkontseccedilimi

VIII-VI yuumlzyıl Guumlney İtalya ve PontosrsquounGreklertarafındankolonileştirilmesiVIIyuumlzyıl Hellasrsquotaparanınccedilıkışı650rsquoye doğru İlk lirik şairler (KallinosArkhilokhos)650rsquoye doğru Demosrsquoun ilk eylemleri vegelişmiş topluluklarda tiranlık KorinthosrsquotaKyselosSikyonrsquodaOrthagoraslar630rsquoadoğru AtinarsquodaKylonrsquoakomplo621 Drakonyasaları600rsquoe doğru Grek lirik şiirinin gelişmesi(Alkaios ve Sapho) bilimin başlangıccedilları(MiletosluThales)594 Solonreformları560-527 Atinarsquoda Peisistratosrsquountiranlığı(aralıklarla)540-500rsquoe doğru Pythagoras veKsenophanesrsquoinfelsefeokulları530rsquoa doğru Peloponnesos Birliğirsquoninkuruluşu513 Dariusrsquounİskitlereseferi510 Peisistratosrsquoun duumlşuumlşuuml veAtinarsquodagericilik

508-506 Atina demosrsquounun oligarklarakarşı ayaklanması ve Sparta istilasıKleisthenesrsquoindemokratikanayasası500-449 MedSavaşları499-494 Argosrsquotakoumllelerinisyanı492 Mardonios Savaşı TrakyarsquonınPerslertarafındanalınması490 Perslerin ikinci Hellas SeferiMarathonMuharebesi483 Atina savaş donanmasınınkuruluşu480 KserksesrsquoinSeferi(ThermopylaiveSalamin)479 Grekler Perslere karşı saldırıyageccediliyorPlataiaveMykalesavaşları478 Atina Konfederasyonursquonundoğuşu480-460 Aiskhylosrsquoun yapıtınıngelişmesi(525-456)471 Themistoklesrsquoin suumlrguumlnuuml(TutucupartininzaferiKimon)468 Kimonrsquoun PamphyliarsquodaPerslerekarşızaferi(Eurymedonağzında)

464-455 Spartarsquoda helotlarınayaklanmasıUumlccediluumlncuumlMesseniaSavaşı462 Atinarsquoda radikal partinin zaferiEphialtesrsquoinreformları457 Atinarsquonın Spartarsquoya karşı accedilıkmuumlcadelesinin başlangıcı Atina ldquoUzunDuvarlarırdquonınyapımı454 Atina filosunun Mısırrsquoda yokedilmesi Atina deniz guumlcuumlnuumln kesin olarakkuruluşu federal hazinenin Delosrsquotan Atinarsquoyagetirilmesi449 Perslerin Salaminrsquode (Kıbrıs)yenilgisiKalliasBarışı445 Spartarsquoyla otuz yıllık barış(Perikles Barışı) ldquoPerikles youmlnetimirdquoninbaşlangıcı440-400 Sophokles (495-406) veEuripidesrsquoin yapıtlarının gelişmesiHerodotosrsquoun (484-425rsquoe doğru) TarihrsquoiAnaksagoras(500-428)veDemokritosrsquoun(460-370)FelsefesistemlerisophistProtagoras(480-410)vesophistGorgias(480-370)438 Bosphorosrsquota Spartokides

hanedanınınyoumlnetimegelişi(438-109)437 PeriklesrsquoinPontosSeferi432 Parthenonrsquoun yapımınıntamamlanmasıPhidias431 Peloponnesos Savaşınınbaşlaması429 Periklesrsquoinoumlluumlmuuml428-427 Lesbos (Mytilene) adasındaayaklanmaKerkyrarsquodaiccedilsavaş427-422 Kleonrsquoun strategos atanmasıAristophanesrsquoin ilk komedileri (444-380rsquoedoğru)425 Pylos ve SphakteriarsquonınAtinalılartarafındanalınması422 Atinalıların Amphipolisbozgunu421 NikiasBarışı415-413 Atinalıların Syracusa Seferi(Alkibiades)411 Atinarsquoda oligarşik huumlkuumlmetdarbesi405 Aegos-Potamos yakınlarındamuharebe

404 Atinarsquonın teslimi AtinaKonfederasyonursquonundağılması404-403 Atinarsquoda Otuz Tiranrsquoınyoumlnetimi(Kritiasveoumltekiler)403 Atinarsquoda demokrasinin yenidenkurulması401-400 On-Binlerrsquoin Seferi(Ksenophon)399 Sokratesrsquoin yargılanması (470-399)Knadonrsquounkomplosu395 Birleşik Persia Atina ThebaiArgosveKorinthosSpartarsquoyakarşıldquoKorinthosSavaşırdquo394-380 Platonrsquoun en oumlnemliyapıtlarının yayınlanması (427-347) GorgiasŞoumllenPhedonCumhuriyet387 Antakidas Barışı (Kralın barışı)HellasPerslerinprotektorası379 Thebairsquonin Spartarsquoya karşıayaklanması Pelopidas ve EpaminondasBoiotiaBirliğirsquonindemokratikleşmesi378-355 İkinci Atina DenizKonfederasyonu

371 Spartiatların Leuktra bozgunuveMesseniarsquonınoumlzguumlrluumlğuumlnekavuşması362 MantinelaMuharebesiveSpartaegemenliğininsonu359-336 Makedonyalıİskender384-322 Demosthenes338 KhaironeiMuharebesiHellasrsquotaMakedonyaegemenliğininbaşlaması337 KorinthosAntlaşması336-323 Buumlyuumlkİskender336 Aristotelesrsquoin Iykaiosrsquou (lisekurması)334-325 Buumlyuumlkİskenderrsquoindoğuseferi334 GranikosMuharebesi333 İssosMuharebesi332 Mısırrsquoda İskenderiyersquoninkuruluşu331 Gogamela MuharebesiAkhaimenidesİmparatorluğursquonunsonu237-325 İskenderrsquoinHintSeferi323 İskenderrsquoin oumlluumlmuuml Hellasrsquotaayaklanma (Lamia Savaşı ve İskenderrsquoin kalıtıiccedilindiadokoslarınmuumlcadelesininbaşlaması)

314rsquoedoğru AitoliaBirliği301 İpsos Muharebesi İskenderİmparatorluğursquonunparccedilalanması323-30 Ptolemaioslar312-64 Selevkoslar283-168 Antigonoslar283-133 Attaloslar300rsquoe doğru Epikuros (341-270) veZenonrsquoun(334-262)oumlğretilerininyayılması280-146 AkhaBirliği245-221 Agisrsquoin ve KleomenesrsquoinSpartarsquodakireformları221 Sellesia MuharebesiKleomenesrsquoinMısırrsquoakaccedilışı217 RaphiaMuharebesi207-192 NabisrsquoinSpartatiranlığı197 KynoskephalaiMuharebesi190 MagnesiaMuharebesi168 Pydna Muharebesi MakedonyaKrallığının Romalılar tarafından ortadankaldırılması146 Korinthosrsquoun yıkılması Orta veGuumlneyHellasrsquotaRomaegemenliğininkurulması

GİRİŞ

İLKEL SUumlRUuml KLANLAR DUumlZENİNİN ORTAYA CcedilIKIŞI

İLKEL TOPLULUK DUumlZENİNİN EN YUumlKSEK AŞAMASI

İLKEL TOPLULUK DUumlZENİNİN DAĞILMASI SINIFLARIN VE DEVLETİN OLUŞUMU

GİRİŞ

SUMER VE AKKAD

BABİL

BABİL UYGARLIĞI

ESKİ MISIR

ESKİ İMPARATORLUK MISIRrsquoI

ORTA İMPARATORLUK MISIRrsquoI

YENİ İMPARATORLUK MISIRrsquoI

MISIR UYGARLIĞI

HİTİT İMPARATORLUĞU

FENİKE VE FİLİSTİN

ASUR URARTU VE GELDANİ BABİL

İRAN

HİNDİSTAN

CcedilİN

GİRİŞ BİLGİ KAYNAKLARI VE TARİH YAZICILIĞI

HELLASrsquoIN DOĞASI

EGE UYGARLIĞI

İLKCcedilAĞ HELLASrsquoININ GELENEKLERİ VE TOPLUMSAL DUumlZENİ

HELLASrsquoTA 䔀匀䬁　夀唀一䄀丠ᤀ䐀䄀) TOPLUMSAL SINIFLARIN VE DEVLETİN DOĞUŞU 䴀혀 嘀䤀䤀䤀ⴀ嘀䤀䤀夀娀夀䤀䰀)

MOuml VIII YUumlZYILDAN VI YUumlZYILA GREK KOLONİZASYONU

SPARTA

MOuml VII VE VI YUumlZYILLARDA ATTİKA

MED SAVAŞLARI ATİNA DENİZ KONFEDERASYONUrsquoNUN KURULUŞU

HELLASrsquoTA KOumlLECİ EKONOMİNİN EN YUumlKSEK AŞAMASI

PERSLERrsquoE KARŞI KAZANILAN ZAFERDEN SONRA HELLASrsquoTA DEMOKRATİK HAREKETİN GELİŞMESİ

PERİKLESrsquoİN YOumlNETİMİ

PELOPONNESOS SAVAŞI

MOuml V VE IV YUumlZYILLARDA GREK UYGARLIĞI

MOuml IV YUumlZYILIN BİRİNCİ YARISINDA HELLAS

MAKEDONYArsquoNIN BUumlYUumlYEN GUumlCUuml BUumlYUumlK İSKENDERrsquoİN SAVAŞLARI

HELLENİSTİK DEVLETLER

HELLENİSTİK HELLAS

KARADENİZrsquoİN KUZEY KIYI BOumlLGESİ

HELLENİSTİK UYGARLIK

KRONOLOJİ

YordamKitap47bullİlkccedilağTarihi-1bullVDiakov-SKovalevISBN-978-9944-122-39-9978-9944-122-38-2(takım)CcedileviriOumlzdemirİncebullDuumlzeltmeOumlzlemMaruf-GuumlnnurAksakalKapakveİccedilTasarımSavaşCcedilekiccedilbullSayfaDuumlzeniGoumlnuumllGoumlnerBirinciBasımHaziran2008bullİkinciBasımKasım2010UumlccediluumlncuumlBasımAğustos2014

YordamKitapBasınveYayınTicLtdŞti(SertifikaNo10829)CcedilatalccedileşmeSokağıGendaşHanNo19Kat334110Cağaloğlu-İstanbulTel02125281910Faks02125281909WwwwyordamkitapcombullEinfoyordamkitapcomwwwfacebookcomYordamKitapbullwwwtwittercomYordamKitap

İLKELTOPLUM

BİRİNCİBOumlLUumlM

GİRİŞ

1 İlkel topluluk duumlzeniTarihin ilk boumlluumlmuumlilkel topluluk duumlzeninin doğuşunu gelişmesiniveortadankalkışını incelerBudeyimlebiz ilkinsan toplumlarının ortaya ccedilıkışından ilkdevletlerin kuruluşuna kadar geccedilen uzun birzaman dilimini adlandırıyoruz Sınıflı (koumllecifeodal kapitalist) toplumun tarihinin beş binyıllıkbirzamandiliminibirazaşmasınakarşılıkilkeltoplulukduumlzeniyuumlzbinlerceyılyaşamıştır

İlkeltoplulukduumlzenininbelirleyicioumlzelliklerinelerdir İlkel toplumda uumlretim ilişkileri baştatoprak olmak uumlzere uumlretim araccedillarının ortakmuumllkiyetine dayanmaktaydı Bunun nedeni de

gerekli varoluş olanaklarını insanların tekbaşlarına elde etmelerine izin vermeyen uumlretimguumlccedillerinin duumlşuumlk duumlzeyiydi İnsanlar birlikteyaşamak ve ccedilalışmak zorundaydılar ve buortaklaşa ccedilalışma da uumlretim araccedillarının veemeğin uumlruumlnlerinin ortaklaşa muumllkiyetine yolaccedilıyordu İnsanların oumlzel muumllkiyeti insanıninsan tarafından soumlmuumlruumllmesi ve sınıflaryoumlnuumlndehiccedilbirduumlşuumlncesoumlzkonusudeğildi

İlkel topluluk duumlzeni insanlık tarihinin birevrensel evresidir Bunun anlamı şudur Herhalk (ulus) bu evreden geccedilmek zorundakalmıştır sınıflı toplum durumu bir başlangıccedilolmayıp ilkel topluluk duumlzeninin yıkıntılarıuumlzerinekurulmuşbirduumlzendir

İlkeltoplumuntarihiccedilokeskizamanlarıiccedilerirve bu doumlnemin incelenmesi insanın koumlkenidinin doğuşu sanatların ve bilimlerin ortayaccedilıkışı sınıfların ve devletin oluşumu gibi ccedilokoumlnemli sorunların aydınlatılmasını sağlarİnsanlığın aştığı o guumlccedil yolu atalarımızın doğakarşısındaverdiğikahramancasavaşımıinceler

Her tarih gibi ilkel toplumun tarihi de bir

bilimdir Konusu ise ilkel topluluk duumlzenininevrimyasalarıdırVebizbuyasalarıdiyalektikvetarihselmateryalizmsayesindeanlayabiliriz

Marksizmin kurucuları birccedilok yapıtlarındailkel toplum tarihinin sorunları uumlzerindedurmuşlardır Marx ve Engels toplumsalccedilalışmalarının daha başlarında 1845-1846yıllarındakalemealdıklarıAlman İdeolojisirsquondeinsan toplumunun başlangıcında insanlaravcılık balıkccedilılık tarım ve ilkel hayvancılıklageccedilindikleri sırada egemen duumlzenin [boy(tribuuml)] muumllkiyeti ortaklaşa muumllkiyet olduğunubelirtirlerKapital Anti-Duumlhring ve oumltekiyapıtlarıileayrıcaMarxveEngelsrsquoinmektuplarıilkeltoplulukduumlzenininccedileşitlisorunlarınailişkinccedilokdeğerliaccedilıklamalariccedilerirlerEngels1876rsquoyadoğru insanın ortaya ccedilıkışının karmaşıksuumlrecinin bilimsel ve maddeci accedilıklamasınıverenMaymununİnsanaDoumlnuumlşuumlmuumlndeEmeğinRoluumladlıkitabınıyazdı

Burjuva bilimi 1880 yıllarına doğru bolmiktarda belge toplamıştı Marx ve Engels bubelgeleritekrargoumlzdengeccedilirerekilkeltoplumun

tarihi hakkında bir bireşim (sentez) yapıtıhazırlamaya giriştiler Bu işi ilkin Amerikalıbuumlyuumlk bilgin LHMorganrsquoın bir kitabınınboumlluumlmlerini inceleyipyorumlayanMarxbaşlattıMarxrsquoınoumlluumlmuumlndensonrabuccedilalışmalarıEngelssuumlrduumlrduuml ve sona erdirdi 1884 yılında oumlnemlibir yapıt yayınladıAilenin Oumlzel Muumllkiyetin veDevletin Koumlkeni Engels bu kitabında birccedilokolgulara dayanarak ilkel toplumun evriminintemel yasalarını ortaya ccedilıkarır ve bu doumlnemineksiksizbirilktarihiniverir

Marx ve Engels karşı-bilimsel kuramlarıeleştirmek ve ilkel toplumun evrim yasalarınıaccedilıklamakla yetinmezler aynı zamanda sınıflargibi oumlzel muumllkiyet ve devlet gibi kurumlarınkalıcı değil geccedilici oumlzelliğe sahip olduklarınıgoumlsterirler

İlkel toplumun bilim ccedilalışmaları Lenintarafından derinleştirildi İlkel toplulukduumlzeninin temel oumlzelliklerine ilişkin oumlnemliaccedilıklamaları ldquoHalkın Dostlarırdquo Kimdir veSosyal-Demokratlara Karşı Nasıl MuumlcadeleEderlerTarımSorunuveldquoMarxrsquoınEleştirilerirdquo

gibi kitapları ileDevlet Uumlzerine konferansındayeralmaktadır

2 İlkel topluluk duumlzenine ilişkin bilgikaynakları İlkel toplumu incelemenin kendioumlzellikleri vardır İnsanlık tarihinin bundansonraki doumlnemlerinden birccedilok ve değişikmetinler (yazmalar yazıtlar vb) kalmışolmasınakarşın ilkel toplulukduumlzenievresindeyazı bulunmadığı iccedilin değişik tuumlrde kalıntılararamakzorundayız

İlkeltoplumlailgilibellibaşlıbilgileribizeikitarih dalı sağlarArkeoloji veEtnografyaBunlardanarkeoloji insanlığıngeccedilmişinimaddikuumlltuumlruumln yapıtlarına goumlre yeniden tasarlar veyeniden kurar amacı bunları araştırmaktanımlamak ve sınıflandırmaktır Bu yapıtlar işaletlerinisilahlarıkapkacağıkonutkalıntılarınısanat yapıtlarını ve ayin eşyalarını kapsarArkeolojikkalıntılarkuumlccediluumlkbiroumllccedilektebileolsageccedilmişin ideolojisinin belirgin niteliklerini taşırArkeologlar eski yerleşim yerlerini (yerleşimmerkezleri koumlyler) ve mezarları ortaya

ccedilıkarırlar incelerler buralardaki arkeolojikkatmanlarda yani bazen kalınlıkları onlarcametreyi bulan hayatın ve insan etkinliklerininorganik ve inorganik kalıntılarının uumlzerini oumlrtentoprak katmanlarında kazılar yaparlar Bualanda jeolojinin paleozoolojinin vepaleobotanikrsquoin verileri uygarlıkların kalıtınıoldukccedila tam olarak tanımlamamıza olanaksağlar Son yıllarda buluntuların yaşlarınısaptamak iccedilin geccedilmiş bin yıllarda organikkalıntıların geccedilirdiği değişimleri incelemekilkesine dayalı fiziko-kimyasal youmlntemlergeliştirildi Buna goumlre araştırmacılarkemiklerdeağaccedilkalıntılarındaldquokarbon14rdquoadıverilen karbonun radyoaktif izotopununmiktarını ortaya ccedilıkararak (diyelim ki 5500yılları) mezarın ya da yerleşim yerinin yaşınısaptayabilirler

Etnografya başta ldquogelişmemişrdquo denilen ilkeltopluluklarınkiolmakuumlzereboyların(tribuumllerin)vehalklarınkuumlltuumlrvegelenekleriniincelerXIXyuumlzyılda ve hatta XX yuumlzyılın başlarındaAfrika Amerika Okyanusyarsquonın birccedilok

boumllgesindeveRusyarsquonınbazıkesimlerindeilkeltopluluk duumlzeninin direngen kalıntılarınıkoruyanilkeltopluluklaryaşamaktaydıBuilkeltoplulukların sayıları bundan iki bin yıl oumlnceHeredot StrabonTacitus ve kendi konularındailginccedil şeyler aktaran oumlteki ilkccedilağ yazarlarızamanındaccedilokdahafazlaydı

Etnografyauumlretimimaddikuumlltuumlruumltoplumsalduumlzenivehalklarınmanevihayatlarınıincelervekalıntılara goumlre ilkel toplumun oumlzellikleriniyeniden tasarlar bu nedenle etnografik verilerilkel toplumda ailenin youmlnetici kurumlarınsoumlzel ve hukuksal geleneğin tarihiniaydınlatabilecek biricik kaynaktır Zengin birbelgekaynağıtoplamakiccedilinetnograflarşuyadabu boylar arasında uzun yıllar boyu yaşamakdillerini oumlğrenmek ve geleneklerine alışmakzorundadırlar Oumlrneğin LH MorganSenekaların İrokua boyunun konuğu olduseccedilkin Rus gezgini Mikloukho-Maklai YeniGinersquode Papualar arasında uzun suumlre yaşadıgeleneklerini inceledivebu insanları soumlmuumlrgecibaskılarakarşıkorumakiccedilingayretgoumlsterdi

Etnografikbelgelernekadardeğerliolurlarsaolsunlar iki oumlnemli kusurları vardır Bunlardanbirincisi şudur Etnografların hiccedil incelememişoldukları en geri kalmış boylar bile uygaruluslarla kurulan ilişkiler sonucu pek ccedilokdeğişime uğramışlar ve kapitalizmin bozucuetkisi altında kalmışlardırGelenek ve kuumlltuumlrlericcediloğuzamaneskiveyeniningaripbirkarışımınıiccedilerirler

Nihayet evrimin değişik aşamalarındabulunan ilkel toplulukları inceleyen bilginlerbunlarıngeneloumlzelliklerihakkındabilgiverirlerHangi ekonomi toplumsal ve ideolojikoumlrguumltlenme biccedilimlerinin daha eski olduğu nasılbilinebiliraletlerinkonutlarıntakılarınbasitbirbetimlemesinden toplumun tarihine nasılulaşılabilirBuengelarkeolojiileetnografyanınmalzemelerinin ortaklaşa duumlzenlenmesiyleaşılabilir

3İlkeltoplumuntarihininevreleriBinlerceyılboyunca ilkel toplumccedilokoumlnemliekonomikve toplumsal değişimler geccedilirdi Bu nedenle

tarihini birkaccedil evreye ayırmak gerekir Bununhangiilkeyegoumlreyapıldığınıgoumlrelim

19 yuumlzyılın ikinci ccedileyreğinde Danimarkalıarkeolog Ch Thomsen buluntularınsınıflandırılmasıkonusunauumlccedilldquoccedilağrdquoduumlşuumlncesinigetirmişti Aletlerin yapımında kullanılan temelmaddenin niteliğine goumlreTaşCcedilağı BronzCcedilağıve Demir CcedilağıTarih oumlncesini ccedilağlara ayırmakiccedilinbuilkekabuledildiDahasonrabuccedilağlarınherbirikendiiccedilindedoumlnemlereayrıldıOumlrneğinTaş Ccedilağı taşın işleniş tarzı ve aletin yapılışamacına goumlre Paleolitik (ldquoeski taşrdquo) Mezolitik(ldquoortataşrdquo)veNeolitik(ldquoyenitaşrdquo)doumlnemlerineayrıldı Bu doumlnemlerde evreler (erken ve geccedilPaleolitik) ve maddi kalıntıların toplamınınoumlzelliklerine goumlre aşamalar ya da uygarlıklarhalinde tekrar boumlluumlnuumlrler aşama adını tipiknesnelerin (chelleacuteen acheulleacuteen mousteacuterien)bulunduğuyerdenalır

Duumlnyanın buumltuumln arkeolog ve tarihccedililerininkabulettiğibusınıflandırmayadsınmazyararlarsunar Ama tek yanlı olması bakımındankınanabilir ccediluumlnkuuml ilkeldoumlnem tarihininevreleri

arasındaki farkı aletlerin yapıldığı maddeninoumlzelliğineve işleniş tarzına indirgemektedirBuda bizi tarihin mekanikccedili yorum ve tekniğingelişmesi ile toplumun gelişmesinin birbirindenayrılması tehlikesine goumltuumlruumlr Oysa aynıarkeolojikevreccediloğuzaman toplumsalevriminccedileşitli duumlzeyinde bulunan halklarla ilgilidirOumlrneğin Bronz Ccedilağırsquonda başka yerlerde ilkelduumlzen ccediloumlkerken bazı boumllgelerde tarım vehayvancılıkdahaemeklemedoumlnemindeveklanduumlzeni yuumlruumlrluumlkteyken daha başka boumllgelerdesınıflara boumlluumlnmuumlş ve gelişmiş bir toplumoluşmuş durumdaydı Hiccedil kuşkusuz bu uumlccedil tiptoplumu aynı tarihsel doumlneme bağlamakolanaksızdır

Başka bir sınıflamayıEski Toplum adlıkitabında 1880rsquoe doğru LH Morgan oumlnerdiBusınıflamabirincidenfarklıolarakteknolojikoumllccediluumltle yetinmez ve her doumlnemin maddikuumlltuumlruumlnuumln genel oumlzelliği uumlzerine otururMorgan ilkel toplum tarihini iki doumlneme ayırırVahşilik ve barbarlık Birincisi ok ve yayınbulunmasıylatamamlanırikincisiccediloumlmlekccedililiğin

bulunmasıyla başlar tarım ve hayvancılığındoğuşuvegelişmesinikapsarBu ikidoumlnemdeuumlccedil aşamaya ayrılırAşağıAşama OrtaAşamaYukarıAşama

Engels Morganrsquoın bu sınıflandırmasınıAileninOumlzelMuumllkiyetinveDevletinKoumlkeni adlıyapıtında kullanır Ama bu sınıflamanınyetersizliğini kabul eder ve yeni belgelerintoplanmasının bir başka youmlntemin busınıflandırmanın yerini almasına yol accedilacağınıilerisuumlrer

Sovyet bilginleri ilkel toplumun tarihininMorganrsquocı boumlluumlnuumlşuumlnuumln eskidiği arkeoloji ileetnografyanın son uygulamalarını artıkkarşılamadığı duumlşuumlncesindedirler ne var kiherkesin kabul edebileceği bir ccediloumlzuumlm yoluhenuumlzbulunmuşdeğil

Buumltuumln tarihccedililer insanın biyolojikoluşumunun tamamlandığı suumlrece ilkel toplumtarihinin başlangıcında ayrı bir yer vermekkonusunda birleşiyorlar bunu zorunlugoumlruumlyorlar bu suumlreceilkel suumlruuml doumlnemi adıveriliyor

İlkel suumlruuml doumlneminden sonraklanlar duumlzenigeliyor bu duumlzenin doruk noktasında genelanaerki ldquomatriarcatrdquo ve kadın-erkek eşitliğiyaşanmıştır

Nihayet uumlretim guumlccedillerinin gelişimihayvancılığın saban tarımının ve madenlerin(bronz demir) işlenmesinin ortaya ccedilıkışısoumlmuumlruumlnuumln ilk tohumlarının ve oumlzel muumllkiyetinbelirdiği yeni bir doumlnemin başlangıcınıbelirliyor anaerkirsquonin yerini babaerkildquopatriarcatrdquo alıyor ve klan demokrasisi dedevletin kuruluşu iccedilin gerekli ortamı hazırlayanaskericircdemokrasiyedoumlnuumlşuumlyor

Hiccedil kuşkusuz toplumsal ilişkilerin niteliğinedayalı bu sınıflama da şu anda bir varsayımolarakelealınmalıdır

Evrelere boumlluumlnme tarihsel suumlrecinduumlzenlenmesininaccedilıklanmasınaolanaksağlıyorBirbaşkazorişdeşuyadabudoumlneminmutlakkronolojisinin yapılmasıdır Ccediloğu zaman tarihoumlncesininşuyadabuevresininbaşlangıccedilyadasonunu tam olarak saptamanın olanaksızlığıylakarşıkarşıyakalıyoruzZamanınakışındageriye

doğru gittiğiniz oranda kesin kronoloji giderekbelirsizleşiyor

4 Tarih yazıcılığına toplu bakış İlkinsanlarınyaşamınailişkinduumlşuumlnceleruzunsuumlrebelirsiz kaldı İlkccedilağ yazarları insanlığınbaşlangıcında varolduğu kabul edilen bir ldquoaltınccedilağrdquo efsanesini tekrarlıyorlar ya da ellerinidişlerini ve sopalarını silah olarak kullananhayvan yaratıkları anlatıyorlardı Ortaccedilağrsquodakilisenin egemenliği ilkel zamanlara ilişkinbilimsel duumlşuumlncelerin gelişimini engellediDinbilimciler ilk insanlar olan Adem veHavvarsquonın Tanrı tarafından yaratıldıklarınıoumlğretiyorlar ve kilise de yetkisiyle bunlarıncennetten kovuluşlarını tufanı ve İncilrsquoin oumltekisafyuumlrek oumlykuumllerini onaylıyordu Gelişmemişulusların geleneklerine ilişkin bilgiler uydurmaşeylerdi Kimi zaman bu insanlar koumlpek başlıhatta başsız goumlzleri goumlğuumlsleri uumlzerindetasarlanıyordu

AncakKolombveMagellanrsquodanbaşlayarak(oumlzellikle Kracheninnikov Pallass Miller gibi

kacircşifler)gelişmemişhalklarınhayatınıAvrupalıbilginlere tanıtan XV yuumlzyıldan XVII yuumlzyılakadar yapılan buumlyuumlk coğrafi keşifleretnografyayı başlatarak ve ilkel tarihin uumlzerineduumlşuumlnmeyeyol accediltılarXVIII yuumlzyılın başındaKuzeyAmerika Kızılderilileri arasında yaşayanmisyoner Lafitau bunların geleneklerininAvrupalıların ccedilok eski geccedilmişiniaccedilıklayabileceği duumlşuumlncesini ortaya atan ilkinsan oldu Bununla birlikte XIX yuumlzyılınortalarına kadar tarih oumlncesi doumlneme ilişkinkeyficirc varsayımlarla yetindi bilim Yazınınbulunmasından oumlnceki doumlneme ait gizemekesinlikle nuumlfuz edemeyeceğimizi ileri suumlrenbirccedilok kuşkucu incelemelerden vazgeccedilmektensoumlzediyordu

Doumlrduumlncuuml Zamanrsquoın başlarına ait hayvanfosilleri arasında (insan yapısı) aletleri ortayaccedilıkaran ilk arkeolojik kazılar (1830rsquolara doğruİngilterersquodeMcEneryve1840rsquoadoğruFransarsquodaBocuherdePerthes)ilkelduumlnyanınarkeolojiveantropolojisinin temellerini atmalarına nazarivarsayımlardantarihoumlncesitoplumailişkinciddi

belgelere geccedilişi sağlamalarına karşın iccedilten birduumlşmanlık tavrıyla değilse bile inanmazlıklakarşılaştılar Ancak Darwinrsquoin bulgularındansonradır ki bilginler McEnery ile Boucher dePerthesrsquoin ccedilalışmalarının gerccedilek değerinianladılar

XIX yuumlzyılda burjuva tarih bilimi ilkeltopluma ilişkin bilgilerin dizgeleştirilmesine(sistematize edilmesine) buumlyuumlk katkılardabulundu İsviccedilreli hukukccedilu J J Bachofenanaerkil doumlnemin ve bunun ardından gelenataerkildoumlneminvarlığınıkanıtlamakiccedilinİlkccedilağyazarlarabaşvurduLHMorgankendiliğinden(spontane) bir materyalizmin yandaşı olarakklanlar duumlzeninin oumlzelliğini ccediloumlzuumlmlediinsanlığın evriminin buumltuumlnluumlğuuml duumlşuumlncesinidestekliyor ve KuzeyAmerika Kızılderililerinintoplumsal oumlrguumltlenmesi incelemesine dayanarakGreklerin ve Romalıların tarihsel gelişimleriniaccedilıklamaya ccedilalışıyordu Fransız bilgini GMortillet ile İsveccedilli arkeolog O MonteliusTaşve Bronz Ccedilağlarının belgelerininsınıflandırılmasının ilkelerini koydular Rus

bilgini M Kovaleski ataerkil toplululuğuinceledi ve anaerki ile guumlnuumlmuumlz tek eşli ailesiarasındageccedilicibirbiccedilimolduğunukanıtladı

XX yuumlzyılın burjuva etnograf vearkeologları ilkel toplumun tarihine ilişkin ccedilokzengin belgeler topladılar bu da onlarakendilerinden oumlncekilerin bilinen olgu eksikliğinedeniyle zorunlu olarak yaklaşık boyutlardakalan birccedilok kuramsal accedilıklamalarını aydınlığakavuşturma olanağı sağladı Morgan ileMortilletrsquonin insan toplumununevrimine ilişkinbir tek biccedilim goumlstermelerine karşınXX yuumlzyılbilginleri insanın ve hatta Paleolitik doumlneminsanının gelişiminin birccedilok ve karmaşıkbiccedilimlerini goumlstermek olanağı buldular İngiliztarihccedilisi G Clark kendisinden oumlnce yapılanccedilalışmaların bir doumlkuumlmuumlnuuml ccedilıkardı veMezolitikdoumlnemden başlayarak Avruparsquonın ccedileşitli ilkeltopluluklarının ekonomisinin ve hayatınıngelişmesinigoumlsterdi

Ama XIX yuumlzyıl bilginlerinin insanlığınevrimine ilişkin şematik duumlşuumlncelerini geliştirenbazı emperyalizm doumlnemi burjuva tarihccedilileri

evrim ilkesini kesin olarak inkacircr ettilerAlmanetnografı F Graebnerrsquoin ortaya attığı kuumlltuumlrelalanlar kuramına goumlre insan kuumlltuumlruuml zamaniccedilinde gelişecek yerde yalnızca mekacircndadeğişmektedir ve buumltuumln insanlık bir donmuşkuumlltuumlrel alanlar toplamından başka bir şeydeğildir Alman bilgini O Menghin karşı-devrimci duumlşuumlncelerini accedilıklamak iccedilinarkeolojiye başvurdu Verileri ccedilarpıtmakpahasına da olsa ilkel toplumun tarihini ccedileşitlikuumlltuumlrelortamlaraaitboylarıngoumlccedillerininsonucuolarak goumlsteriyordu Bu kuramlar ilkel toplumtarihini ldquoari ırkınrdquo soumlzde sefer ve fetihlerininbuumlyuumlk başarısına doumlnuumlştuumlren G Kossinnarsquonınaccedilıkccedilagericigoumlruumlşleriylesonuccedillandı

Birccedilok burjuva etnografı oumlzel muumllkiyetininsanın insan tarafından soumlmuumlruumllmesininkadının ailede ve toplumdaki ast roluumlnuumln vekapitalist duumlzenin birccedilok ccedilirkinliklerinin suumlreklive değişmez niteliğini ldquoortaya koydurdquo onlaragoumlreinsantoplumununeneskiaşamalarındadasınıflarvardırBurjuvaetnografyasıkimizamansoumlmuumlrgelerdeki emperyalist baskıların haklı

goumlsterilmesinehizmettebulunduXX yuumlzyılın A Hrdlicka J Lips F Boas

gibi ilerici arkeolog ve etnografları bu gericikuramlara karşı savaştılar ve geccedilmiş yuumlzyılınevrimcigeleneklerinisavundularGChildegibiilericibilginlerbuyoldabuumlyuumlkccedilalışmalaryaptı

Sovyet tarihccedilileri tarih oumlncesi doumlneminincelenmesinde buumlyuumlk başarılar elde ettiArkeolog V Gorodtsov P Efimenko ABrussovTPassekBKouftineSKisselevVRavdonikas ve oumltekilerin yapıtları ilkeltoplumun ilk aşamalarından başlayarak sınıflıtoplumların doğuşuna kadar geccedilen binlerce yılboyunca ccedileşitli boumllgelerde tarihin izlenmesineolanak sağladı Tarih oumlncesi doumlnemin temelsuumlreccedillerinin kuramsal yorumu iccedilin sayısızbelgelersundular

IRoguinskiVBounakMNestourkh gibiantropologlar insan toplumunun başlangıccedilevresininciddi incelenmesi iccedilinvazgeccedililmezbiroumlğe olan insanın koumlkeninin aydınlatılmasınakatkıda bulundular ayrıca ırkların oluşumusorununu da incelediler ve ırkccedilı kuramın

ccediluumlruumlkluumlğuumlnuuml kanıtladılar Kafatası kemiklerinegoumlre insan yuumlzuumlnuumln tasarımını yapan MGuerassimovrsquoun youmlntemi tarih oumlncesi bilgisineyardımcı oldu Guerassimov binlerce yuumlzyıloumlnce yaşamış insanların yuumlzuumlnuuml temsil edenbirccedilokportreyarattı

S Tolstov M Kosven D Olderogge STokarev gibi etnografların ccedilalışmaları ilkeltopluluk duumlzeninin incelenmesine oumlnemlikatkılarda bulundu Tarım ve hayvancılığınkoumlkeni dinlerin doğuşu maddeci bir anlayışiccedilinde kavrandı anaerkinin insanlık tarihininevrensel bir evresi olduğu kanıtlandı klanlarduumlzenininyıkılışınınvekomşuluk topluluğununvboluşumununsomutoumlzellikleribiliniyorartık

İKİNCİBOumlLUumlM

İLKELSUumlRUumlKLANLARDUumlZENİNİN

ORTAYACcedilIKIŞI

1 İnsanın ortaya ccedilıkışı İnsanlık tarihiinsanın ve insan toplumunun ortaya ccedilıkmasıylabaşlarİdealistbilginlerinsanlahayvanarasındaaşılmaz bir sınır bulunduğu kuramınıdestekledilerBukuramTanrırsquonıninsanıldquokendigoumlruumlnuumlşuumlrdquone benzeterek yarattığını soumlyleyenİncil efsanesine dayanıyordu Darwin bunainsanıngelişmişbiranthropomorphemaymunlarsoyundangeldiği varsayımıylakarşı ccedilıktıDahasonraki bulgular onun duumlşuumlncesini doğruluyor

ve Uumlccediluumlncuuml Zamanrsquoın sonu ya da DoumlrduumlncuumlZamanrsquoın başında insanların atası kabuledilebilecek bu tuumlr maymunların gerccedilektenvarolduğunukanıtlıyor

Aynı şekilde Afrikarsquonın guumlneyindeAustralopitheacuteque adını alan uumlstuumln bir maymuntuumlruumlnuumln kemikleri bulundu Bu maymunlarağaccedillıyadayarıccediloumllbozkırlardayaşıyorlararkauumlyeleri (ayakları) uumlzerinde yuumlruumlyor ve herboydanhayvan avlıyorlardı saldırı ve savunmaiccedilin sopa ya da iri kemikler kullanıyorlardı etyemek ayakta duruş ve nesnelerdenyararlanmak iccedilin oumln uumlyelerin (ellerin) kullanımıbeyinlerininbuumlyuumlmesineyolaccediltı

Australopitheacutequersquonin doğrudan atamız mıyoksa insanın oluşumunda bir ldquoyan dalırdquo mıtemsilettiğisorunuhenuumlzbirccediloumlzuumlmebağlanmışdeğil Kesin olan şu Kemikleri eski duumlnyanınbirccedilok yerinde ve oumlzellikle de Kafkasyarsquodabulunan fosil insan bu tuumlr maymunlardangeliyorDoumlrduumlncuumlZamanrsquoınbaşında(birmilyonyıl oumlnce) ilkel insan suumlruumlsuuml bu insanımsılar(anthropoideler)suumlruumlsuumlnuumlnarkasındangeldi

Maymunun insana doumlnuumlşuumlmuumlnuumlngerccedilekleştiğiyerateşlitartışmalarayolaccediltıBazıbilginler soumlz konusu suumlrecin birbirine koşutolarakbirccedilokyerdebirdenmeydanageldiğiniveinsanların ccedileşitli maymun soyundantuumlreyebileceklerini ileri suumlrerek ccedilokoluşccedilulukkuramını ortaya attılar Sovyet bilginleri bukanıda değiller Asyarsquonın guumlneyini YakınDoğursquoyuKafkasoumltesirsquoniveAfrikarsquonıngenişbirkesimini iccediline alan ccedilok geniş bir alandamaymunun insana doumlnuumlştuumlğuuml kanısındalarbilimlerin guumlnuumlmuumlzde bulunduğu duumlzey busuumlrecedahabirbelirginlikkazandırıyor

Bazı araştırıcılar insanın ortaya ccedilıkışınırastlantısal ve dış nedenlere bağlıyorlarOumlrneğinakademiuumlyesiPSouchkinebelirleyicietkenolarakormanlarınyokoluşunugoumlsteriyorMaymunun yerde yaşamak zorunda kalışıuumlyelerinin(kolvebacaklarının)farklılaşmasındave dikey durumda yuumlruumlmesinde bir etkenolabilir Bu kuram maymunun insana duumlzenlibir şekilde doumlnuumlşuumlmuuml kuramını kabuletmemektedir

Olgunun gerccedilekten bilimsel bir accedilıklamasıMaymunun İnsana Doumlnuumlşuumlmuumlnde Emeğin Roluumladlı yapıtında1 Engels tarafından yapıldıEngels ldquoEmek insanı yarattırdquo diye yazarAmainsanın bu işi nasıl başladı Maymunlar tıpkıAustralopithequeacutersquoinyaptığıgibibirtaşıyadabirsopayı kullanabiliyorlardı ama hiccedilbiri en ilkelaleti yapmayı başaramadı İş alet yapımıylabaşladı

İlkel aletlerin yapımı oumln ve arka uumlyeleringoumlrevleriarasındabirfarklılaşmayayolaccediltıAletyapımı oumln uumlyelerin oumlzel goumlrevi durumuna geldive bu da bunların yeteneklerini geliştirip elrsquoedoumlnuumlşmelerine yol accediltı Bu nedenle elhellipldquoyalnızca iş organı değilo aynı zamanda işinuumlruumlnuumlduumlrrdquo2

İnsanın elleri işin işlevinde uzmanlaştıkccediladikey durumda yuumlruumlme alışkanlığı giderekpekişti ve bu da iş iccedilin oumlzguumlrleştirerek elingelişimine katkıda bulundu ve oumlte yandangırtlağınvesestelleriningelişiminikolaylaştırdıFosilinsanlarınkemiklerininincelenmesikolve

bacakların farklılaşmasının kafatasınınevrimindenoumlnce gerccedilekleştiğini goumlstermektedirbu da Engelsrsquoin insanın ortaya ccedilıkışında işinroluumlne ilişkin duumlşuumlncesini ccedilok iyikanıtlamaktadır

2 Fosil insanlar Pitheacutecanthrope adı verilenen eski fosil insanın kalıntıları 1891-1894yıllarında Javarsquoda bulundu Daha sonra buradadaha başka oumlrneklerin de kemikleri bulundu1925rsquoedoğruCcedilinliarkeologPeiOuen-tchoungPekin yakınlarındaki Chou Koutienmağarasında Sinanthrope adı verilen fosilinsanın25oumlrnekdolaylarındakemikkalıntılarınıkeşfettiSinanthropersquoayakınvarlıklarınayrıayrıkemikleri ve oumlzellikle ccedilene kemikleri ile dişleriorta Vietnamrsquoda Afrikarsquonın guumlneyinde veAlmanyarsquoda Heidelberg yakınlarında ortayaccedilıkartıldı 1954 yılında Fransız arkeologlarıAtlanthrope adı verilen bir tarih oumlncesi insantipininkalıntılarınıCezayirrsquodebuldular

Fosil insanların doğrudan soyundan gelenlerNeandertal insanın tipine sahipolan insanlardır

Bunlara bu adın verilmesinin nedenikalıntılarının 1956 yılında DuumlsseldorfyakınlarındakiaynıadlıbirvadidebulunmasıdırNeandertaller eski duumlnyada yaşıyorlardıKalıntılarınaJavarsquodaAfrikarsquodaYakınDoğursquodaveAvruparsquonın ccedileşitli yerlerinde de rastlanıyorBunların kalıntılarına SSCB topraklarında darastlandı 1924 yılında arkeolog G Bontch-Osmolovski iskelet kalıntılarını Kırımrsquoda Kiik-Kobamağarasındabuldu1938-1939yıllarındaA Okladnikov Oumlzbekistanrsquoın guumlneyindekiDeşiktaş mağarasında bir ccedilocuğun kemiklerinibuldu

Fosilinsanlarbuguumlnkuumlinsandanaccedilıkbiralınve basık bir kafatası yapısıyla ayırtedilirgoumlzlerinin uumlzerinde guumlr kaşlar vardı yuumlzkemikleri ccedilıkıktı ccedilenesi yok gibiydi Ccedilarpıkbacaklarıyla yuumlruumlyordu ve oumlne doğru eğilerekhızla koşuyordu elleri ayak yapısınabenziyordu yani baş parmak guumlnuumlmuumlzinsanınkine goumlre daha az hareket yeteneğinesahipti Bununla birlikte yuumlruumlyuumlşleri vekafataslarının oylumuyla uumlst maymunlardan

ayrılıyordu Oylum bakımındanPithecanthropersquoun beyni (900 cm3)dolaylarında) gorilinkini ya daAustralopithequersquoinkini ccedilok geride bırakırSinanthropersquoun beyni daha da oylumlu (1200cm3rsquoe kadar) ve Neandertal insanınkisi ise(1400 cm3 dolaylarında) guumlnuumlmuumlz insanınınortalamasına(1400-1500cm3arası)yakındır

Australopitheacutequersquoden farklı olarak fosilinsanlar yalnızca nesneleri (sopa ya da kemik)kullanmakla kalmıyor alet yapmasını dabiliyorlardı Bu nedenle Sinanthropersquoların veNeandertal insanların kalıntılarının yanındataştan yapılmış ilkel aletler de bulunur Birccedilokyerde arkeologlar bu aletleri insan kemikkalıntılarındanayrıdabuldular

Pitheacutecanthropersquoların Sinanthropersquolarınyaşadığı doumlneme Erken Paleolitik doumlnem adıverilir

3 Erken Paleolitik doumlnem DoumlrduumlncuumlZamanrsquoın başlarında insan toplumu oluştuğu

sırada yeryuumlzuumlnuumln iklimi daha yumuşak vedaha nemliydi Avrupa iccedilinde buguumln soylarıtuumlkenmiş olan machairodusrsquoların (1)proboscidienrsquolerin (2)vegergedanlarınyaşadığısubtropikal ormanlarla kaplıydı Ama giderekiklim sertleşti Kuzeyden gelen buzullarilerlemeye başladılar Avrupa ve KuzeyAmerikarsquoyı kalın bir buz katmanı kapladıBuzullar Alplerrsquoden ve HimalayarsquodaniniyorlardıBuzullarınhemensınırındabaşlayansubtropikal ormanların yerini iccedilinde tuumlyluumlmamutların ren geyiklerinin ve yaban atlarınınotladığı tundra aldı Erken Paleolitik doumlnemDoumlrduumlncuuml Zamanrsquoın (Pleacuteistocene) başındanbuzulların maxima yayılımının sonuna kadar(yaklaşık olarak kırk bin yıl oumlnce) olan suumlreyikapsar

Paleolitik doumlnem zanaatccedilılığı ccedilok basittiSopaların dışında keskin kenarlı taş parccedilalarıkullanılıyordu Yavaş yavaş ccedilakmak taşındanbir kilodan daha ağır ccedileken badem şeklindemuştalar yapmayı oumlğrendiler Bunları başka birccedilakmak taşını kullanarak yapıyorlardı Bu ilkel

alet ağaccedil kazık yapımında koumlk ccedilıkarmadainleri yıkmada yaralı hayvanları oumllduumlrmedekullanılıyordu hiccedil kuşkusuz avda pekkullanmıyorlardı bunları ccediluumlnkuuml bir lobut ya dabir sopa bu işe daha uygundu Bundan başkainsanlar kesici ccedilakmak taşı levhaları dayapıyorlardı

Yavaş yavaş deneyimler birikti ve teknikgelişti Değişik yerlerde ve değişik şekillerdeinsanlar daha kuumlccediluumlk ve daha ince aletlerinyapımına geccediltiler Neandertal insanların başlıcaaletleriuumlccedilgenlevhalarolduSivriucukesmekvedelmek iccedilin raspa kesimi vurulan hayvanıboğazlamak iccedilin Av aletleri ağaccediltan yapılmışccedilatallarvemızraklardı

Pithecanthropersquoların buumlyuumlk bir olasılıkla nebelli bir konutları ne de giysileri vardıYırtıcıhayvanlara karşı uzun suumlre ağaccedilları sığınakolarak kullanmış olmalılar Ama sonunda koumltuumlhavalardan korunmak iccedilin siper yerlerikullanmayı oumlğrendiler sonra derilerini yatakuccedilları tutturulmuş bir tuumlr paltoya benzeyengiysilerinde kullandıkları yırtıcı hayvanlardan

elegeccedilirdiklerimağaralarayerleştilerErken Paleolitik doumlnem insanları ateş

kullanmayı oumlğrendiler Belki ilkin doğal ateşikoruyup yararlandılar sonra iki ccedilakmak taşınıbirbirine ccedilarparak ya da iki sopayı birbirinesuumlrterek ateşi elde ettiler İşin guumlccedilluumlğuuml insanlarıateşioumlzenlekorumayayoumlneltti

Ateşin kullanımı ccedilok oumlnemliydi İnsanısoğuktan ve etobur hayvanlardan koruyoryiyecekleri pişirmeye yarıyordu Ateşin eldeedilmesi ldquohellipinsana ilk kez bir doğa guumlcuumlkarşısında egemenlik sağladı ve boumlylece onuhayvanduumlnyasındankesinlikleayırdırdquo3

4 İlk insan topluluğunun gelenekleri vetoplumsal oumlrguumltlenme Etnograflarıninceledikleri en gelişmemiş insan topluluklarıErkenPaleolitikdoumlneminfosilinsanlarındanccedilokdaha gelişmiştir Bu nedenle ilk insantopluluklarının yaşamları ancak arkeolojikmalzemelere goumlre bilinebilir ve bunun sonucuolarak toplumsal oumlrguumltlenmelerine ilişkinduumlşuumlncelerimizccedilokeksikvevarsayımsaldır

Erken Paleolitik doumlnemin insanı toplayıcılıkve avcılıkla yaşıyordu Meyveler koumlkler vetohumlarla besleniyor kuumlccediluumlk memelihayvanlarıkertenkeleveboumlcekleriyakalıyorduBuumlyuumlk hayvanları avlamaya erken başladıArkeologlar tarih oumlncesi yerleşim yerlerindeilkel aletlerin arasında ccediloğu iliğini almak iccedilinyarılmış mamut bizon at ve geyik kemikleribuluyorlar ccediloğu zaman İlkel insan hem etccedililhemdeotccediluldubuoumlzelliğionunhemenhemenheryerdeyaşayabilmesineolanaksağlamıştır

Hayatı ccedilok zordu Doumlrduumlncuuml Zamanrsquoınbaşlarında ne koşu hızı ne de vuumlcut guumlcuumlbakımından etobur hayvanlarla yarışacakdurumda değildi Her an accedillıkla ya da birhayvanın penccedilesinde oumlluumlmle karşı karşıyaydıBuzulların ilerlemesi doğaya karşı verdiğisavaşımıdahadayoğunlaştırdıFosilinsanlarikinedendendolayıhayattakalıpbaşarıkazandılarİlkin ccediloktan alet yapabilen varlıklardı artıksonra daha başından itibaren toplu olarakhareketedebiliyorlardı

Bir aletin yapımı da ancak ortaklaşa

muumlmkuumlnduumlr ccediluumlnkuuml uumlretim alanında sonradanedinilen yetenekleri ve ilkel deneyimleri ancaktopluluk koruyup guumlccedillendirebilir ve kalıtsaliletimi o sağlayabilir Avda oumlzellikle buumlyuumlkhayvanların avında hayvanlar ateşleuumlrkuumltuumlluumlyor ve taş atarak bir uccediluruma ya dabataklığa suumlruumlluumlyordu bunu hep birlikteyapıyorlardı

Erken Paleolitik doumlnem insanlarınıntopluluğuna ilkel suumlruuml adı verilir Hiccedil kuşkusuzbutopluluklarazsayıdavedeğişkendiToplulukuumlyeleribaşkasuumlruumlleregeccedilebilirlerdiBaşlarındaerkek ya da kadın bir kılavuz vardı Butopluluktaoumlzguumlrcinselilişkiegemendiamabuhiccedil kuşkusuz az ya da ccedilok suumlrekli ccediliftlerolasılığınıortadankaldırmaz

Aletlerin ilkel biccedilimi ekonominin duumlzeyidoğaya karşı verilen amansız savaş buumltuumlnbunlar ilkel suumlruumlde bazen hayatta kalmak iccedilingirişilenkanlı kavgalarla sonuccedillananvehayvanataların kalıtı ldquohayvansal bireycilikrdquoe yolaccedilıyorduAyrıcayamyamlıkdasoumlzkonusuydu

Aşamalı olarak insan topluluğunun

toplumsal oumlrguumltlenmesi guumlccedillendikccedile ve uumlretimolanakları ccediloğaldıkccedila hayvansal iccedilguumlduumllerzayıfladı İlkel suumlruuml ve ilkel topluluk ilkinsanların ldquohayvansal bireyciliğirdquonin oumlnuumlnegeccedilmiştir

5Duumlşuumlncenin ve dilin doğuşu Duumlşuumlncenindoğuşu insanların uumlretici eyleminin sonucuolmuştur Sopa ya da taşın iccedilguumlduumlselkullanımındannekadar ilkelolurlarsaolsunlaralet yapımına geccediliş insanın duumlşuumlnuumllmuumlşetkinliğine bilince yol accedilmıştır Kazanılmışuumlretim yetenekleri insanın ilk deneyimlerinioluşturmuşveonunzihnindekalmıştır

Ccedilalışma ortaklaşa olduğu iccedilin ilkelduumlşuumlnceye tipik oumlzelliğini veren uumlretimkazanımlarının bekccedilisi topluluk olmuştur İlkzamanlar insan kendini topluluktanayırmıyordu

Dil duumlşuumlnce kadar eskidir ldquohellipDil aynışekilde başka insanlar iccedilin de var olan pratikbilinccediltir demek ki benim iccedilin de vardır benimiccedilin de gerccedilektir Ve dil de tıpkı bilinccedil gibi

ancak gereksinimden oumlteki insanlarla ilişkigerekliliğinden doğarrdquo diye yazar Marx veEngels(4)Seslesaptanmamışolsalardıilkgenelbilgiler toplulukta ortaya ccedilıkmazdı İnsanlararasındaki ilişki ve ortaklaşa ccedilalışma dilolmasaydıolanaksızolurdu

İlkel dillerin yapısına ilişkin hiccedilbir somutbilgimiz yok Bilim adamı V Bounak uumlretimdeneyimleritoplandıkccediladikeyduruşvealtccedilenekemiğinin kuumlccediluumllmesi sayesinde gırtlakgeliştikccedile bu dillerin oluşmaya başladığınıtahmin etmektedir Bu diller sayıları ccedilok sınırlıbir soumlzcuumlk dağarcığından daha doğrusu tekheceli yalıtık ve ccedilok anlamlı cuumlmlelerdenoluşuyordu İlkel insandileyardımcıolarakel-kolhareketlerindenyararlanıyordu

6 Erken Paleolitik doumlnem insanlarınındinsizliği Burjuva bilginleri insanın ortayaccedilıkışının daha başlarında doğauumlstuuml guumlccedillereinandığını ve Yuumlce Bir Varlıkrsquoa yani TanrırsquoyasaygıgoumlsteriponukutsalsaydığınıilerisuumlrerlerAvusturyalıpapazveetnografPWSchmidtve

ccedilırakları promonotheacuteisme kuramını yani tekTanrırsquoya ilkel inanccedil kuramını savunurlar ve buinanccedilta ilkel insanın ruhuna kutsal birlikduumlşuumlncesini esinlendirmiş olan Tanrırsquonınvarlığının kanıtını goumlrmek isterler Oysa bukuram insan psikolojisinin evrimiyle ilgiliolarak bilinen her şeyle ccedilelişmektedir Bireyduumlnyanınaccedilıklamasınıtasarlamakyerineguumlnluumlkbesininieldeetmekleuğraştığıbuumltuumlnvaktinibuişe harcadığı iccedilin insanın ilk duumlşuumlnceleri ancakiş youmlntemlerine bağlıydı Ayrıca beynin ağırgelişiminin bu denli soyut kavramlarıkavramasına engel olacağını da dikkate bilealmıyoruz O insanın dinsel inanccedilları kendikişiliğine ilişkin ccedilevresindeki doğaya ilişkintuhaf duumlşuumlnceleri yoktu Fosil insanın hiccedildeğilse Pitheacutecanthrope ve Sinanthropersquoundinsizliğindensoumlzedebiliriz

Neandertal insanının herhangi bir şeye tapıptapmadığını bilmek son derece karmaşık birsorun olup bilim adamları arasında bir tartışmakonusudur Arkeolog A Okladkinovrsquoa goumlreErken Paleolitik doumlnem sonu mezarları

Neandertal insanlarda ilkel din duumlşuumlncelerinindoğuşunu kanıtlamaktadır Bu mezarlar konutolarak kullanılan mağaralarda duumlzenleniyorduceseticcedilinkazılanccedilukurlardaeticcedilindeyervardıGoumlruumlnuumlşe goumlre oumlluumller iccedilin tasalanıyorlar veonları canlılar gibi yerleştiriyorlardı Amaduumlşuumlnceleri bunun oumltesine geccedilmiyordu veNeandertal insanlar oumlluumlmlerini hiccedilbir doğauumlstuumlguumlcebağlamıyorlardı

Hayvanatapınmanınilkkavramlarıbusıradaortaya ccedilıktı Deşiktaşmezarının ccedilevresinde dağkeccedilisi boynuzları vardır bazı mağaralardaccedilevresine taş dizilmiş ayı kafataslarıbulunmuştur

Zaten dinlerin koumlkenine ilişkin veriler sonderece az ve belirsizdir Tapınmanın ortayaccedilıkışının ilk yadsınmaz tanıkları bir sonrakidoumlnemeGeccedilPaleolitikdoumlnemeaittir

7GeccedilPaleolitikdoumlnemegeccedilişArkeolojidekabul edilen sınıflandırmaya goumlre ErkenPaleolitikdoumlnemdensonraGeccedilPaleolitikdoumlnemgelir(ccedilağımızdan40-12binyıloumlnce)

Bu doumlnem boyunca iklim koşulları birccedilokkez değişti Buzullar geri ccedilekildilerAvrupa ileGuumlneySibiryarsquonıniklimiılımanlaştıDahasonrabuzullar tekrar geldi bu doumlrduumlncuuml ve sonoumltekilere oranla daha guumlccedilsuumlz olan saldırı iklimigene sertleştirdi Ren geyikleriAkdeniz Kırımve Kafkasyarsquoda geniş alanlara dağılırkenmamutlaryokoldular

Geccedil Paleolitik doumlneme geccedilişte uumlretimin vetoplumsal oumlrguumltlenmenin niteliğinde olduğukadar insanın fiziksel yapısında da oumlnemliilerlemeler gerccedilekleşti Ccedilağdaş biyolojik tipHomo Sapiens oluşumunu tamamladı insantopluluğununteknikleriveekonomisigeliştiBudoumlnemdeoumlzelliklealetyapmayayarayanaletlertahta ve kemikten ya da tahta ve ccedilakmaktaşından bileşik aletler ortaya ccedilıktı insanlaryapay ve ısıtılmış barınaklarda yaşamak iccedilinmağaraları terk ettiler yeni bir toplumsaloumlrguumltlenme biccedilimi kuruldu İlkel klanlar venihayet sanatların ortaya ccedilıkışı Ne var ki İRoguinski veV Iakimov gibi bilimadamlarınagoumlre Geccedil Paleolitik doumlneme geccediliş Neandertal

insandan Homo Sapiensrsquoe geccediliş tarihsel oumlnembakımından Australopitheque tipi maymundanPithecanthrope tipi fosil insanlara geccedilişten dahaaz oumlnemli bir nitel sıccedilramadır Yeni nitelikligeccediliş Erken Paleolitik doumlnemin sonunda insantoplumununevrimiylehazırlanmıştı

Doğu ve Batı Avruparsquonın Geccedil Paleolitikdoumlnem kalıntıları uumlretici guumlccedillerin gelişiminikanıtlamaktadır Bu doumlnemin tekniklerikendisinden oumlnceki doumlneminkileri ccedilok aşmıştıryuumlzeyi artık perdahlanarak duumlzeltilen ccedilakmaktaşı aletlerin yapımı gelişti Keskin ve sağlamkenarlı simetrik bir alet elde etmek iccedilin birkemik ccedilubuk yardımıyla ccedilakmak taşı parccedilalarıince levhalar halinde ccedilıkartılıyordu Taşındışındakemikveboynuzdaişleniyordu

Yiyecek sağlamak iccedilin kullanılan aletler ccedilokccedileşitliydi Temreni mamut dişinden ya daccedilakmak taşından mızraklar boynuzdanhanccedilerler av ve balık avı iccedilin zıpkınlaroumllduumlruumllenhayvanlarınderisiniyuumlzmekvederiyiişlemek iccedilin raspalar ve levhalar yapılıyordukemik iğnelerle hayvan derisi giysiler

dikiliyordu Ccedilakmak taşından kalemler boynuzyadakemikişlemekiccedilinkullanılıyordu

Buumlyuumlkavsuumlruumllerindeavlanmaolağanuumlstuumlbirboyut kazandıArkeologlar yerleşim yerlerindebol miktarda ganimet kalıntıları keşfettilerPredmostrsquota (Ccedilekoslovakya) bin mamutluk birkemik yığını bulundu Bu doumlnemin sonunadoğrubalıkavıdagenişboyutlardayapılıyorduUumlretimdeki bu ilerlemeler Erken Paleolitikdoumlnemin zengin katmanında eşsiz bir tanığınasahipolduğumuzdahayerleşikbiryaşamtarzınıgoumlstermektedir

İnsansundurmakuluumlbevetoprağakazınmışbarınaklar gibi yapay barınaklara yerleşmeyebaşladı Sovyet arkeologları (P Efimenko SZamiatnineveoumltekiler)Donkıyılarındavebaşkayerlerde Geccedil Paleolitik doumlneme ait kuluumlbelerbuldular Duumlz zeminli oval biccedilimli konutlardıbunlarUumlzeritoprakkaplıbirdamımamutuylukkemikleri taşıyordu Evin ortasında hayvankemiklerinin yakıldığı bir ya da birkaccedil ocakvardıEvlerinyanındaRengeyiğietiniveoumltekiyiyeceklerisaklamakiccedilinccedilukurlarkazıyorlardı

SSCB topraklarında Geccedil Paleolitik doumlnemkalıntılarıKafkasoumltesirsquondeKırımrsquodaDinyeprveDonhavzalarındaSibiryarsquodabulundu

Buzulboumllgelerindenuzaktayaşayanboylarınkuumlltuumlruuml oumlzel nitelikler goumlsteriyor KuzeyAfrikarsquoda Capsa uygarlığı adı verilen biruygarlık gelişiyordu (Tunusrsquota buguumlnkuumlGafsa)kuzeyin avcı ve balıkccedilılarının tersine Capsainsanlarıoumlzellikletoplamaylayaşıyorlardıaslanleopar gibi yırtıcı hayvanlara saldırmaktankorkmuyorlardı amaekonomilerindeenoumlnemliyeri yenilebilir yumuşakccedilalarınkaplumbağaların devekuşu yumurtalarının vbtoplanması tutuyordu O doumlnemde Akdenizrsquoindoğusunda Kırımrsquoda ve Kafkasyarsquoda benzerekonomikkoşullarvardı

8Klanınkuruluşu Uumlretici guumlccedillerin aşamalıgelişimi ve yerleşik hayata geccediliş insantopluluğunu pekiştirdi ve bu da ldquohayvansalbireycilikrdquoe engel oldu İlkel suumlruuml yerini dahagelişmişbirtoplumsaloumlrguumltlenmeyebıraktı

Suumlruumlnuumlnyapısıbaşlıcauumlccedilyoumlndegeliştiİlkin

emeğinuumlretkenliğiningelişimiinsanlarasayılarıdaha az topluluklar halinde birleşme olanağısağladı bunlar ilkel suumlruumlden kopmuşlardı amaonunla olan ekonomik ilişkilerinisuumlrduumlruumlyorlardı Bu topluluklar birbirleriniakrabagibi kabul ediyorlar yardımlaşıyorlar vebirbirlerinikarşılıklıolarakkendiavboumllgelerinedavetedebiliyorlardı

Nihayet ilkel insanlar soumlz konusu toplulukiccedilinde evlilik ilişkilerini yasaklayacak noktayageldilerDıştan evlenme (exogamie) adı verilenbu oumlnlem ekonomik gelişmeye sıkı sıkıyabağlıdırEvlilikartıkyalnızcabirbiyolojikolgudeğilkurallarıtoplumcasaptananbirkurumdur

Dıştan evlenme ancak belli bir evredeyerleşebildi ccediluumlnkuuml ilkel suumlruuml başka ilkelsuumlruumllerle ilişkisi olmayan kapalı bir topluluktuDıştan evlenme anne ve oğul topluluklarıbirbirlerini akraba saymaya başladıktan ve butopluluklarınuumlyelerikendiaralarındaevlenmeyisuumlrduumlrduumlktensonramuumlmkuumlnolabildiDemekkiolumsuz ilkenin yani bir topluluğun iccedilindenevliliğin yasaklanmasının dışında dıştan evlilik

birolumluilkeyiiccedilermektedirBaşkaamabelirlibirtopluluğunuumlyeleriileevlenmekzorunluluğuİki akraba topluluğu artık karşılıklı evlenmegeleneğiyle bağlanıyorlardı Ancak kabuledilmiş bir topluluğun temsilcisiyleevlenilebiliyorduBuumlyuumlkbir topluluğun sınırlarıiccedilinde evlenmeyi zorunlu kılan geleneğe iccediltenevlenme(endogamie)adıverilir

Boumlylece dıştan evlenmeci klanla birlikte ikiakraba topluluktan oluşan iccedilten evlenmeci soy(tribuuml) meydana ccedilıktı Engels bu ccediliftoumlrguumltlenmeyi klana dayalı dıştan evlenmecitoplumun ilkel biccedilimi olarak goumlruumlr Bunun ccedilokyuumlksek gelişmişlik duumlzeyindeki kalıntılarınarastlanıyor Etnograflar bu kalıntılarıTuumlrkmenler Evenkler Kırgızlar Karakalpaklargibi ccedilağdaş halklarda goumlzlemlediler Boyrsquoundıştanevlenmecitopluluklarıazarazarccediloğaldı

Bu evrede evlilik bir gruphalinde evlilikrsquotiryanibirtopluluğunbuumltuumlnkadınlarısoyunbaşkabir topluluğunun erkeklerinin gerccedilek ya daolabilireşidirBuduumlzeninazyadaccediloksuumlrekligeccedilici ccediliftlerin oluşumuna engel olmamasına

karşın kimsenin eşi uumlzerinde oumlzel bir ayrıcalıkhakkıyoktu

Etnografların incelediği gelişmemiştopluluklarda oumlrneğin Avustralyarsquoda grupevliliğinin kalıntıları saptandı evlilik yoluylabirbirlerine bağlanmış ve bunun sonucu ikiye(ya da doumlrde) boumlluumlnmuumlş boylara rastlandı buduruma Rusyarsquoda XIX yuumlzyılın sonundaldquoNarodnaia Voliardquo saflarındaki eylemleriyuumlzuumlnden Uzak Doğursquoya Ccedilar huumlkuumlmetitarafından suumlruumllmuumlş olan L SternbergNivkhersquolerde(Guiliakrsquolar)goumlzlemledi

Sonunda ilkel suumlruumlnuumln yapısı doğalişboumlluumlmuumlnuumln gelişmesi sonucu karmaşıklaştıYaşa goumlre işboumlluumlmuumlnuumln insan toplumununortaya ccedilıkışından itibaren var olmasımuumlmkuumlnduumlr ama erkekler ve kadınlarekonomide aynı roluuml yuumlklenmişlerdi İşincinsiyetegoumlreboumlluumlnmesiancakErkenPaleolitikdoumlnemin sonunda gerccedilekleşti Erkeklertoplamayı kadın ve ccedilocuklara bırakarak avayoumlneldiler Arkeolog P Efimenko Neandertalinsanların aletlerinin iki değişik cinse ait

olduğunu varsaymaktadır Kesici ccedilakmak taşınıerkekler bıccedilak olarak kullanıyorlardı ccedilakmaktaşılevhalarıisekadınlarınaletiydi

Etnograflar yaş ve cinsiyete goumlreişboumlluumlmuumlnuumln ccedileşitli gelişmemiş toplumlardabulunduğunu ileri suumlruumlyorlar OumlrneğinAvustralyarsquoda kadınlar ve ccedilocuklar doğanınnimetlerini toplar ve balık tutarken erkekleravcılıkla uğraşıyorlardı Bunun sonucu olarakboyunkadınveerkekleriarasındabellibirayrımortaya ccedilıktı Erkekler ayrı yerde oturuyorlaraynı yemekleri yemiyorlar ve değişik bir lehccedilekonuşuyorlardıBunundışında işboumlluumlmuumlilkesitoplumsal deneyimlerin aktarıcıları olan birboumlluumlkyaşlıyıboyunbaşınageccediliriyordu

Geccedil Paleolitik doumlnemin başında insantopluluğu ilkel suumlruuml yapısını yitirdi Uumlreticiguumlccedillerinve işinboumlluumlnmesigeliştikccedilesuumlruumlyerinidaha gelişmiş bir oumlrguumltlenmeye bıraktıKlana(soprsquoa)dayalıtopluluğunilkelbiccedilimirsquone

9CcedilağdaşinsanınbiyolojiktipininoluşumuGeccedil Paleolitik doumlnem insanı fiziksel olarak

Neandertal insandan ayrılır İskeletinin yapısıtam anlamıyla dik durumda yuumlruumlmeyeuygundur beyninin oylumu (1400 cm2)atasınınkafatasınınoylumunupekgeccedilmezamabiccedilimideğişmiştirkafatasınınyanalınveşakakboumlluumlmleri yani toplumsal bir varlık olarakinsanın ayırt edici oumlzelliği olan konuşmayeteneğinin gelişimiyle ilgili boumlluumlmler oumlnemlioranda buumlyuumlduumller Bunun sonucu olarakkafatası dolikosefal (uzun kafalı) biccedilimini aldıalın genişledi kaşlar azaldı Nihayet alt ccedilenekemiği kuumlccediluumllduuml ccedilene biccedilimlendi ve bununsonucuolarakkonuşmadiligelişti

Burjuva bilimiHomo SapiensrsquoinNeandertalinsanla aynı zamanda yaşadığını ccedilok eskidoumlnemlerde ortaya ccedilıktığını birkaccedil kezkanıtlamaya girişti Burjuva tarihccedilileri bugirişimleriyle ccedilağdaş insanı atalarından ayırmakve ortaya ccedilıkışını bir mucize olarak goumlstermekistiyorlardı Oysa ldquoakıllı insanrdquo doğrudandoğruya Erken Paleolitik doumlnemin Neandertalinsanından gelmektedir Guumlnuumlmuumlzde değişikgeccedilici oumlzellikleri olanbirccedilokNeandertal iskeleti

biliyoruzBunlardanbiriarkeologAFormozovtarafından 1953 yılında Kırımrsquoda Staroseliersquodebulundu

Birccedilok etken modern insanın biyolojiktuumlruumlnuumln gelişimini accedilıklamaktadır Avınyoğunlaşmasıveetyiyeceklerinoranındakiartışatalarımızın fiziksel gelişimini kolaylaştırmışolmalı uumlretici etkinliğin karmaşıklığı duumlşuumlnmeve konuşmayı geliştiriyordu ldquohayvansaliccedilguumlduumlrdquonuumlnaşamalıgerileyişivesuumlruumlnuumlniccedilindecinsel ilişkilerin sınırlanması da insan varlığınınevrimine katkıda bulunuyorduBu suumlreccedilHomoSapiensrsquoinortayaccedilıkışıylatamamlandı

GeccedilPaleolitik doumlnem insanının birccedilok ırksaltipi vardı Avruparsquoda Cro-Magnon (GuumlneyFransarsquoda bulunan bir mağaranın adı) adı daverilen ldquoEuropoiderdquo tipi yaşıyordu bu tipinkalıntıları SSCB topraklarında da bulunduCro-Magnon insan uzun boyluydu geniş bir yuumlzuumlkartalsı burnu belirgin bir ccedilenesi vardıAfrikarsquoda (Guumlney Sahrarsquoda) ve GuumlneyAvruparsquoda (İtalya) guumlnuumlmuumlz neacutegroide ırka ccedilokyakın tipte insan isketletleri bulundu Geccedil

Paleolitik doumlnemin Neacutegroidersquoleri aralarındayukarı Don havzası da olmak uumlzere DoğuAvruparsquoda belirli bir suumlre yaşadılar Ccedilinrsquodeyukarı Chou Kou-tien mağarasında veSibiryarsquoda mongoloide tipi insanın kalıntılarıbulundu

Irklar sorunu ccedilok derin bir ideolojik vepolitik sorundur Kapitalist duumlnyanın gericibilginleri oumlteki uluslara karşı yapılan saldırı veuyruklaştırma eylemlerini haklı goumlstermek iccedilinırk kuramına başvurdular Aşağı ve uumlstuumlnırkların varlığını ileri suumlren soumlzde bilimselkuramlarını savundular Burjuva tarihccedililer bukuramı duumlzmece anlayışlarla ldquoaccedilıklamayardquokalkıştılar Kimileri ırkların her zaman varolduğunuveAvruparsquodaher zamanccedilağdaş tipteinsanların yaşadığını ileri suumlrduumller veNegroidersquolerin ve oumlteki ldquoaşağırdquo ırklarınPithecanthropeSinanthropeveNeandertalinsangibi daha az gelişmiş tuumlrlerden tuumlrediklerinisavundular

İlerici bilimadamları uumlccedil buumlyuumlk insan ırkının(negrorsquoide europorsquoide ve mongolorsquoide) ancak

dış ve ikincil (derinin rengi goumlzlerin biccedilimisaccedillar vb) oumlzelliklerle birbirinden ayrıldıklarınıortaya koydular Kafatasının oylumu ellerinyapısızihinselvefizikselyetenekleruumlccediluumlndedeaynıdırHiccedilbirırkoumltekindenuumlstuumlndeğildir

İlerici bilginler ırkların tarihsel evriminsonucunda oluştuğunu ortaya ccedilıkardılar EskiDuumlnyarsquonınccedileşitliyerlerindebulunanNeandertalinsanlar kendi aralarında bu boumllgelerde dahasonra ortaya ccedilıkan ırkların birbirlerinebenzerliklerinden daha ccedilok benzemektedirlerBunun sonucu olarak ırk tiplerinin GeccedilPaleolitikdoumlnemdeortayaccedilıktığıanlaşılıyor

Irkların oluşumu nasıl accedilıklanabilir Bazıboumllgeler arasında Erken Paleolitik doumlnemdenitibaren doğal koşulların oumlzelliklerinden veoumlzellikle alet yapımında kullandıklarımalzemedenilerigelenmaddikuumlltuumlrfarklılıklarıgoumlzlemleniyor Bu farklılıklar bir ortaklaşaekonomik duumlzende Geccedil Paleolitik doumlnemdeccediloğaldı Sovyet arkeologu S Zamiatnin budoumlnem suumlresince maddi kuumlltuumlrlerinin oumlzelnitelikleriyle uumlccedil buumlyuumlk boumllgenin sivrildiğini

belirtiyorAfrikaAkdenizBuzulaltıAvrupaveCcedilin-Sibirya boumllgeleri Bu boumllgeler şu ya da bunedenle Geccedil Paleolitik doumlnemin başındabirbirlerinden yalıtılmış durumdaydılar bu daaralarındaki kuumlltuumlrel farklılığı kanıtlamaktadırBu boumllge insanlarının birbirlerinden yalıtıkdurumlarızorunluolarakşuyadabuboumllgenindoğal koşullarına belli bir oumllccediluumlde bağlı dış veikincilfarklılıklarınınaşamalıolarakbirikmesineyolaccediltı

Bunedenleccedilağdaşinsanınbiyolojiktuumlruumlnuumlnoluşumubundan sonraki arkeolojikdoumlnemlerdedoruk noktasına ulaşacak olan klana dayalıinsan topluluğunun ortaya ccedilıkışına denkduumlşmektedir1 F Engels Dialectique de la Nature EdSocialesParis1955s171

2FEngelsagys1733 F Engels Anti-Duumlhring Ed Sociaels Paris1956s147

4KMarxOeuvresphilosophiques tVI Paris1937AlfredCosteseacutediteurs168-169

UumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

İLKELTOPLULUKDUumlZENİNİNEN

YUumlKSEKAŞAMASI

1 Anaerkil topluluğun temel oumlzellikleriİlkel toplumun en yuumlksek aşamasında başlıcatoplumsal biccedilim klana dayalı topluluktu yaniekonomikvetinselccedilıkarlaraynıkoumlkendengelişveakrabalıkilişkileriylebirleşmişbirtopluluktuDıştan evlilik temel yasa olduğu iccedilin iccediltenevlilikcil boyun oumlteki klanlarıyla ilişkiolmaksızınvarolamazdıklan

Grup evliliği duumlzeninde ortaya ccedilıkan ilkelklan topluluğu ancak anaerkil yani ana

youmlnuumlnden akrabalık ilişkilerine dayalı birtopluluk olabilirdi Birccedilok kadının birccedilokerkekle cinsel ilişki kurduğu grup evliliğindebabalık konumu belirsizdi Ccedilocuk annesinitanıyor ama babasını bilmiyordu Dıştan evlilikgereğiakrabalarzorunluolarakdeğişikklanlaraait olduğu iccedilin ccedilocuk her zaman anneninklanından sayılıyordu ve babanın akrabasısayılmıyordu

Ana tarafının klanı klan topluluğunun ccedilıkışnoktasıdır ve sonuccedil olarak insan toplumununevriminin kaccedilınılmaz bir evresidir Anaerkildoumlnemde kadın ekonomik ve toplumsalyaşamdaerkeğeeşittir

Burjuva tarihccedililer Engelsrsquoin desteklediği bugoumlruumlşuuml ccediluumlruumltmeye ccedilalışırlar Oumlrneğin Almanetnografı H Schurtz ldquoetkin ve yaratıcı ilkeninsahibirdquo erkeğin her zaman ailenin reisiolduğunu anaerkirsquonin bir sapaklıktan başka birşey olmadığını kanıtlamak istedi Kadının astkonumunun suumlrekli bir durum olduğunuldquokanıtlamayırdquo amaccedillayan bu gerici savlarolgularatersduumlşmektedir

Klanlar duumlzeninin en yuumlksek aşamasıMezolitik doumlnemde gerccedilekleşmiş ve Neolitikdoumlnemdesuumlrmuumlştuumlr

2 Uumlretim guumlccedillerinin gelişimi MezolitikdoumlnemveErkenNeolitikdoumlnemGeccedilPaleolitikdoumlnemin sonundan itibaren buzullar gericcedilekilmeyebaşladıveozamanakadarsteplervetundralarla kaplı geniş Avrupa ve Asyatoprakları guumlr bir orman oumlrtuumlsuumlyle oumlrtuumllduumlGeccedilPaleolitik doumlnem avcılarının yararlandığı buumlyuumlkotobur suumlruumlleri ya yok oldular ya da kuzeyeccedilekildiler Buzul Ccedilağının sonu (ccedilağımızdanyaklaşık olarak on iki bin yıl oumlnce) veormanların genişlemesi suumlrek avının alışılmışkoşullarını ortadan kaldırdı İnsan ufak avhayvanı ve geyik gibi suumlruumlcuumll olmayanhayvanları avlamak zorunda kaldı Bu olumsuzkoşullar zengin mamut avcılığı doumlnemindekabul edilmiş olan yerleşik yaşam tarzınıolanaksızlaştırdıAv peşinde goumlccedilebelik yenidenzorunluhalegeldi

Bu da en başta av aletlerinin geliştirilmesini

zorunlu kılıyordu Bu nedenle Geccedil PaleolitikdoumlnemdenitibarenCapsainsanlarındaveonlarayakın olan boylarda ortaya ccedilıkan ok ve yayMezolitikdoumlnemde(MOumlXII-VIbinyıllarında)zıpkının ayağını kaydırarak her tarafa yayıldıYaymızraktandaha yetkin bir alettir Fırlatılanok hedefe daha emin ulaşır ulaşmamasıdurumunda bir başka ok fırlatmak olanağıvardırYayveokkuşavındabaşarılıolur

Mezolitik doumlnem yerleşim yerlerinde ccediloksayıda ağaccedil ya da boynuz saplı uumlccedilgen yamukya da ccedilember parccedilası biccedilimli kuumlccediluumlk taşlarbulunmuşturbunlarhiccedilkuşkusuzokucuolarakkullanılıyordu

Bu evrede avcılığın oumlnemli bir başarısıkoumlpeğin evcilleştirilmesirsquodir Bulunan en eskievcil koumlpek kemikleri Geccedil Paleolitik doumlneme(Afontova Gora Krasnoiarsk yakınlarında)ulaşmaktadır Kırımrsquodaki Mezolitik yerleşimyerlerinde sık sık koumlpek kemiklerine rastlanırİnsanın kendine alıştırıp evcilleştirdiği ilkhayvankoumlpektir

Avın azalması insanı yeni besin kaynakları

aramaya zorladı Toplamacılık tekrar oumlnemkazandı Yenilebilir yumuşakccedilalar meyvelerceviz yabanarısı balı vb toplanmaya başlandıKıyı boumllgesi klanlarında ldquomutfak artığırdquo adıverilen ccedileşitli yerlerde ortaya ccedilıkartılan buumlyuumlkkabuk yığınlarının tanıklık ettiği gibiyumuşakccedila toplamacılığı en oumlnemli ekonomiketkinlikti

ErkenNeolitikdoumlneminbaşlangıcında(MOumlVbinyıladoğru)balıkavcılığıbuumlyuumlkbiroumlnemkazandıKaravedeniz avcıları denizve ırmakkıyılarına goumlllerdeki adalara yerleştiler vebarınaklarınıkıyıyakınlarındakazıklarınuumlzerinekurdular İnsanlar ağacın işlenmesini budoumlnemde geliştirdiler Sallar tekneler kuumltuumlktenbarınaklaryaptılar

Buzullargericcedilekildikccedileavcılarvebalıkccedilılaryeni boumllgelere yerleştiler Avustralyarsquonın veAmerikarsquonın (Behring boğazından geccedilerek)nuumlfuslanması Mezolitik doumlnemde gerccedilekleştikuzeye doğru ilerleyen insanlar MourmanskyakınlarındaKuzeyBuzDenizirsquoneulaştılar

Etnografyanın verileri Mezolitik ve Erken

Neolitik doumlnem ilkel toplumları daha somut birbiccedilimdetasarlamamızaolanaksağlıyorlarccediluumlnkuumlincelenen gelişmemiş topluluklarda bunlarınkalıntıları bulunmaktadır Hiccedil kuşkusuz bunlaruzun bir tarihsel yol aştılar toplumsal ilişkilerive ideolojileri toplumun ilkel biccedilimlerinden veanaerkirsquonin en yuumlksek aşamasında oluşanideolojiden oumlnemli oumllccediluumlde farklıdır Amaolumsuz doğal koşullarda ilkel bir teknik veekonomiyi korudular ve kimi zaman daPaleolitikdoumlnemaletlerinedoumlnuumlşyaptılar

En gelişmemiş etnik topluluklar 1880yıllarına doğru İngiliz soumlmuumlrgeciler tarafındankoumlkuuml kazınan Tasmanyalılar Avustralyayerlileri FuegienlerGuumlneyAfrikarsquonın zencilerive bunların benzeri oumlteki boylarıninsanlarıydılar Bazıları balıkccedilılık olmak uumlzeredevşirme ve avcılıkla geccediliniyorlar ve olumsuzkoşullarındeğişimeuğrattığıklanlarolankuumlccediluumlktopluluklarhalindeyaşıyorlardı

BunlarıneniyitanınanıAvustralyalılardırAvda bumerang kullanıyorlardı Bu aleti

fırlatmak iccedilin vuruşun guumlcuumlnuuml artıran oumlzel bir

aletten yararlanıyorlardı Ayrıca taş balta dakullanıyorlardı

Buinsanlaravcılıkdışındakuğuyumurtasısalyangoz kurbağa ve koumlk topluyorlardı biretnografın dediğine goumlre uumlccedil yuumlze yakınyenilebilirbitkitanıyorlardı

Yaş ve cinsiyete goumlre işboumlluumlmuumlyuumlruumlrluumlkteydi Erkekler avlanıyor kadınlar veccedilocuklarellerindekisopaylatoprağınuumlstuumlndevealtındayiyecekarıyorlardıBalıkavıvekaraavıgenellikletopluyapılıyordu

Avustralya anakarasının olumsuz doğalkoşulları insanları su ve yiyecek peşindesuumlrekli olarak yer değiştirmeye zorluyordusoğuk ve ruumlzgacircrdan korunmak iccedilin ağaccedildallarından ve okaliptuumls kabuklarından dahasağlam kuluumlbeler yapacak yetenekleri olmasınakarşın siperlik ya da derme ccedilatma kuluumlbeyapmakla yetiniyorlardı Ccedilok ilkel giysilericcediloğu zaman bellerine tutturdukları bir otdemetiydi

Avustralyalılar ldquoyabancılarrdquoa yasak olanbelli bir ldquobesin boumllgesirdquonde yer değiştiren kırk

dolaylarındainsandanoluşantopluluklarhalindeyaşıyorlardıTopluluğunbaşındayaşlılardanbiribulunuyordu

3GeccedilNeolitikdoumlnemGeccedilNeolitikdoumlnemeoumlzelliğini taşın yeni işlenme tekniği verirCilalama delme ve biccedilme (doğrama) Cilalamaişi uumlzerine ıslak kum doumlkuumllen kapak taşlarıuumlzerinde yapılıyordu Delme işi ilkin elle dahasonra yay kirişiyle ccedilevrilerek ccedilakmak taşındanmatkapyadaborular(direnccedillikamışyadaoyukkemik) yardımıyla yapılıyordumatkabın ucunaıslakkumdoumlkuumlluumlyorduCilalamavedelmeccedilokuzun zaman gerektiren bir suumlreccediltir İyi birbaltanın bu youmlntemle yapımı birkaccedil yılıalabilirdiAyrıcaodoumlneminaletlerininccediloğueskiyontmayoumlntemiyleyapılıyordu

Geccedil Neolitik doumlnem boylarının ccediloğunluğuav balıkccedilılık ve toplama yoluyla yaşamayısuumlrduumlruumlyorlardı

Yeryuumlzuumlnuumln birccedilok boumllgesinde uzun suumlremaddi kuumlltuumlrleri Neolitik doumlnem niteliğinisuumlrduumlren boylar yaşadılar Oumlrneğin XVII

yuumlzyılın sonunda Kazak gezgini V Atlassovduumlzenleribuumltuumlnayrıntısıyladahasonra tanınmışkacircşifKKraccedileninkovtarafındanaktarılacakolanİtelmenrsquolererastladıİtelmenrsquolerbaltayapıyorvebalıkccedilılık avcılık ve toplamacılıklageccediliniyorlardı Ccedilok sayıda sağmal koumlpekyetiştiriyorvetahkimedilmişyerleşimyerlerindegoumlccedilebebiryaşamsuumlruumlyorlardı

Etnografik belgeler ilkel boyların avcılıkbalıkccedilılık ve toplamacılığıyla ilgili eksiksiz birbilgivermektedirAvbuumlyuumlkbirccedilabaustalıkvesoğukkanlılık gerektiriyorduUzun suumlre pusudabekleniyor ve uzun mesafelerde avın izisuumlruumlluumlyordu Avcılar her tuumlrluuml tuzakyapıyorlardı Uumlzeri toprakla oumlrtuumlluuml kapanccedilukurları ufak bir suumlrtuumlnmeyle avın uumlzerineduumlşuumlp ezen kuumltuumlklerle duumlzenlenen aygıtlarkuşlar ve geyikler iccedilin ağlar Hayvan postugiyerek ava gizlice yaklaşmayı ve sesineoumlykuumlnmeyibiliyorlardıKuzeyliavcılarınoumlnemlibaşarıları avlarını karlı boumllgelerde izlemelerinikolaylaştırankayağınbulunuşudur

Balık avı iccedilin akarsular uumlzerine kurulan

bendlerden ağ ve olta iğnelerinden (Mezolitikdoumlnemden itibaren) yararlanıyorlardı balığıbalıksepetisopavezıpkınlayakalıyorlardı

Toplamanın gelişimi J Lipsrsquoin ldquotoplamalarrdquoadını verdiği boyların oluşumuyla sonuccedillandıMezolitikdoumlneminbaşındanitibarenAkdenizrsquoindoğu havzasında yabanıl tahıl başaklarınıtoplayan ldquonatufiennerdquo adı verilen bir uygarlığa(MOuml VI bin yıl) mensup topluluklaroturuyordububoylarınsayısıNeolitikdoumlnemdedahadaccediloğaldı

Etnografyabizeduumlzenliolarakyabanccedileltiğihasadıyapanyadasedirfıstığımeşepalamudutoplayan ldquotoplamalarrdquoın geleneklerini ccedilok iyitanıtıyor Meşe palamutlarının olgunlaşmadoumlneminde Kaliforniya Kızılderilileri buumltuumlnkoumlycek meşe ağaccedillarına gidiyorlardı Erkeklerpalamutları sopalarla duumlşuumlruumlyorlar kadınlarsepetlerle taşıyıp kabuklarını ccedilıkartıyorlar azıkyapmak iccedilin kurutuyorlardı bu kuruttuklarıpalamutları ağaccedilların ya da kazıkların uumlzerineyaptıkları kuluumlbelerde saklıyorlardı Doumlvuumllmuumlşmeşe palamutundan peksimet yapıyor ya da

sepetlerde kaynatıyorlardı Toplayıcılar baştamayalandırma olmak uumlzere taneleri korumanınccedileşitli youmlntemini biliyorlardı Hiccedil kuşkusuz avoumlnemlibirbesinkaynağıoluşunusuumlrduumlruumlyordu

Oumlte yandanGeccedilNeolitik doumlnemde tarımveilkelhayvancılıkbaşladı

AlmancoğrafyacıveetnografıEHahntarımvehayvancılığınortayaccedilıkışıylailgiliolarakbuilerlemeyi dinsel duumlşuumlncelerle accedilıklamakamacıyla bir idealist kuram ccedilıkardı Ona goumlrehayvancılığın kaynağı hayvana tapınmaydı vekutsal hayvanın evcilleştirilmesiyle başlamışolmalıydı Tarıma gelince besleyici toprağatapınmadan ccedilıkmıştı toprağı suumlrme ise verimlitoprağatapınmayoumlntemiydi

Toplayıcıların ldquoyabanıl hasatrdquoının yerinigiderek ilkel tarıma ve bitki yetiştirmeye nasılbıraktığını anlamak iccedilin dinsel toumlrenlerebaşvurmayagereksinimimizyokbiziminsanlaryapay-seccedilim melezleme ve elverişli koşullarınyaratılması (toprağı kabartıp yumuşatmasulama ıslah) yoluyla tuumlrleri yavaş yavaşiyileştiriyorlardı Başlangıccedilta ccediliftccedililer toprağı

toplamada kullanılan sivri sopayla suumlruumlyorlardıdaha sonra ccedilapa icat edildiToplayıcılar biccedilmebıccedilağınıvehavanelinibuldular

Mil bakımından zengin taşkın sularınınaltındakalanbataklıktopraklarıekiyorlardıccediloğuzaman Bol su iccedilmiş verimli toprak iyi uumlruumlnveriyorduBaşkayerlerdebuamaccedillaormanlarael atıyorlardı Ccedilalılar ve korular taş baltaylakesiliyorduamabuumlyuumlkağaccedillarıbununlakesmekolanaksızdıağaccedillarınkabuklarınıyuumlzuumlyorlarvetarlaların iccedilinde oumllen ağaccedil goumlvdelerini dahasonra yakıyor ve kuumlllerini guumlbre olarakkullanıyorlardı Birkaccedil yıl sonra toprakyoruluncabirbaşkayerdetarlaaccedilıyorlardıBunaormanaccedilmatarımıadıverilir

Hayvancılığın kaynakları daha az belirginHer halde yerleşik bir yaşam tarzı gerektirir vebuumlyuumlkbirolasılıklatoplamacılardaortayaccedilıkmışolmalı Başlangıccedilta yakalanan hayvanlar canlıbir yiyecek yedeği oluşturuyorlardı Buhayvanları kapalı tuttukları yerlerde bir ikisibeklenmedik bir biccedilimde alışmış olmalıİnsanların tutsak hayvanları ccediloğaltmaya

başlamalarına kadar ccedilok zaman geccedilti Bununlabirlikte yabanıl hayvanların alıştırılmasının pekoumlyle ekonomik değeri yoktu gerccedilekhayvancılıkhayvanlarınevcilleştirildiğiyeniveevcil ırkların uumlretilmesiyle başladı İnsanınbilinccedilli etkinliğinin sonucu olan bir geccediliş ccedilokağırgerccedilekleşti

Toplamacılıktan doğan ilkel tarım oumlzelliklekadının payına duumlştuuml Avdan kaynaklananhayvancılığa gelince niteliği gereği erkeğin işiolduBoumlyleceekonomininikidalınıngelişmesicinsiyetegoumlreişboumlluumlmuumlnuumldahadahızlandırdı

Tarım ve hayvancılık başlangıccedilta tohumhalindeydi Ekonomik evrim ve uumlstuumlnluumlkleriNeolitik doumlnemde pek ender goumlzlemleniyorAma ne olursa olsun tarihin yeni bir evresininbaşlangıcıdır

ldquoEkonomik alanrdquoın yandaşları oumlrneğinAlman etnograf O Menghin tarım vehayvancılığınaynıyerdeoluştuğunuveburadanbaşka yerlere dağıldığını ileri suumlrerler Oysatoprağın işlenmesi ve hayvanlarınevcilleştirilmesi Eski veYeniDuumlnyarsquoda değişik

yerlerdebaşladıTarım ve hayvancılığın ilk merkezleri

KuzeydoğuAfrikarsquodaİranrsquoınbatısındaveİndusvadisindeydi Nil vadisindeki ccedilağımızdan beşbin yıl oumlnceye ccedilıkan Geccedil Neolitik doumlnemkalıntıları Kuzeydoğu Afrikarsquonın yerleşikinsanlarınınkoyuninekdomuzyetiştirdikleriniarpa ve buğday ektiklerini kanıtlamaktadırBununla birlikte avcılık ve balıkccedilılık oumlneminisuumlrduumlrduuml

SSCB topraklarında tarım ve hayvancılığıneneski izleriTuumlrkmenistanrsquodaAnaou tepesininkatmanlarında (MOuml IV bin yılı) keşfedildiburadainekdomuzvekoyunkemikleriilearpave buğday kalıntıları bulundu IV ve III binyılların sınırlarında tarım Kafkasoumltesirsquonde veUrallarrsquoda ortaya ccedilıktı ldquoOkrdquo adlı (UrallardaNijnindashTeguil yakınlarında) Neolitik yerleşimyerinde bulunan kemik ve boynuzdan yapılmışkazmalar tarih oumlncesinin eski doumlnemlerindeburadatarımyapıldığınıkanıtlamaktadır

CcedilağımızdanuumlccedilbinyıloumlnceAvruparsquonınbazıboyları buğday arpa darımercimek bezelye

havuccedil ve hiccedil kuşkusuz patates yetiştiriyorlardıYakınDoğuhalklarıdaodoumlnemdebirccediloksebzeve meyve tanıyorlardı Hurma zeytin asmaincirbalkabağısoğansarımsakmarulsusam

Orman boumllgelerinde yaygın ilk evcilhayvanlar domuz ve inekti koyun yetiştirmekdahasonrabaşladı

Amerika ve Okyanusyarsquonın gelişmemişhalkları uzun suumlre ilkel tarım yaptılar amaalıştırılmaya uygun hayvan bulunmaması veoumlteki olumsuz doğal etkenler nedeniylehayvancılığa girişemediler Oumlrneğin değerlibilgin MikloukhondashMaklairsquonin incelediği YeniGinersquonin Papoursquoları sebze tarımıyla uğraştıklarıiccedilin İtelmenrsquolerden daha gelişmişdurumdaydılar Brezilyarsquonın birccedilok avcıboylarında tarım belirtileri vardı KuzeyAmerikarsquonın bazı Kızılderililerine gelincefasulyemısırbalkabağıvetuumltuumlnuumlbiliyorlardı

4Klanlarduumlzenininenyuumlksekaşamasındaaletler ve silahlar Arkeolojik ve etnografikveriler klanlar duumlzeninde insan toplumunun

belli bir noktasına kadar bize bilgi veriyor Buccedilağıninsanıkabacayontulmuşmuştadanbaşkaaleti olmayan fosil atalarına goumlre kesinlikleuumlstuumlnduumlr Birccedilok kuşağın deneyimi ccedileşitli vekarmaşıkaletlerinyaratılmasınayolaccediltı

Alet ve silahlar başta ccedilakmak taşı olmakuumlzere ccedileşitli taşlardan ayrıca ağaccedil boynuzkemik deniz kabuğu lif deri vb şeylerdenyapılıyorduAvda her tuumlrluuml alet kullanılıyorduMızrak ve kargıların sivri uccedilları taş ya dakemiktendi vuruşun şiddet ve uzaklığınıguumlccedillendirmek iccedilin Avustralyalılarınkine benzerfırlatma tahtaları kullanılıyordu İlginccedil bir buluşdaAvustralyalılarınvebazıHindistanveKuzeyAmerika halklarının kullandığı bumerangrsquodıBumerang havada doumlnerek giden ve kurbanabirden darbe indiren kıvrık bir ağaccedil parccedilasıdıratış boşa gittiği zaman avcıya geri doumlnenleri devardır

Ok ve yay bu doumlnemin en ccedilok kullanılansilahlarıdır Tek parccedila ağaccediltan basit yaylarolduğugibikemikağaccedilveboynuzağızlıdahakarmaşıklarıdavardıCcedilokdeğişikolanboyutları

bazen insan boyuna da ulaşıyordu Kirişlerihayvan lif ve bağırsaklarından yapılıyordugenellikle ağaccedil ya da kamıştan yapılan oklarınucundahavadauccediluşuduumlzenleyen tuumlyleri ve taşya da kemikten temrenleri vardı Değişik atışşekillerivardıOumlrneğinkuşlaranişanalmakiccedilinavcılar sırtuumlstuuml yatıp yayı bacaklarının arasınaalıyorvekirişielleriylegeriyorlardıBirccedilokboyoklarını zehirliyordu Kuzey AmerikaKızılderilileriyangınokukullanıyordu

Av ve savaş silahları arasında henuumlz birayrım yoktu Kızılderililer ldquotomahawkrdquolarını evbaltasıolarakdakullanıyorlardıOumlzellikleaskericircniteliksavunmasilahlarındagoumlruumlluumlyorAğaccediltanoumlrme dalardan deriden hurma yapraklarındanve kamıştan değişik biccedilim ve boyda yapılankalkanlarınamacısavunmaydı

Tarım araccedillarının ccedileşidi daha azdı Toprağıkazmayla kazıyorlardı bu kazmalar budaklıağaccedillardan yapılan basit aletler olabileceği gibiağaccedilsaplı taşyadageyikkemiğindenyapılmışağızlı olanları da vardı Hasatta bıccedilak ağaccedil vekildenyapılmışoraklarkullanıyorlardıOraklara

kesici bir ağız takıyorlardı Buğdayı sopalarladoumlvuumlyorvetohumuoumlğuumltmekiccedilinhavan(dibek)kullanıyorlardı

Neolitik doumlnem insanları hemen hemenhepsi cilalanmış oumlzel araccedillar yapıyorlardıCcedilapalar baltalar bıccedilaklar keserler vb cilabaltası taşı kavrayan kıvrık bir ağaccedil sapauyarlanıyor sonra bir kolan ya da ziftletutturuluyordu Kesici balta duumlz bir sapatakılıyordu Buumlyuumlk ağaccedil kesimini sağlayan buaraccedillarınortayaccedilıkışıkonutyapımınınevriminiveağaccedilişlemesanatınıkolaylaştırdı

Kumaş yapımı oumlnce kirmenin sonra dadokuma tezgacirchının bulunmasıyla başladı Nilvadisinde bulunan Neolitik doumlnem kalıntılarıbunu kanıtlamaktadır giysiler kemikten yapılaniğnelerledikiliyordu

Goumlccediller sırasında insanlaryuumlklerini sırtlarındataşıyorlardı en basit ulaşım aracı koumlpeklerinccedilektiği kızaklardı bunların uumlzerinde ccediladırlarınıilkel kap kacaklarını taşıyorlardı MOuml IVbinden itibaren yuumlk hayvanı olarak eşeklerkullanılmaya başlandı Irmak ve goumlllerde

kullanmak iccedilin Mezolitik doumlnemden itibarenağaccedilgoumlvdelerioyularakyapılmışyadatahtaveağaccedilkabuğundanteknelerivardı

5 Konut kap kacak giysiler Paleolitikdoumlnemde kullanılan toprağa oyulmuş kuluumlbeiklimi ılımlı boumllgelerde Neolitik doumlnemde debaşlıcakonutbiccedilimiolarakkaldı

Bundan başka deri ya da kayın ağacıkabuğuyla tropik boumllgelerde palmiyeyapraklarıylaoumlrtuumllenccediladırlarvardıDahasonraduvarlı ccedilatılı dikdoumlrtgen ya da oval biccedilimlievler yapılmaya başlandı Avruparsquonın ılımanboumllgelerinde oturanlar evlerini genelliklekuumltuumlkten yapıyorlardı kimi zaman duvarlarınıkatılaşmış bir kil ve guumlbre karışımındanyapıyorlardı Evlerini ekin sapı kamış kayınağacı kabuğu ve ot yığınlarıyla oumlrtuumlyorlardısuların akmasını sağlamak iccedilin ccedilatılar eğikyapılıyordu Balkan yarımadasında evlerinikerpiccedilten yapıyorlardı Giritrsquote kalkerbloklarından yapılan evlerin damları sutoplamakamacıyladuumlzduumlSıkıştırılmıştopraktan

yapılanzeminekayınağacıkabuklarıyadahasırseriliyordu

Yırtıcı hayvanlardan ve duumlşmanlardankorunmak amacıyla evlerini genellikle bataklıkboumllgelerde goumlllerde bazen de kuru kesimlerdedireklerin uumlzerine kuruyorlardı Kazıklarınuumlzerineağaccediltanbirtabanoturtupbununuumlzerinekuluumlbelerini yapıyorlardı İsviccedilrersquode yapılankazılar sakinleriNeolitik doumlnem aletleri yapantarım ve hayvancılıkla yaşayan ldquogoumllevlerirdquoninkalıntılarınıguumlnışığınaccedilıkardı

İlk barınakların ne kapısı ne de pencerelerivardıGirişyerinibasitbirhasıroumlrtuumlyorduAmaNeolitikdoumlnemdenitibarenYakınDoğuboylarıtaş yuvalarda doumlnen tahta kapılar kullanmayabaşladılar Ocak konutun iccedilindeyse dumanınccedilıkması iccedilin bir ccedilıkış deliği yapıyorlardıyukarıyaLamba (yağkabınabatırılmışbir fitil)yadaağaccedilyongasıkullanıyorlardıaydınlanmakiccedilin

İnsanlar yerde ağaccedil dalları hayvan derilerihasırlaruumlzerindeyadahamaklardayatıyorlardıYastık yerine başın altına bir ağaccedil destek ve

bazen uygun bir biccedilimde yapılmış peykekoyuyorlardı Kuzey boumllgeler yatağı ancakNeolitik doumlnemde tanıdılar Hasırların ya dahayvan derilerinin uumlzerine oturuyorlardıpeykelerdeoldukccedilaeskidir

Kap kacak bakırdan ağaccediltan oumlruumllmuumlşdallardan ya da ağaccedil kabuğundandı oyulmuşbambugoumlvdeleriveasmakabağıdakapolarakkullanılıyordu Ama ancak ccediloumlmlekccedililiğin(seramik) keşfi duumlzenli olarak yemek pişirmeyeolanak sağladı bu da yemek ccedileşitlerini ccediloğalttıveyiyecekleridahasindirilebilirdurumagetirdiCcediloumlmlekccedililiğineneskiyoumlntemlerindenbirihalkahalka ya da sarmal biccedilimde uumlst uumlste konankumla karışık kili işlemekti Bu youmlntemleyapılankaplar ateşte pişiriliyorduBunlarındibisivriyadayuvarlakoluyordu

Ccediloumlmlekccedililik sanatını kadınlar yapıyorduBazı uluslarda kadınların mutlak bir sessizlikiccedilinde kaplarını yaptıkları kuluumlbeye erkeklerinyaklaşmalarıbileyasaktıDemekkiccediloumlmlekccedililikişincinsiyetegoumlreboumlluumlnmesindeyeralıyordu

Kilden kap kacağın ortaya ccedilıkışı daha

yerleşikbiryaşamtarzınıgoumlstermektedirccediluumlnkuumlbu ağır ve kırılgan kapları sık sık taşımakolanaksızdı

Giysiler insanları soğuk ve yağıştankoruyordu Bunların en eski biccediliminde kemerkolsuz palto oumlnluumlk ve etek yer alıyordu oumlteyandan bu kılık buumltuumln uluslararasında yaygındeğildiOumlrneğin Fuegienrsquoler oumlnlerine bir oumlnluumlktakıp omuzlarına fok derisi atıyorlardı Dahasonra ndashve yalnızca bazı boumllgelerdendash mintankollarıvepantolonortayaccedilıktıAmapantolonunpaccedilaları ayrı ayrı hazırlanıyor ve oumlzel birtutturucuylatutturuluyorlardıCeketvetekparccedilapantolon tarih olarak daha yenidirCcedilok değişikgiysimalzemeleridoğalkoşullarabağlıydıDeriağaccedil yaprağı ağaccedil kabuğu saz kullanılıyorduiplikccedililik ve dokumacılığın bulunmasındansonra giysiler yuumln ve ısırgan keten kenevirpamuk gibi bitki liflerinden dokunanmalzemelerleyapılmayabaşlandı

Kullanıma giysiden sonra giren ve bazıboumllgelerde kullanılan ayakkabı koumlsele vederiden bazende ağaccedil ve kenevir kabuğundan

yapılıyordu

6Uumlretiminoumlrguumltlenmesi Klanlarduumlzeninindoruk noktasında uumlretimin temel biccedilimi ilkelelbirliği (kooperasyon ortaklaşa ccedilalışma) yaniklanuumlyelerininortaklaşaccedilalışmasıydıSuumlrekavıağla balık avlama oumlrguumltluuml toplama gibi işlerancaktoplucayapılanişlerdi

İlkeltarımınguumlccedillenmesiccedilalışmanınortaklaşaoumlzelliğini ortadan kaldırmak şoumlyle dursun onudahadaguumlccedillendirdi İlkelaraccedillarla (tarlaaccedilmakiccedilin balta toprağı kabartmak iccedilin ağaccediltan ccedilapaya da basit bir sopa) toprağı işlemenin zorluğuguumlccedilbirliğinigerektiriyordu

Toprağınortaklaşa işlenmesiyoumlntemi tarımlauğraşan buumltuumln halklarda yuumlruumlrluumlkteydi Yeni-Gine Papoursquoları oumlnce toprağı sivri sopalarlakabartıyorlarbuişiyapanerkeklerinarkasındanilkel bel kullanan kadınlar geliyor bunlarınarkasından gelen ccedilocuklar toprak keseklerinielleriyle ufalıyor ve taşları ayıklıyorlardıBundan sonraki buumltuumln ccedilalışmalar (ekimccedilapalama oumlrtme parazitlere kuşlara ve

kemirgenlere karşı koruyuculuk ve hasat)genellikle kadınlara duumlşuumlyordu ve bu dakadınlartarafındanortaklaşayapılıyordu

Ortaklaşa uumlretim ortaklaşa muumllkiyetikoşullandırıyorduİnsanlar av alanlarını klanınortak muumllkuuml olarak kabul ediyor ve burayıccedilağrısız konutlara karşı kesinlikleyasaklıyorlardıKonutlarklana(yadaklanınbirkesimine) aitti bazen bazı araccedillar (buumlyuumlktekneler balık ağları) da klanındı başlangıccediltasuumlruuml hayvanları da ortak muumllkiyetti Nihayetetnografik belgeler kimi halkların (oumlrneğinNivkheler Evenkler) ateşi klanın muumllkuumlsaydığını ve ancak hısımlarına verdiklerinikanıtlıyor

Ama araccedilların birccediloğu kişisel muumllkiyetteydiYayveoklarkazmalarbaltalarvbbuaraccedillarıyapıp kullananlara aitti Takıların durumu daboumlyleydi Bir suumlre sonra hayvanlar da bukapsama girdi Bununla birlikte iş araccedillarınınhayvanların ve takıların kişiselmuumllkiyeti temeluumlretim aracı olan toprağın ortak muumllkiyetinebağımlıydı Kişisel eşyalar istenildiği gibi

aktarılamazdı Miras genellikle klanın iccedilindekalırdı domuzunu boğazlayan biri akrabalarınaet vermek zorundaydı kimse bir şeybiriktiremezdiccediluumlnkuumlkamuoyufazlaolanınklanuumlyeleriarasındapaylaştırılmasınıisterdi

Ev işlerinin de ortaklaşa bir oumlzelliği vardıGenellikle yuumlz kadar insanın barındığı evlerdeoturuluyordu Buumlyuumlk konutun ilk biccedilimineoumlrnekSTolstovrsquoun roumlkonstituumlsyonunuyaptığıAmou-Dariarsquonın aşağı kesimlerinde bulunanKelteminar uygarlığının konutlarıdır yuvarlakbiccedilimli buumlyuumlk bir kuluumlbeydi ortasında suumlrekliolarak ateş yanıyordu İki-başlı aileler5 ccedilevrekesimlerdeki ocaklarda yemeklerini pişiripbunlarınyanındayatıyorlardı

Aynı doumlnemde Tuna ve Ren nehirlerininormanlıkboumllgelerindeyaşayanvetoprağıkazmaile işleyen Orta Avrupa Neolitik boylarıuzunlukları35metreyekadarevleryapıyorlardıMOuml III bin oumlncesinden başlayarak konutlarınboyutları aşamalı olarak kuumlccediluumllduuml ve Neolitikdoumlnemin sonunda en ccedilok rastlanan tipte konutkilyığınlarındanyapılankuumlccediluumlkkuluumlbelerdi

ldquoUzun evlerrdquoin sakinlerinin gelenek ve evyaşamlarını etnografyadan oumlğreniyoruzMorgan İrokuaların sayıları 5-20 arasında iki-başlı ailelerin gruplar halinde ağaccedilkuumltuumlklerinden yapılmış buumlyuumlk evlerdeyaşadıklarınıanlatırHeraileuumlzerindeocaklarınbulunduğu bir merkezicirc koridora bakanboumllmelerde yaşıyordu Buumlyuumlk topluluk evişlerini ortaklaşa yapıyordu av balık avı vetarım uumlruumlnleri ortaklığın yararlanmasınasunuluyordu Ama İrokualarda uumlretiminkişiselleşmesinin başlangıcı goumlzlemleniyorduyay avcılığı insana tek başına besin sağlamaolanağı veriyordu Sebze tarımı kısmenbireyseldi bu nedenle aileler arasında paydağıtımı yapılıyordu Bununla birlikte klantoprakmuumllkiyetiuumlzerindekihaklarınıkoruyorduevlenen her yerli genccedil ortak topraktan ayrılanamabaşkasınaaktarılamayanbirpayalıyordu

Demek oluyor ki klanlar duumlzeninin enyuumlksek aşamasında egemen olan ortaklaşauumlretim ve ev işlerinin ortaklaşa yapılmasıydıamauumlretimguumlccedillerigeliştikccedileuumlretimbireyselleşti

bu da iki-başlı ailelerin birbirlerindenayrılmalarınayolaccediltıGeccedilNeolitikdoumlnemTunatarımcılarının kuumlccediluumlk kuluumlbeleri bunukanıtlamaktadır Bununla birlikte temel uumlretimaraccedillarınınmuumllkiyetiklanınelindekaldı

Başlangıcı Paleolitik doumlneme dayanancinsiyete goumlre iş boumlluumlmuuml yeni ekonomibiccedilimlerinin gelişmesiyle giderek daha daguumlccedillendi Av ve hayvancılık işleri erkeğinpayına duumlşuumlyordu kadın toplama toprağınişlenmesi ev işleri ve ccediloumlmlek yapımıylauğraşıyordu Bunun sonucu olarak yerleri veşenlikleri ayrı olan erkek ve kadın ortaklıklarıoluştu

7 Anaerkil klan Toplumun temel birliğianaerkil klandı Tarım ve ccediloumlmlekccedililik kadınınekonomik roluumlnedahadaoumlnemkazandırıyorduve klanlar duumlzenin en uumlst aşamasında kadınınkimi zaman erkeğe oranla daha oumlnemli bir yerivardı

Morganrsquoın goumlsterdiği gibi İrokualarıngeleneklerikesinlikleanaerkiloumlzellikleresahipti

evlilikten sonra koca karısının klanına geccediliyorveonun ldquouzun evrdquoine yerleşiyorduEğer erkekyiyecek payını sağlamakta tembellik edersekalabalık bir ailenin babası olsa bile etkili birteyze ya da bir yaşlı onun lehinde şefaattabulunmazsa klandan atılabiliyordu İrokualarınccedilocuklarıanneninklanınaaitti

Klanlarduumlzeninindoruklarında iki-başlı aileguumlccedillenmişti ama bununla birlikte toplumunyoumlnetici birimi değildi Dıştan evlilik gereğibabalar değişik klanlardan geldiği iccedilin ailenindağılmasındansonramallarikitoplulukarasındapaylaşılıyordu İki-başlı ailenin genellikle besinsağlayacak toprağı yoktuBu ailedemallar ayrıkalıyordu koca ekonomik ccedilıkarlar bakımındanccediloğuzamankendiklanınınuumlyelerinebağımlıydıve onların uumlretim etkinliklerine katılıyordu Bunedenleaile sallantılıvegeccedilicibir evlilikbirliğioluşturuyordu evlilik oumlzel bir işlemgerektirmeden yapılıyor ve ccediliftlerden birininisteği uumlzerine kolayca bozulabiliyordu Grupevliliğinin kalıntıları yasal zinalevirat (dulkadının oumlluuml kocanın erkek kardeşiyle evlenme

zorunluluğu)yadasororat(dulerkeğekarısınınoumlluumlmuumlnden sonra onun kızkardeşiyle evlenmesiiccedilintanınanhak)şeklindedevamediyordu

Klan uumlyeleri birlikte oturuyorlar ya daldquoanaerkil buumlyuumlk ailelerrdquo adı verilen birccedilok ccediliftoluşturuyorlardı Hepsinin belirlenmiş haklarıvardı Kadın ve erkeklerin hepsi kendi şefleriniseccediliyor ve gerektiğinde goumlrevden alıyorlardıAskericirc komutan savaş suumlresi iccedilin seccedililiyorduKlan uumlyeleri yardımlaşma ve birbirlerinikorumakla yuumlkuumlmluumlyduumller Klanın dinselbayramlarıkendiyeraltımezarlıklarıvardı

Daha yaygın bir oumlrguumltlenme biccedilimi birccedilokklandan (başlangıccedilta ccedilift sayılı) oluşanfratri(kabile) idi Fratri boumlluumlnmuumlş buumlyuumlk bir klanbiccedilimiydi Genel kurullarda ve ortakbayramlarda fratri uumlyeleri arasında dayanışmasoumlz konusuydu savaş sırasında fratri bir savaşbirliğine doumlnuumlşuumlyordu İlkel toplum zincirinegoumlre bundan sonra gelen halka komşuboumllgelerden tarafsız bir boumllgeyle (genellikleorman)ayrılanbir toprağıkendidiliveayrıbirdini olan tribuuml (boy) geliyordu Klan

başkanlarını askericirc şefleri kapsayan tribuumlmeclisisavaşilanediyorvebarışyapıyorduamakararların her zaman oy birliğiyle alınmasıgerekiyorduGenelolarakbirklanbaşkanıolantribuumlbaşkanınınbuumlyuumlkyetkileriyoktu

Başkanın saygınlığı kişisel niteliklerinebağlıydı Avcılık yeteneği savaşta yiğitlikbilgelik konukseverlik vb Yetkileri kalıtsaldeğildi bu yetkiler maddi guumlce değil genelonamaya dayanıyordu Başkan her zamangoumlrevinden alınabilirdi Başkalarından dahavarlıklı olmayan başkan av ganimetlerini vetarım uumlruumlnlerini klanın oumlteki uumlyeleriylepaylaşmak zorundaydı bu da onun otoritesiniguumlccedillendirmeyekatkıdabulunuyordu

Ev işlerinin youmlnetimini uumlstlenen anaerkilbuumlyuumlk ailenin uumlretim etkinliğinin gerccedilekoumlrguumltccediluumlsuuml durumunda olan kadına karşı buumlyuumlkbir saygıgoumlsteriliyordubaşkanlarbilekadınlarıdikkatealmakzorundaydılar

Klan oumlrguumltuuml tamamen demokratikti Herkesklanda oumlzguumlr ve birbirine eşitti İlkel insanlarhaklar ve oumldevler arasında bir ayrım

yapmazlardı Uumlretim toplantılara ve seferekatılmak bir hak olduğu kadar oumldevdi Buetkinlik goumlnuumllluuml bir etkinlik olmasına karşınkatılmayı reddediş bireyi toplumdışına atan birkuumlccediluumllmeyle sonuccedillanırdı Ama bu doumlnemiuumllkuumlselleştirmek yanlış olur Uumlretim guumlccedillerininyetersizliği doğaya karşı girişilen savaştakişiliğin ezilmesi zayıf doğan ccedilocuklarınoumllduumlruumllmesi gibi acımasız geleneklereyansıyordu

Klan ve tribuuml kapalı kurumlardı İccediluyuşmazlıkların klan uumlyelerinin oluşturduğumeclis tarafından ccediloumlzuumlmlenmesine karşın birbaşkaklanınuumlyesinekarşıyapılanbirhakaretoumlcalmaya yol accedilıyordu Buumltuumln klan hakareteuğrayanınsavunmasınıuumlstleniyorduTribuumldahada kapalıydı Onun dışında kalan her şeyyasadışıydı

İlkel toplumda savaştan soumlz ederken gericiburjuva yazarları kafa derisi yuumlzme kafatasıavcılığıyamyamlık işkencevbhikacircyelerioumlnesuumlruumlp ldquokan doumlkuumlcuumlluumlkrdquouumln altını ccedilizmeyebayılırlar Oysa başlangıccedilta ccedilok ender olan bu

tuumlrolaylartribuumlleribirbirlerinekarşıkışkırtmayıamaccedillayan Avrupalı soumlmuumlrgecilerin etkisiyleccediloğalmıştıPapoursquolarınbarışccedilımizaccedillarındansoumlzedenMikloukho-Maklaihaksızdeğildir

Burjuva bilginleri ilkel toplumda savaşlarınroluumlnuuml abartıyorlarsa bunun amacı busavaşların her zaman var olduğunu kanıtlamakve boumlylece insanlık dışı kışkırtıcılık ideolojisinihaklı goumlstermek iccedilindir Gerccedilekte savaş doğalbirolgudeğildirOumlrneğinAvustralyalılarhemenhemen hiccedil doumlğuumlşmezlerdi ve kavgaları işinkoumltuumlye gideceğini anlar anlamaz araya girenyaşlılarıngoumlzlerioumlnuumlndeolurduBunedenlebuldquosavaşlarrdquoda pek ender kan doumlkuumlluumlrduuml Klanduumlzeninin doruk noktasına ulaştığı doumlneminsonunadoğru silahlı ccedilatışmalar ccediloğaldıvedahaacımasızlaştı Yerleşik yaşam tarzıbelirginleştikccedile ve yiyecekler yığıldıkccedila kenditoprağına kapalı tribuuml komşularına karşı dahaduumlşmanca davranmaya başladı Savaşları ccediloğuzaman yakıp yıkmalar ve kıyımlar izliyorduKlan koumlylerinin artık kazık tablayalarlaccedilevrilmesi ya da erişilmesi guumlccedil yerlerde

kurulmalarıboşunadeğildirBazenyenilenlerzaferkazanantribuumlnuumlnbir

klanına katılıyorlardı Toumlren sırasındatutsaklardan biri anaerkil soydan akrabalığısimgelemek iccedilin dudaklarını yaşlı bir kadınıngoumlğsuumlnehafifccediledokunduruyordu

Klan duumlzeninin darlığı nihayet geleneklerinbireyin ccedilıkarlarını bastırmasında oumlzguumlrluumlk vegirişim ruhuna engel olmasında kendinigoumlsteriyordu Bundan sonraki evrimin ilkeltopluluk duumlzeninin yıkılmasına yol accedilmasızorunluydu

8 Klanlar duumlzeninin doruk noktasındatinsel kuumlltuumlr Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesiinsanın tinsel (manevi) guumlccedillerini geliştiriyorduKara ve balık avı gereccedillerinin yetkinleşmesihayvanların alıştırılması ve bitki yetiştirme taşdelgi bıccedilkı ve cila işlerinin ilerlemesi evyapımıccediloumlmlekccedililikdokumacılıkbuumltuumlnbunlarinsanın teknik deneyimini genişletiyor ve zihinguumlcuumlnuumlzenginleştiriyordu

İnsan duumlşuumlncesinin gelişmesi kendini

oumlzellikle soyut duumlşuumlncelerin oluşmayabaşlamasıyla belli etti ve buna hesap sanatınınoumlğrenilmesi buumlyuumlk katkıda bulunduTarihin ilkdoumlnemlerindeinsanlarancakikiyadauumlccedilekadarsayabiliyorlardıdahafazlasıpekenderdiUumlstuumlnbir bellek hesabın yerini bir yere kadartutuyordu Suumlruumldeki her koyunu her meyveağacınıanımsıyorlardıamahenuumlzkoyunlarınyada ağaccedilların sayısıyla ilgili soyut kavramlarıyoktu Hesap ancak duumlşuumlncenin evrimininoldukccedilaileribirevresindegelişebildi

Uumlretim alanında kazanılan deneyimin diluumlzerinde doğrudan bir etkisi olduBilimadamları dilin bir toplumsal olgu olarakdoğuşunuveoumlzelliğiniaccedilıkladılarvegelişimininkarmaşık guumlccedilluumlğuumlnuuml ortaya koydular Hiccedilkuşkusuz insanın uumlretim etkinliğine sıkı sıkıyabağlı olması nedeniyle uumlretim alanındameydana gelen değişikliklerin etkisinde kaldıdil Başlangıccedilta dil soyut duumlşuumlnce gelişmediğiiccedilinsomutoumlzelliğiylebellioluyorduEtnograflargelişmemiş ccedilağdaş ulusların dillerinin soyutkavramlar bakımından yoksul olduklarını

belirtiyorlar Ağaccedil hayvan kuş vb tuumlrleri (veaynı zamanda oumlrnekleri) tanımlayan birccediloksoumlzcuumlkleriolduğuhaldebudillerdeccediloğuzamanldquobalıkrdquo ldquoağaccedilrdquo ldquohayvanrdquo gibi soumlzcuumlklereksiktir Bu betimleyici oumlzellik dil bilgiselyapılarındaoumlrneğinccedilekimlerdeikilveuumlccediluumlllerinkullanılmasında nesne tuumlrlerinin (sınıflarının)ccedilokluğundagoumlruumlluumlrİşkazanımlarınıngelişmesisoumlzcuumlkdağarcığınıccediloğalttıvedilbilgiselyapıyıyetkinleştirdi Duumlşuumlncenin evrimi giderek soyutkavramlarıgetirdi

Kuşaklar boyu toplanan deneyim ilkelinsanaccedilevreortamdayoumlnuumlnuumldoğrusaptamasınaolanak sağladı Avcı bıraktıkları ize bakarakhangihayvanagereksinimiolduğunuanlıyorduErkekmiyoksadişimigenccedilvesakınımsızmıyoksa yaşlı ve kurnaz mı Avın buumltuumlnalışkanlıklarını bilen avcı tuzaklarını uygunyerlere buumlyuumlk bir beceriyle kuruyorduHayvanların davranışları ona ilkbaharınyaklaştığını haber veriyordu Belleğin saptadığıolgular arasındaki birccedilok ilişki ve ortaklıklarilkelinsanındeneyimlerinioluşturuyordu

İnsanın deneysel bilgileri kendi varlığınailişkinduumlşuumlncelericcedilevresindekiduumlnyaya ilişkinduumlşuumlnceleri işte boumlyle gelişti Steplerdeormanlarda yaptığı uzun yuumlruumlyuumlşler onuyıldızlara youmlnelmek ve bunun sonucu olarakldquoyıldız haritasırdquonı yıldızların goumlkyuumlzuumlndekikonumunu bellemek ve belleğinde tutmakzorundabıraktıKumunya da ağaccedil kabuğununuumlzerineilkelcoğrafyaharitalarıccedilizmeyioldukccedilaccedilabukoumlğrendi

Tarım insanı işlerini tam zamanındayapabilmesi iccedilin oumlrneğin ekim iccedilin dikkatealmasıgerekenmevsimlerealıştırdımevsimleringoumlzlemlenmesi ilkel bir takvimin yapılmasınayol accediltı hiccedil kuşkusuz bunlar genellikle aytakvimiolduklarındanaylarbirbirineeşitdeğildi

Hastalıkları iyileştirmek iccedilin bitkilere vemasajlara başvurdular Ama bu ilkel yalnızcagoumlreneğe dayalı ilaccedillar henuumlz insan vuumlcudununsomutbilgisinedayanmıyordu

Bu kuşaktan oumlteki kuşağa deneyimbiriktirerek insanlar yavaş yavaş bir bireşimeulaşmayı başardılar Etkilerinin nedenini

anlamadankeskinzehirleryapmayıoumlğrendilerKlanlar duumlzeni boyunca yazının ilk biccedilimi

yavaşyavaşbiccedilimlendiPiktografi(resim-yazı)İlkel insanlar siyah lekelerle kaplı bir at

ccedilizerek hayvanlardaki şarbon hastalığını dilegetirmek istiyorlardı Başka yazı biccedilimleri devardı Kuumlccediluumlk levhalar duumlğuumlmluuml ipler Herişaretinbellivebilinenbiranlamıvardıİlkyazıbiccedilimlerinin ortaya ccedilıkışı soyut duumlşuumlnceninoumlnemlibirgelişiminikanıtlamaktadır

Uumlretim alanındaki deneyim ve klanın ya datribuumlnuumln bilimsel bilgi tohumları yeni kuşaklaraeğitim yoluyla aktarılıyordu Klanlar duumlzenidoumlnemindeeğitimindegeneloumlzelliğivardırKızveerkekccedilocuklaryaşlılarıngoumlzetimialtındaydıCcedilocuklarccedilabucakbağımsızlaşıyorlarvebaştaavolmak uumlzere klanın uumlretim etkinliğine erkendenkatılıyorlardıAvccedilocuklarınolağanuumlstuumlsabırvebeceri goumlsterdikleri bir sınav gibiydi Kongoluccedilocuklar ellerindeki yemlerle saatlercekımıldamadan pusuda bekleyebilirler Amaellerine kuş konunca ccedilevik bir hareketle onututabilirler

Kazanılmış iş yetenekleri beden eğitimisağlık bilgisi ilk bilimsel bilgiler ve klanıntoumlreleri ilkel toplumda eğitimi oluşturankonulardı Yeniyetmelik ccedilağa gelince erkeklerve bazen de kızlar ldquogirişrdquo adı verilen bir dizisınavdan geccediliyorlardı Bu sınavlar şenliklerdoumlneminerastlıyorvehellip

Bir tuumlr ayindi bunlar Bu toumlrenler sırasındadelikanlıların klan ve tribuumlnuumln toumlrelerinibildiklerini kanıtlamalarının dışında acıya karşıdayanıklı olduklarını da goumlstermelerigerekiyordu Kamccedilılanıyorlar dizleri kırılıyorvuumlcutlarında derin yaralar accedilılıyor bazen deuumlzeri yaş dallarla kaplı yakmalığın uumlzerinde ısıve dumana karşın yaşlılar bu işkenceyidurduruncaya kadar yatmak zorundakalıyorlardı Yalnızca girişi başaranlar klanınyuumlzde yuumlz uumlyesi oluyorlar giriş sınavındabaşaramayan zayıflar ise toplum tarafındankuumlccediluumlkgoumlruumlluumlyordu

İlkel toplumda plastik sanatların ilkeloumlrnekleri ortaya ccedilıktı Karanlık mağarakoumlşelerinde oumllguumln ateş ışığında sanatccedilılar ccedilok

renkli resimleryaptılarOumllduumlruumllmuumlşatlarkoşanya da rahatccedila yatan bizonlar buumlyuumlk avsahneleriAynıdoumlnemdefildişiveboynuzdansonhızlakoşangeyikyadatuhafsaccedillıarkadankuyruk gibi sarkan kemerli insan (oumlzelliklekadın) heykelcikleri yapıldı Mezolitikdoumlnemdenitibarensanatlargerccedilekccedilioumlzellikleriniyitirdiler Desenler temsil ettikleri nesnelerebazenkesinliklebenzemeyenkarmaşıkişaretleredoumlnuumlştuuml

İlkel insan takılara duumlşkuumlnduuml Vuumlcudunadoumlvme yaptırıyor bilezik ve kolye takıyor işidişlerini toumlrpuumllemeye derisini ve saccedillarınıboyamaya kadar vardırıyordu Konutunu evaraccedil gerecini mutfak eşyalarını sevgiylesuumlsluumlyordu Direkler ve ağaccedil kap kacaklaryontulup boyanıyordu Ağaccedil uumlzerine yapılandoumlvmeninveheykelinccediloğuzamansimgeselbiranlamı vardı Yuvarlak ve girişik bezemeleraileninoumlykuumllerinivedestanlarınıoumlzetliyordu

İlkel muumlzik ancak etnografyanın verileriyardımıyla bilinebilir En eski muumlzik aleti hiccedilkuşkusuz yaydı Uccedillarından biri yankılanma

kutusu goumlrevi yapan ağıza sokuluyor kirişe birsopaylavurularaksesccedilıkartılıyorduDahasonrayankılanmaiccedilinoumlzelbirkutuyapıldıbudatellimuumlzikaletlerinindoğuşunayolaccediltıİlkelinsanınparmakla ccedilalışan telli uumlflemeli ve vurmalımuumlzik aletleri de vardı En yaygın muumlzik aletitamtamdı Muumlziğe kimi zaman pandomimedoumlnuumlşendanslardaeşlikediyordu

Soumlzluuml gelenek (folklor) ccedilok zengindi Hertribuumlnuumln duumlnyanın ve ilk insanların koumlkeninitribuumlnuumln geccedilmişini insanın doğayla savaşlarınıcanavarlara ve devlere karşı kazandığı zaferlerianlatanefsanelerivardı

9 İlkel din İnsanın duumlnyaya ilişkin doğruduumlşuumlncelerinin yanında yanlış uydurmaduumlşuumlnceleri başka bir deyişle dinsel inanccedillarıvardıDininkaynağınıaccedilıklamakamacıylaXIXyuumlzyıl İngiliz bilgini E B Tylor idealist birkuram ileri suumlrduuml Bu kurama goumlre dinselinanccedillar ilkel insanın derin duumlşuumlnceleredalışındaniccediledoumlnuumlşuumlndenilerigeliyorduİnsanduumlşleri ve oumlluumlmuuml duumlşuumlne duumlşuumlne bir benzeri

vuumlcudunu terk edebilen bir ruhu olduğusonucuna varmış ve hayvanların bitkilerin vetaşların da ruhları ya da cinleri olduğunuvarsayarak bu duumlşuumlncesini buumltuumln doğayı iccedilinealacak biccedilimde genişletmiş Gerccedilekte din boşduumlşuumlncelerden değil ama insanın uumlretimetkinliğinden ccedilıkmıştır İnsan duumlşuumlncedeneyiminin yeterince gelişmemiş olmasınedeniyle onun doğa karşısındaki davranışıhakkında ccediloğu zaman yanlış duumlşuumlncelereyoumlnelinmiştir

İnsan klanlar doumlneminde dinsel inanccedillarlabirlikte doğmuş olan buumlyuuml guumlcuuml sayesindedoğa hayvanlar ve bitkiler uumlzerinde doğauumlstuumlbir guumlce sahip olabileceğini sanıyordu Avıoumlykuumlnen pandomimler birccedilok gelişmemişhalklarda ta XIX yuumlzyılın sonuna kadarsuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin İtelmenler balina avındanoumlnce hayvanın otlardan bir benzerini yapıp birkadının sırtına asıyorlardı Kadın ocağınccedilevresinde suumlruumlnerek dolaşıyor ccedilocuklar daottanyapılmışbalinasuretiniparccedilalıyorlardıButoumlren av iccedilin bir tuumlr guumlvence sayılıyordu

Kızılderililerbizonavınaccedilıkmadanoumlncebirkaccedilguumln suumlren ve hayvanları etkileyip oumllmeye razıedeceğine inandıkları danslar duumlzenliyorlardıPaleolitik doumlnem mağaralarına ccedilizilen avsahnelerininbuumlyuumlselbiranlamıdavardı

En eski ayinlerde her tuumlrluuml av hayvanı yeralır Bu tapınma aşamalı olarak geliştikccedilehayvan kitlesi (toplamacılıkla uğraşanlar iccedilinbitki)arasındanbellibir tuumlrekarşıklankendinibağlısaymayabaşlarKlanınsoyundangeldiğinikabul ettiği totemrsquodir bu Boumlylece totemcilikbuumltuumln avlanılan hayvana tapmalarda olduğugibi iyi anlaşılmamış bir uumlretim suumlrecinebağlanır

Her ekonomik topluluğun şu ya da buhayvan ya da bitki tuumlruumlne akraba olduğunainananAvustralyalılarınduumlşuumlncelerinibiliyoruzBu tapınmanın başlıca ayinlerinden birildquoYiyeceğin bol olsunrdquo diyerek yaşlılardanbirinin erkeklerin karnına oumlzel bir taşsuumlrtmesidir Demek ki başlangıccedilta uumlretimetkinliğinin buumlyuuml marifetiyle guumlvenlik altınaalınmasısoumlzkonusuydu

Ama totemci inanccedillar daha sonrakigelişmelerini koşullandıran bir ccedilelişki iccedilerirlerTotem avcının hem av ganimetidir hem deklanın ortak atasıdır Demek oluyor ki birtoteminavlanmasıbirakrabanınavlanmasıdırvekutsal sayılan hayvanın oumllduumlruumllmesi avcıyıtehlikeye atacaktır Bu ikilem oumlzellikle ayıyatapınmada goumlruumlnuumlr ayıya tapan Evenkler veoumlteki avcı Sibirya halkları guumlnah ccedilıkartıpoumllduumlruumllenhayvandanbağışdilerler

Klanlar duumlzeninde tapınmanın bir başkatemel oumlgesi ldquobilici kadınrdquo buumlyuumlcuumlluumlk sanatındauzman kadın duumlşuumlncesidir Bu erkeklerin birbaşka klana hatta klanlara mensup olmalarınakarşın kadınların topluluğun birliğinin simgesioldukları anaerkil klanın koumlkenine bağlıdırAvrupa ve Guumlney Sibiryarsquoda bulunan birccedilokkadın heykelciğinin kanıtladığı gibi kadınınbuumlyuumlsel guumlccedillerine inanccedilGeccedilPaleolitik doumlnemekadargiderHepsikadınlaraoumlzguumlbuumlyuumlguumlcuumlnuumlsimgeleyen bu heykelcikler klanın kurucusudişi atadan kaynaklanan tapınmaya tanıklıketmektedirler

Aynı suumlre iccedilinde doğayı canlandıranldquoruhlarardquo ya da ldquocinlererdquo tapınma inancı daoluştu Buna animizm (canlıcılık) adı verilirİlkellerininancınagoumlreruhhernesnedebulunandiribirhayvandı

Geccedil Paleolitik doumlnem insanlarının oumlluumlmhakkında ccedilok belirsiz duumlşuumlnceleri vardıBaşlangıccedilta gerccedilek duumlnyayı ldquooumltekirdquo duumlnyadanayırtetmiyorlardı Oumlluumllerden korkma duygusuyavaş yavaş oumlluumlleri yumuşatmak canlılarıonlarakarşıkorumakamacıylayapılanayinlerinizindengeldi

Avcılık ve devşirmeciliğin egemen olduğudoumlnemde başlıca din olan totemcilik tarım vehayvancılıkgeliştiğisıradayerinidahakarmaşıkduumlşuumlncelere bırakarak ikinci plana duumlştuumlDoğurganguumlccedilolantoprakanaerkikoşullarındadişi ataya dinsel saygı goumlstermeyle karışan birtapınma nesnesi oldu amacı toprağınverimliliğine katkıda bulunmak doumlllenmesininbuumlyuumlsel kılgısıyla (pratiğiyle) gerccedilekleşen(somutlaşan) beslenme kaynağı toprağatapmarsquonınkaynağıbudur

Ekonomi ve duumlşuumlncenin evrimi insanı ozamana kadar bir buumltuumln olarak kabul ettiğidoğanınguumlccedilleriniayırtetmeyeyoumlnelttiKozmikguumlccedillere ve hasadı sağlayan guumlneş yağmur vbdoğasalolgularabuumlyuumlkbiroumlnemveriliyorhattatoplumun varlığı bile bunlara bağlanıyorduBununla birlikte doğaya tapma ccediloğu zamantotemciliğin kalıntılarıyla karışıyordu guumlneş-hayvan ya da guumlneş-kuş gibi karma imgeler bunedenleoluşmuştur

Oumlte yandan klanlar duumlzeninin guumlccedillenmesioumlluumllere tapmarsquoyı değişikliğe uğrattıOumlluumller artıkbir an oumlnce kurtulunması gereken duumlşman birguumlccedil olarak kabul edilmez oldular Koruyucuatalar olarak sayılmaya başlandılar Bu olgudoğa uumlzerinde belli bir egemenlik kazananinsanın hayvan ataya (toteme) tapmaktan insanataya tapmaya geccedilmesinden ileri gelmiştirİnsanın kardeşlerine (kuşlar hayvanlar) karşızaferinin efsaneleri ve insanbiccedilimcilik(anthropomorphisme)budoumlnemdebaşlar

Toprağadoğaguumlccedillerineveatalaratapınmadabellibaşlı rol kurban ve yakarırsquoya geccediltiYakarı

bir isteğin doğrudan ifadesiydi Hayvanlarınruhundan ccedilocuklar ve iyi bir hasat istenir İlkkurban teveccuumlhuumlnuuml kazanmak iccedilin ruhubeslemeyi amaccedillamaktadır ChippewayKızılderililerinin safyuumlrek efsanelerine goumlreguumlneş acıktığı zaman guumlzel bir oğlana taş atarbu da guumlzel oğlanı hasta yaparmış bir kurbanalmadanonuiyileştirmezmiş

Demek ki başlangıccedilta ayinler uumlretimsuumlrecine bağlıydılar ve amaccedilları doğayı buumlyuumlmarifetiyleetkilemektiAynızamandaguumlndelikyaşamlarında insanlara egemen olan guumlccedillerinuydurmayansımalarıydılar

İnsan sonuccedil olarak av toplama ve balıkavındaki başarıyı guumlvenlik altına almak iccedilindoğayı buumlyuuml yoluyla etkileyebileceğineinanarak doğaya olan bağımlılıklarınıguumlccedillendirmekten başka bir şey yapmıyorduBuumlyuuml dikkatlerini gerccedilek gereksinimlerindenbaşkayereccedileviriyoryaratıcıerkinituumlketiyorduİlkel din insanın doğa karşısındakiguumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml kendisinin bizzat yansımasıolduğuguumlccedilsuumlzluumlğuumlonaylıyordu

5İki-başlıaile(LaFamilleapparie)Birerkeklebir kadını az ya da ccedilok uzun bir zaman iccedilinbirbirinebağlayanevlenmebiccedilimi(ccedilev)

DOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

İLKELTOPLULUKDUumlZENİNİNDAĞILMASI

SINIFLARINVEDEVLETİNOLUŞUMU

1 Gelişmiş tarım ve hayvancılıkMadenciliğin başlangıcı Klanlar duumlzeninindağılması ve sınıflara boumlluumlnmuumlş toplumunoluşumunun ilk nedeni uumlretim guumlccedillerinin veoumlzellikle ekonomik etkinliğin iki temel koludurumuna gelen tarım ve hayvancılığıngelişimidir

Bazı uumllkelerde gelişmiş tarım ve

hayvancılığın doğuşu Geccedil Neolitik doumlnemekadar uzanır ama yayılmaları Bakır Ccedilağırsquoyla(Eneolithique ldquoEneolitikrdquo ya da ChalcolithiqueldquoKalkolitikrdquo)6başlarBakırınişlenmesineYakınDoğursquoda MOuml IV bine doğru başlandıAvruparsquoda bakırın işlenmesine daha sonra IIIbindebaşlandı

Başlangıccedilta insanlar bakırı ham olarakkullanıyor ve soğuk işliyorlardı Ergimedurumunda istenen biccedilimi alış oumlzelliğinin keşfialet yapımındabir devrimyarattıEriyikmadenkalıplaradoumlkuumlluumlyorsoğumasındansonraalettaşccedilekiccedillerleişleniyordu

Bununla birlikte daha dayanıklı olmadığıiccedilin taşı tahtından indiremezdi bakır Tarımişlerinde ağaccedil kesiminde hatta bakır işlenirkenNeolitik doumlnemin taş kemik ve ağaccedil aletlerikullanılıyordu

Engels bu evrede toplumungelişmesinin ikitemel yolu olduğuna işaret eder Birinci yolaoumlrnekolarakBatıyarımkuumlrenintribuumlleriniverirYeni Meksika Kızılderilileri ve bazı başkaAmerika tribuumlleri İspanyol fethi sırasında

toprağın kazmayla işlenmesi youmlntemine dayalıgelişmiş tekniklere sahiptiler kadınlar sulananmısır yetiştiriyorlardı Kerpiccedil ya da taştan beşyuumlze kadar odası olan geniş evler yapıyorlardıel işccedililiği evresinde kalmış olmasına karşınccediloumlmlekccedililik oumlnemli oranda ilerlemişti bakırişlemeyibiliyorlardı

İkinciyoluekonomilerigelişmişhayvancılığadayanan Eski Duumlnyarsquonın tribuumlleri izledilerbunlarda tarım yardımcı bir rol oynuyoryetiştirdikleri darı temel hayvan yemi olarakkullanılıyordu

Engelsrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra toplananarkeolojik veriler bu durumu kanıtlayıpbelirginleştirdiler oumlzellikle Eski DuumlnyarsquodaYeni-Meksikarsquonınkine benzeyen ve birccedilokboumllgeye (NilFırat İndusveHoang-hovadileriKuumlccediluumlk Asya Balkan yarımadası Orta Asya-Anaou uygarlığı Ukrayna) yayılmış olan birtoprakkuumlltuumlruumlnuumlnkalıntılarıbulundu

MOuml III binlerde Nil vadisinde bakırdanbıccedilak toka ve olta iğnesi yapmasını bilen amaoumlzelliklesert taştanbıccedilaklarvebaltalarağaccediltan

bumeranglar ve fildişi eşyalar kullanan yerleşikccediliftccedililer yaşıyordu Nilrsquoin suyunu kanallarlatarlalarına goumltuumlrmeyi oumlğrenmişlerdi ve toprağınverimliliğiveuyguniklimlebirleşenbusulamabol hasat ve uumlretim guumlccedillerinin hızlı gelişiminisağlıyorduMısırlılarınilksuccedilalışmalarıoldukccedilabasitti Suların tarlalara gelişini kolaylaştırmakiccedilinNilrsquoinkıyılarınakanallaraccedilıyorlarvesuyundebisiniduumlzenlemekiccedilinbendlerkuruyorlardı

Ama doğal koşulların Enolitik Ccedilağccediliftccedililerinesulutarımyapmakolanağıtanımadığıyerlerde uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi hiccedilkuşkusuz daha ağırdı Ccedilağımızdan uumlccedil bin yıloumlnceUkraynaRomanyaveBulgaristanrsquodaRusarkeolog V Khvoikorsquonun keşfedip başta TPassek olmak uumlzere Sovyet bilginlerininderinlemesine incelediğiTripolieacuteadıverilenbirccediliftccedililer uygarlığı vardı Tripolieacutenrsquolerin başlıcauğraşı kazmayla toprak işlemekti ama ccedileşitlisoydanhayvanlardayetiştiriyorlardıKazmaveorakları genellikle taş ve boynuzdan yapılmıştıbakırdanbaltayapıyorlardıKerpiccediltenyaptıklarıgeniş ve dikdoumlrtgen evler birccedilok konuttan

oluşuyordu bu konutlardan her birinde hiccedilkuşkusuz ev işlerini ortaklaşa yapan bir buumlyuumlkanaerkilaileoturuyorduKoumlybirmerkezalanınccedilevresineyapılmışbirccedilokevikapsıyordu

Doumlşeme eşyasının temel maddesi kildiKilden masalar peykeler fırınlar yapıyorlardıTripolieacutersquonin duumlz dipli (sivri dipli kaplar neocakta ne de masada durabilir) toprak kaplarıccedilokdeğişikveilginccediltiKabamutfakgereccedillerinindışındaboyalısarmalbezeklibazendehayvanfiguumlrlericcedilizilmişccediloksayıdakaplarbulundu

Bu uygarlığın en belirgin oumlzellikli nesneleriarasında kadın ataları temsil eden ve temeldekadınlartarafındanyapılanilkeltarımınkoşullarıiccedilinde ccedilok doğal olan anaerkini kanıtlayan kilheykelciklervardı

Ccediloban tribuumllerrsquoin oluşumu daha yeni birdoumlnemedayanırBronzCcedilağı

Bakırınkalaylayadadahabaşkamadenlerlealaşımı olan bronz ccedilağımızdan uumlccedil bin yıl oumlncebulunduBronzdanyapılan aletler bakır aletleregoumlre daha sağlam ve daha kesiciydi amagelişmeleriağırolduBaşlangıccediltabumadenden

silah ve ziynet eşyası yapımındayararlanılıyorduBakırkalayvekurşundoğadaoldukccedila enderdir ve ccedilıkartılmaları zordurAncak maden sanayiinin II binin ortalarındagelişmesiuzunluklarıyuumlzmetreyibulanmadenocaklarının kazılmasına olanak sağladı Budoumlnemde bronzdan kazma ve oraklarınkullanılmasına karşın bu alaşım da tıpkı bakırgibitaşıtahtındanindiremedi

Madenden yapılmış aletlerin kullanımıağacınişlenmesinekatkıdabulunduBronzCcedilağıduumllgerlerikalaslarıccediliviyleccedilakaraksağlamevleryapabiliyorlardıAmadahadaoumlnemlibirbulguarabanınbulunmasıdırarabailkkezccedilağımızdan3000 yıl oumlnce Yakın Doğursquoda kullanılmayabaşlandı III binin ikinci yarısından itibarenDoğu Avrupa steplerinde biliniyordu Dnyeprnehrinin sağ kıyısında bulunan bir kurganda odoumlnemdenkalmaikitekerlekliağaccediltanyapılmışbir araba bulundu Disk biccedilimli kocamanyekpare tekerleklerindeyuvarlakdingildeliklerivardıBu ağır araca oumlkuumlzler koşuluyorduHızlıatların ccedilektiği hafif arabaların yapımına olanak

sağlayan parmaklıklı tekerlekler ancak II bininbaşlarınadoğrubulundu

Hayvanların yaprak ve meşe palamuduylabeslenerek yılın buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuumlormanlarda geccedilirdiği eski hayvancılıkbiccedilimlerinde suumlruumlnuumln hızlı gelişimine olanakyoktur Ekonominin bu dalının evrimindebuumlyuumlk suumlruumlleri kışın yumuşak iklimli vadilerdeyazındadağlardaotlatangoumlccedilebehalklarınyapısıetkinolduAtınbinekhayvanıolarakkullanımıve arabanın bulunması goumlccedilebe yaşama başkabir deyişle buumlyuumlk hayvancılığa geccedilişin doğalkoşullarını oluşturdu At ve oumlteki hayvanlarıyetiştiren ve devingenlikleriyle diğerlerindenayrılan Hiksoslar Kassitler Aryenler gibiulusların oluşumu tam olarak Bronz Ccedilağırsquonarastlar

SSCB topraklarında Bronz Ccedilağırsquonın belirtisihayvancılığın gelişmesi oldu II binde DoğuAvruparsquonın ormanlı boumllgesinde Fatianovouygarlığının sığır domuz ve at yetiştiren ccedilobantribuumlleri yaşıyordu Karadenizrsquoin kuzeykıyılarında bile hayvancılık ekonomik temel

olmuştu Tripolieacutenrsquolerin soyundan gelenleryerleşik yaşamlarını suumlrduumlrmelerine karşınhayvancılığıtarımayeğliyorlardı

Ccedilok aileli buumlyuumlk kuluumlbelerde oturan vehayvancılıkveccediliftccedililikyapaninsanlarınyaşadığıGuumlney Sibiryarsquoda hayvancılığın yazgısı dahabaşka oldu II binin sonlarında hayvancılıkburadabaşlıcauğraşdurumunageldiStephalkısuumlruumllerinin peşinde arabalarıyla yerdeğiştiriyordu Boumlylece başlangıccedilta yerleşikolanvetarımtarafındandesteklenenhayvancılıkbuumlyuumlkboyutlugoumlccedilebehayvancılığadoumlnuumlştuuml

İnsan demiri bronzdan daha sonra tanıdıMeteor taşlarından elde edilen demir hiccedilkuşkusuz III ve II binlerden itibaren şuradaburadakullanılıyorduamagerccedilekdemirişleyimiancak II binin sonunda başladıTaş ve bronzuikinci plana atan bu madenin yayılması ccedilokccedilabuk oldu Oumlteki hammaddeler karşısındakizaferini onun iki oumlzelliği hazırladı İlkindemirden daha sağlam ve daha kesici aletleryapılabiliyordu sonra yaygındı (herhaldebataklıklara oumlzguuml bir maden filizi olarak) ve

ccedilıkartılmasıbuumlyuumlkccedilabalargerektirmiyorduDemir işleyiminin gelişmesi insanlara ccedilok

sayıda sağlam alet sağladı Silahların dışındademirden baltalar kazmalar oraklar kuumlrekleryapıldı Demir aletlerin kullanımı taşınişlenmesini kolaylaştırdı ve yapı tekniğinigeliştirdiDemirdenkazmavekuumlreksuumlrmekveotlak haline getirmek iccedilin geniş ormanlıkarazinin accedilılması ve koumlklerin temizlenmesiişlerindeccedilokyararlıoluyordu

Demir Ccedilağırsquonda toprağın sabanla suumlruumllmesibuumlyuumlk oumllccediluumlde yayıldı Hiccedil kuşkusuz IV bindeYakın Doğursquoda ortaya ccedilıkan karasabanağaccediltandı en azından iki boumlluumlmden oluşan bualetinyapımıancakmadendenyapılmışaletlerinkullanımına bağlı olarak duumllgerliğingelişmesinden sonra gerccedilekleşebildi Ucudemirli saban ancak Demir Ccedilağırsquonın başlarındaortaya ccedilıktı ve tarla accedilmak iccedilin koumlklerintemizlenmesi zorunluluğu buumltuumln ılıman iklimboumllgelerinde sabanın kullanımını yaygınlaştırdıİlkyuumlkhayvanlarıineklerveeşeklerdi

2 Ataerkil koumllelik Sulak topraklardakazmayla yapılan tarla vemeyve tarımı buumlyuumlkhayvancılık ve oumlzellikle toprağın sabanlaişlenmesi emeğin verimliliğini buumlyuumlk oumllccediluumldeartırdı İnsan artık beslenme ve ccedilocuklarınıneğitimi iccedilin gerekli olandan fazlasını uumlretmeyebaşlamıştı Ccediliftccedili ve hayvancılar avcı vebalıkccedilıdan ccedilok daha fazla uumlruumln alıyorlardıuumlruumlnleri kolayca elden kaccedilabilecek olan avdandaha emindiTarımcı boylar ccedilukurlarda ya daağaccedil ambarlarda sakladıkları bol yiyecekuumlretiyorlardı hayvancı boylar suumlruumllerinden suumltve et yuumln ve deri konut yapımı iccedilin keccedileısınmak iccedilin kemik ve kuru guumlbre eldeediyorlardı

İnsan sonunda tuumlkettiğinden ccediloğunu uumlretirdurumageldiBuda soumlmuumlruumlyuuml yani bir insanabirbaşkainsantarafındanuumlretilmişolantuumlketimfazlalarına suumlrekli olarak sahip olma olanağınıdoğurdu O zamana kadar tutsaklar tanrılarakurban edilmek ya da yenilmek iccedilinoumllduumlruumlluumlrkenyadaklanveyatribuumlyeuumlyeolarakalınırkenemeğinverimliliğininartmasıbunların

emeklerinden yararlanılmasına koumlle olarakccedilalıştırılmalarınayolaccediltı

Etnografik belgeler bize ilk sınıflarınoluşumu sırasında ortaya ccedilıkan toplumsalilişkileri anımsatması gereken ilkel koumlleliğiaccedilıklıyor İlkel koumllelik Kuzey Amerikarsquonınkuzeybatısında (Vancouver adası GuumlneyAlaska) yaşayan balıkccedilı Kızılderililerde ccedilokccedilabuk gelişti Bu ilkel topluluklar henuumlz taşaletler kullanıyorlar ve bakırdan muumlcevheryapımındayararlanıyorlardı tarımlarıgeriydivebaşlıca uğraşları balıkccedilılıktı ama balığın(sombalığı) aşırı fazlalığı buumlyuumlk oumllccediluumlde artıkdeğer uumlretmelerini sağlıyordu Bunun sonucuolarak balıkccedilılığın yuumlksek verimi KuzeyAmerika Kızılderililerinde koumlleliğin gelişimininekonomiktemelioldu

Etnografların hesaplarına goumlre buradakoumllelerin sayısı ortalama nuumlfusun yedide birinehatta bazen uumlccedilte birine ulaşıyordu Koumlleliğinkaynağı herşeyden oumlnce savaştı Kızılderililergeceleri komşularına saldırıyor kadın veerkekleri koumlle olarak goumltuumlruumlyorlardı Savaşta

tutsak alınanlar koumlle haline geliyorlardıAyrıcasatın alınan koumlleler de vardı Emekleriekonominin ccedileşitli dallarında kullanılıyorduBalıkccedilılık iccedilin bentler yapıyorlar teknelerdekuumlrek ccedilekiyorlar balık temizliyorlar ve evişlerinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml yapıyorlardıEnder olarakda daha soylu işlere katılıyorlardıBalinaavı tekneveokyapımıgibiKoumllebuumltuumlnhaklardan yoksundu ve hayatının hiccedilbir değeriyoktu Başkanların goumlmuumllme toumlrenlerindekurban ediliyorlardı XIX yuumlzyılın başlarındaAlaskarsquoda yaşamış olan Rus denizcisi GDavydovgoumlmuumllme toumlrenlerindeKızılderililerinkoumllelerini dans ettirdiklerini ccedilocuklarmızraklarla uumlzerlerine saldırırken koumlleleri okyağmurunatuttuklarınıanlatırYenievyaparkenve yeni başkanın goumlreve başlamasında da koumlleoumllduumlruumlyorlardıaynızamandayamyamlıkdasoumlzkonusuydu Bu kıyımlar savaş tutsaklarınınemeğinden yararlanmadıkları doumlneminuzantılarıydıGenccedilKızılderililerinakınlarınınbirbaşka oumlzelliği de vardı Koumllelerin barınaklarınıyakıpyıkarakonlarakarşıbiryıldırmapolitikası

uyguluyorlardıKoumllelik insanın insan tarafından

soumlmuumlruumllmesinin ilk biccedilimidir Ortaya ccedilıkışıuumlretim guumlccedillerinin gelişiminden kaynaklanandoğalvemantığauygunbirolgudurAyrıcabudoumlnemde buumlyuumlk bir ilerleme soumlz konusudurKoumllelerin ccedilalıştırılması uumlretimin daha sonrakigelişiminde kaccedilınılmaz fazlalıkların birikimineyardım ediyordu koumllelik işboumlluumlmuumlnuumlkolaylaştırıyordu

En eski koumllelik biccedilimi ataerkil (ya da evcil)adıverilenkoumllelikbiccedilimidirbuevredekoumlleninuumlretimde henuumlz bir yeri yoktu oumlzguumlr adamınyanında bir yardımcı gibi ccedilalışıyordu Bunedenlebirkuluumlbebirdomuzsuumlruumlsuumlyadabirparccedila toprak sahibi olabilirdi toplumsal durumbakımından oumlzguumlr insandan pek farklı değildiOumlzguumlr insanın giydiklerini giyiyor ccedilocuklarıonun ccedilocuklarıyla oynuyordu Koumllelerle oumlzguumlrinsanlar arasında evlenme de şaşırtıcı bir şeydeğildi Bu yalnızca koumlle bir kadının oumlzguumlr birerkekle evlenip ccedilocuk doğurabilmesiyle sınırlıdeğildi fakat erkek koumlle de oumlzguumlr bir kadınla

aynı evde yaşayabilirdi Bununla birlikte koumlleyaşamasınayadaoumlluumlmuumlnekararvermehakkınasahipolanefendisininmalıidi

3 Tecimsel (ticari) uumlretim Tarım vehayvancılığın gelişmesi yalnızca emeğinverimliliğini artırmakla kalmadı ama uumlruumlnlerinduumlzenli değiş tokuşuna da yol accediltı Daha eskidoumlnemlerdetektekdeğiş-tokuşlar(muumlbadeleler)olmuştur hiccedil kuşkusuz ama bu youmlntem az ccedilokancakbudoumlnemdeyaygınlaştı

Ccediloban tribuumllerin barbar yığınlardanayrılmasını sağlayan olguda Engels klanlarduumlzeninin doruk noktasındaki yaş ve cinsiyetegoumlre işboumlluumlmuumlnden farklı olan işin ilk buumlyuumlktoplumsal boumlluumlnmesirsquoni goumlrmektedir ldquoCcedilobantribuumller diyor Engels yalnızca daha fazlauumlretmeklekalmıyorduamaoumltekiyiyecekleridebarbarlardan daha fazla uumlretiyordurdquo7Toplayıcılar ve balıkccedilılar komşu ccedilobantribuumllerle giderek daha sık uumlruumln değiş-tokuşuyapıyorlardıİşinilkbuumlyuumlktoplumsalboumlluumlnmesibudeğiş-tokuşlarıhızlandırdı

Ama değiş-tokuşlar zanaatı tarımdan ayıranişin ikinci buumlyuumlk toplumsal boumlluumlnmesirsquoyle dahada desteklendi Bronzun bulunması demirminerallerinin işlenmesinin keşfi alet yapımınıoumlnemli oumllccediluumlde karmaşıklaştırdı Bakır madeniocaktanccedilıkartılıyorbakırkovalarıyla levhalarınuumlzerine taşınıyor ve taş ccedilekiccedillerle parccedilalanıyordahasonrada toprağakazılmışkildenyapılmışdeliklerdenhavaalanocaklaraodunkoumlmuumlruumlylebirlikte doumlkuumlluumlyordu Madenden demir eldeetmek iccedilin taş ve kilden yapılmış ocaklarkullanılıyordu bu youmlntemle elde edilenmaddenin direnccedil kazanabilmesi iccedilin ayrıcadoumlvuumllmesi gerekiyordu bunu sağlamak iccedilinakkordurumdauumlzerineodunkoumlmuumlruumldoumlkuumllerekccedilekiccedilledoumlvuumlluumlyorduDemircioumlrsccedilekiccedilkıskaccedilmakas toumlrpuuml eğe gibi aletler kullanıyorduMetalurjik suumlrecin karmaşıklığı doumlkuumlmcuumllerinvedemircilerinuzmanolmalarınıgerektiriyordu

Madenciliğin gelişmesi buumltuumln zanaattekniklerini daha da karmaşıklaştırdı bu damesleklerin birbirinden ayrılmasıyla sonuccedillandıHindistan İran Mezopotamya ve Mısırrsquoda III

binden itibaren kaplarını elle yapmak yerinebunları ldquoccediloumlmlekccedili ccedilarkırdquo adı verilen bir doumlnerdisk uumlzerinde biccedilimlendiren meslektenccediloumlmlekccedililerortayaccedilıktıBalkanlardaccedilarkancakII binden itibaren kullanılmaya başlandıTuumlrkmenistanrsquoda bulunan ccedilarkta yapılmış eneski kaplar aynı doumlnemden kalmadırCcediloumlmlekccedililertoprakkaplarıpişirmekiccedilinoumlzelbirfırınkullanıyorlardı

Ccediloumlmlekccedilileredoumlkuumlmcuumlleredemircileredahasonraduumllgerlerdokumacılarcevahircilervetaşyontucular vb eklendiler Boumlylece birccedilok işkoluevekonomisindenayrılıpuzmanlarınelinegeccediltizanaattarımdanayrıldı

Dahaoumlncelerideğiş-tokuşlarınccediloğu tek tekinsanlarveonlarınkacircryadazararınadeğilamabaşkanlaryadayaşlılar tarafından temsil edilenklanlar arasında yapılıyordu İlkel değiş-tokuşdeğişik topluluklar arasında yapılıyordu ccediluumlnkuumlhertopluluktaherkesaynışeyiuumlretiyordubudadoğal olarak iccedil değiş-tokuşuolanaksızlaştırıyorduBaşta takılarolmakuumlzerebakır eşya ve kuumllccedile değiş-tokuşu yapılıyordu

Tribuumller arası değiş-tokuş gelişince bunlardanbazıları coğrafi konumları sayesinde bir aracıroluumloynamayabaşladılar

İkinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml değiş-tokuşunniteliğinideğiştirdionutecimsel(ticari)uumlretime yani oumlzellikle değiş-tokuşa youmlnelikuumlruumlnlerin yapımına youmlneltti Meslektenzanaatccedilılar (demirciler ccediloumlmlekccedililerdokumacılar vb) emeklerinin uumlruumlnuumlnuuml başkauumlruumlnlerle değiştirerek var olabilirlerdi ancakDeğiş-tokuş bir duumlzene girdikccedile değer ve fiyatkavramlarının ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlrBaşlangıccedilta değiş-tokuş keyfe bağlıydı Buguumlniki kaba değiştirilen domuz yarın altı kabadeğiştiriliyordu Eşdeğerli değiş-tokuş yavaşyavaşyerleşiyordubununyanı sırameslekleringelişimidegiderekhızlanıyorduİnsanzanaatta(zaman ve şansın buumlyuumlk rol oynadığı avcılıkbalıkccedilılık tarım ve ilkel hayvancılığa goumlrerastlantıya pek bağımlı olmayan zanaatta)harcanan emeğin niceliği ile uumlretilen malınniceliği arasındaki ilişkiyi tanımayı oumlğrenmeyebaşladı Zanaatccedilı uumlruumlnuumln değerini bunu

uumlretmek iccedilin harcanan emeğin niceliği ile oumllccedilenilkinsandır

Tecimsel uumlretim zenginliklerin birikiminekatkıdabulundubudastokedilerekkorunmayaelverişli mallara gereksinime yol accediltı Buğdaymeyveler balık ve oumlteki besin maddelerininsaklanması guumlccediltuumlr oysa hayvan değerlikabuklarvemadenlerbugereksinimikolaylıklayerine getirebilirlerMarxmalların suumlruumlmuumlnuumlndahagelişmesininilkbasamağındabizzatuumlruumlnuumldeğil de onun değiştirilmiş biccedilimini yani onunldquoaltın krizalitrdquoini8 saklama eğilimine nedenolduğunu belirtir İnsanlar doğal biccedilim vedurumlarıyla yedek mal saklayacak yerdebunları ender kabuk ya da değerli madenkarşılığında değiştirmeye ccedilalışmaktadırlarccediluumlnkuuml bu ender kabuk ya da değerli madenlerde gerektiği zaman yiyecek giyecek araccedilgereccedillerle vb değiştirilebilirler Başka birdeyişle artık uumlretim hazine ve parayadoumlnuumlşebilecekniteliktedirToplananzenginliklerataerkilaileninguumlcuumlnuumlngerccedilekkanıtıdır

4 Anaerkirsquonden ataerkirsquone geccediliş Ccedilobanhayvancılığının ve sabanlı tarımın gelişimi vegene ikinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml buumltuumlnaile ilişkileri duumlzenini değiştirdi Engels budeğişimi aile iccedilinde devrim olaraknitelendirmektedir Kadının klanlar duumlzenininen uumlst aşamasında erkekle aynı haklara sahipolmasına ilkel tarımcılarda aileyi youmlnettiği iccedilindahauumlstuumlnbiryeriolmasınakarşınhayvancılıkve tarımın temel ekonomik dallara ayrılmasıccediloban ve ccediliftccedili erkeğe toplumda bir uumlstuumlnluumlksağladıKadınındurumuevişleriylesınırlanacakduruma duumlştuuml ki bu ev işlerinin birccediloğu dameslekten erkek zanaatkacircrların eline geccedilmiştiBoumlylece ancak oumlnemsiz birkaccedil ev işini elindetutan kadın uumlretimden kesinlikle dışlandı Oumlteyandan ev işlerinde giderek daha ccedilok koumllekullanılması da kadının konumunu koumlleninkineyakınbiryereindirgedildquoEvdebilederEngelsyoumlnetimi eline erkek aldı kadın yerini yitiripkoumlleleşti ve erkeğin zevkinin koumllesi ve basit biruumlremearacıdurumunageldirdquo9

Bazıdurumlardaneccedilobannedeccediliftccediliolan

amaşuyadabunedendendolayıerkeğinişininndashavcı ya da balıkccedilındash kadının elinde kalan evişlerine oranla belirgin bir oumlnem kazandığıhalklarda da babaerki kurulmak olanağı bulduBuna karşın klanlar duumlzeninin ilkel tarımınkoşulları iccedilinde bozulmaya başladığı yerlerde(oumlrneğin Afrika tribuumlsuuml Achantirsquolerde) kadınerkekle aynı konuma hatta ayrıcalıklı birduruma sahip olabiliyordu Ancak bazıhayvancı halklarda kadın onurlu yerinikoruyordu Oumlrneğin at yetiştiricisi Sarmatrsquolarınkadınlarısilahtaşıyordu

Anaerkinden ataerkine geccediliş değişikbiccedilimlerde yavaş yavaş tamamlandıBaşlangıccedilta anaerkil soy suumlruumlyor ve ataerkilsoyla birlikte bulunuyordu Babanın klanınınuumlyeleri annenin klanının uumlyeleri akrabalıkhaklarını yitirmeksizin akraba olarak kabulediliyorlardı Bundan ldquoavunculatrdquo yani anaerkiaccedilısındanenyakınerkekakrabaolandayınınenoumlnemli roluuml oynadığı bir ilişkiler dizgesi ccedilıktıArtık ccedilocukları eğitmek ve korumak goumlrevi neanne nedebabanındı bugoumlrev annenin erkek

kardeşi ldquodayırdquonındı Babadan daha etkiliydiAile konutunun yeri de yavaş yavaş değiştiAnaerkirsquonde koca karısının klanınayerleşiyordu ataerkirsquone geccedilişte kadın kocanınklanınayerleşti

Ataerkil ilişkilerin oluşumu aile konutununyerini değiştirmekle akrabalık kavramınıdeğiştirmekle yetinmedi yeni bir aile tuumlruumlnuumlnortaya ccedilıkmasına neden oldu Ataerkil aileBuumlyuumlk ataerkil aile karılarıyla birlikte aynıavluda oturan yiyecek ve giyeceklerini aynıambardan sağlayan ve buumltuumln ortak mala sahipolan aynı babanın soyundan gelen birccedilokerkeklerkuşağındanoluşuyorduBuumlyuumlkataerkilaile anaerkil aileden tek eşli (tek karılı tekkocalı)aileyegeccediliştir

Ataerkil ailenin başında aile topluluğununbuumltuumln yaşamını youmlneten yaşlılardan biri evinefendisi bulunur Evin efendisi genellikleseccedililebilir yetkileri yetişkin kadın veerkeklerdenoluşanailemeclisiylesınırlıdırevinefendisi bu meclise karşı sorumludur Mallarındevri aile uumlyelerine karşı uygulanacak disiplin

oumlnlemleri genccedil kızların evlenmesi vb başlıcagoumlrevlerbumeclisinyetkialanınagirer

Ataerkil ailede uumlstuumlnluumlk erkeğindir Kadınınastroluumlnişanlınınccediloğuzamanbabasındansatınalınmasına gelip dayanan evlilik kurumundakendini goumlsterir Kurulan tek eşlilik yalnızcakadın iccedilin soumlz konusudur Koca tutsaklararasından kendine nikacirchsız karı alma hakkınasahip olduğu halde karının sadakatsizliği artıksert bir şekilde cezalandırılmaktadır Kocakarısını dilediği zaman hiccedilbir şeye bağlıolmaksızın babasının evine yollayabilir amakadın pek ender durumlarda boşanma hakkınasahip olabilir Uumlstelik kocanın oumllmesidurumundakarısıyadanikacirchsızeşikimizamankurban edilip at silahlar vemerhumun sevdiğieşyalarlabirliktegoumlmuumllebilir

Kadının yerini yitirişi kimi burjuvatarihccedililerinin ileri suumlrduumlğuumlgibi erkeğin ldquodoğalrdquouumlstuumlnluumlğuumlnden ileri gelmedi bu durumekonomik devrimin bir sonucudur Bu nedenleEngels şoumlyle yazar ldquoKadının oumlzguumlrluumlğuumlnuumlngerccedilekleşebilir olması iccedilin kadının geniş bir

toplumsal oumllccedilekte uumlretime katılabilmesi ve evişlerinepekazvakitayırmasıgerekirrdquo10

Oumlte yandan ataerkil aile anaerkil aileninkalıntılarını korumaktaydı oumlrneğin oumltekikadınlarınvegenccedilkızlarınccedilalışmalarınıyoumlnetenenyaşlıkadınınbuumlyuumlkbiryetkisivardı

Ataerkil aile aynı zamanda koumlleleri dekapsamaktaydı

Oluşumu ne kadar ağır olursa olsun ataerkilaile duumlzeni klanlar duumlzenini koumlkuumlnden yıktıBaşlangıccedilta topluluk ve birliğin oumlgelerinikoruyanbirataerkilklanvardıToprağınklansalmuumllkiyetini baba tarafından doğrudan mirasccedilıyoksa klan iccedilinde ortakmuumllkiyeti ataerkil klankoruyorduMallar en başta toprak klan iccedilindekalmak zorundaydı Bu mal ortaklığı bir tuumlrtinselortaklığayolaccediltıBirucuoumlccedilalmayakadaruzanan karşılıklı yardımlaşma goumlrevi ortakşenlikler ortak mezarlık Ama ataerkil klananaerkil topluluktan koumlkluuml bir şekilde ayrılırccediluumlnkuuml daha o zamanlar oumlzel muumllkiyetintohumlarınıiccedilindebarındırmaktaydı

5 Oumlzel muumllkiyetin doğuşu İşinverimliliğinin artması uumlretimin bireyselleşmesinikolaylaştırdı Zanaatlar bir yana gelişmiş tarımve hayvancılık ancak ccedilok ender durumlardaoumlrneğin sulama kanallarının yapımı ya daonarılması soumlz konusu ise basit ortaklaşaccedilalışmayı gerektirir Kişiselleşmiş uumlretim ailemuumllkiyetinidoğuranvezenginliklerinbireylerinelindetoplanmasınısağlayanekonomikilkedir

Bu suumlrecin ilk evresi Kuzey Amerikarsquonınkuzeybatısında yaşayan Kızılderililerdegoumlzlemlendi Klan akarsulara av ve devşirmealanlarına sahip olma durumunu suumlrduumlruumlyordubununla birlikte aletler silahlar koumllelerırmakların uumlzerine kurulan balık bendleriteknelervekuumlrklerailelereaitti

Bireyselekonomiccedilobanvetarımcıtribuumllerdedaha da geliştiHayvancılığın verimi her aileyedoğaya karşı savaşım olanağı sağladı Tarlaaccedilmakta kullanılan demir balta ve bir ccediliftoumlkuumlzuumln ccedilektiği saban aileye eskiden ancak elikazmalı buumlyuumlk bir topluluğun ekebileceğibuumlyuumlkluumlktebirtoprağıişlemekolanağısağladı

Bireyselleşmiş uumlretim uumlretim fazlasınınailelerin elinde toplanması sonucunu doğurdubu ailelerden bir boumlluumlmuuml buumlyuumlk bir zenginliğeeriştiMOuml IV binin başlarında Nil vadisindeoumlluumllerini artık dayanaksız kerpiccedilten yapılmışmezarlardaki basit ccedilukurlara goumlmmeyip onlarcaodalı goumlsterişlimezarlar yaptıran zengin ailelertuumlredi Sovyetler Birliğirsquonde zengin ailelerinbulunduğuna tanıklık eden en eski yapı MOumlIII bin yılın sonlarından kalma Maikopkurganıdır Kazılar on bir metre kalınlığındakitoprak katmanının altından giysileri arslan veboğa işlenmiş altın levhalarla suumlsluuml bir erkeğinkalıntılarını ortaya ccedilıkardı başında iki altın taccedilvardıbuluntular arasındabaşlangıccediltauumlzerindebirsayvanıtutanboğaheykelcikleriylesuumlsluumlaltıguumlmuumlş direk de bulunuyordu Goumlmuumltte altınguumlmuumlş ve taş kaplar bakır eşyalar (bir hanccedilerbaltalarvb)veayrıcahiccedilkuşkusuzoumlluumlyeoumltekiduumlnyada eşlik etmeleri iccedilin cenaze toumlrenisırasında kurban edilmiş olan iki kadınınkalıntılarıvardı

ButuumlrkalıntılarınbuumlyuumlkbirccediloğunluğuMOuml

II binlerden Bronz Ccedilağı ve hayvancılığıngelişme doumlneminden kalmadır B KouftineTrialetirsquode (Guumlrcistan) MOuml II bin yıllarınınbaşlarından kalma ccediloban mezarlarında yaptığıkazıda iccediline oumlluumlnuumln yatırıldığı oumlzel bir arababuldu Bu mezarlarda hayvan kemiklerininccedilanak ccediloumlmleğin yanı sıra uumlzerlerine hayvan vebitkisiluetleri işlenmişaltınveguumlmuumlşkaplardavardıBronzCcedilağırsquondan kalma zenginmezarlarKaradenizrsquoe yakın steplerde ve Volgahavzasındabulundu

Başlangıccediltabirikenzenginlikleraileninoumlzelmuumllkiyetinde değildi Konukseverlik veyardımlaşmayasaları yeni zenginlerimallarınınbir boumlluumlmuumlnuuml tribuumlnuumln oumlteki uumlyelerinebırakmaya zorluyordu Başkanlar ve yaşlılarzaman zaman şoumllen yapmak ve dağıtmakamacıylahayvankesmekzorundaydılarbirparababası oumllduumlğuuml zaman mallarının bir boumlluumlmuumlcenaze yemeğine harcanır bir boumlluumlmuuml cesetlebirlikte goumlmuumlluumlr bir boumlluumlmuuml de klan iccedilindepaylaştırılırdı Klanlar duumlzeni geleneklerine tersduumlşenkişiselzenginlikbaşlangıccediltapaylaşılırdı

Bununlabirliktezenginliklerinaileninelindetoplanması klanlar duumlzeninin doruk noktasındaoluşan kişisel muumllkiyetin tersine başkasınınemeğinisoumlmuumlrmeyehizmetedenoumlzelmuumllkiyetrsquoidoğurdu Ailenin oumlzel muumllkiyeti hayvanlarıkonutuhazinelerikapsıyorduamatoprakuzunsuumlre ortak muumllk olarak kaldı Genel olarak birbaşkasına devredilebilir oluşu oumlzel muumllkiyetinbelirleyici oumlzelliğidir Ataerkil aileye ait olankoumlleler hayvanlar kayıklar satılmaya ya dadeğiş-tokuşaelverişlimallaradoumlnuumlşebilir

6 Klanlar duumlzeninin ccediloumlkuumlşuuml Uumlretimingelişmesi tribuumlnuumln iccedilinde başlangıccedilta bir grupoumlzelliği goumlsteren eşitsizliğe yol accediltı Tribuumldeccedileşitli haklarla donanmış gruplar ya da kastlaroluştu Bu durum işboumlluumlmuumlnuumln bir sonucudurMarxveEngelsrsquoinbelirttiklerigibiişboumlluumlmuumlnuumlnilkelbiccedilimikastlarduumlzeninidoğururGerccedilektende ikinci buumlyuumlk toplumsal işboumlluumlmuuml baştademirciler olmak uumlzere zanaatccedilıları kimi yerdehor goumlruumllen kimi yerde onurlandırılan ayrı birkasta doumlnuumlştuumlrduuml Savaşccedilılar da bir kast

oluşturabilirlerdi Boumlylece yavaş yavaşhiyerarşikbirsistemkuruldu

İstersuumlruumlisterparaşeklindeolsunservetlerinoluşumundan sonraoumlzellikleyoğunlaşanuumlretimfazlasının birikimi klanlar arasında ve aynıklanın ataerkil aileleri arasında servetfarklılaşmasınayolaccediltıBazıbuumlyuumlkailelereniyitoprak parccedilalarına birccedilok suumlruumlye ccedilok sayıdakoumlleye sahiptiler Oumltekiler yoksullaştıhayvanlarınıeldenccedilıkarmakzorundakaldıkoumltuumlhasatlıyıllardadayoklukccedilekmeyebaşladıOumlzelmuumllkiyetin gelişmesi aynı ailenin iccedilinde deklanınccediloumlkuumlşuumlnuumlkolaylaştıranzıtlıklarayolaccediltıBir yandan aile başkanı ataerkil topluluğunbuumltuumlnmuumllkuumlnesahipolmayamallarıyoumlnetmeyeve uumlyelerinin yazgılarını youmlnlendirmeyeccedilalışıyordu bu eğilim evin efendisinin mutlakotoritesini sağlayarak buumltuumln buumlyuumlk aileyisonunda koumlle duumlzeyine indirgedi Oumlte yandansabanlı tarımın gelişimi sonunda gittikccedilekişiselleşen uumlretim tek tek bireylere kenditarlalarında ccedilalışmak olanağı sağladı ve buumlyuumlkaileyi iccedilerden yıktı Buumlyuumlk aile kendi iccedilinde

kendi oumlzel muumllkiyetleri kendi konutları kendiyiyecekleriolankuumlccediluumlkaileleryarattı

Buumlyuumlk ailenin parccedilalanması zorunlu olarakdaha oumlnceden gerccedilekleşmişti Aşırı buumlyuumlmuumlşataerkil topluluktan buumlyuumlyen ve kendisi deboumlluumlnen bir şube topluluk (topluluk şubesi)ayrılmıştırOumlzelekonomiortayaccedilıktıkccedilabuumlyuumlkaileninboumlluumlnuumlpparccedilalanmasıdahadaccediloğaldıvekendi muumllklerinin sahibi kuumlccediluumlk ailelerinsistematikayrılışınadayandı

Oumlzel muumllkiyetin evrimi mal dağıtmageleneğini giderekortadankaldırdı veoğullarınmiras hakkını guumlccedillendirdi Bundan kuumlccediluumlk aileyadabireyselaileninerkeğinuumlstuumlnluumlğuumlilkesinedayandığı ve baba koumlkeni kesinlikle belliccedilocukların doğmasını amaccedilladığı sonucuccedilıkmaktadır

Birccediloğu yaşamak iccedilin başka yerlere gidenkuumlccediluumlk ailelere boumlluumlnerek topluluğun dağılmasıekonomik bakımdan daha zayıf daha yoksultopluluklarda oumlzellikle yoğundu Buna karşılıkzengin topluluklar klan geleneğini suumlrduumlrmeyeccedilaba goumlsterdiler bunun birccedilok nedeni vardı ve

bu nedenlerden birincisi sahibi olduklarıkoumllelerin iccedilinde bulundukları boyun eğmedurumunda kalmalarını sağlamaktı Bununsonucu olarak klanın uumlyeleri arasındakikarşılıklı dayanışma topluluğun ccediloumlkuumlşuumldoumlneminde bir başka anlam kazandı Eskidentopluluğun en şanslı uumlyeleri iş uumlruumlnlerinibaşkalarıyla paylaşmak zorundaydılar amazenginlikoumlnemkazandıkccedilauumlruumlndağıtankişilerbunların karşılığı olan armağanlar beklemeyebaşladılar Buumlyuumlk zengin ailelerin başkanlarıldquopotlaccedilrdquoadıverilentoumlrenlerduumlzenleyipklanyadatribuumlnuumlninsanlarınaaraccedilgereccedilhayvanderivb dağıtıyorlardı Bu ldquoarmağanrdquoı alanlar bellibir suumlre sonra bunları bir ldquoekrdquole birlikte gerivermek zorundaydılar Başka durumlardainsanlar evin başkan ya da efendisinden borccedilalıyorlar ama borccedillarını oumldeyemezlersealacaklının buyruğu altına giriyorlardı Nihayettoprak balık ve otlak bakımından en kısmetlikişi olan klanın başkanı ve zenginlerikendilerinebedavaişgoumlrenlerinyardımlarınadaguumlvenebilirlerdiBoumlyleceklanlarrejiminccediloumlkuumlşuuml

ve zenginliğin gelişimi sırasında bozulandayanışma ilkeleri zenginlerin yoksullarısoumlmuumlrmesiolanağınadoumlnuumlştuumlParababalarınınbir suumlre oumlnce temelinden sarstıkları ilişkilerikorumak istemelerinin nedeni budur kendiccedilıkarlarıdır

Yoksul ev toplulukları başka klanlara gidenkuumlccediluumlk ailelere boumlluumlnuumlrken klanın geleneklerinikoruyan ve hatta yapay olarak suumlrduumlrenlerzengin ataerkil aileler olduğu iccedilin zenginlerdoğuştan soylu kimliğine buumlruumlnerek toplumdansoyutlandılar Koumlklerini anımsayan ve bundangurur duyanlar onlardır durmadan yuumlce vesoyluatalarındansoumlzederlerBoumlylece servetlerikalıtsalldquosoylulukrdquoaeklenmişolduBudoumlnemdesoylulukhepservetlebiraradaidi

Yoksullar klandan ccedilıkınca o zamana kadarkendilerini koruyan biricik guumlccedil olan oumlrguumltuumlndesteğiniyitirmişoldularBununsonucuolarakzenginlere soylulara giderek daha bağımlıduruma duumlştuumller Ekonomik yetersizlikleri vezenginlerin uyguladıkları şiddet onlarıbaşkanlarınveyaşlılarınldquohimayesirdquoaltınasoktu

bu da kendilerini sonuccedil olarak yarı-koumllersquoyedoumlnuumlştuumlrduuml Zenginler ve yoksullar arasındakiccedilelişkiartıkkoumllelerveoumlzguumlrinsanlararasındadabelirmeye başlıyordu Klan ve tribuuml iccedilindekiservetfarklılıklarısoumlmuumlruumlvekarşıtlığıyaratarakbaşlangıccediltakiccedilıkarortaklığınınyerinialdı

Ataerkil klandan ccedilıkan bağımsız aileler ilkinbirbirleriyle ilişkilerini korudular Ama servetfarklılaşmasıvezenginlerleyoksullararasındakikarşıtlık akrabalık bağlarını hiccedile indirgediBazen kuumlccediluumlk ailelerin başka bir klanayerleşmeleri ccediloumlkuumlşuuml tamamladı İlkel ortaklıktoplumunun en oumlnemli niteliklerinden biri olanklan ve toprak birliği ortadan kalktı Yenitopluluklarakrabalığadeğilkomşuluk ilişkisinedayanmaya başladı biz bu topluluklaraldquokomşulukrdquoyadaldquotoprakrdquotopluluklarıdiyoruz

Bu topluluklar aralarında akrabalık ilişkisiolan ya da değişik klanlardan gelen buumlyuumlk vekuumlccediluumlk ailelerden oluşabiliyordu ama her ikidurumda da bunların uumlyeleri birbirlerini akrabaolarak kabul etmiyorlardı Komşuluktopluluklarının ortaya ccedilıkışı ekonomik etkinliği

kolaylaştırdı bunlar klanın ccediloumlkuumlşuuml doumlnemindeinsanlar arasındaki biricik birlik olanağıydılarYapısı klanın bazı oumlzelliklerini koruyorduToplulukoumlrneğinuumlyelerinintopraklarıuumlzerindeenyuumlcehakkıbazenbelirlisuumlrelerdeyenilenendağıtımlar şeklinde ortaya ccedilıkan hakkıkullanıyordu topluluğun kendi goumlrevleri vardıOysa topluluk ikiciliği (duumlalizmi) başka birdeyişle toprağın ortak muumllkiyeti ile her aileninoumlzel muumllkiyeti (ev ve avlusu hayvanlar araccedilgereccediller) arasındaki ccedilelişkiyi iccedileriyorduKomşuluk topluluğunda ldquoParccedilalı tarım vebunların uumlruumlnlerinin oumlzel mal edinilişi bireyeilkeltopluluğunyapısıylauyuşmasıolanaksızbirgelişimsağladırdquo

Doğaltarihselkoşullaragoumlreoumlzelmuumllkiyetinevrim duumlzeyi bakımından birbirlerinden ayrılandeğişikkomşuluktopluluğutipleriortayaccedilıktı

7 Askericirc demokrasi Klanlar duumlzenininccediloumlkuumlşuuml mevcut toplumsal ilişkileri koumlkuumlndendeğiştiriyordu ve bu ccediloumlkuumlş barışccedilı bir biccedilimdegerccedilekleşmiyordu Marksizmin kurucuları

şiddetin eski ve yeni bir topluma gebe hertoplumun ebesi olduğunu belirtirler Doğuştansoyluluğun kendi zenginliklerini korumayıuumlstlenecek ve koumllelerde yoksulların direncinibaskı altında tutacak bir oumlrguumlte gereksinimivardı yeni ve sınıflara ayrılmış bir toplumungelişini kolaylaştıracak bir siyasal uumlstyapıyagereksinimivardı

Başlangıccediltabugoumlrevlerierkekgizlibirlikleriyuumlklendi Zenginliğin kesin bir oumlnemkazandığıbu doumlnemde gizli birliklere giriş artık toumlrenledeğilşoumllenvedağıtımlarlaoluyorduBabasıbirşoumllen iccedilin yeterince domuz boğazlayacakdurumda olmayan kimseye birliğin kapılarınınaccedilılmasıolanaksızdıDemekkibuevredegizlibirlikler yalnızca koumllelere ve kadınlara değilaynı zamanda oumlzguumlr yoksullara da kapalıydıBirlik uumlyesi olmayan herkese kesinliklekapalıydı ve bunun sonucu olarak da gizlilikiccedilinde davranmak zorundaydı Gizli birliklerkendidışındakalanlarıyıldırmakcezalandırmakvehırpalamakiccedilingerekeniyapıyordu

Bubirliklerbaştaataerkivezenginlikolmak

uumlzere toplumsal yaşamın yeni olgularınıhimayeleri altına aldılar Uumlyelerinin muumllklerinidokunulmaz (tabu) ilanetmeyehaklarıvardıvebunlara dokunanları acımasızcacezalandırıyorlardı Bunun tersine birliktenolmayanların muumllkuuml korunmuyor yağmayahedef oluyordu Birlik kadın ve koumlleyi eziyorboumlylece erkeğin ve efendinin saygınlığınıyuumlkseltiyordu geciken borccedilları borccedillularaoumldetiyor oumldemenin yapılmaması durumundaborccedillunun mallarına el koyuyordu KoumlylerarasındakiuyuşmazlıklarıccediloumlzuumlmleyecekyuumlksekmahkemeningoumlrevleriniyapacakdurumageldiBu oturumlar sırasında her tuumlrluuml kan doumlkmeyasaktı Ama succedillu bulunan koumly acımaksızınyakılıp yıkılıyordu Maskeli savaşccedilılarmeşalelerin ışığındakaynanazırıltısıguumlruumlltuumlleriarasında koumlye saldırıyor halkı hırpalıyor vehayvanlarıalıpgoumltuumlruumlyordu

Zenginlerin ve ileri gelenlerin uumlstuumlnluumlğuumlkendini kabul ettirdikccedile eski klanlardemokrasisi yerini yeni bir siyasal uumlstyapıyabıraktı Askericirc Demokrasi Klan gibi o da bir

başkan bir yaşlılar kurulu ve halk meclisitarafındanyoumlnetiliyorduAmabirbaşkaoumlzelliğivardıbukuruluşların

Buumlyuumlk başkan en zengin ataerkil ailelerinbaşkanlarıarasındanseccedililiyordudahasonrabugoumlrev şu ya da bu ileri gelen ailenin sınırlarıiccedilinde kalıtım yoluyla aktarılmaya başlıyorduİktidarı kişisel saygınlıktan ccedilok zenginliğeakrabakoumlleveharaccediloumldeyeninsanlarınsayısınadayanıyorduOtoritesiniacımasızbirbarbarlıkladestekliyordu Oumlrneğin bir Dahome (BatıAfrika) başkanının oumlluumlmuumlnde mezarı kazanlaroumllduumlruumllmuumlş karıları 80 dansoumlz ve 50 savaşccedilıdiri diri goumlmuumllmuumlştuuml daha sonra on altı ayboyuncakendisineuumllkeninişlerinihabervermekiccedilinldquohabercilerrdquogoumlnderilmişti

Başkan ve yaşlılar kurulu buumltuumln kararlarıalıyor ve oumlzellikle savaşccedilılardan kurulu halkmeclisi ise bağırarak silahlarını şakırdatarakonlarıdinlemekleyetiniyordu

Klanın ccediloumlkuumlşuuml doumlnemindeki siyasaluumlstyapıya askericirc demokrasi adı veriliyorsabunun nedeni savaş ve halkın bu amaccedil

doğrultusunda oumlrguumltlenmesinin insan yaşamınınolağan işleri durumuna gelmiş olmasındandırSavaşnitelikdeğiştirdiEskidensınırccediliğnenmesiolayının oumlcuumlnuuml almak ya da av alanınıgenişletmek iccedilin savaşılıyordu oysa şimdisavaşın amacı vurgun ve ccedilapuldu zenginleşmebirmeslekdurumunageliyordu

Bu savaşlarda tribuuml başkanları tarafındanseccedililenbirkomutanınyoumlnettiğitribuumllerittifaklarıkurulduTalanveccedilapulsavaşlarıbukomutanınbirkrallıkiktidarınadoumlnuumlşmeyeyatkıniktidarınıguumlccedillendirdiler

Aynı zamanda komutanın otoritesini oumlnemlioumllccediluumlde guumlccedillendiren bir kurumun ortaya ccedilıktığıgoumlruumllduuml Silacirchlı birlik Ccedilapul savaşı klandanbağımsız olarak her tehlikeyi uumlzerine alaraksavaşanoumlzelortaklıklaraolanaksağladıBaşkanccedilevresine ganimet duumlşkuumlnuuml akrabalıkla değilsadakatle birleşmiş insanlar topladı Bunlarınarasında hem soylu ccedilocukları hem de koumllelervardı Birliğinin desteğiyle askericirc şef sonundamutlakiktidarakavuştu

Boumlylece klan demokrasisinin youmlnetici

kuruluşları halktan kopup onun karşısınageccediltiler Halka karşı egemenlik ve baskıoumlrguumltlerihalinegeldiler

8 Devletin doğuşu Burjuva tarihccedililiğindehiccedilkuşkusuzdevletsorunundandahakarışıkbirsorun yoktur Tarihccedililer felsefeciler vehukukccedilular devleti huzur ve guumlvenliğikorumak amacında olan bir oumlrguumlt olarakgoumlsterirler Boumlylece onu uumllkuumlselleştirirler hangisınıftan olursa olsun buumltuumln insanlarınkoruyucusuyaparlar

Gerccedilektedevletldquohellipbirsınıfınbirbaşkasınıfuumlzerindeki egemenliğini suumlrduumlrmeyi amaccedillayanbir araccedilrdquotır Sınıfların oluştuğu toplumlardaortaya ccedilıkan zorlayıcı bir aygıttır kuruluşuklanlar duumlzeninin kurumlarının ccediloumlzemediğiccedilelişkileri doğrulamaktadır Başka bir deyişlekoumlle ve oumlzguumlr insan sınıfları kurulur kurulmazkoumlleler ile oumlzguumlr insanlar yoksullarla zenginlerarasındaki karşıtlık ortaya ccedilıkar ccedilıkmaz buccedilelişkileri ortadan kaldıracak yerde birininyararı adına oumltekilerin ccedilıkarına zarar vermeyi

koumlleci soylu sınıfın ccedilıkarına koumlleleri veyoksullarıezmesigerekenkurumlaragereksinimduyuldu

Devlet klanlarduumlzenininyıkıntılarıuumlzerindekuruldu ama devletin kurumlarını doğuranyıkılan duumlzenin kurumlarıydı Bunlarıbirbirinden ayıran iki oumlzellik vardır Birincisitoplumdan kopan ve ona karşı olan devletiktidarı (bu iktidarın temeldirekleri silahlıbirlikile başkanları ve yaşlıları kapsayan yargıoumlrguumltuuml)ikincisiinsanlarınakrabalığagoumlredeğildetoprakilkesinegoumlreoluşanbirliği

Devlet iki oumlnemli goumlrevi yerine getirdi(Başta) halk yığınlarının direncini kırmak vesınırları genişletmek ya da sınırları komşularakarşıkorumak

Sınıflar arasındaki eşitsizlik ve devlet kendiideolojik kanıtlarını dinde buldular Klanlarduumlzeninin bozulduğu doumlnemde atalara tapmayuumlruumlrluumlkteydivesoyluailelerdebuumlyuumlkbirateşliccedilabayla uygulanmaktaydı oysa klanlarındanayrılmak zorunda kalan yoksullar koumlkenlerininanısına varıncaya kadar her şeyi yitirdiler

Buradan zenginler (soylular) ve yoksullar iccedilindoğuştan gelen bir yazgı farkı duumlşuumlncesi ccedilıktıortayaBazı halklar yoksulların oumllduumlkten sonrahayvana buna karşın zenginlerin insanbiccediliminde ruhlara doumlnuumlştuumlğuumlnuuml duumlşuumlnmeyebaşladılarBazı tribuumller iseyalnızcazenginlerleyoumlneticilerin oumlluumlmsuumlz olduğuna yoksulların veaşağı sınıfların ruhlarının yok olduğunu bileduumlşuumlnduumller

Klanlarduumlzenininortadankalkmasısırasındatribuumlbaşkanına tapınmagiderekbirhakkimliğikazandı Başkan artık topluluğun huzur veguumlvenliğinin simgesi gibi goumlruumlnmeye başladıBunedenlebaşkandamutlakbirkirlenmemişlikaranmaya başlandıVuumlcutccedila kusurlu olmamasıbir yara izi taşımaması gerekiyordu ancak oumlzelbesinlerle beslenebilirdi oumlrneğin belli birsuumlruumlnuumln suumltuumlnuuml iccedilebilirdi Dış goumlruumlnuumlşuuml genelrefaha tanıklık etmek zorundaydı Oumlrneğinsavaşccedilı Zulu tribuumlleri başkanlarının aşırışişmanlığıyla gururlanırlardı bu başkanlarınccediloğununkendiolanaklarıylahareketetmesibileolanaksızdı Artık başkanlar uumlretim işleriyle

ilgilenmiyor ve bunun belirtisi olarak datırnaklarınıalabildiğineuzatıyorlardı

Oumllenbaşkanınruhueskiuyruklarınayardımedebilmek yeteneğine sahip buumlyuumlk bir buumlyuumlguumlcuumlolarakkabul ediliyorduBu ruh goumlrkemlibir saygı ve oumlzel bir tapınma ldquoistiyordurdquoBaşkanıngerccedilekvarlığınınanısısilindikccedileonunruhuna tapınma klan ya da tribuumlnuumln kutsalkoruyucusuna tapınma biccedilimine doumlnuumlşuumlyorduBunlar giderek guumlccedilluuml tanrısallıklar olarakduumlşuumlnuumllmeye başlandı Her tribuuml bunlardanbirkaccedilını kutsal sayıyordu Eski ilkel inanccedillarlakarışmış ccediloktanrıcılıkrsquotı bu İnsana benzeyenkoruyucu ata duumlşuumlncesi totem ve doğa guumlccedilleriduumlşuumlncesiyle karıştı Tanrının başlangıccedilta birhayvan-tanrı bir guumlneş-tanrı bir ay-tanrı vbolaraktasarlanmasınınnedenibudur

Boumlylece giderek mesleği tapınmayıyoumlnetmekolanbirkastoluştuRuhlaraveatalaradahayakınolduklarısoumlylenenvebunedenledeonlar uumlzerinde etkili olmak ayrıcalığındanyararlanan rahiplerdi bunlarArtık ruhları yanidoğayı etkilemek onların ayrıcalık alanına

giriyordu Goumlrkemli giysiler giyen muska venazarlıklar takan yuumlzuumlnuuml bir hayvan maskıarkasında gizleyen bir davul ya da bir ayinasasıyladonanmışrahiptoplumiledoğaguumlccedilleriarasındabiraracıdurumunageldiBuguumlcuumleldeedince kendi tekeline alınca buumlyuuml marifetiylehayvanlar ve bitkiler uumlzerinde etkili olmakbağlamındaki ilkel duumlşuumlnceleri eylem yoluylabizzat toplum uumlzerinde etkili olmayadoumlnuumlştuumlrduuml Soylu sınıfın ccedilıkarlarını savunanuumlyesayısıazbirkastınellerindedinseltapınmasınıflara ayrılmış toplumda bir baskı aracıdurumuna geldi İnsana egemen olan doğaolaylarınınuydurukyorumusoylulartarafındanccedilalışankişiyikoumlleleştirmekonudoğauumlstuumlguumlccedillerkarşısında ezmek ve ona yeni toplumsal guumlccedillerkarşısındaboyuneğdirtmekamacıylakullanıldıDin bir sınıfın bir başka sınıf karşısındaegemenlikaracıdurumunageldi

Sınıflarvedevletdeğişikkoşullarvedeğişikevrelerde ortaya ccedilıktı Oumlrneğin sulamasayesindeNilvadisindeyaşayaninsanlarBronzCcedilağırsquondandaoumlncesınıflarınoluşumunaolanak

verenbirişverimliliğineulaştılarBuboumllgedeveaynışekildeMezopotamyarsquodaMOumlIVbinlerinsonundaEneolitikdoumlnemdedevletortayaccedilıktı

Başkayerlerdetarımvebuumlyuumlkhayvancılığınevrimi Hititlerde ve oumlteki Asya uluslarındaolduğu gibi toplumun sınıflara boumlluumlnmesiniBronz Ccedilağırsquonda gerccedilekleştirdi Ama AvrupaAsya veAfrikarsquoda yaşayan ulusların buumlyuumlk birccediloğunluğunda klanlar duumlzeninin yıkılması vesınıfların oluşması ancak demirin işlenmeyebaşlamasındansonrameydanageldi

Yeni Duumlnyarsquonın durumuna gelinceAmerikarsquonın keşfi sırasında tribuumllerin ancakkuumlccediluumlk bir boumlluumlmuuml (oumlzellikle Meksika vePerursquoda) klanlar duumlzeninin yıkılış suumlrecinitamamlamışveilkdevletlerinikurmuşlardıGerikalankesimhenuumlzdemiribilmiyordu6SoumlzcuumlğuumlsoumlzcuumlğuumlneldquoTaşveBakırrdquoCcedilağı7 F Engels ldquoIrsquoOrigine de la familie proprieteprivee et de IrsquoEtatrdquo Ed Sociales Paris 1954s146

8 Bkz K Marx Le Capital t Ilivre Ier EdSocialesParis1950s136

9FEngelsagys5710FEngelsagys148

DOĞU

İLKELTOPLUMUNTARİHİ

BEŞİNCİBOumlLUumlM

GİRİŞ

1 Doğursquonun eski uumllkeleri İlk devletlerDoğursquoda kuruldu İlkccedilağrsquoınDoğursquosuMısırrsquodanCcedilinrsquoe uzanan ve Asyarsquonın guumlney kesimi ileAfrikarsquonın kuzeydoğusunu kapsayan geniştopraklardırBuradayaşayanuluslarıntarihibizeilkeltoplumlarınsınıflaraboumlluumlnmesinedayalıeneski koumlleci devletlerin doğuşu ve gelişimineilişkinbilgilerverir

Soumlz konusu uumllkelerin oumlzel doğal koşullarınıverimlivadilergenişccediloumllboumllgelerivesıradağlaroluştururBu sulak ve buumlyuumlkvadiler (havzalar)beş tanedir Kuzey Afrikarsquoda Nil vadisiAsyarsquonın guumlneybatısında Basra Koumlrfezine

komşu Dicle-Fırat (Mezopotamya) havzasıHindistanrsquodaGanjve İndushavzalarıveCcedilinrsquodeHoang-hoNilhavzasıbatıdaBuumlyuumlkSahraccediloumlluumlile sınırlıdır Mezopotamya batıdaArap ccediloumlluumlnedoğuda Zagros dağlarına sınırdaştır Hoang-hohavzası kuzey ve kuzey-batıda Moğolistanccediloumlllerineulaşır

Bu havzalar tarıma elverişlidir Kabaranakarsular tarlaları bol bol sular iklim sıcaktoprakzenginveişlenmesikolaydırBunedenlesabanlıyerleşik tarımbaşkayerleregoumlreburadadahaerkenbaşladıvedahaccedilabukgelişti

Tarihin akışı iccedilinde İlkccedilağ Avrupauumllkelerininevrimiuumlzerindebuumlyuumlkbiretkisiolanen eski uygarlıklarıDoğu toplumları yarattı Enetkili uygarlıklar Mısır ve Mezopotamyauygarlıkları ile Filistin ve Suriye gibi arauumllkelerin uygarlıkları idi Akdeniz boumllgesindebulunanbuuumllkelerinaralarındaAvruparsquonınkıyıuumllkeleri de olmak uumlzere komşularıyla ticaret vekuumlltuumlr ilişkileri vardı bu uumllkelerde yaşayantribuumllervehalklarMısırMezopotamyaFilistinSuriye ve Hindistanrsquodan kuumlltuumlr oumlgeleri aldılar

Bu alıntılar aşamalı bir şekilde AvruparsquonınmodernhalklarınadageccedilipAvrupauygarlığınıntemelinioluşturdular

Doğursquonun tarihi koumlleci toplum ve devletinoluşumuylayaniMOumlIVbininsonundabaşlarGeleneğe goumlreDoğursquonun tarihini belli bir tarihve belli bir yuumlzyılla bitirmemek gerekirDoğursquonun eski tarihi Pers İmparatorluğursquonunyıkılışına (MOuml IVyuumlzyıl)dayanırkenCcedilinveHindistanrsquodaccedilağımızın(MS)ilkyuumlzyıllarındaortaya ccedilıkan feodal duumlzenin kuruluşuna kadarulaşır

DemekkiDoğursquonuneskitarihininuumllkeselvekronolojik ccedilerccedileveleri oldukccedila saymacadır(itibaridir)ButarihgenelolarakMOumlIIbindevar olan ve Doğu uumllkeleriyle ilişki kurmuşbulunan Helenler oumlncesi Egelilerin tarihinikapsamaz

Doğu koumlleci toplumunun ve devletininİlkccedilağ Yunan-Romarsquosının oumlzellikleriyle karşıtolanoumlzelniteliklerivardı

Buoumlzelniteliklerşunlardır1) Ataerkil koumlleliğin ve soumlmuumlruumlnuumln yarı-

ataerkilbiccedilimlerininuzantısıolankoumlleciduumlzeninzayıfgelişimi

2)Oumlzeltoprakmuumllkiyetininzayıfgelişimivekomşuluktopluluğununsuumlrekliliği

3) Esas olarak guumlccedilluuml bir monarşik iktidarın(ldquoDoğu despotizmirdquo) oluşturduğu siyasaluumlstyapı

Ama bu ekonomik ve siyasal oumlzellikleribelirtirken bunlarınher zamanbuumltuumlndevletlereoumlzguuml oumlzellikler olmadıklarını da anımsamakgerekir daha sonra bunlarda klasik koumllecitoplumun oumlzelliklerinin ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlrOumlte yandan İlkccedilağ Yunan-Roma devletleri ndashoumlzellikle tarihlerinin başlarındandash Doğursquonuntoplumsal duumlzenlerinin tipik oumlgelerindenbirccediloğunu korurlar Doğu devletleri ile Klasikİlkccedilağrsquoın devletleri arasında hiccedilbir ilkeselfarklılık yoktur Bunları birbirinden ayıranikincil oumlzellikler bunları aynı toplumsal veekonominin iccediline yerleştirmemize engeldeğildirler

Doğursquonun buumlyuumlk tarihi bir oumlnemi vardır İlksınıflı toplumlarburadaortayaccedilıkmışlarYunan

veRomahalklarıtarafındanoumlzuumlmlenenvedahasonra ccedilağdaş uygarlığın temeli olan maddi vemanevikuumlltuumlruumlntemelleriburadaatılmıştır

2 Doğursquonun eski tarihinin kaynakları Bukaynaklar uumlccedile ayrılabilir Yunan ve Latinmetinleri arkeolojik kalıntılarDoğu halklarınındillerindeyazılmışmetinler

Oldukccedila eski zamanlardan beri incelenenYunan ve Latin metinleri biraz sonra soumlzkonusu edilecek olan Tevrat ve İncil XIXyuumlzyılın başlarına kadar Doğursquonun eskitarihinin yeniden kurulmasında ağır bastıBunlar aralarında bazıları Mısır Suriye veMezopotamyarsquoyı gezmiş olan İlkccedilağ tarihccedili vecoğrafyacılarının yapıtlarıdır oumltekiler ikinci elbilginlerindenyadaguumlnuumlmuumlzekadar gelmemişkitapların accedilıklamalı yorumlarındankaynaklanırlar Bu yazarlar arasında M OumlVyuumlzyılda yaşayan gezdiği uumllkelerin gelenek vegoumlreneklerini goumlzlemleyip betimleyerek birccedilokyolculuklar yapmış olan Grek yazarıHerodotosrsquoun oumlzel bir yeri vardır Herodotos

Mısır ve oumlteki devletlerin geccedilmişlerine ilişkinbirccedilokefsaneyiaktarır

Ama Herodotosrsquoun yazılarının XIX yuumlzyılbaşlarının yapıtlarına yansıyan ciddi yanlışlarıvardır Herodotos Pers krallarının ccedilağdaşıydıamaMısır ve Mezopotamya tarihinin başlangıccedilevreleriyle arasında 2500 yıl vardı bunundışındaDoğudillerinibilmiyorduPerslerleilgiliolarak verdiği bilgiler gerccedilekten değerliolmasına karşın Mısır uumlzerine anlattıklarıyuumlzeysel ccedilelişkili ve masalsıdır Herodotosrsquounyapıtı ancak Doğursquonun eski tarihinin en sonevresi iccedilin kaynak olarak kullanılabilir Aynıdurumdaha buumlyuumlk oranda şu ya da bu sorunailişkin olarak tek tek bilgiler veren daha yeniyazarlar (Strabron Diodoros Ploutarkhos) iccedilindesoumlzkonusudur

Yunanca yazan tarihccedililer arasında Mısırlırahip Manethon (MOuml III yy) ayrı bir yeresahiptirTapınaklarınarşivlerinegirmişveGrekokurlarauumllkesinin tarihini tanıtmakistemiştiNeyazıkkikitabıguumlnuumlmuumlzeulaşamadıonuancakdaha sonraki yapıtlarda yer alan alıntılardan

tanıyoruzManethonrsquoun ccedilağdaşıMezopotamyatarihini yazmayı deneyen Babilli rahipBerosersquouumlnyapıtlarınınyazgısıdaaynıoldu

Demek oluyor ki İlkccedilağ yazarlarınınmetinleriDoğursquonuneskitarihineilişkinoumlnemsizverileri kapsamaktadır bunlar Hindistanrsquodandaha da az soumlz ederler (Hint sarayında GreksefiriolanMegasthenesrsquoinkitabındaMOumlIVveIII yy dolaylarında bu uumllkenin toplumsal vesiyasal duumlzenine ilişkin bazı bilgiler vardır)Ccedilinrsquoe gelince İlkccedilağ tarihccedililerinin bu uumllkehakkında hemen hemen hiccedilbir bilgileri yokturBu nedenle Doğursquoda yapılan arkeolojikkazıların başlarına kadar bilginler Doğursquonuntarihiyle ilgili belgelerden yoksunbulunuyorlardı derinlemesine incelemeleregirişemiyorlardı

Duumlzenli kazılar Yakın Doğursquoda XIXyuumlzyılın ortalarında başladı Botta ve LayardAsurlularrsquoınkrallıksaraylarınıbulguladılardahasonraAşağıMezopotamyakentlerininkalıntılarıortaya ccedilıkartıldıBu kentlerin arasındaBabil veLagaş da bulunmaktadır Mısırrsquoda buumlyuumlk

ccedilalışmalara girişildi tapınak ve mezarlarınkalıntılarıincelendi

XIXyuumlzyılsonlarıileXXyuumlzyılbaşlarındayapılankazılarDoğursquoyailişkinbilgilerimizidahada zenginleştirdi J de Morgan Mısır ve Batıİranrsquoda sınıflı toplumların doğuşundan oumlncekidoumlneme ait yapılar ortaya ccedilıkardı İngilizFlinders Petrie başta Kahun kentinin kalıntılarıolmakuumlzereMısırrsquodakikentleri incelediKuumlccediluumlkAsyarsquodaWinckler ve Macridy Bey BoğazkoumlyyakınlarındaHititlerrsquoinbaşkentiHattutaşrsquoıortayaccedilıkardılar

Arkeologların ccedilalışmaları iki savaş arasında1920-1930 dolaylarında oumlzellikle verimliolmuştur Eski Hint uygarlığının (İndushavzasındaMohendjo-DaroveHarappakazıları)ortayaccedilıkartılmasıAnianyakınlarındabirkentteve mezarlarda ilkel toplum ve sınıflaraboumlluumlnmuumlş ilk toplumla ilgili Sumer kentlerindekazılar yapılması Akkad kentlerinin (KişAshnounnak vb) incelenmesi Orta FıratrsquotaMari Krallığının Fenike kenti Ugaritrsquoinbulunması Kuzey Suriyersquode (Alalah ve Samal

kentleri) kazılar yapılması Doğursquonun tarihineilişkin duumlşuumlncelerimizi buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirenoumlteki bulguların yapılması hep bu doumlnemdeolmuştur Kendisinden oumlncekilerden ccedilok dahafazla işyapılanyirmiveotuzyılları ccedilalışmalarıozamanakadarbilinmeyenyadapekazanılanuygarlıklarınkalıntılarınıortayaccedilıkardı

Bu doumlnemde Mısırrsquoda oumlnemli bulgularyapıldı 1922rsquode bir firavunun el değmemişmezarı bulundu bir başka mezar da İkinciDuumlnyaSavaşırsquondanpekazoumlnceTanisrsquoteortayaccedilıkartıldı Birincisinin (Tutankhamon) ancakbirkaccedil yıl huumlkuumlm suumlrmuumlş ve genccedil yaşta oumllmuumlşolmasına ikincisinin Mısırrsquoın eski tarihininsonundaYakınDoğursquodakiuumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdiğisırada uumllkeyi youmlnetmiş olmasına karşın ikimezarın da Mısır tarihi ve kuumlltuumlruumlnuumlnincelenmesinde olağanuumlstuuml oumlnemi vardırSakkarahrsquota en eski Mısır huumlkuumlmdar ve ilerigelenlerinin mezarları ortaya ccedilıkartıldıbunlardan en dikkate değer olanı elliden fazlaodasıolanHemakirsquoninmezarıdır

On yılın bulguları Mari ve Ugarit Harappa

ve Alalah bulgularıyla boy oumllccediluumlşemezler amabunlar da eski tarihin bazı sorunlarınıaydınlatmaktadırlar Tell-Hassoun (Asur) vebaşka yerlerde yapılan kazılar tarım vehayvancılığın başlangıcı ve Yakın Doğursquodakentlerin ortaya ccedilıkışına ilişkin duumlşuumlncelerimiziaydınlığa kavuşturmaktadırlar Gezer HatsorBet-Tsour ve Filistinrsquoin oumlteki İlkccedilağmerkezlerinde yapılan kazılar Kenanlılardoumlneminde uumllkenin eriştiği yuumlksek kuumlltuumlretanıklık etmekte ve tarihinin yenidentasarlanmasını kolaylaştırmaktadır Helouanrsquoda(Mısır) Mısır Devletinin kuruluş doumlnemindenkalma buumlyuumlk bir yeraltı mezarlığında kazıyapıldı Ccedilinrsquode Anian yakınlarında MOuml IIbinin ikinci yarısından kalma buumlyuumlk bir mezarbulundu

Sovyet arkeologlarının Kafkasoumltesi ve OrtaAsyarsquoda yaptıkları ccedilalışmalar ccedilok değerlibelgeler sağladı B Piotrovski Erivanyakınlarındaki Urartu kalesinin kalıntılarınıccedilıkardı sonra aynı boumllgede Arine-Berdtepesinin uumlzerindeki bir başka Urartu kalesinin

kalıntılarını buldu S Tolstov ve ccedilalışmaarkadaşları ccediloban tribuumllerin tarihini ve OrtaAsya koumlleci devletlerinin doğuşunu accedilıklayanbirccedilokyapıbuldular

Arkeoloji demek ki unutulmuş ya da iyibilinmeyen uygarlıkları accedilıklayarak Doğursquonuntarihine ilişkin bilgilerimizi oumlnemli oumllccediluumldezenginleştirdi Doğursquonun eski kuumlltuumlrmerkezlerinde yapılan kazılar bilgimizigenişletip derinleştiren yeni bilgilersağlamaktadır

KazılarherşeydenoumlnceDoğursquonunekonomikve toplumsal tarihini aydınlatan somut yapılarıguumln ışığına ccedilıkardılar Araccedil-gereccediller kapkacaklar hayvan kemikleri ve oumlteki kalıntılarekonominin evrimini goumlsterdiler saraylar vebasit konutlar eski kentin goumlruumlntuumlsuumlnuumlgoumlzuumlmuumlzuumln oumlnuumlne getirmektedirler 1954yılında o zamana kadar bilinmeyen bir IIIsuumllalefiravunuolanSahmenetrsquoinmezarınıbulanarkeologMZ Goneimrsquoin kazıları Mısırrsquola ilgiliilginccedil belgeler sunmaktadır ParrotrsquonunMarirsquodeyaptığı ccedilalışmalar bir krallık sarayının Tanrıccedila

İştarrsquoın bir tapınağının buumlyuumlk konak ekyapılarının bir saray okulunun yanı sıra kerpiccedilevli yoksulmahallelerinin eski biccedilimlerine goumlretasarlanmasını sağladı Mari yeraltı mezarlığıaynı zamanda buumlyuumlk bir servet farklılığınatanıklık etmektedir Kerpiccedilten yapılmışgoumlsterişsiz mezarların yanı sıra taştan yapılmışgoumlrkemlimezarlara da rastlanmaktadır Fayoumvahasındaki Kahunrsquodan Hoang-ho kıyısındakiAnianrsquoa kadar Doğursquonun buumltuumln eski kentleribununbenzeribirgoumlruumlnuumlmsunarlar

Ama somut kalıntılar toplumsal ilişkilerhakkındaancakbasitbilgilerverirlerSivil tarihbiryanakoumllecitoplummuumllkiyetbiccedilimleriyadasiyasal uumlstyapıya ilişkin ayrıntılı oumlzelliklerioumlğrenemeyizBunedenlemetal taşkemikkiltabletler papiruumls parşoumlmen gibi maddelerinuumlzerinegeccedilirilmişyazılarınbulunmasınaoumlzelbiroumlnem veririz Doğu halklarının dillerindeyazılmışmetinlerin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlXIX veXXyuumlzyıllardayapılankazılarınsonundaancakincelenmeye başlandı Bu metinlerden bazıları(oumlzellikle Ccedilin ve Hint dillerinde)11

kuumltuumlphanelerdesaklananelyazmalarısayesindetanınabildiİnciliccedilindedurumaynıdır

Yakın Doğu tarihinin en karmaşıkkaynaklarından biri olan İncil II binlerdenitibarendeğişikdoumlnemlerdeoluşmuşveMOumlIIyuumlzyıla doğru toplanmış olan her tuumlrluuml(destanlar yıllıklar yasalar tanıtmacı dinsel veşiirsel yapıtlar) Sami ve oumlzellikle İbranigelenekleri derlemesidir Hiccedil kuşkusuz enoumlnemli boumlluumlmuuml papazlar sınıfının ccedilıkarlarınahizmetedecekbiccedilimdedeğişikliklereuğramıştırİncil oumlnce Yahudilerin daha sonraHıristiyanların kutsal kitabı oldu Uzun suumlreAllah tarafından goumlnderildiğine inanıldı Bunedenle İbranilerin ve komşularının tarihleriyleilgili olarak iccedilerdiği bilgilerin Ortaccedilağrsquoda hiccedilbirkısıtlamaya uğramadan kabul edilmiş olmasıdoğaldır Ama Ortaccedilağ ve feodal duumlnyagoumlruumlşuumlne karşı accedilılan savaşta gelişen İncileleştirisi ldquokutsalrdquo yazıların iccedilerdiği tekrarlarınccedilelişkilerin ve yanlışların ortaya ccedilıkmasına yolaccediltıBueleştirininoumlncuumlsuumlXVIIyuumlzyılınbuumlyuumlkmaddeci filozofuB Spinoza oldu ondan oumlnce

bir XII yuumlzyıl bilgini olan Aben-Ezra İncilmetnindeki ccedilelişkileri goumlstermişti Spinozarsquonınduumlşuumlnceleri J Wellhausen S Mowinckel vedaha başka araştırmacılarla tekrar ele alındı NNikolskiARadoviccedilgibitarihccedililerbubağlamdabir adım daha attılar Metnin yalnızca yazınsaleleştirisiyle yetinmeyip her kitabın iccedilerdiğitoplumsal duumlşuumlnceleri yazarların yapmışoldukları değişikliklerin toplumsal kaynaklarınıortaya ccedilıkarmaya ccedilalıştılar 1950 dolaylarındaUumlrduumlnrsquode bulunan İbrani parşoumlmenlerinin İncileleştirilerini destekledikleri goumlruumlluumlr MOuml IIIyuumlzyıl ileMS II yuumlzyıl arasındaki doumlneme aitolan bu parşoumlmenler geleneksel Ortaccedilağmetinleriyle oumlnemli ayrılıkları olan İncilparccedilalarınıdaiccedilermektedirler

Bu da goumlstermektedir ki İncilrsquoin verilerininYakın Doğu tarihinin (oumlzellikle MOuml bininciyıllar) incelenmesinde kullanılabilmeleri iccedilinbuumlyuumlk bir dikkat ve sakınımla incelenmelerigerekmektedir

Belgesel bakımdan daha oumlnemli olanlarbuumlyuumlk bir ccediloğunluğu kazılarla ortaya ccedilıkartılan

Mısır Sumer Akkad Hitit Urartu yazılıbelgeleridir Bu kalıntılardan bazıları (kaya veduvar yazıları papiruumlsler) XVIII yuumlzyılbilginlerincedebilinmekteydileramahiyeroglifyazıları (Yakın Doğu uluslarının ccediloğununyazıları iccedilin de durum aynıdır) okuma sanatıunutulduğu iccedilin bunlar uumlzerinde araştırmayapma olanağı bulunamadı bu metinlerinincelenmesinden oumlnce bu yazıların ccediloumlzuumlmuumlnuumlnoumlğrenilmesigerekiyordu

Uumlccedil tuumlrluuml yazılan Mısır yazısının okunmasısorunu 1822 yılında Champollion tarafındanccediloumlzuumlmlendi Champollion aynı isimli MısırlimanındabulunanldquoRosette taşırdquo adıverilenbiryazıdan yola ccedilıktı Aynı yazı uumlccedil keztekrarlanmıştı Grek eski hiyeroglif ve demotik(kaynakbakımındandahayeniMısıryazısı)

Grekccedilemetnin okunması bunun taş uumlzerineMısır dilinde (iki kez) ve Grekccedile yazılmış vefiravun V Ptolemaiosrsquoun onuruna yayınlanmışbir kararname olduğunu ortaya ccedilıkardı YaniMısırdilindeyazılmışmetninccedilevirisiydibuKraladlarının ldquokartuşrdquo adı verilen oval ccedilerccedilevenin

iccedilinealındığıChampollionrsquodanoumlncebiliniyorduChampollion kartuş sayesinde firavun adınıoluşturanhiyeroglifleribelirlediveboumlyleceMısıryazısının anahtarını bulduAynı youmlntemleoumltekiyazılardaki Kleopatra Berenice AlexandreadlarınıokudusonraMısıradlarıolanThoutmesveRamsesrsquoi ccediloumlzuumlmledi Buumlyuumlk sayıda işaretlerioumlğrendikten sonra soumlzcuumlkleri ve tuumlmuumlylemetinleri okumayabaşladıKopt dili (HıristiyanMısırrsquoın dili) Arapccedila ve İbranice bilgisi bualanda kendisine yardımcı oldu Birccedilokhiyeroglifin anlamını saptadı ve bir Mısırdilbilgisi oluşturduO zamandan bu yanaMısırbilimisağlamtemellereoturmaktadır

CcediliviyazısınıGrotefendileRawlinsonccediloumlzduumlGrotefend direşken kişiliği ve sağlam

varsayımlar sayesinde 1802 yılında uumlccedil tipccediliviyazısıyla yazılmış bir Kserkses doumlnemiyazıtının uumlst boumlluumlmuumlnuuml okumayı başardı AmabuumltuumlnişaretlerinanlamınıbulamadıSorunyarımyuumlzyıla yakın bir suumlre duumlnyanın buumltuumlnbilginlerini heyecanlandırdı En zoru Babildilinde yazılmış olan metindi ccediluumlnkuuml işaretler

heceleri ve soumlzcuumlkleri temsil ediyorlardı ayrıcaher işaretin birden ccedilok anlamı vardı Babilccediliviyazısı 1850 dolaylarında kral DariusrsquounBehistounrsquodabirkayauumlzerineuumlccedildilde(ElamcaEskiPersceveBabilce)yazılmışolanbuumlyuumlkbiryazıtını Rawlinsonrsquoın bulması sayesindekesinlikle ccediloumlzuumllduuml Buumlyuumlk bir guumlccedilluumlkccedilıkarmadanokunanPersccedilemetinde200rsquoeyakınkral uumllke ve ulus adı yer alıyordu Bu durumRawlinson Hincks ve Oppertrsquoa ilişkin Persccedileboumlluumlmuuml sonra daBabilce boumlluumlmuuml ccediloumlzuumlmlemekolanağı sağladı o sıralar Assurbanipalrsquoınsarayının kalıntılarında bulunan okultabletlerinden yararlandılarTabletlerin solundasoumlzcuumlkleri tuumlmuumlyle (ideogram) temsil edenişaretler sağında ise aynı soumlzcuumlklerin heceli vefonetik işaretli karşılıkları yer alıyorduMezopotamyarsquoda kullanılan ccediliviyazısı ccedilokkarmaşıktıveuumlccediltuumlrluuml(ideografiheceleredayalıvefonogram)yazılıyordu

Akkad ccediliviyazısıyla yazıldıkları iccedilin Hitit veUrartu metinleri kolayca okundu ama bilginlerHitit veUrartu dillerini bilmedikleri iccedilin bunları

anlamakguumlccedilluumlğuumlsoumlzkonusuydu İngilizbilginiSayce XIX yuumlzyılın ikinci yarısından itibarenUrartuyazıtlarınıokumayaveccedilevirmeyegiriştibudilin incelenmesinearmenologKKatkanovasurolog M Nikolski ve Sovyet bilgini GMelikişvili oumlnemli katkılarda bulundu BHrozny Birinci Duumlnya Savaşı suumlresince Hititccedileuumlzerine yaptığı ccedilalışmaları suumlrduumlrduuml ilk Hititccedilesoumlzluumlk 1952 yılında J Friedrich tarafındanyayınlandı Guumlnuumlmuumlzde Houit ve Hurriccediliviyazısıyla yazılmış metinlerin okunmasındabuumlyuumlkaşamalarolduUgeritrsquotebulunanFenikealfabesiyleyazılmışolantabletleraynıandadoumlrtbilgintarafındanokundu

Hitit hiyerogliflerini anlamak oldukccedila guumlccediltuumlama1950yıllarınadoğruKaratepe(Tuumlrkiye)rsquodeyapılan kazılar bilginlere MOumlVIII yuumlzyıldaiki dilde (Fenike dilinde ve Hitit hiyeroglifiyle)yazılmış yazıtlar sağladılar Boumlylece buincelemenin ayrılmaz parccedilası olan dilbilimseltemeleldeedilmişoldu

Mohendjo-DaroveHarappakazılarısırasındakalıntıları bulunan eski Hint hiyeroglifi yazının

ccediloumlzuumlmlenmesine olanak bulunmadı AslındaDoğursquonun oumlteki eski dilleri konusunda halayapılacak birccedilok şey var Dil bilgisinibelirlemekoumlzelsoumlzluumlklerhazırlamakokumanındoğruluğunu denetlemek Bilginlerin suumlrekliolarakoumlzel isimlerinvesoumlzcuumlklerinyazılışıgibiyapılmış ccedilevirileri de değiştirmek zorundakalmalarınınnedenibudur

Eski Doğu dillerindeki metinler son derececcedileşitlidir Bunları belli başlı iki boumlluumlmeayırabiliriz Belgeler ve anlatılar BelgeleryasalarlailgilidirXIXyuumlzyılbilginleriİncilrsquodeyer alan İsrail hukukunundışında İlkccedilağDoğudevletlerininyasalarınıbilmiyorlardıBabilkralıHammurabirsquonin yasaları 1901-1902 yıllarındabulunduDahasonrabilimMezopotamyaHititveAsur krallarının oumlteki yasalarıyla (genellikleparccedilalar)zenginleştisonzamanlardaTounael-Cebelrsquode (eski Hermopolis) muumllkiyet kira vemirasa ilişkin Mısır yasalarının parccedilalarıbulundu

Belgesel kaynakların ccediloğunluğunu resmicircbelgeler oluşturmaktadırMemur raporları satın

alma senetleri vasiyetler muumlbadele senetlerikira soumlzleşmeleri borccedil ve emanet senetleri vbAşağı Mezopotamya kentlerinde (ŞuruppakLagaş Larsa ve oumltekiler) yapılan kazılarsırasında MOuml III ve II binlerde uumllkeninekonomik yaşamını kavramamızı ndashsayılarınınccedilokluğunedeniylendashsağlayankiltabletlereyazılıbutuumlryuumlzbinlercebelgetoplandıBunabenzerarşivler Hurri kentinde Nuzirsquode MarirsquodeKapadokyarsquoda ve başka yerlerde bulunduKarmir-Blur kazılarında bazı tabletler ccedilıkartıldıPersepolis kaynaklı ldquohazinerdquo olaraknitelendirilen tabletler yayınlandı sonzamanlarda bunlar henuumlz pek iyi tanınmayanbir konunun incelenmesine ışık tutuyorlar EskiPersrsquotearacısızuumlreticinindurumuElimizegeccedilenpapiruumlsveyazılı taşMısırbelgelerikiltabletlereoranla ccedilok daha az ayrıca birccediloğu II bininortalarına ve daha yeni doumlnemlere ait Bunlarınarasında Arami dilinde yazılmış Persegemenliği doumlneminden kalma papiruumlsler debulunmaktadır

ldquoHarran envanterirdquo adıyla anılan belgenin

hayvanlar sulama araccedilları ve koumlleler de iccedilindeolmak uumlzereAsurlu soumlmuumlrgecilerin topraklarınıkapsayanlisteninayrıbiroumlnemivardır

Belgesel kaynaklar ayrıca oumlzel kişilerinmemurların kralların guumlnuumlmuumlze kadar gelenmektuplarını da kapsamaktadır sayıca fazlayazışmalardan biri ekonomik youmlnetimsel vemali konuları işleyen Hammurabirsquoninyazışmalarıdır İki mektup koleksiyonununYakın Doğursquonun dış politika tarihinianlamamızda ccedilok oumlnemli yeri vardır Marikrallarının MOuml XVIII yuumlzyılın yarısındaBabil Mari uumllkesi veAsur arasındaki ilişkilereışıktutanarşivleriveTellel-AmarnaadıverilenSuriye kralları Asur Babil Mitanni ve oumltekidevlet kralları tarafından III Amenofis veAkhenaton adlı firavunlara (MOuml XV yuumlzyılınsonu ile XIV yuumlzyılın başı) goumlnderilenmektuplar Bunlar Akhenatonrsquoun Tell el-Amarna yakınlarında kalıntıları bulunanbaşkentininolduğuyerdebulundular

Tarihsel metinler en oumlnemli anlatıkaynaklarını oluşturmaktadırlar Bunlar

oumlzellikle firavunların tapınaklarının dışduvarlarına kazıttıkları askericirc seferlere ilişkinyazıtlardır Alalah Kralı (MOuml XV yuumlzyıl)Idrimirsquoninki gibi kral oumlzgeccedilmişleri XV veXVIII yuumlzyıllarda dış politikasında meydanagelen duumlşmanlıkları ayrıntılarıyla anlatan Hititkroniklerigibi

Bir başka kaynak tuumlruuml de yalnızca manevikuumlltuumlr tarihini değil toplumsal ilişkileri dekavramamızakatkıdabulunanyazınsalmetinleroumlykuumllervedestanlardır

Sonuccedil olarak guumlnuumlmuumlzde değişik Doğudillerinde yazılmış birccedilok metin bilimadamlarının ellerinin altında bulunmaktadır Bumetinlerin sayısı her geccedilen guumln artmaktadırDoğutarihininincelenmesindeenoumlnemliyeribumetinlerdoldurmaktadır

3 Doğursquonun eski tarihinin incelenmesiXVIII yuumlzyıl ve XIX yuumlzyılın başlarındanitibarenDoğursquonuneskitarihiyleilgiliccedilalışmalarabaşlanmasına karşın bu girişimler doğal olarakbaşarıyla sonuccedillanmadı kaynak eksikliği

şematik ve yuumlzeysel yapıtlarla sonuccedillanıyorduAncak arkeolojik verilerin toplanması veyazının okunması bilgilerin son yuumlzyılınortalarından itibarenkurgusal şemalarıbiryanabırakıp Mısır ve Mezopotamyarsquonın tarihinisomut verilere goumlre yeniden duumlzenlemelerineolanak sağladı İlk Mısır ve Asur bilimcilerigenellikle metinleri yorumlayıp yayınlamaklayetiniyorlardı ama XIX yuumlzyılın sonundanitibaren Ad Erman G Maspero ve oumltekibilginlerinkigibisentezyapıtlarıortayaccedilıkmayabaşladı

Yeni bulunan uygarlıklar ile oumlteki İlkccedilağuluslarının uygarlıkları arasındaki ilişki sorunubu doumlnemde ortaya ccedilıktı bilim adamları busorunu F Delitzach ve HWinekler gibi bilimadamlarınınortayaattığıpanbabilizmkuramıylaccediloumlzuumlmlemekistedilerPanbabilizmhiccedilkuşkusuzdoğru bir duumlşuumlnceyi iccedilermektedir Babildestanlarını İncil mitleriyle (daha sonra daHammurabi yasalarının bulunmasıyla Babilhukukunu İbrani hukukuyla) karşılaştıranDelitzachveWincklerİncilrsquodeyeralanyasave

efsanelerin İbrani kuumlltuumlruumlnden ccedilok daha eskiolanBabilkuumlltuumlruumlnuumlnetkisindeortayaccedilıktıklarısonucunavardılarİncilrsquoineleştirilmesinebuumlyuumlkkatkılarda bulunan ccedilok oumlnemli bir sonuccediltur buAmapanbabilcilerbudoğrugoumlzlemde(oumlzelolsabile)durmadılarBugoumlzlemlerinibuumltuumlninsanlıkuygarlığının Babilrsquoden kaynaklandığını ilerisuumlrerekgenelleştirdilerMısırGrekCcedilinvehattaPeru uygarlıklarının beşiğinin Babil olduğunusavundular

Panbabilciler sonuccedil olarak uygarlığın temeldeğerlerinin belli bir noktada (Babilrsquode)yaratıldığı ve buradan buumltuumln duumlnyaya yayıldığıgibikesinlikleyanlışbirsonucaulaştılar

XIX yuumlzyıl ile XX yuumlzyıl sınırlarındaWincklerrsquoin yapıtlarını yazdığı sırada eskiSumer kuumlltuumlruuml henuumlz keşfedilmemişti ve bilimadamları Sumer-Babil uygarlığının doğuşuylailgili bir şey bilmiyorlardı Bu nedenleWincklerrsquoin tanıttığı biccedilimiyle Babil kuumlltuumlruumlmistikbirgoumlruumlnuumlşkazanmıştıTıpkıAthenarsquonıntepeden tırnağa silahlı olarak Zeusrsquounkafasından doğuşu gibi belli bir doumlnemde

ortayaccedilıkmışgibiydiBaşka bir deyişle panbabilciliğin temel

yanlışı evrimi yadsımasından kaynaklanıyorduEmperyalizm doumlneminde ortaya ccedilıkan bukuramınenbelirginoumlzelliğibudur

Başta Ed Meyer olmak uumlzere birccedilok bilgintarafındaneleştirildibukuramEdMeyerbirkaccedilciltten oluşan ve Yakın Doğu eski Yunan veRomarsquoyı da kapsayanİlkccedilağ Tarihirsquonin (1884-1902) yazarıdır Meyerrsquoin ccedileşitli kaynaklarınincelenmesine dayanan kitabı birccedilok ilginccedilgoumlzlemlericcedilermektedirYazarİlkccedilağuluslarınıntek evrim yolunu goumlstermek iccedilin kendisineevrensel tarih bakış accedilısını seccedilmiştir Amayazarın anlayışı yanlıştır ccediluumlnkuuml eski tarihiccedilağcıllaştırmakta bu toplumların koumllecioumlzelliklerini atmakta ve bunları ilk aşamadafeodal ikinci aşamada da kapitalist olarakgoumlstermektedirDoğuuumllkelerinineski toplumsalduumlzenlerinin tarihine aykırı bu yorumu Mısırtarihinde bir feodal boumlluumlnme doumlnemi veaydınlıkccedilı bir mutlakiyet niteliği bulan JHBreasted oumlrneğinde goumlruumlnduumlğuuml gibi daha başka

birccedilokaraştırmacınındakapıldığıbiryanılgıdırİlkccedilağDoğufeodalitesikuramıguumlnuumlmuumlzekadaryaşamıştırveyansımalarıLDelaportersquounDoğuAkdeniz Ulusları (1948) gibi E Drioton ile JVandier rsquon inMısırrsquoı (1952) gibi kitaplardagoumlruumlluumlr

1917rsquoden bu yana Batılı bilginlerineğilimlerinde ccedileşitlenmeler goumlruumllduuml Bubilginlerden faşist vakanuumlvistliğine bağlananlarDoğursquonun eski tarihine ırkccedilılık anlayışı iccedilindeyaklaştılar ve Hint-Avrupa tribuumllerini (Ari)ilerlemeninoumlncuumlsuumluumlstuumlnbirırkolaraksundularoumlte yandan despotik monarşiyi duumlzenlerin eniyisiolarakgoumlklereccedilıkardılar

Başka bilginler de tarihin akışınamateryalistbir yorum getirdiler ve aynı kaynaklarınincelenmesi sonucu eski Doğu toplumununevriminin ya da siyasal duumlzeninin oumlzelliklerinikavramaya youmlneldiler Oumlrneğin Th Jakobsonilk Sumer devletlerinin siyasal duumlzeniniincelediği yapıtında Doğu despotizmininebediliğine ilişkin gerici tezi temelinden sarstıGuumlnuumlmuumlzde birccedilok tarihccedili Doğu uygarlığının

oluşumuyla yakından ilgilenmektedirler İngiliztarihccedilisi G Childersquoın yapıtları bu konuyuişlemektedir Giderek ldquoKlasik Doğurdquonundışında yer alan Hindistan ve Ccedilin gibi uumllkeleredahabuumlyuumlkbirilgiyleyaklaşılmaktadır

Ama oldukccedila oumlnemli sonuccedillara karşın bolbelge birikimine karşın ccedilağdaş burjuva bilimiDoğursquonun eski tarihinin bireşimini yapabilecekduumlzeyde goumlruumlnmuumlyor 1953 yılında Parisrsquoteyayınlanan Uygarlıkların Genel Tarihirsquonin ilkcildi ile Duumlnya Tarihi (Berne 1952-1956)Uluslar ve Uygarlıklar (Paris 1936-1953) gibikitaplar bu duruma tanıklık etmektedirler Dineaşırıoumlnemveren idealistduumlnyagoumlruumlşuumlkoumllelikmuumllkiyet komşuluk toplulukları toplumsalmuumlcadeleler sorunlarının oumlnemsenmemesidurgunluk kuramının korunması Doğu tarihineilişkin olarak yazılmış ccedilağdaş yapıtlarınınbirccediloğunun en belirgin oumlzelliğinioluşturmaktadır

Ccedilarlık Rusyarsquosında bazı bilginler İlkccedilağDoğu uluslarının tarihiyle biraz ilgilenmişlerdiAma aralarından bazıları eski Doğu dilleri ve

arkeoloji alanlarındaki bilgileriyle doumlneminDoğubilimcileri arasında en oumlnemli yerialmaktaydılarBTouraievveVGolenichtchevgibi Mısırbilimciler bir dizi Mısır metniyayınladılar Asurbilimci M NikolskiKafkasoumltesinde bulunan Urartu Krallığına aitccediliviyazısıyla yazılmış yazıtları ve III binlerinMezopotamyarsquosına ait birccedilok ekonomikbelgeleritoplayıpyayınladı

İlericibilimingeleneklerinebağlıolanSovyetDoğu tarihccedililiği en başta toplumsal ilişkilerinniteliği sorunu olmak uumlzere kesinlikle yenisorunlarla ilgileniyor Bu sorun 1930 yıllarınadoğru ama biraz skolastik ve bilgiccedilce epeycetartışılmıştı Tartışma somut olgular uumlzerindedeğil Marxrsquotan yapılan alıntılar uumlzerindeyapılıyordu Ama Marxrsquoın bunları eski Doğubiliminin kuruluşundan oumlnce yazmış olduğu veldquoAsya tipirdquo12 yapıdan soumlz ederken Mısır veBabilrsquoi kesinlikle kastetmediği gerccedileği dikkatealınmıyordu Bu skolastikccedile Marx yorumuyanlış ldquoAsya tipi uumlretim tarzırdquo kuramıylasonuccedillandı Bu kuram yanlıştı ccediluumlnkuuml Doğu

uumllkelerinin evrimin ldquooumlzel bir yolurdquona ve soumlzdedurgunluk varsayımına dayandırılıyordu Bukuramın yandaşları Hammurabi ve II Ramsesccedilağının ldquoAsya tipi uumlretim tarzırdquonın ccedilağdaşzamanlara kadar suumlrduumlğuumlnuuml savunuyorlardıAkademi uumlyesi V Strouvo ldquoAsya tipi uumlretimtarzırdquo kuramını ccediloumlzuumlme bağlayıp MısırMezopotamya ve Hititlerdeki toplumsalilişkilerin koumlleci niteliğini kanıtlayarak oumlnemlibir iş yaptı Bununla birlikte V Strouvetopluluk uumlyesi oumlzguumlr ccediliftccedililere gereken dikkatigoumlstermez Bu boşluk eski Sumer ve Mısırrsquodakoumlleliğinataerkilbirniteliktaşıdığınıvetoplulukuumlyesi toprak sahiplerinin etkin ccedilalışmalarınıdışlamadığını kanıtlayan N Nikolski ve ATioumenev tarafından dolduruldu Ne yazık kibudoğru ilkelermutlaklaştırıldıBatılı bilginlerDoğu uumllkelerinin koumlleliğin klasik biccedilimlerini vetoprak muumllkiyetini kesinlikle tanımamışolduklarını ileri suumlrduumller Bu bağlamdaMezopotamyaeskiYunanveRomauumllkelerinintoplumsal ve siyasal duumlzenlerinin sanıldığındandaha ccedilok benzerlikleri olduğunu kanıtlayan I

DiakonovrsquounyapıtlarıccedilokoumlnemlibirroloynadıStrouve N Nikolski Tioumenev Diakonovaraştırmalarını oumlzellikle Mezopotamya uumlzerineyoumlnelttiler ccediluumlnkuuml bu alanda buumlyuumlk bir belgebirikimi vardı Oumlteki Sovyet bilginleri (AdvievLourie Mathieu Frantsev) Mısırrsquoı inceledilerMelikişvili Piotrovski ve KapantsianrsquoınccedilalışmalarıUrartutarihinebuumlyuumlkoumllccediluumldekatkıdabulundu Doğu tarihinin bazı boumlluumlmleri(oumlzellikle Hurrilerrsquoin Kaldersquonin Yeni Mısırİmparatorluğu tarihi) henuumlz iyi bilinmiyor eskiHindistan ve Ccedilinrsquoin derinlemesine incelenmesihenuumlzyenibaşlamışbulunuyor

4 Kronoloji Doğursquonun tarihinin enkarmaşık sorunlarından biri kronolojidir Doğuulusları olayları egemenlik suumlrelerine ya dabaşka rastlantısal (ldquoDurmatirsquonin kuruluşunuizleyen yılrdquo gibi) olgulara goumlretarihlendiriyorlardı genel bir hareket noktasıyoktu Doğursquonun kronolojisini yapmak iccedilinegemenlik suumlreleri belirtilerek kral ve hanedanlistelerinden yararlanılıyor Oumlrneğin oldukccedila

tamolanAsurkrallarınınbulunanlisteleriMOuml911 yılından itibaren Asur tarihinin olaylarınıdoğruyayakınoranda tarihlendirmemizeolanaksağlamaktadır Buna benzer belgeler daha eskizamanların kronolojisinde kullanılmaktadır Buşekilde Manethon Mısır suumllalelerinin listesiniyaptı ve Turin Papiruumlsrsquouuml firavunların listesini(hiccedilkuşkusuzbuumlyuumlkboşluklarlavebuumltuumlnMısırtarihini kapsamayacak şekilde) vermektedir Bunedenle bilginler ancak MOuml III ve II binyılların olaylarınıngoumlreceli kronolojisini (gelişsırasına goumlre) yapabiliyorlar eski metinlerdebazı astronomik olayların anılması kimi zamanbazı tarihsel zamanlarınkesin kronolojisinisaptamak girişimlerine olanak sağlıyordu amaIIIveIIbinlerinmetinlerindebutuumlrbilgilerpekaz yer almaktadır Bazı belgelerin (Tell el-Amarna mektupları gibi) kanıtladığı eşzamanlılık bazı siyaset adamlarının ccedilağdaşolduklarını ortaya ccedilıkardı ve tarihlerindoğrulanmasınaolanaksağladı

Buumltuumln bu etkenler oumlrneğin Hammurabirsquoninsaltanat suumlresini MOuml XXI ya da XX yuumlzyıla

yerleştiren genel bir kronoloji yapılmasınaolanak sağladılar Ama Marirsquode bulunandiplomatik yazışmalar ve 1942-1943 yıllarındayayınlanan ldquoKhorsabad krallık listesirdquoDoğursquonun buumltuumln kronolojisinin goumlzdengeccedilirilmesine yol accediltılar WF Albrightrsquoınkanıtladığı gibi Doğursquonun kronolojisi ldquokısaldırdquove oumlzellikle Hammurabirsquonin egemenliğininXVIIIyuumlzyıladenkduumlştuumlğuumlgoumlruumllduumlBusonuccedilHammurabi doumlneminin toprak eşyaları ileMOumlXVyuumlzyılın ccedilanakccediloumlmleği arasındabuumlyuumlkbirbenzerlik bulunduğuna tanıklık edenAlalah veUgarit buluntularının katmanbilimselincelemeleri tarafından doğrulandı Aralarında500yıllıkbirfarkolduğukabuledilebilirayrıcaHammurabi doumlnemi kalıntıları daha yeni birkatmanbilimsel tabakaya denk duumlşmektedir Bukatman Mısır takvimi incelemesinin uzunsuumlredir MOuml XIX yuumlzyılın ikinci yarısınayerleştirdiği IIIAmenemhetdoumlnemindenkalmaMısıreşyalarınıiccedilermektedir

GuumlnuumlmuumlzdeDoğursquonun kronolojisinin buumltuumlnanlaşmazlık konusu olan sorunları

ccediloumlzuumlmlenmeyehazırdurumdadeğildirvebirccedilokbilginWFAlbrightrsquoın ldquokısardquo kronolojisine SSimith ile A Ungnadrsquoın oumlnerdiği ldquoortardquokronolojiyi yeğlemektedir ama İkinci DuumlnyaSavaşırsquondanoumlncekullanılanldquouzunrdquokronolojininzamanını doldurduğu kesinlikle soumlylenebilirYeni bulgular hiccedil kuşkusuz Mezopotamya veMısır kronolojisini daha da kesin bir durumagetirecekler

II binlerin oumlteki uumllkelerinin (Hitit MitanniSuriye vb krallıkları) kronolojisi henuumlzyeterince oluşmuş değil bu alanda Babil veMısırtarihiyleeşzamanlılıktanyararlanılıyor11BkzHintveCcedilinrsquoleilgiliboumlluumlmler12 K MarxContribution a la critique deIrsquoeconomie politique Editions sociales Paris1951s5

ALTINCIBOumlLUumlM

SUMERVEAKKAD

1 Mezopotamyarsquonın coğrafyası GrekccedileldquoırmaklarınortasındakiuumllkerdquoanlamınagelenveDicle-Fırat havzasını kapsayan Mezopotamyaduumlnyanın en eski devletleri arasında yer alandevletlerinbeşiğidir

Dicle ve Fırat Doğu AnadolursquonundağlarındandoğarlarBaşlangıccediltabirbirineyakınolan bu iki ırmak daha sonra birbirlerindenuzaklaşır ve buguumlnkuuml Irakrsquoa girince tekraryaklaşırlar Mezopotamya adı verilen havzaburadabaşlarBuhavza ikiyeayrılırYukarıveAşağıMezopotamyadoğalkoşullarbakımındanfarklıdırlar

Batıda Mezopotamyarsquonın sınırları boyuncaArabistan uzanır yalnızca kuzeybatı ucundaAkdenizrsquoe en yakın boumllgede Asi NehrihavzasınaulaşırDoğursquodabuumltuumlnMezopotamyaboyuncaZagrosdağlarıkendisiyleİranarasındabir sınır gibi yuumlkselir Aşağı-MezopotamyaBasra Koumlrfezirsquone ulaşır Bu coğrafi durumuumllkenin eski tarihinde oumlnemli bir rol oynadıBurada yerleşmiş olan uluslar bu zenginhavzayı ele geccedilirmek isteyen dağ ve steptribuumlleriyle suumlrekli olarak savaşmak zorundakaldılar Ticari ve kuumlltuumlrel ilişkilere gelinceMezopotamyaulusları ilkinAkdenizuumllkeleriyle(AsiNehrihavzasından)ilişkikurdular

Aşağı-Mezopotamyarsquonın toprağı aluumlvyondanoluşmuşturMOumlIVveIbinlerarasındaBasraKoumlrfezi 250 kilometre daha kuzeyden başlıyorDicle ve Fırat ayrı yerlerden denizedoumlkuumlluumlyordu Daha eski zamanlarda hiccedilkuşkusuz buguumlnbirbirlerine enyakınolduklarıyerde denize kavuşuyorlardı Aşağı-Mezopotomyarsquonın aluumlvyonlu toprakları ccedilokverimlidirAmabutopraklarıişlemekiccedilinhalkın

buumlyuumlkbirccedilabagoumlstermesigerekiyorduBaşlıca guumlccedilluumlk yaz aylarının

kuraklıklarından ve su taşkınlarındankaynaklanıyordu İki nehrin taşkınları geniştoprakları temmuz-ağustos aylarına kadar sularaltında bırakıyordu Taşkın sırasında ve dahasonra kasım ayına kadar havalar guumlzeldirtoprak aşamalı olarak kurur ama duumlzensiz birşekildeYuumlksek yerlerde ccedilabuk kurur taş gibisertleşirveyarılıralccedilakkesimlerdetamtersineccedilekilmeyip bataklıklar oluşturan sular sıtmakaynağıdırBuolumsuzkoşullarlasavaşılmazsahalk accedillığa mahkucircmdu hastalıklardankırılabilirdi Mezopotamyarsquonın eski ve yenitarihleri bunun bir gerccedilek olduğunukanıtlamıştır Ama İlkccedilağrsquoda AşağıMezopotamya kalabalık bir nuumlfusu besleyenverimlibiruumllkeydibuccedilağdasayısızkuşaklarınemeğiyle su taşkınlarına engel olan ve kurakmevsimdesusağlayanbirduumlzenekkurulmuştu

Mezopotamyarsquonın oumlzelliklerinden biri deekonomik gelişme iccedilin ccedilok gerekli olanmadenfilizlerine ve temel maddelere (taş madenler)

hemen hemen sahip bulunmamasıydı Ağaccedilbakımından da durum aynıydı meyvesibesleyici olan ama goumlvdesi yapı işlerindekullanılmayan hurmadan başka bir ağaccedilyetişmiyorduTekzenginlikkildiKildenkerpiccedilkapkacakveyazıtabletleriyapılıyordu

Yukarı-Mezopotamyarsquoda durum değişiktirtoprak ve iklim başkadır su baskınları buradadaha az zarar verirler Bu nedenle buradaekonomikyaşamvegeleneklerdahadeğişiktir

2 Aşağı-Mezopotamyarsquoda sınıfların vedevletlerin oluşumuMezopotamyarsquonın en eskikoumlyuuml uumllkenin kuzeyinde Tell-Hassounrsquodabulundu Koumly Neolitik doumlnemden MOuml Vbinlerden kalmadır İlkel tarım yapılması iccedilinyeterli yağış alan bu boumllgeye ccediliftccedililer vehayvancılar yerleşmişti Birccedilok bilgin buinsanların IV binin başlarında Aşağı-Mezopotamyarsquoya (Sumer) buradan girdiklerinive Fıratrsquoın alt kesimindeki bataklık topraklarıdeğerlendirmeyebaşladıklarınıduumlşuumlnmektedir

Sumerrsquoin eski halkı su taşkınlarının

erişemeyeceği yuumlksek yerlere yerleşmiştiBalıkccedilılık kazma tarımı ve hayvancılıklageccediliniyor boyalı seramik ve bakır aletler(zıpkın bıccedilak) yapıyorlardı İnsanlar kil vekamıştan yapılmış kuluumlbelerde oturuyor vemezarlardan ccedilıkan eşyaların benzerliğinin dekanıtladığı gibi toplumsal ve servetselfarklılıklarıbilmiyorlardıBulunanbirccedilokkuumlccediluumlkkadın heykelleri Sumerrsquode anaerkilin IV bininilkyarısınakadarsuumlrmuumlşolduğunugoumlsteriyor

Sulama kanallarının yapımı uumlretim guumlccedillerinibuumlyuumlk oumllccediluumlde geliştirdi ccediluumlnkuuml toprağınbataklıklaşmasını oumlnlemenin dışında tarlalarınduumlzenliolaraksulanmasınısağlıyorduFazlasubendlere ya da goumlletlere aktarılıyor kurakmevsimlerde tarlalar bu bendlerden hattanehirlerden kanallarla getirilen sularlasulanıyorduAlccedilak toprakları su baskınlarındankorumak iccedilin ccedilevrelerine buumlğetler accedilılmıştıBaşlangıccedilta sulama işlerini şu ya da bu klantopluluğu yapıyordu ama geniş boyutluccedilalışmaları birccedilok topluluğun guumlccedil birliğinigerektiriyordu

Uumlretim guumlccedillerinin daha sonraki gelişmesiilkel topluluk duumlzeninin bozulmasına vetoplumsal sınıfların oluşumuna yol accediltı IVbinin ikinci yarısına ait sanat yapıtlarıccedilarpışmaları savaş arabalarında yapılansavaşları tutsak almaları temsil etmektedirTutsaklar koumlleleştiriliyor ve emeklerindensoylularınhizmetlerindeve sulamaduumlzenlerininyapımındayararlanılıyordu

Bu oumlnemli toplumsal ilerlemelere kuumlltuumlreldeğişimler eşlik etti Yazının bulunması (ilkinpictographique yazı) kerpiccedilten dinsel yapılarınyapımı (tapınaklar) Bu doumlnemden guumlnuumlmuumlzeav ya da tapınma sahnelerini goumlsteren ccedileşitliheykeller ve silindir biccedilimli muumlhuumlrler kalmıştırMezopotamyarsquonın ilk insanları yuvarlandığızaman nemli kil uumlzerinde bir iz bırakan bumuumlhuumlrlerden oumlzel muumllkiyet işareti olarakyararlanıyorlardıbelkide

Speiser ve Parrot gibi Batılı tarihccedililer buekonomik ilerlemeleri yeni etnik topluluklarınistilalarına bağlamaktadırlar Bunlara goumlredışardan gelen ve yazı heykel silindir-

muumlhuumlrleriveanıtsalmimariyigetirenSumerlerinistilası bu doumlnemde olmuştur Sonuccedil olarakaşamalı evrim duumlşuumlncesini yadsıyan vegelişmeyi bir ulusun goumlğuumlne bağlayan bukuram Aşağı-Mezopotamyarsquonın ilkel tarımcıhalkı ile IV binin ikinci yarısının Sumerleriarasında bir suumlreklilik bulunduğunu kanıtlayanFrankfortveChildetarafındanbiryanabırakıldıChilde bu nedenle bu boumllgenin eski halkınaprotosumeryentribuumller(Sumerlerinataları)adınıvermektedir

ToplumsalboumlluumlnmeninguumlccedillenmesiSumerrsquoinguumlneyinde (III binlerin başı) Ur krallıkmezarlığında bulunan kalıntılarla kanıtlandıKlan mezarlarından farklı olarak bu mezarlarbirccedilok odadan oluşan kerpiccedil yapılardırmuumlcevherle donanmış oumlluumlnuumln ccedilevresinde oumlkuumlzkoşulmuş arabalar silahlı savaşccedilılar ve ikicinsten koumlleler vardır Ur krallık mezarları (veMezopotamyarsquonınoumltekimerkezlerininmezarlarıKiş ve Mari gibi) bu uumllkede III binlerinbaşlarına doğru devletin oluştuğuna tanıklıketmektedirler

Başlangıccedilta burada buumlyuumlk sayıda bağımsızsitelerndashbağımsız devletler (EriduUr ŞuruppakUmma Lagaş Kiş Mari vb) kuruldu BusitelerdeIIIbinlerdeayrışık(heterojen)birhalkyaşıyordu Sumerrsquoin kuzeyinde bulunanAkkadrsquodaveFıratrsquoınortakesimlerindetipvedilbakımlarından Sumerlerrsquoe benzemeyen tribuumlleryaşıyordu Bu tribuumller bir Sami dili (Akkadccedila)konuşuyorlardı ve Mezopotamyarsquonın batısındabulunan ovalarda yaşayan tribuumllerleakrabaydılar hiccedil kuşkusuz Akkadrsquoın Samileribatıdangelmişlerdi

Bununla birlikte Sumerler veAkkadlar IIIbinin başlarında ekonomik gelişim duumlzeyibakımından farklı değillerdi İkisi de ilkaşamasındakoumllecidevletlerkurmuşlardı

3 Sumer ve Akkadrsquoın ekonomik vetoplumsaldurumuBirccedilokresmicircbelge(oumlzellikleŞuruppak ve Lagaş arşivleri kaynaklı) Aşağı -Mezopotamyarsquonın III binin ortalarındakiekonomik durumu hakkında bize bilgilervermektedir Tarım tarlaların duumlzenli olarak

sulanmalarını sağlayan geniş kanal baraj vebendler duumlzeninden oluşan sulamayadayanmaktadır Toprak eşek ya da oumlkuumlzlerinccedilektiği ağaccediltan yapılmış ilkel karasabanlasuumlruumlluumlyordu kazma da hala ccedilokkullanılmaktaydıBuğdaysaplarıhemenbaşağınaltından kesiliyor hasattan sonra tarlalarahayvanlar suumlruumlluumlyordu Başak doumlvmek iccedilinharman yerinde oumlkuumlz ya da eşeklereccediliğnetiliyordu Harman yerine yığılan tanelerkuumlrekle savruluyorveambarlarda saklanıyorduTaneler daha sonra taş değirmenlerdeoumlğuumltuumlluumlyordu

En ccedilok uumlretilen tahıl ekmek ve birayapımında kullanılan arpa ve buğdaydıBunların dışında Sumerler keten mercimeksusam yetiştiriyor ve susamdan yağccedilıkartıyorlardıMeyve ağaccedillarından en oumlnemlisihurma ağacıydı hurmanın goumlvdesinden kapkacak liflerinden de ip ve hasır yapıyorlardımeyvesi ccedileşitli yiyeceklerde kullanılıyor sudabekletilen ccedilekirdeği ise hayvanlara yem olarakveriliyordu Sumer iklimi bağcılığa uygun

duumlşmediğiiccedilinşarabıkuzeydenithalediyorlardıMezopotamyarsquoda hayvancılık da gelişmişti

En eski metinlerde birccedilok kez koyun suumlruumllerianılmıştır Hayvanlar bataklık otlaklardayaylaklardaotluyorlardı ağıldahayvanlarayemveriliyorduEtvesuumlticcedilinsığırbesliyorlarsuumlttenyağ ve peynir yapmasını biliyorlardı koyun etive yuumlnuuml iccedilin yetiştiriliyordu daha oumlnce debelirttiğimiz gibi eşek ve oumlkuumlz yuumlk hayvanıolarak kullanılıyordu Sumerlerin atları yoktuNihayet kuumlmes hayvancılığının (kaz oumlrdek)oumlnemlibiryerivardı

Bunlardan ccedilıkan sonuca bakılacak olursaMezopotamyalıların bir boumlluumlmuumlnuumln halabalıkccedilılıklageccedilinmesinekarşıneskibesinaramabiccedilimleri (avcılık balıkccedilılık) ikinci planaduumlşmuumlştuuml

AletlerIIIbininortalarındahalasondereceilkeldiAletlerin buumlyuumlk bir ccediloğunluğu taş ağaccedilve kilden yapılıyordu bakır IV binlerdenitibaren bulunmuştu ama bronz yapımı ancakIII binin ikinci yarısında oumlğrenilebildi Bunakarşın hiccedil kuşkusuz Sumer ccediloumlmlekccedililer

uumlretimlerinde ayak ccedilarkı ve fırın kullanmasınıbiliyorlardı Duumllger ve marangozlar araba vetekne yapmasını biliyorlar silahccedilılar mızrak vehanccediler yapıyorlardı Giysiler yuumln ve ketendendokunuyor silacirchlar bakırdan yapılıyorduKuyumcular altın guumlmuumlş ve değerli taşlardanziyneteşyalarıyapanbirersanatccedilıydılar

Yapı tekniği oldukccedila geriydi Basit konutlarkil ve kamıştan yapılıyordu kerpiccedil yalnızcatapınak ve sarayların yapımında kullanılıyorduBu yapılar konuları mitoloji ve tarihten alınanalccedilak-kabartmalarlabezeniyordu

Hiccedil kuşkusuz zanaatccedilı buumlsbuumltuumln tarımdankopmuş değildi ve ticari mallar durmadanyığılıyordu Bununla birlikte III bindenitibaren Sumerler dışardan metal taş sedirağacı ve şarap ithal ediyorlardı Başlıca ulaşımyolları Dicle ve Fıratrsquotı ayrıca bunları birbirinebağlayankanallardakullanılıyorduHafifyuumlklereşeksırtındataşınıyordu

Uumlretim guumlccedillerinin oumlnemli gelişimi sonucuortaya ccedilıkan en eski soumlmuumlruuml biccedilimi koumllelerinemeğinin kullanılmasıydı I Diakonovrsquoun

hesaplamalarına goumlre (hiccedil kuşkusuz tahmini)III binlerin ortalarında koumlle sayısı nuumlfusundoumlrtte birini oluşturuyordu ve kadınların sayısıerkeklerinkinden daha fazlaydı Başlıca koumllesağlama kaynakları savaşlar ve komşuuumllkelerden koumlle satın alınmasıydı (daha azsayıda) enderolarakdaccedilocuk satın alınıyorduBorccedilyuumlzuumlndenoumlzguumlr insanlarınkoumlledurumunaindirgenmesibaşlangıccediltasoumlzkonusudeğildiBudurum ilk kezMOuml XXIV yuumlzyıl belgelerindeanılmaktadır

Sumer ve Akkadrsquoda koumlleliğin ataerkil birniteliğivardıKoumllelerinuumlretimdeayrıbiryerleriyoktu oumlzguumlr insanla eşit ccedilalışıyor ve ccediloğuzaman aynı işi yapıyorlardı Emeklerinden evişlerinde yararlanılıyordu sulama şebekelerininyapımında sebze ve meyve bahccedilelerinde deccedilalıştırılıyorlardı ccediloban ve hasatccedilı koumlleler devardıBuumlyuumlkbirccediloğunluğununsahibitapınaklarve youmlneticilerdi ama aynı şekilde bireylerin dekoumllelerivardı

Nuumlfusun ccediloğunluğunu topluluk uumlyesi topraksahiplerioluşturuyorduSumer-Akkadkomşuluk

topluluğu sulu tarım gelişince ortaya ccedilıktıAşağı-Mezopotamyarsquoda normal ekonomikyoumlnetimsularınduumlzenlidağıtımınabağlıydıBunedenle komşuluk topluluğu topraklarınyoumlnetiminden ccedilok su kaynaklarının muumllkiyetinindashnehir ve kanal sektoumlruumlndash korumakta yararlıoluyordu Aynı zamanda yeni sulamaşebekelerinin yapımı barajların accedilılması vekapatılması kanalların temizlenmesi gibiccedilalışmalar topluluğu guumlccedillendiriyordu ccediluumlnkuumluumlyelerin işbirliğini ve ortak ccedilalışmayıgerektiriyordu Bu işler kısa zamandatamamlanıyor ve yuumlzlerce kol guumlcuumlnuumlnbirleşmesiyle gerccedilekleşiyordu Aşağı-Mezopotamyarsquoda su muumllkiyetinin oynadığıoumlnemli rol Sumer-Akkad topluluğunabir su vetopraktopluluğuniteliğiveriyordu

Su ve toprak toplulukları birccedilok kuumlccediluumlk vebuumlyuumlk aileyi kapsıyordu oumlzellikle uumllkeninguumlneyinde anaerkil kalıntıların oumlnemli oumllccediluumldesuumlrmesine karşın bu ailelerde saban tarımı vehayvancılığın ağır basan etkisinin belirlediğiataerkil bir nitelik egemendiHayvan ve toprak

artık kuumlccediluumlk ailelerin muumllkiyetindeydi amabuumlyuumlk aile ve topluluğun yaygın hakları muumllksahiplerinin haklarını sınırlandırmaktaydı Budurum Şuruppakrsquoın (MOuml XXVI-XXIVyuumlzyıllar) satın alma soumlzleşmelerinde accedilıkccedilagoumlruumllmektedir buna goumlre toprak genel olarakbirccedilok ortak muumllk sahibi tarafından satılıyorbunakarşılık akrabalar (yadakomşular) satılantoprakdolayısıylayitirdiklerimuumllkiyethaklarınakarşılık olarak armağanlar alıyorlardı Belgelerbunları anlamlı ldquoortakrdquo deyimiyletanımlamaktadır Toprak satıcısının buumlyuumlkaileler hatta komşuluk topluluğu olduğusoumlzleşmeler de biliniyor Hiccedil kuşkusuztoprakların bir boumlluumlmuuml komşuluk topluluğu vebuumlyuumlkailelereaitti

Toprakların hayvanların ve oumlteki muumllklerintoplulukların uumlyeleri arasındaki paylaşımı eşitdeğildi Doğuştan soylular 100rsquoden 300 dekaraulaşan geniş topraklara sahip bulunuyorduSoylu sınıfa oumlzguuml muumllkiyet buumlyuumlk ailelerinelinde bulunuyordu Klanlar duumlzenini sonaşamasında korumak isteyenler doğuştan

soylularsınıfıydıvebusınıfınguumlcuumlccediloğuzamanbuumlyuumlk aile ve klan ilişkilerinin suumlrduumlruumllmesinedayanıyordu Soyluluk kendi topraklarındayalnızca koumlleleri değil aynı zamandayoksullaşmış akrabaları bağımlılaşmış oumlzguumlrinsanlarıccedilalıştırıyordu

Tapınakların muumllkleri uumllke ekonomisindeoumlnemli bir yer tutuyordu MOuml III binlerinortalarına doğru Lagaş tapınakları krallığınişlenen topraklarının yarısına yakın boumlluumlmuumlnesahip bulunuyordu Yuumlksek ruhban sınıfısoylulardan oluşuyordu ve tapınakların muumllkuumlsonuccedil olarak doğuştan soylular sınıfınıniktidarınıpekiştiriyordu

Tapınakların toprakları iki tuumlrluuml işletiliyorduBu toprakların bir boumlluumlmuuml oumlzguumlr ccediliftccedililerekiralanıyordu bu ccediliftccedililer ayrıca hayvan veekecektohumdaalıyorlarvebunlarınkarşılığınıuumlruumlnle oumlduumlyorlardı doğrudan doğruyatapınakların denetiminde bulunan oumltekitopraklar koumlleler ve elde edilen buumltuumln uumlruumlnuumltapınak ambarına teslim etmek zorunda olanemeğinin karşılığını tahıl ve bazen başka

yiyecekolarak alanoumlzguumlr ccediliftccedililer (ldquoşublugalirdquo)tarafındanişleniyordu

Tapınak kadrosu iccedilinde ccediliftccedililerden başkazanaatccedilılaryazıcılarşarkıcılarvbvardıDevletordusunun oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturan biraskericirc birlik ccedilıkartılıyordu Koumllelere kiralanantopraklar tapınağın malı olduğu iccedilinbirbaşkasına devredilemiyordu ama komşuluktopluluklarında her zaman yuumlruumlrluumlkte olanataerkil ilişkiler enoumlnemli rollerini yitirmişlerdiburada

Yuumlksek ruhban sınıfı koumlleler koumlleleşmişoumlzguumlr insanlar ya da ccediliftccedililer tarafından işlenentopraklardan da pay alıyordu Soylu sınıfhayvancılıktan buumlyuumlk gelirler sağlıyor vetapınağın payından da buumlyuumlk yiyecek paylarıalıyordu

4 Sumer veAkkadrsquoın siyasal duumlzeni MOumlIII binlerin ortalarında Aşağı-Mezopotamyarsquodabirccedilok kuumlccediluumlk devlet vardı Bu devletlerdenLagaş adıyla anılan devletin topraklarınınyuumlzoumllccediluumlmuuml (sulanmayan topraklar da iccedilinde

olmak uumlzere) 3000 kilometre kareydi veccedilevreleri surlarla ccedilevrilmiş irili ufaklı on kadaryerleşim merkezini kapsıyordu toplam nuumlfusuda150000dolaylarındaolmalıydıUumllkedeyirmikadar tapınakve ccedileşitli tanrılara adanmış kutsalyervardı

Devletin başında patesi (bazı bilginler buSumerce adı ldquoensirdquo şeklinde de okuyorlar)bazendelugal(soumlzcuumlkanlamıbey) adıverilenbirhuumlkuumlmdarbulunuyorduPatesigenelolarakbelli bir soylu aileden seccedililiyor ve yerine ccediloğukez kendi oğulları geccediliyordu Patesi baş rahipve tanrıların vekilliği goumlrevlerini yapıyordutapınağınmilis kuvvetlerine komutanlık ediyorbaşta yapı ve sulama ccedilalışmaları olmak uumlzeretapınağınekonomisiniyoumlnetiyorduBaşlangıccediltapatesi rahip-kral olarak kabul ediliyordu bunedenle bu duumlşuumlnceye bağlı olarak kralınoumllduumlruumllmesi ya da azli dinsel geleneği enazından kralın tasfiyesi şeklinde bile olsaMezopotamyarsquodauzunsuumlredevametti

III binlerin ortasında patesi henuumlz devlettopraklarınınteksahibideğildiSumerveAkkad

huumlkuumlmdarlarının buumlyuumlk ailelerden ya dakomşuluk topluluklarından toprak satın almakzorunda kaldıkları durumlar biliniyor Patesitapınakların topraklarını dilediği gibi deyoumlnetemiyordu

Kentlerde gerccedilek haklarla donanmış halkmeclisleri ve yaşlılar kurulları vardı Bunlarhuumlkuumlmdarı seccediliyor (ve belki de azlediyor)adalet dağıtıyor youmlnetimsel oumlnlemler alıyorpatesiyle temel politik sorunları (oumlrneğin savaşilanı) tartışıyor topluluğa yeni yurttaşlar kabulediyor topluluk muumllklerini vb youmlnetiyorlardıOumlrneğin topluluk ccedilobanı gibi youmlnetimtemsilcileriniatamayetkisiyaşlılarkurulunaaitti

Ordu hala bir halk oumlrguumltuuml kimliğinisuumlrduumlruumlyorduSavaşccedilılarıaynızamanda tapınaktopraklarının ccediliftccedilileri ccedilobanları ccediliftlikkiracılarıydılar Buumltuumln bunlar Aşağı-Mezopotamyarsquoda ndashhiccedil değilse III binlerinortalarına kadarndash askericirc demokrasinin oumlnemlikalıntılarının yaşamayı suumlrduumlrduumlklerine tanıklıketmektedir

Oumlte yandan yeni siyasal nitelikler de ortaya

ccedilıktı Nubanda adı verilen ve buyruğu altındabirccedilok yazıcı bulunan bir youmlneticinin youmlnettiğitapınak youmlnetimi oumlrguumltuuml ortaya ccedilıktı patesirsquoninoumlzelmuhafızoumlrguumltuumlkurulduDoğrudandoğruyapatesirsquoye bağlı olan bu oumlrguumlt askericirc demokrasigeleneklerinekoumlkluumlbiccedilimdetersduumlşmektedir

Sulama şebekesinin usccedilul bir biccedilimdekullanılması gereksinimi ve boumllgeler arasındakiekonomik ilişkilerin sıkılaşması Sumerpolitikasının birleştirilmesi eğilimini ortayaccedilıkardı Koumlleler uumlzerindeki iktidarınguumlccedillendirilmesi zorunluluğu bu merkezicircleşmehareketini yoğunlaştırdı Bazı devletlerhegemonya kurmaya kalkıştı ve ccedilevrelerindekitopraklarıepeycegenişlettilerKişveUrkrallarıbu akıma oumlncuumlluumlk ettiler ama Lagaş patesisi(XXVyuumlzyıl)EannatumrakipleriniyenmeyiveegemenliğiniMarisınırlarınakadargenişletmeyibaşardıBununlabirliktebubirleştirmelersuumlreklideğildigeccediliciydi

5SumerveAkkadrsquodatoplumsalmuumlcadeleAşağı Mezopotamyarsquoda sınıfların ve devletin

ortaya ccedilıkışı hiccedil kuşku yok ki koumlleler veefendiler arasında yoksullar ve doğuştansoylular arasında ccediletin bir Savaşıma yol accediltıKoumlleler ve oumlzguumlr tarımcılar uumlzerinde egemenlikşiddet yoluyla kuruluyordu bu durum uumlretimibizzat gerccedilekleştirenlerin hoşnutsuzluğuna vedirenmelerine neden oluyordu Oumlte yandangeniş muumllkleri ve tapınaklardaki ayrıcalıklıkonumunedeniyleguumlccedilluumldurumdabulunaneskisoylusınıfaskericircseferlerinveyoumlnetiminortayaccedilıkardığı yeni soylu sınıfa karşı ccedilıkıyordu Neyazıkkitarihselkaynaklarbubağlamdaayrıntılıbilgilervermiyor

Lagaş toplumsal sınıfları arasındakimuumlcadeleyi buumlyuumlk oumllccediluumlde yansıtan metinlerdenbiri Kral Urukaginarsquonın yazıtıdır Bu metindekendinden oumlnceki huumlkuumlmdar olan patesiLugalandarsquonınldquoguumlccedilluumllerrdquoyararınatopluluklarınhaklarını zarara uğrattığı okunmaktadır ldquoEskiyasalarrdquoı ccediliğnemiş buumltuumln Lagaş topluluklarınakendi yararlarına ve rahiplerin yararlarına aşırıvergiler koyan denetccedililer yerleştirmişToplananvergilerden hoşnut kalmayan rahipler halkı

duumlpeduumlz soymaya başlamışlar Koumlyluumllerinellerinden hayvanlarını kuumlmes hayvanlarınıbakır eşyalarını giyeceklerini meyvebahccedilelerinin en iyi ağaccedillarını ve meyvelerinialmışlar ve cenaze toumlrenleri iccedilin ccedilok yuumlksekuumlcretler istemeye başlamışlar Patesi ve yuumlksekgoumlrevliler en guumlzel beyaz koyunların yuumlnuumlnuumlkendi tekellerine almışlar ve adam başına 30gramguumlmuumlşvergisikoymuşlarhukukibelgelerve soumlzleşmeler iccedilin de vergiler getirmişlerUrukagina kendisi tahta geccedilince (MOuml 2370rsquoedoğru) vergileri eski durumuna getirdi haksızvergileri yasakladı topluluk denetccedililerinigoumlrevden uzaklaştırdı Urukagina yazıtındaldquooumlzguumlrluumlğuuml getirmekrdquole oumlvuumlnuumlyor Ama bureformlardan sonra bile soylu sınıfın patesininortadankaldırmayacesaretedemediğibuumlyuumlkbirekonomik guumlcuuml vardı Komşuluk topluluğuparccedilalanmasını suumlrduumlruumlyordu Kısa bir suumlresonra Lagaş bağımsızlığını yitirdi Bu devletiniccedilinde patlak veren karışıklıktan yararlananUmmapatesisiLugalzaggisiUrukaginarsquoyakarşıtekrar savaş accediltı ordusunu yenip Lagaşrsquoı

kendisine bağladı Bu zafer Ummarsquoyı zamanlabuumltuumln Sumerrsquoi boyunduruk altına alacak kadarguumlccedillendirdi Eski Uruk kentini kendine başkentyaptı

6 Akkad krallarının egemenliği altındaMezopotamya Bu arada uumllkenin kuzeyindeAkkadkrallarıguumlccedilleniyorduAkkadkentiDicleile Fırat arasında iki nehrin birbirine en yakınolduğu yerde bulunuyordu Akkadrsquoınyakınlarında Fırat uumlzerinde Sumerlerrsquoinkurduğu ama Samilerrsquoin fethedip buumlyuumlttuumlğuumliccedilinde guumlneş-tanrı Şamaşrsquoın tapınağı bulunanSipparkentivardıgeneFıratuumlzerindeOpisadlıoumlnemli bir merkez bulunuyordu Sipparrsquoınguumlneyinde gene Sippar uumlzerindeMezopotamyarsquonın en eski kentlerinden Kişvardı Akkad boumllgesinde Dicle ve Fıratarasından batıda Arabistan yollarına doğudaZagrosdağlarınaulaşankervanyolugeccediliyorduAkkadrsquoın merkezi durumu Sippar ile Opisarasındaki toprakları eline geccedilirebilirse kralınaoumlnemli yararlar sağlayabilirdi Akkad kralı

Sargon(eskiŞarukkin)buişiilkkezMOuml2369yılınadoğrubaşardı

Sargon Akkad patesileri soyundan değildikendisi yeni bir hanedan kurdu Hangikoşullarda iktidara gelmiş olduğu tam olarakbilinmiyor İlkccedilağın oumlteki huumlkuumlmdarları gibitarihsel kaynağına ulaşılması ccedilok zor olanefsanelerinkonusu

Sargon kral olunca orduya sırtını dayadıProfesyonel savaşccedilılardan oluşan 5400 kişilikbir ordu kurdu Sumer tapınak milislerininsıkışık saflarda savaşan ve uzun mızraklarladuumlşmanı vuran ağır silahlı askerlerdenoluşmasına karşın Sargonrsquoun ordusundaokccediluların buumlyuumlk bir oumlnemi vardı Ordununbuumlyuumlk bir ccediloğunluğunu kendi topluluklarındanayrılmış ve kral tarafından parayla tutulmuştopraksızinsanlaroluşturuyordu

Bu doumlnemde Aşağı-Mezopotamyamerkezicircleşmeye hazır durumdaydı Buolmaksızın sulamaya dayalı ekonominingelişmesiolanaksızdıticaretherbirikendioumllccediluumlbirimlerine sahip kuumlccediluumlk devletlerin sınırlarıyla

koumlstekleniyordu Nihayet koumlleliğin gelişmesikoumlle yığınlarını el altında tutabilmek iccedilinoldukccedila guumlccedilluuml bir oumlrguumltlenmeyi zorunlukılıyordu

Sargon işe Akkadrsquoı birleştirmekle başladıKişrsquoin ve buumltuumln Akkad devletlerinin kralıolunca guumlneye birccedilok başarılı seferler yaptıLugalsaggisirsquoyi yenerek Ur ve Lagaşrsquoı elegeccedilirdivebuumltuumlnSumerrsquoiboyundurukaltınaaldıSargon ve onun ardından gelenlerin iktidarlarıdoumlneminde ilk birleşik Mezopotamya Krallığıkuruldu

Akkad oumlzellikle ldquoduumlnyanın doumlrt boumllgesininkralırdquo uumlnvanını alan Sargonrsquoun torunuNaracircmsinrsquoin (MOuml XXIII yuumlzyıl) youmlnetimindebuumlyuumlkbirguumlccedilkazandıMariboumllgesindeZagrosdağlarında yaşayan tribuumllere ve Elamrsquoınkentlerine boyun eğdirdi Birlikleri DoğuAnadoludağlarınadayandı

Akkad kralları buumlyuumlk yapım ccedilalışmalarınagiriştilerSargonKişkentiniyenidenkurdurduAkkad sarayını onarttı birccedilok tapınak yaptırdıSulama ccedilalışmaları ccedilok geniş bir kapsam

kazandı Oumlzellikle Dicle ile Fıratrsquoı birleştirenbuumlyuumlkbirkanalkazıldıBuumltuumlnbunlaruumlyelerininbuumlyuumlk bir ccediloğunluğu sarayın ccedilalışmalarına zoraltında katılan toplulukların durumunu oumlnemlioumllccediluumldeağırlaştırıyorduOumlteyandan topluluklarıtopraklarını satmaya zorlayarak kenditopraklarını genişletiyorlardı Kralıntoplulukların topraklarını satın almasının soumlzkonusu edildiği bir Akkad yazıtı bulundutopraklar2000hektarıbulanparccedilalarhalindeeldeğiştirmişti Satışlara kentlerin halkmeclislerinin (kral yazıtlarında oumlzelliklebelirtiliyor) karar vermiş olmasına karşın satışuumlcreti (tahıl para giysi koumlle vb) genellikleklanyoumlneticilerineveakrabalarınaoumldeniyordu

Yuumlkuumlmluumlluumlklerin ccediloğalması topluluktopraklarının tekelleşmesi nihayet yorucu fetihsavaşları halkın hoşnutsuzluğuna nedenoluyordu Son belgeler Sargonrsquoun saltanatınınsonlarında iki ayaklanmadan soumlz ediyorlar Birbaşka oumlnemli ayaklanma da NaramsindoumlnemindeolduBuayaklanmayıAkkadkrallıksaltanatının desteği olan yeni askericirc ve

youmlnetimselsoylusınıfınınnuumlfuzkazanmasındankorkan ve krallık topraklarının kentlerin vetapınakların zararına genişlemesinden hoşnutolmayan soylular youmlnetti Kral ayrıca devletoumlrguumltuumlnuumln merkezicircleşmesine duumlşman olanSumerpatesilerinindedirenmesiylekarşıkarşıyakalıyordu

Naracircmsin henuumlz ayaklanmalarıbastırabiliyordu ama onun ardından gelenlerldquodoumlrt boumllgerdquo krallığının birliğini korumayıbaşaramadılar iccedil politika karışıklıklarına dıştehdit de eklendi 2200rsquoe doğru Akkad veSumer Mezopotamyalıların ldquodağlarıncanavarlarırdquoadınıverdikleriGutilerrsquoinsaldırısınauğradılar Gutiler Akkad krallığını ezdilerkentlerini (oumlzellikle kuzeydekileri) yağmaladılarvehalkaağırbirvergiyuumlkledilerGuumlneySumerkentleri bu istiladan daha az etkilendiler vebağımsızlıklarınıaşağıyukarıkoruyabildilerBukentler Gutilerrsquoe karşı savaşımı suumlrduumlrduumlleronları yenip uumllkeden ccedilıkardılar Bir suumlre sonraSumer ve Akkad tekrar birleştiler ama bubirleşmeUrrsquounhegemonyasıaltındaoldu

7 Urrsquoun hegemonyası (MOuml 2118-2007arası) Aşağı-Mezopotamyarsquoyı kendiegemenlikleri altında birleştiren Ur krallarıldquoSumer ve Akkad Krallarırdquo adını almışlardıdaha sonra IIIUr hanedanı adını kabul ettilerBunlardan en uumlnluumlleri elli yıla yakın egemenliksuumlren Şulgirsquodir ŞulgiAsurrsquoa boyun eğdirmeyibaşardıveElamordularıkarşısındabirccedilokzaferkazandı

III Ur hanedanı doumlneminde sulu tarım vemesleklergelişmelerinisuumlrduumlrduumllerSumerlerveAkkadlar taşkınlar doumlneminde su altındakalmayan Dicle boyundaki geniş topraklarıdeğerlendirdilerBuboumllgede ldquoyuumlksek tarlalarrdquoakadar succedilıkarmak iccedilinoumlzelbirduumlzenkurdularSabanlı tarım artık her yerde uygulanıyordutoprağı ldquoccedilizmekrdquoten fazla bir iş yapmayankarasabanın yerine toprağı alt uumlst eden ilkelsabanlardan yararlanıyordu eşeklerin yerinesabana oumlkuumlzler koşuluyordu SumerrsquodehurmacılıkAkkadrsquodabağcılıkyapılıyordu

III binlerin sonlarında kalan metinlerdebronz ccediloumlmlek marangoz dokuma

atoumllyelerinden maden yuumln odun vbambarlarından soumlz edilmektedir Tarım vemesleklerin evrimi tecim mallarının uumlretiminigeliştirdiveuumllkenindeğişikboumllgeleriarasındakiilişkiyiyakınlaştırdı

III binlerin sonunda gerccedilekleşen ekonomikilerleme iki ekonomik ve toplumsal eğilimeneden oldu İlkin ister yuumlksek topraklar olsunisterdoğalolaraksulanantopraklarolsuntoprakoumlzelmuumllkiyeti sağlamlaştıTopluluğunmuumllklerigiderek buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk ailelerin ellerinegeccedilmeye başladı bu da doğal olarak her tuumlrluumlservet eşitsizliğine yol accediltı Birccedilok insantoprağını yitirdi uumlcretli işccedili ya da buumlyuumlk muumllksahiplerinin topraklarında ccedilalışan kuumlccediluumlk kiracıdurumuna duumlştuuml bazen de kendisine en duumlşuumlkduumlzeyde yiyecek giyecek sağlayan ve ccedilalışmakoşullarını saptayan bir soumlzleşme ile kendinisattı

Tecimmallarınınccediloğalmasınınsonucuolarakortaya ccedilıkan faizciliğin gelişmesi oumlzguumlrinsanların durumunu daha da ağırlaştırdıfaizciler (oumlzellikle rahip ve rahibeler) meyve

bahccedilelerinetoprağavetaşınmazmallarayatırımyaptılar buumlyuumlk faiz karşılığında yoksullarabuğday para ve kerpiccedil verdiler borccedillarınıoumldeyemeyen borccedillular koumlle duumlzeyine indi Yakendisi alacaklılar hesabına ccedilalışacak ya dayakınlarındanbiriniccedilalıştıracaktır

Oumlzelmuumllkiyetin gelişmesi IIIUr krallarınınccedilıkardığı yasalarla onaylandı III binlerinsonlarına ait olan bu yasalar son zamanlarakadar bilinmiyordu Hanedanın kurucusutarafından yazdırılan yasa kısa bir suumlre oumlncebulundu

Bir başka eğilim de sarayın ekonomisininsağlamlaştırılmasıydıKendilerinden oumlncekilerinsiyasetlerini suumlrduumlren III hanedan krallarıtapınakların topraklarını ellerine geccediliripbuumlsbuumltuumln kendi youmlnetimlerine bağladılar Aynışekildetoplulukmallarınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumldehuumlkuumlmdarın eline geccedilti Uumlzerlerinde birccedilokkadın koumllenin ve ldquoguruşirdquolerin ccedilalıştığılatifundiyalar(ccedilokgenişoumlzeltopraklar)kuruldu

Guruşiler (savaş tutsağıyadayerliler)buumltuumlnyıl krallık topraklarında ccedilalışıyorlardı ve kendi

uumlretimaraccedillarındanyoksunbulunuyorlardıGuruşilerin dışında saray oumlzellikle hasat

mevsimindeoumlzguumlrguumlndelikccedililerkullanıyorduGuruşiler ve koumlle kadınlar kralın

atoumllyelerindehizmetgoumlruumlyorlardıKrallık ekonomisinin ve kralın toprak

muumllkiyetinin guumlccedillenmesi uumllkenin politikasınınmerkezicircleşmesine katkıda bulunuyordu SumerveAkkad kentlerinde patesilerin iktidarı hemenhemen ortadan kalkmıştı Artık kral tarafındanatananvegoumlrevdenalınanbirmemurdanbaşkabir şey değillerdi boumlylece eski soylu sınıfıntorunlarına son darbe indirilmiş oluyorduİktidarlarını sağlamlaştırmak iccedilin III Urhanedanının kralları kendi kendilerine tanrıpayesi verdiler Şulgi ve oğlu kendilerini tanrıilan ettilerBudoumlnemin sanat yapıtlarında ccediloğuzamanSumerveAkkadhuumlkuumlmdarlarınınkrallıkiktidarlarınınsimgelerinitaşıyantanrılarvardır

Ama krallık ekonomisinin sınırsız gelişimioumlzguumlr işccedililerin buumltuumln haklarından yoksunguruşilere doumlnuumlşmesi faizcilik ve borccedilyuumlzuumlnden koumlleleşmenin ccediloğalması krallığı

zayıflatıyordu Şulgirsquonin ardından gelenlerkomşuların baskısına guumlccedilluumlkle engelolabiliyorlardı Ur krallarının boyunduruğunukabuletmişolanElambağımsızlığınıeldeetmişve saldırıya geccedilmişti batıda bir Sami dili olanAmoritccedile konuşan goumlccedilebelerin Suriye ccediloumlluumlndenuumllkeniniccedillerinedoğruilerlediklerigoumlruumllduuml2007yılında Elamlılar Sumer kentlerini yıktılar vehanedanın son kralını tutsak ettiler Daha sonraAmorrirsquolerAkkad ve Sumer kentlerinde birccedilokoumlzerkhanedanlıklarkurdular

YEDİNCİBOumlLUumlM

BABİL

1BabilİmparatorluğununkuruluşuIIIUrhanedanının duumlşuumlşuumlnden sonra AmorrirsquolerAşağı-Mezopotamyarsquoya yerleştiler Başkentleriİsin ve Larsa olan iki krallık kurdular İsinkrallık iktidarının ilginccedil bir belgesi SumerceyazılanLipitiştaryasasıdırBirazdahakuzeydeMari ve Aşunnak Krallıkları vardı Aşağı veOrta-Mezopotamyarsquoya egemen olmak amacıylabuumltuumln krallıklar kendi aralarında savaşıyorlardıAma hiccedilbiri tasarılarını gerccedilekleştiremediUumllkeninbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlMOumlXIXyuumlzyıldakurulmuş olan kuumlccediluumlk Amorri KrallığınınBabilrsquoin huumlkuumlmdarları tarafından birleştirildi

Babil kralları Dicle ve Fıratrsquoın yaklaştığınoktada Orta Doğursquonun ticaret yollarınınbirleştiğiyerdekurulmuşolanbukentinelverişlidurumundanyararlandılarayrıcasiyasaldurumBabil krallarının işini kolaylaştırıyorduMari veAşunnak gittikccedile guumlccedillenen Asurrsquoa karşıyaptıklarısavaşlarınsonundazayıfduumlşmuumlşlerdioumlte yandan Larsa Elam saldırılarına karşıdurmakzorundaydı

Eski Babil İmparatorluğursquonun yaşadığıdoumlnem (MOuml 1894-1595 arası) Mezopotamyatarihinin oumlnemli bir boumlluumlmuumlduumlrMezopotamyarsquonın guumlney kesimi 300 yılboyunca ekonomik gelişme ve siyasal etkibakımındanyuumlksekbirduumlzeyeulaştıİlkAmorrikrallarıdoumlnemindekuumlccediluumlkoumlnemsizbirkentolanBabilbuumlyuumlkbirticarikuumlltuumlrelvesiyasalmerkezolduvebuyoumlneticiniteliğiniuğradığıfelaketvetalihsizliklere karşın Helenistik doumlneme kadarkorumasınıbildi

Babil iktidarı doumlneminde Mezopotamyarsquonınbirleştirilmesi yuumlz yıl boyunca suumlrduuml vehanedanın altıncı kralı uumlnluuml Hammurabi

zamanında gerccedilekleşti İlk Babil krallarınınbaşlıca amacı birccedilok buumlyuumlk Akkad merkeziniele geccedilirmiş olan oumlteki Amorri prenscikleriylesavaşmakolmuştu

Hammurabi birleştirme işini XVIII yuumlzyılınortalarında tamamladı Sumer kentleri Uruk veİsinrsquoi topraklarına katmakla işe başladı AmaSumerrsquoin guumlneyinde Elam egemenliğinde olanRimsin vardı Kuzeyde Hammurabirsquonin MariKralı Zimrilimrsquoi kendisine muumlttefik yapmasınakarşın Babil iktidarı sallantıdaydı KoşullarBabilliler iccedilinuygundeğildiNihayetAşunmakKrallığını yendikten ve saltanatının otuzuncuyılında kuzey sınırını sağlamlaştırdıktan sonraHammurabi Rimsinrsquoi bozguna uğrattı ve buumltuumlnguumlneyi birleştirdi Babilrsquoin daha daguumlccedillenmesinden korkan Zimrilim ona destekolmaktan vazgeccedilti Bunun uumlzerine HammurabionasavaşaccediltıMarikentinialıpyağmaladı

SonrakuzeyedoğruilerlemesinisuumlrduumlrduumlvekuumlccediluumlkAsurKrallığınaboyuneğdirdi

Boumlylece kurulan Babil İmparatorluğumerkezicircbirdespotlukdurumunageldiBirliğive

bağlantılılığıbirkaccediletkenebağlıydıUrkrallarıdoumlnemindeşoumlyleboumlylezayıflamış

olan Sumer ve Akkad soylu sınıfı Amorri veElamlı fatihler tarafından ortadan kaldırılmıştıBabil krallarının artık Amorri tribuumlleriyle vekrallıkmemurları tarafından youmlnetilen boumllge veillerdeyoumlnetilmelerikolayolanSumerveAkkadkentli ve tarımcı topluluklarıyla uğraşmalarıgerekmiyordu

Sargon doumlneminde oumlnemli bir tarım boumllgesidurumuna gelen Akkad guumlneydeki Sumerrsquoegoumlre istilalardan daha az zarar goumlruumlyorduAmorri istilası kademeli bir sızma şeklindeydiAkkad halkı istilacılarla kaynaşmış onlarınanladıkları bir dil konuşuyor aynı tanrılaratapıyordu gelenekleri arasında benzerliklervardı Yakıp yıkılan ve halkı kırımdan geccedilenSumer tamamen Akkad ekonomisine bağımlıdurumdaydı

Babil kralları III Ur hanedanının İsin veLarsa krallarının youmlnetimsel ve siyasaldeneyimlerinden yararlandılar Bu durumbelirgin bir şekilde hukuk alanında goumlruumlluumlr

Hammurabi yasası Lipitiştarrsquoın yasalarının bazımaddelerinin tuumlmuumlyle alınmasıyla yenidenoluşturuldu alım-satım ve borccedil senetleri Sumerkalıp ve soumlzcuumlklerini koruyordu Bununlabirlikte Hammurabi yasaları yeni kurumları daiccedilermektedir

DespotikdevletisağlamlaştırmakiccedilinyenibirideolojioluştuBuumltuumlnimparatorluğayenibirdinyayıldı Yuumlce tanrı Mardukrsquoun dini Mardukeskiden Babil tanrısı idi Rahiplerin yardımıylabu konuda mitler uumlretildi bu mitlere goumlzdengeccedilirilen eski Sumer efsaneleri de katıldıBoumlyleceMardukyuumlcetanrıdurumunageldi

2HuumlkuumlmetveHammurabiyasalarıBirinciBabil hanedanının altıncı kralı Hammurabi(MOuml 1792-1750) Mezopotamyarsquoyı birleştiripBabilİmparatorluğunukurmayıbaşardı

İmparatorluk değişik ilkelere dayalı ikiyoumlnetim boumllgesine ayrılmıştı Akkad veSumerrsquoin kuzeyini etkinlik alanlarına vegoumlrevlerine uygun olarak değişik uumlnvanlartaşıyan valiler youmlnetiyordu Bu valiler boumllgeler

ve kentler iccedilin atanmışlardı kentlerde yaşlılarkurullarını denetliyorlardı ldquoSukkallurdquo adıverilen yuumlksek memurların buyruğu altındavergilerin toplanmasıyla halkın krallıkşantiyelerine goumlnderilmesiyle yuumlkuumlmluumlgoumlrevliler vardı Bunların da buyrukları altındabaşka vergi toplayıcılar emekccedili toplayıcılarccedilalışmaktaydı Sukkallu en başta vergilerildquosaray iccedilin ccedilalışmalarrdquola ve ordununoumlrguumltlenmesiyle ilgileniyorlardı Hammurabidoumlneminde (ve ondan oumlnce) değişik ruumltbeleriolan savaşccedilılardanoluşanbir duumlzenli ve suumlrekliorduvardıHizmetlerinekarşılıkbellibir toprakpayı alıyorlardı Belgeler doumlrt tuumlrluuml askericirc ruumltbebulunduğunugoumlsteriyorSubaylariccedilindekumvelubittum askerler iccedilin redum ve bairum(aralarındaki farklar şimdiye kadaroumlğrenilemedi)

İmparatorluğun oumlteki yarısı olan GuumlneySumerrsquoi bakan Sinidinam youmlnetiyordu Kralınkişiselekonomisi toprakmuumllklerivedahaoumlnceRimsinrsquoe ait olan buumlyuumlk suumlruumlleri buradabulunuyordu Bakan youmlnetim vekillerini ve

oumlteki memurları denetliyor ve ilgili buumltuumlnyoumlnetimselvemaliyehizmetleriniyoumlnetiyordu

Marxrsquoınkendihalkını soymayoumlntemiolaraknitelendirdiğiDoğudespotizmibuumltuumlnaccedilıklığıylaboumlyle ccedilalışmaktaydı Oumlteki işlev yani başkaulusların soyulması işlevi HammurabidoumlnemindeSumerKrallığında IIIUrhanedanıdoumlnemindeAkkadrsquodayadadahasonraAsurrsquodaolduğundan daha az oumlnemliydi Uumlccediluumlncuuml işlevolan sulama goumlrevi kanalların ve bendlerinbakımıyla ilgiliydi Bu tuumlr ccedilalışmalarHammurabi yasalarında sık sık anılmaktadırbunların oumlrguumltlenmeleri ldquokanallar yazıcısırdquoadıyla anılan oumlzel goumlrevlilere verilmişti Kralınonuruna ldquoHammurabi-bollukrdquo adı verilenbuumlyuumlkkanalbunlarınyoumlnetimindekazılmıştı

Yukarıda soumlzuuml edilen youmlnetim sistemibuumltuumlnuumlyle yeni bir sistem değildi ccediluumlnkuumltemelleri III Ur hanedanı doumlnemineoturmaktaydı Babil kralları bu sistemigeliştirmek kuzey ve guumlneyin oumlzel koşullarınauyarlamaktanbaşkabirşeyyapmadılar

En oumlnemli olaylardan biri yeni bir yasalar

toplamının yayınlanıp yuumlruumlrluumlğe konulması idiBuoumlnleminnedeniIIIUrhanedanıdoumlnemindeyayınlanan Sumer yasaları ve Lipitiştaryasalarının Babil İmparatorluğunun ekonomikve toplumsal koşullarını artık karşılamamasıydıAyrıca soumlz konusu yasalar halkın artıkanlamadığıSumerdilindeyazılmıştıHammurabiyasalarıMezopotamya tarihinin ccedilok oumlnemli birkalıntısıveayrıcahangitoplumsaltopluluklarınkralları desteklediğini oumlncelikle hangi ccedilıkarlarısavunduklarını goumlsterdiği iccedilin o doumlnemintoplumsal yapısını accedilıklayan ccedilok değerlibelgelerdir

Hammurabi yasaları bize Babil toplumununtoplumsal sınıf ve gruplar ile bunların hukuksalilişkilerihakkındabilgivermektedir

Yasa uumlccedil boumlluumlmden oluşuyor Giriş yasametnivesonuccedilGirişkralınbuumltuumlnuyruklarıiccedilinldquoadaletvemutlulukrdquounkuruluşuyla ilgiliparlakcuumlmleleri iccedilermektedir Yasa 282 maddedenoluşmuştur ancak bunların yazılmış olduğubazalt dikme taşın bozulması sonucu33maddeyitmiştirBazımaddelerbaşkayerlerdebulunan

parccedilalara goumlre restore edildi Yasada succedillarlaaile muumllkiyet miras yuumlkuumlmluumlluumlklerle ilgilikararlar topluluk hukukuyla ve koumllelikle ilgilimaddeler bulunmaktadır Baştan sona topraksahiplerinin rahiplerin tuumlccarlarınve tefecilerinhaklarını oumlzellikle koumlleler uumlzerindeki haklarınıkoruma tasası goumlze ccedilarpmaktadır Bir koumlleninccedilalınması ve kaccedilak bir koumllenin saklanmasıoumlluumlmle cezalandırılıyordu Sonuccedil boumlluumlmuumlndekral uyruklarına karşı goumlsterdiği yakın ilgidendolayı boumlbuumlrlenmektedir Kral kendi kendinildquohukukun kralırdquo olarak nitelendirmekte veyasalarının kazındığı dikme taşa zarar verecekolanlara lanet yağdırmaktadırBuyasalarBabiltoplumunun uumlst kesiminin hak ve ccedilıkarlarınısavunmaktaydı

Yasanın dışında eski Babilİmparatorluğundan bize birkaccedil yuumlz belge ileoumlzel iş mektupları kalmıştır Babilonyarsquonıntoplumsal ve ekonomik tarihininbirccedilok sorunugerccedilekte uumlzerlerinde tartışılabilir durumdakalmalarına karşın bu belge vemektuplar eskiBabil İmparatorluğunun gelenekleri ve

ekonomisinibetimlemektedirler

3 Tarım toprak muumllkiyeti ve topraklarınkullanılması Babil İmparatorluğunun nuumlfusutemelde tarımcılık yapıyordu Buumlyuumlk suumlruumlcuumlluumlkancak guumlneyde eskiden olduğu gibi bataklıkboumllgelerde geniş otlaklara sahip olan boumllgedeyaygındı

Tarımda en oumlnemli yeri buğday arpa vesusamtutuyorduEnccedilokrastlananmeyveağacıhurmaydı Tarlalar olağan durumlarda halkıngereksinimlerini karşılayacak kadar bol uumlruumlnveriyor ve hatta elde edilen bol hasat halkıngereksinimlerini aşıyordu uumlruumln fazlasının birboumlluumlmuuml mal vergisi biccediliminde kral vetapınakların ambarlarını dolduruyor geri kalanboumlluumlm ise pazarda satılıyordu Saray vetapınağın buğday yedekleri kısmen piyasayasuumlruumlluumlyordu (Suriye ccediloumlluumlnuumln ccediloban tribuumllerinekaccedilak olarak satılıyordu) Bu nedenle tahıltarımsalticaretinbaşlıcadeğerinioluşturuyordu

Kral kağıt uumlzerinde buumltuumln imparatorluğuntopraklarının tek sahibiydi Ama sarayın

doğrudan doğruya denetimi altında bulunantoprakların toplamı III Ur hanedanı doumlnemineoranla oumlnemli oumllccediluumlde azalmıştı Buumlyuumlk krallıkmuumllkleri (oumlrneğinguumlneyde)yuumlksekgoumlrevlileresavaşccedilılarayadaccediliftccedililereverilmekuumlzerekuumlccediluumlkparccedilalara boumlluumlnmuumlştuumlBu toprakları alan kişilerbunun karşılığını malla (buğday) oumlduumlyorlardıButopraklarıneldeğiştirmesiolanaksızdı

Topraklarınbirboumlluumlmuumltapınaklaraaittiamaboyutları III binlerdeki kadar kuumlccediluumlktuuml aynışeyler komşuluk topluluklarının toprakları iccedilinde soumlylenebilir Kaynaklar yaşlılar tarafındanyoumlnetilen topluluk topraklarından da soumlzediyorlar ama bunlar gerccedilekte oumlnemli birtoplamaulaşmıyorduTopluluklarkanalkesimiuumlzerindeki ayrıcalık haklarını (yabancılara balıkavını yasaklayacak kadar) koruyorlardı amatoprakailelerinelinegeccediliyordu

Ataerkil ailelerin ve kuumlccediluumlk ailelerin elindebulunantopraklarıntoplamyuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlbuguumlnhesaplamakolanaksızAmaaccedilıkccedilabelliolanşuki Ticaret mallarının ve koumlleci sistemingelişmesi oumlzel muumllkiyetin sağlamlaşmasına

katkıda bulunuyordu Tarla ve meyve bahccedilesivurgunuyapantefeciarşivleribulunduAmailkSumerdevletlerinin latifundialara sahipbulunansoylu ailelerinden farklı olarak Babilli muumllksahipleri pek kıymetli sayılmazlardı Yaklaşıkhesaplara goumlre oumlzel muumllklerin 90rsquoınınyuumlzoumllccediluumlmuuml 85 hektardan fazla değildi vedoumlnemin bilinen en geniş muumllkuuml 315 hektarkadardı

Oumlzel muumllk sahipleri topraklarının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml parccedila parccedila kuumlccediluumlk uumlreticilerekiralıyorlardı Bu ccediliftccedililer hasadın uumlccedilte ikisinikira olarak oumldemek zorundaydılar Oumlzeltopraklardan elde edilen tahıl uumlruumlnuuml muumllksahiplerini koumllelerini ve yanlarında uumlcretliccedilalışanları genel olarak beslemeye yetmiyorduBuumltuumln muumllk sahipleri krallığın ilerigelenlerinden rahiplerden ve tamkarumlardan(buumlyuumlk tuumlccar ve tefeciler) oluşuyordu Başlıcagelirleri toprağa bağlı değildi asıl gelirlerinigoumlrevlerinden (saray ya da tapınakta) ya daticaret ve tefecilik işlerinden kazanıyorlardıSarayınyadayoumlnetiminbazıyuumlksekmemurları

saray hesabına yaşıyorlar ve bazen kraldandeğerli armağanlar alıyorlardı Ayrıcagoumlrevlerini koumltuumlye kullanıp haraccedil alarakzenginleşiyorlardı Krallık hazinesinden gelenoumldeneklerin hayvancılık ve tefeciliğin nihayetoumlzel kişiler ve topluluklar tarafından oumldenenkurban toumlrenleri uumlcretlerinin oluşturduğu uccedilsuzbucaksız tapınak gelirlerini rahipler kendiaralarındapaylaşıyorlardı

Goumlruumlluumlyorki tıpkıMOumlIIIbinlerdeolduğugibi Babil toplumunun bu soumlmuumlruumlcuuml sınıfıkırsalboumllgetopluluklarınınvekoumllelerinzararınayaşamaktaydı Bu ikili soumlmuumlruuml biccedilimi eskidoğunun koumlleci toplumunun belli başlıoumlzelliğidir

4 Meslekler ve ticaret Babilonyarsquodakimeslekler toplulukların sınırlarını aşmaktaydıKentlerde meslekleriyle yaşayan zanaatccedilılarınortayaccedilıktığıgoumlruumllduumlPazaryerindesiparişalıphizmet verdikleri bir atoumllye ya da duumlkkanlarıvardı Ama bu kendi hesaplarına ccedilalışanzanaatccedilılarındışındaoumlzelkişilereaitatoumllyelerde

ccedilalışanlar da vardı Hammurabi yasalarında buzanaatccedilıların adları ccediloumlmlekccedililer taş yontucularterzilerdemircilerderi tabakccedilılarıolarakgeccedilerKral kendileri iccedilin en alt duumlzeyde bir guumlnluumlkuumlcret saptadığı iccedilin bu zanaatccedilıların yaşamkoşullarıpekdeimrenilecekgibideğildi

Ticaret oumlnemli oranda gelişmişti Kral verahiplertamkarumlararacılığıylaticareteoumlnemlisermayeleryatırıyorlarbunlardabusermayelerikendi işlerinde kullanıyorlardı Tamkarumlarınyanında goumlrevliler ve ccedilıraklar ccedilalışmaktaydıbunların en yeteneklileri bir suumlre sonra tuumlccardurumuna geliyorlardı Tamkarumlar buğdayyuumln susam yağı hurma hayvan guumlmuumlş vebakır satıyorlardıAralarından ccediloğu tefecilik deyapıyordu yuumlksek faizle tahıl ve paraveriyorlardı Para iccedilin 20 tahıl iccedilin 33(oumlduumlnccedil tahılın uumlccedilte biri) Rahipler ve tapınaklarbu gibi işleri hor goumlrmuumlyorlardı Perakendeticaret pazarda duumlkkanlarda ya da elden eleyapılıyordu

5 Oumlzguumlr nuumlfusun toplumsal boumlluumlnuumlşuuml

Hammurabi yasaları oumlzguumlr insanları iki kesimeayırıyordu Muşkinu (tam soumlzcuumlk anlamıldquoOumlnemsizkimserdquo ldquobayağı adamrdquo)veamelu yadamacircramelu(ldquoinsanrdquoyadaldquoinsanoğlurdquo)Buikikesim de koumlle ve muumllk sahibiydiler ama eşithaklardan yararlanmıyorlardı Amelu ilemuşkinu arasındaki fark zararlarla ilgili bazıkararlarda ortaya ccedilıkmaktadır Oumlrneğin birhayvanın ccedilalınması durumunda ameluyaoumldenecek tazminat ccedilalınan malın otuz katıolmasına karşın muşkinuya oumldenecek tazminatancakonkatıydıbiramelunungoumlzuumlnuumlkoumlredenya da bir kemiğini kıran kişiye kıssasa kısasuygulanmasına karşın aynı zarara uğrayankişinin bir muşkinu olması halinde succedilludurumubirparacezasıylaatlatabiliyordu

Bu farklı durumu nasıl accedilıklayabilirizSovyet tarihccedililerbukonudadeğişikvarsayımlarileri suumlrduumller Akademi uumlyesi Strouve buumltuumlnvatandaşlık haklarından yararlanan Babilonyayurttaşlarının yani ldquoinsanlarrdquoın Amorri fatihleriolduğu ve ldquomuşkinurdquo deyiminin ise boyuneğmiş Sumer ve Akkad nuumlfusu tanımladığı

kanısında Diakonovrsquoa goumlre amelu topluluğunuumlyesidir oysa kralın ccediliftccedilisi muşkinu aylıkoumldenti yoluyla bağımlılaşmıştır Bu kesimeyuumlkuumlmluumlluumlklerini buğdayla oumldemek zorundaolan ccediliftccedililer tamkarumlar ve topraklarınıkraldan alan rahipler girmektedirler Ancaksavaşccedilılar (redum ve bairum) topraklarınıkraldan almış olmalarına karşın topluluk uumlyesidurumundaydılarvemuşkinudeğildiler

Bu deyimlerin yorumu nasıl olursa olsunHammurabi yasalarına ve iş belgelerine goumlrebirkaccedil tuumlrluuml oumlzguumlr vatandaş olduğu kabuledilebilir Bunlar topluluk uumlyeleri vergilerinimalolarakoumldeyenkrallıkccediliftccedilileridevredilmeztoprakalansavaşccedilılarzanaatccedilılaraynızamandahem tuumlccarlık hem tefecilik hem de vergitoplayıcılığıyapantamkarumlarnihayetrahiplerveyuumlkseksoylulardı

6 Toplulukların durumu Oumlzguumlrtarımcılardan oluşan kırsal topluluk sulamaylailgili haklar ve yuumlkuumlmluumlluumlklerle birleşmiştiDuumlzenli sulama ve bunun sonucu olarak da

hasat araccedilların yani kanalların su depolarınınbendlerin bakımına bağlıydı Buumltuumln toplulukccedilalışmalara katılmak zorundaydı bu da hertopluluk uumlyesine topraklarını kanal sularıylatopluluk su depolarıyla sulamak hakkınısağlıyordu Eğer kendi hatası yuumlzuumlnden sularbendi patlatır tarlaları ve meyve bahccedilelerinibasarsatoplulukkomşuluktopluluğununyadabirbaşkakuruluşunyolaccediltığızararveziyanıdakarşılıyordu Oumldenen tazminat buumltuumln toplulukuumlyeleri tarafından paylaşılıyordu Toplulukkendi toprakları uumlzerinde meydana gelen vesuccedillusu bulunmayan bir cinayet ya da soygunumaddiolarakkarşılıyordu

Birtopluluğunheruumlyesiyadadahadoğrusuher aile topluluğu kendi muumllkuumlnuuml youmlnetiyorduBu hakla ilgili kesin bilgilerden yoksunbulunuyoruz Ccediliftccedililerin toprak satışlarıyla ilgilive bize ulaşmış satış soumlzleşmeleri var amabunların miras yoluyla mı kalmış yoksasonradan mı edinilmiş topraklar olduklarıhakkında bir karara varmak ccedilok zorToplulukların dağılması topraklarını yitirmiş ya

da buumlyuumlk aile iccedilinde toprak paylaşımından payalamamış uumlyelerin topluluklardan ayrılmalarıyoluylagerccedilekleşiyorduBuldquoyararsızrdquokişileryaccediliftccedili oluyorlar ya da Hammurabi yasalarınınsoumlzuumlnuuml ettiği uumlcretliler kesimine katılıyorlardıCcediloban ccedilift suumlruumlcuuml ve bahccedileci olarak işegiriyorlardı ldquokral tarifesirdquo bunlar iccedilin en altduumlzeydebiruumlcret saptamıştıAmahasat hurmatoplanması ya da yeni hurma bahccedilelerininişlenmesi gibi mevsimlik ivedi işler ya dabenzeri ccedilalışmalar soumlz konusu olduğu zamanbunların sayısı muumllk sahiplerinin isteklerinikarşılayacakdurumdadeğildiMuumllksahipleribugibi durumlarda topluluklara başvurmak vegerekli el emeğinin sağlanması iccedilin bunlarlasoumlzleşme yapmak zorundaydıCcediloğu zaman butuumlr soumlzleşmeler oumlnceden yapılıyordu işverenbelli sayıda emekccedilinin saptanan suumlre iccedilindeccedilalışmasını zorunlu kılan bir avans oumlduumlyorduSoumlzleşmede belirlenen emekccedili sayısında bireksiklikolmasıdurumundatopluluğakarşıdavaaccedilılıyorduAnlaşıldığıgibimuumllksahipleriivedidurumlarda topluluğa karşı sık sık bağımlı

oluyorduAynı zamanda toplulukların uumlyeleri bazı

durumlarda haklarından yoksundular Kralınsarayı iccedilin ccedilalışma soumlz konusu olduğu zamanyasa angaryanın suumlre ve niteliğini hesabakatmıyordu Uumlyeler krallık kanallarını kazmakve onarmak sarayların yapım ve onarımccedilalışmalarına katılmak koyun kesmek yuumlktaşımakvb iccedilin işbaşıyapmayaccedilağrılıyorlardıVe kralın goumlrevlileri topluluğun yetişkin veguumlccedilluuml erkekler vermesi iccedilin gerekli denetimleriyapıyorlardıCcedilalışmakoşullarıoumlzguumlrinsanlarvekoumlleler iccedilin aynıydı Kırbaccedil kimsenin sırtındaneksik değildi Krallık angaryaları iccedilin hiccedilbiruumlcretsoumlzkonusudeğildioumlzguumlrişccedililerdekoumllelerkadaryiyecekalıyorlardı

7 Ataerkil aile Babil İmparatorluğursquondakomşuluk topluluklarının dışında ailetoplulukları da vardı Bu topluluklarda III Ursuumllalesi doumlneminden itibaren meydana gelendeğişikliklerpekoumlnemlideğildi

Babil aile topluluğunun ataerkil bir niteliği

vardı Baba başkandı baba oumllduumlğuuml zamanyoumlnetici rol ender olarak anneye geccediliyorduAtaerkil aile babadan karılarındanccedilocuklarından ve bazen de torunlarındanoluşuyordu Kabul edilmiş adı ldquobabanın evirdquoldquobaba evirdquoydi malı ldquobaba evinin malırdquo adıylaanılıyordu Hammurabi yasaları yalnızca budeyimi kullanıyor yasada kişisel muumllkuumltanımlamakiccedilinherhangibirdeyimyeralmıyorldquoBaba evinin malırdquo toprakları evi ve işyeriyapılarını hayvanları koumlleleri araccedil-gereccedillerimuumllkuumln uumlruumlnlerini bakır guumlmuumlş ve altınıkapsıyordu

Aile topluluğunun durumundakideğişiklikler oumlzel muumllkiyetin guumlccedillenmesindeyeni kuşağın topluluğun uumlyelerinin kişiselzenginleşmelerine engel olan gelenekselsınırlandırmaların zayıflatılmasına youmlnelikeğiliminde belli oluyordu Oumlzellikle zenginkoumlleci topluluklarda ortaya ccedilıkan bir durumdurbuHammurabiyasalarıbueğilimleridestekliyorveailegeleneklerinedeğişikliklergetiriyordu

Aileninheruumlyesisibtu adıverilenkendisine

ait birmal varlığına (yani insanın kendi emeğikendi olanaklarıyla edindiği mal) sahip olmahakkına sahiptiAile mallarının paylaşılmasıylailgili eski yasa oumlnemli bir değişikliğe uğramıştıBaba artık mirasın bir boumlluumlmuumlnuuml oğlunabırakmak hakkına sahipti Nihayet Hammurabiyasaları boumlluumlşuumlmve ayrıntılarını saptamaktaydıYasalar oğullar iccedilin eşit pay oumlngoumlren temelilkelerikoruyarakanneninevlenmemişkızlarınve kuma oğullarının paylarını belirtmektedirAmabusonilkeyeherzamanuyulmamaktaydıMirasccedilılar arasında varılan bir anlaşma ccediloğuzamanenbuumlyuumlkoğulunenbuumlyuumlkyadaeniyipayı aldığı eşit olmayan bir paylaşıma olanakvermektedir Oumlteki oğullar genellikle kendipaylarını buumlyuumlk oğula hemen satmaktaydılarKızların hatta anaların haklarından yoksunbırakılmalarıdasoumlzkonusudurOumlzelmuumllkiyetinsağlamlaşması aile topluluğunun dağılmasınayol accedilıyordu ama bu aile topluluklarıvarlıklarını suumlrduumlruumlyordu ccediluumlnkuuml ağabeylerkendi kuumlccediluumlklerinin kızkardeşlerinin haklarınıellerinden aldıktan sonra evleniyorlar ve yeni

aile topluluklarının başkanı oluyorlardı Bununsonucu olarak tıpkı kırsal topluluklarda olduğugibi miras dışı kalanların elenmesigerccedilekleşiyordu Redumlar bairumlar astduumlzeydeki krallık memurları tamkarumlarıngoumlrevli ve işccedilileri bunların arasındansağlanıyordu

Ataerkil toplumda kadının ayrıcalığı erkeğeoranla daha azdı Zina yapan kadın sadıkolmayan kocaya oranla ccedilok daha sertcezalandırılıyordu Kadının ayrılma isteğindebulunması ccedilok guumlccediltuumlYasa kadının eve ikincibir kadın gelmesini ya da koumlleler arasından birnikacirchsız karı seccedililmesini kabul etmek zorundaolduğu durumlar oumlngoumlrmektedir Bununlabirlikte Babilli kadın buumltuumln haklarından yoksundeğildir Bir soumlzleşmeyle evlenen ve yasal eşdurumunda olan kadın kocasının oumlluumlmuumlndeeğer merhum koca kendisine bir bağıştabulunmamışsakendiccedileyiziniveoğullarınınkineeşitbirpayımirasolarakalmaktadırKocakısırbir kadını her zaman boşayabilir ama kadıngiderken kendi ccedileyizini goumltuumlrebilir Babanın

oumlluumlmuumlndeevliolmayankızlaroğullarkadarpayalırlar Bazı kadınlar genellikle rahibeler vedullar kendi adlarına hukuksal soumlzleşmeyapmak mal edinmek ve bunlardanyararlanmak hakkına sahiptirler Kendi işlerinikendileri youmlnetebilirler taşınır ve taşınmaz malsatınalabilirlertefecilikyapabilirler

8 Koumllelik Babil İmparatorluğunda koumlleliksonuccedil olarak MOuml III binlerdeki niteliğinikorumaktadır Ev koumlleliği oumlneminisuumlrduumlrmektedirKoumlleefendisininmutlakmalıdırsatılabilir (ldquopara karşılığı vermekrdquo)devredilebilir nihayet herhangi bir nesne gibirehin konulabilir Koumllenin boyun eğmemesidurumunda yasa efendiye onu sakatlamakhakkını tanımaktadır (Mad 282) Bazı koumllelerişaretlidir ve efendinin izni olmadan bu işaretiortadan kaldıran berberin parmaklarıkesilmektedir (Mad 226) İstemeyerek birbaşkasınınkoumllesininoumlluumlmuumlnesebepolankimseonun yerine bir koumlle vermekle yuumlkuumlmluumlduumlr(Mad 231) Koumlle satın alınma ya da evlat

edinmeyoluylaazatolabilirKoumlle eşlerin aile topluluğu iccedilinde ayrı bir

konumu vardır Yasal eş kısır ise koca ccediloğuzaman bir koumlle(abdum) olan bir nikacirchsız eş(şugetum) alabilir kimi zaman bu nikacirchsız eşikoumlleler arasından yasal eş seccediler Bu durumdakoumlle oumlzguumlrluumlğuumlnuuml kazanmaz ama bu durumonun fırsat duumlştuumlğuumlnde aileyi youmlnetmesineyasal eşi ikinci plana duumlşuumlrmesine engeldeğildirCcedilocuklarıoumlzguumlrduumlrbabalarıonlarıldquosizbenim ccedilocuklarımsınızrdquo cuumlmlesiyle evlatedinmezsemirastanyararlanmahaklarıyoktur

Ccedileşitli soumlzleşmelerle ilgili birccedilok belgebulunduKoumlleleralınıpsatılıyorarmağanolaraksunuluyor miras olarak bırakılıyor ve kirayaverilebiliyordu Koumlleler ancak bazı kesimlerdeccediloktu bu durumda da sayıları birkaccedil onugeccedilmiyorduGenel olarak ev işlerinde beş koumllekullanılıyorduCcediloğuzamansavaştutsağıyadasatın alınmış koumlleler ve kimi zaman dahuumlkuumlmluumllerdibunlar

Kentsel ve kırsal ailelerin miras dışı kalanuumlyelerinin elenmesi ve toprakta ccedilalışan yoksul

toplulukların ccediloğalması sonucu borccedil yuumlzuumlndenkoumlleleşme Hammurabi doumlneminde genişboyutlara ulaştı Yasa borccedil yuumlzuumlnden koumlleliğiuumlccedilyılla sınırlandırmaktadırBuoumlnleminnedenitarihsel kaynakların bu konuda hiccedilbir şeysoumlylememelerine karşın hiccedil kuşkusuz bu tuumlrkoumlleliğin yaygınlaşması yoksul ve işsizlerinsayılarının ccediloğalması sonucu meydana gelenkarışıklıklardı

9BabilİmparatorluğunungenelnitelikleriMOuml XVII yuumlzyılda ekonomik ve politikbakımdan tam bir gelişme iccedilindeydi Sulamaşebekesinin duumlzenlenmesi youmlntemlerigeliştirilmişti yuumlkseltici makine geniş oumllccediluumldekullanılıyordu saban geliştirilmişti at evcilhayvan olarak kullanılıyordu Başta bronzculukolmak uumlzere zanaatlar gelişmişti Bronzdanyapılmışoraklar vebaşka aletler kullanılıyorduTecim mallarının uumlretilmesi gelişmiş ticaretBabilonyarsquonıniccedillerineyayılmışveElamSuriyeAsurgibikomşuuumllkeleresıccedilramıştı

Tecimsel uumlretimin gelişmesi toprağınoumlzel

muumllkiyetini ve koumlleliği guumlccedillendirdi Ama oumlzelmuumllkiyet sınırlı kaldı (oumlzellikle mirasla ilgiliolarak) ve koumllelik ataerkil niteliğini suumlrduumlrduuml(koumlle mal sahibi olabilir ve oumlzguumlr bir kadınlaevlenebilirdi)

Mezopotamyatarihininbaşlangıcınaniteliğiniveren kral tapınak ve doğuştan soylu sınıfınsahip olduğu geniş topraklar buumlyuumlk oumllccediluumldeazaldı ya da tamamen ortadan kalktıEkonominin biccedilimi sınırlı sayıda bir koumlletopluluğunun soumlmuumlruumlsuumlne dayalı kuumlccediluumlk ya daorta muumllkiyetti Borccedil iccedilin koumllelik dışındainsanların bağımlılığının ataerkil biccedilimleriortadan kalktı guruşiler de zamanlarınıdoldurdu

Komşuluk topluluğunun boumlluumlnmesi onunsağlamlığını sarstı sulama duumlzeni uumlzerindekibuumltuumln haklarını koruyordu ama en oumlnemliekonomik birim durumuna aile topluluğugeccedilmişti Tefecilik ve ağır vergilerinşiddetlendirdiği servet farklılığı topluluklardagenişyoksulkatmanlarıoluşturdubunlardanbirboumlluumlmuumlccediliftccedilivesavaşccedilıolarakkralınbuyruğuna

girdivegerikalanlarıborccedilyuumlzuumlndenkoumlleleştiHammurabi zengin tamkarumları biraz

frenlemeye ccedilalıştı Borccedil iccedilin koumllelik uumlccedil yıllasınırlandırıldı tefeciye alacağını almak iccedilinborccedillunun evine zorla girme hakkı verilmedihile yapan tamkarum cezalandırıldı vb Buoumlnlemlerin amacı oumlzguumlr sınıfın birliğiniguumlccedillendirmek ve bu sınıfın ccedileşitli katmanlarınıkoumllelerkarşısındabirleştirmektiAmabunlarbirbaşarıya ulaşamadı O doumlnemden kalanmektuplarHammurabi yasalarının tamkarumlartarafından ccediliğnendiğini kralın ccediliftccedili vesavaşccedilılarının devredilmez topraklarına elkonulduğunu goumlstermektedir Demek ki Babiltoplumu yalnızca oumlzguumlr insanlar ile koumllelerarasındaki karşıtlığı değil ama oumlzguumlr insanlarındeğişik grupları arasındaki karşıtlıkları dabiliyordu

Egemen sınıfın savunucusu olan koumllecidevletin biccedilimi despotluktu bu mutlakmonarşiyi kral sayısız memurları ve yargıccedillarıaracılığıylayoumlnetiyordu

10 Babil İmparatorluğunun yıkılışı veKassit doumlnemi Babil İmparatorluğu birinciBabilsuumllalesininsonikikralıdoumlnemindeyıkıldıBirbiriarkasınadoumlrtduumlşmanınsaldırısınauğradıSumerrsquoindenizboumllgelerininSamileriZagrosrsquounElamlıları kuzeyden gelen Hititler ve Elamrsquoınkuzeyinde yaşayan at yetiştiricisi KassitlerZaferi imparatorluğun guumlneyini ele geccedilirendeniz kıyısı tribuumlleri ve Babilonyarsquonın orta vekuzeyboumllgelerineyerleşenKassitlerkazandılar

Kassit Kralı Gandaş bir suumllale kurduGandaşrsquotan sonra gelenler uumllkenin guumlneykesimini boyunduruk altına aldılar KassitegemenliğiMOuml1165yılınakadarsuumlrduuml

Dağlardan gelen veBabilonyarsquonın efendileriolan Kassitler buraya klan toplulukları halindeyerleştiler İstilacirc ve savaşların yakıp yıktığınuumlfusunukırdığıgeniştopraklarıelegeccedilirdiktensonra youmlntemlerini Babillilerden oumlğrenerekhemen yerleşik tarımcılığa geccediltiler Kassitkrallarının guumlcuuml kendi milislerine dayanıyorduama aynı zamanda başta kutsal kent NippurolmakuumlzereBabil rahipleriarasındakendilerine

muumlttefiklerbuldularKassit doumlnemi iki evreye ayrılır MOuml XV

yuumlzyılın son ccedileyreğine kadar suumlren birincievrede uumllke korkunccedil yıkımlara ve ekonomikccediloumlkuumlşesahneolduSulamaşebekesinionarmakbendleri yeniden yapmak ve yeni su depolarıkurmakiccedilinbuumlyuumlkccedilalışmalaryapıldı

İkincievreXVyuumlzyılınsonundabaşladıbusuumlre iccedilinde ekonomik yaşam oumlnemli oumllccediluumldegelişti Mısır ve oumlteki uumllkelerle duumlzenli ticaretilişkileri kuruldu bu daKassit krallarını kervanyollarını geliştirmeye youmlneltti Yollarısoyguncularakarşı korumak iccedilinbuumlyuumlk ccedilabalargoumlsterdiler Bu suumlre iccedilinde tapınak yapımlarınatekrar başlandı Kassit toplulukları dağıldı vebunun sonucu oumlzel toprak muumllkiyeti guumlccedillendiKrallar topluluklardan (ccediloğu Kassit) ayrılantoprakları ldquosuumlrekli olarakrdquo kendi senyoumlrlerinedağıttılar Devretme ve dağıtmayla ilgili krallıkkararları genellikle kudurru adı verilen ve soumlzkonusu toprakların sınırlarına dikilen taşlarakazınmıştır Bu yeni muumllklerin boyutları eskiBabilİmparatorluğumuumllklerininkindenccedilokdaha

buumlyuumlktuumlr (20-200 hektar) ama sayılarıHammurabidoumlnemininkindendahaazdır

Krallık ekonomisi ile oumlzel ekonominingelişmesi toplulukların bunların savaş veyıkımdan yeni kurtulmuş uumlyelerininmuumllksuumlzleşmesi sayesinde gerccedilekleşti Krallıkticaretininyenilenmesibaskınınşiddetlenmesineyolaccediltıaynışekildeyenitapınaklarınyapımınabaşlanması saray angaryalarının ağırlaşmasıylasonuccedillandı Topluluk mallarının devri karşılıkolarak bir şey almayan koumlyluumllerin accedilıkccedilasoyulmasıydı ccediluumlnkuuml bir oumldeme yapılsa bilebunu yaşlılar alıyordu Bu durum tefecilerinişine yaradı Vurgunculukları oumlylesine zararlıduruma geldi ki aralarından bazıları krallıkvergilerinin toplanmasını kirayla uumlzerlerinealdılarvehalkıacımaksızınsoydular

Toplulukların hoşnutsuzluğu buumlyuumlduuml veMOuml 1345 yılında ayaklanmaya doumlnuumlştuumlldquoKassit urukları (gens geniş aile)rdquo kralKarahindaşrsquoakarşı ayaklanıponuoumllduumlrduumller veonun yerine geccedilmişi karanlık birini geccedilirdilerKendi olanaklarıyla ayaklanmayı bastıramayan

ilerigelenlerve rahiplerAsurkralındanyardımistedilerAsurkralıayaklanmayıkanlaboğduveKassit suumllalesini yeniden kurdu Bu iccedilkarşıtlıklarmonarşinin iktidarını zayıflattıXIIIyuumlzyılın ortasında Kassit İmparatorluğuAsurlular tarafından istila edilip yağmalandıAsur Kralı I Tukulti-Ninurta Kassit ordusunuezdi Babilrsquoi yağmaladı ve başına bir valigeccedilirdi Ama Babilonya Asur uumllkesindemeydana gelen karışıklıklar sayesindebağımsızlığına tekrar kavuştu M Ouml XIIyuumlzyıldauumllkeElamlılarınistilasınauğradı1165yılında yakılıp yıkılmış ve nuumlfusu kırılmışimparatorluk son Kassit kralını deviren ve IVBabil suumllalesini kuran İsin kenti senyoumlruumlnuumlneline geccedilti Bundan başlayarak Asurrsquounyıkılışına kadar Babilonya uzun bir siyasalccediloumlzuumlmdoumlnemiyaşadı

SEKİZİNCİBOumlLUumlM

BABİLUYGARLIĞI

1BabiluygarlığınınduumlzeyiBabiluygarlığıdeyimi Aşağı Mezopotamya uygarlığını dakapsamaktadırUumllkenintarihselevrimiboyuncaMOuml IV binle eski Babil İmparatorluğursquonunsonu arasında kalan doumlnemde oluştu Başlıcaoumlğeleri Sumerlerrsquoin oumlnce Akkadlar sonraBabilliler tarafından kabul edilen ve geliştirilenkuumlltuumlrel yaratılarıdır bu nedenle bu uygarlığıSumer-Babiluygarlığıadıyla tanımlamakdahadoğru olur Bu uygarlık Asur ve Kaldeuygarlıklarına da temel oldu ancak buuygarlıklartarafındanaşılamadıBabiluygarlığızamanımızdan iki bin yıl oumlnce komşu uumllkeler

uumlzerine buumlyuumlk bir etki yaptı Suriye FenikeFilistin ve Hurriler ile Hititler bu uygarlığınetkisinde kaldılar Asurlular ve Kaldelilerdoumlneminde etkisi kuzeybatıdaki Ege denizikıyısındakiuumllkelerekuzeye(Urartu)vedoğuya(İran) yayıldı Babil uygarlığının İbranilerGrekler ve Romalılar tarafından Avrupauluslarına aktarılan oumlnemli alıntıları modernAvrupakuumlltuumlruumlndeguumlnuumlmuumlzdedesuumlrmektedir

2 Yazı Mezopotamyarsquoda bulunan buumltuumlnmetinler ccediliviyazısı ile yazılmıştır Bu yazınınharfleri esas olarak dikey ya da yatay olarakccedilizilmiş resimlerden oluşmaktadır MOuml IIIbinlerin ilk yarısında ortaya ccedilıkan bu yazıpiktografirsquoden tuumlremiştirCcediliviyazısı işaretlerindekaynaklandıkları desenler kolaylıkla fark edilirİnsanlar hayvanlar bitkiler dağlar ormanlarsular ev aletleri araccedillar Bu ilkel harfleringoumlruumlnuumlşleri kullanılan malzemeye işaretlerinanlamına goumlre ve yazının gelişmesi gereğideğişti Bulunan en eski yazıtlar taş tabletleruumlzerine kazınmış ideogramlardır yani her biri

bir soumlzcuumlk ya da duumlşuumlnceyi temsil edenişaretlerdir Daha sonra en yaygın yazımalzemesi tablet yapımında kullanılan kil olduyazınemlikiluumlzerinedamgabiccedilimindebirişaretoluşturanbiruumlsluplayazılıyordu

Giderek ccedilizgili desenlerin yerini ccediliviyazısıişaretlerinin bireşimi aldı ama şemalaşanbazılarıIIIbinlerinortalarınakadardevametti

Aynı zamanda harflerin anlamlarınındeğiştiği goumlruumllduuml İdeogramlar yavaş yavaşccediliviyazısı işaretlerinin ccediloğunluğunu oluşturanhecesel işaretlere doumlnuumlştuumller Ama simgeselişaretlerden bazıları varlıklarını korudular vebunlardan alfabetik sesleri temsil eden başkaişaretler ortaya ccedilıktı Bu nedenle ccediliviyazısısistemiccedilokkarmaşıkveoumlğrenilmesiccedilokguumlccediltuumlrCcediloğunun birccedilok anlamı olan 600rsquoe yakın harfvardır

Ccediliviyazısının kurucuları SumerlerrsquodirAkkadlarrsquodan başlayarak sırayla ElamlılarrsquoaBabillilerrsquoe Asurlularrsquoa Hititlerrsquoe geccedilmiştirFenikeliler kendi alfabelerini yaratmak iccedilin buyazıdan yararlandılarAynı yazıyı Urartular da

aldılarbuyazıMezopotamyarsquoyıMOuml530yılınadoğru ele geccediliren Persler tarafından alınıpdeğişikliğeuğratıldı

3 Din Babil dini III ve II binlerinmetinlerine goumlre Sumer ve Sami oumlgelerininbireşimidirBunedenlebazı tanrılarınccediliftadlarıvardır En oumlnemlileri eskiden Sumer veAkkadkentlerinin yerel tanrıları olan ldquobuumlyuumlktanrılarrdquodırBunlarSumerlerinenoumlnemlitanrısıolan toprak tanrısı Enlil Uruk tanrısı AnumEridu tanrısı Earsquodır III binlerden başlayarakrahiplerAnumrsquoagoumlklerkrallığınıEarsquoyadenizlerveyeraltısularıkrallıklarınıvererekbuuumlccediltanrıyıYuumlceUumlccedilluumlrsquodebirleştirmişlerdi

Bu Uumlccedilluumlrsquonuumln dışında buumltuumln uumllkede kabuledilmiş bir başka tanrılar topluluğu vardıGuumlneşin tanrısı Şamaş (Sipparrsquoın tanrısı) Ayıntanrısı Sin (Urrsquoun tanrısı) ve iki tarım tanrısıTammuzvekarısıİştar

Tammuz ile İştar bitki oumlrtuumlsuuml ve bolluktanrılarıydılar Her yıl Tammuzrsquoun oumlluumlmuuml vedirilişikutlanırdıBukutlamalarsırasındaİştarrsquoın

bulunduğu dinsel oyunlar oynanırdı İştarkocasının ardından ağlar ldquodoumlnuumlşsuumlz-toprakrdquoainipkocasınıararkaranlıklaruumllkesinin tanrıccedilasıEreşkigalrsquola savaşır Tammuz dirilir veyeryuumlzuumlne ccedilıkar Komşuluk topluluklarında bubayramlar tarımccedilalışmalarınınbaşınıvesonunusimgeliyordu bir rahibin youmlnetiminde buumltuumlntopluluğun katıldığı dramatik ayinlerin amacıekimin başarılı ve uumlruumlnuumln bol olmasınısağlamaktı Buumlyuumlk kentlerde halkın katıldığıtoumlrenler sayısız kurbanın sunulduğu buumlyuumlk birayinlesonaererdi

Şamaş ve Sin kırsal kesimlerde uumlretimle deilgiliydiler Şamaş kuumlltuuml tarımla Sin kuumlltuumlhayvancılıkla ilgiliydi Ama resmicirc pantheonda(tanrılar tapınağı) Şamaş adalet tanrısı goumlreviniyuumlklenmişti Sipparrsquodaki baş tapınağı yuumlksekmahkemenin toplantı yeriydi ve yanındahukuksalsoumlzleşmelericcedilinbirambarvardı

Resmicirc mitolojide tanrıccedila İştarrsquoın simgesiVenuumls gezegeniydi boumlylece rahipler bir yıldıztanrılar (Şamaş Sin İştar) topluluğuoluşturmuşlardı

Eski Babil İmparatorluğursquonun kuruluşundansonra başlangıccedilta yalnızca Babilrsquoin tanrısı olanMarduk tanrılar kralı oldu O zamana kadarEnlilrsquoin elinde bulunan Bacircl (efendi) uumlnvanınıaldı rahipler ona Enlil ve Tammuzrsquoungoumlrevleriniverdiler

BabilrsquodeMardukrsquoun onuruna her ilkbahardaZag-muk adı verilen yeni yıl bayramıkutlanıyordu Bu bayramda Mardukrsquoun Taimatkarşısında kazandığı zafer kutsal tahta ccedilıkışıduumlnyanın ve insanların yaradılışı ve tanrısalBabilrsquoin kuruluşu canlandırılıyordu DramatikayinlerdeBabilkozmogonivemitolojisinindilegeldiğiyaratılış şiiri olanYukardayken adlı şiirokunuyordu ldquoYazgıların salonurdquo adı verilenbaşkabirtapınaktarahiplertanrılarınheykellerioumlnuumlnde adeta onların huzurunda gelecektenhaberler veriyorlardı Kral siyasi işlerindeesinlendiği iccedilin bu kehanetler oumlnemli bir roloynuyorlardı Şenlik Tammuz ve İştarkuumlltlerinden alınan ayinlerle sona eriyorduBunlardan biri Bacircl-Mardukrsquoun oumlluumlmuumlnuuml vedirilişinisimgeliyorduBuayindeİsarsquonınoumlluumlmuuml

ve dirilişi oumlykuumlsuumlne son derece benzeyen birmetin okunuyordu Marduk ile karısıSarpanitursquonun evlenmelerini temsil eden birbaşka ayin de toprağın verimliliğini sağlamayıamaccedillıyordu

Babil dini ldquobuumlyuumlk tanrılarrdquoın ve tarımtanrılarının ayinleriyle sınırlı değildi Yalnızcahalk değil koumllelerin efendileri de animist hattakaynağıilkeltoplumdoumlneminevaranpreanimistinanccedillarını suumlrduumlruumlyorlardı Doğa guumlccedilleriniyoumlnetenhastalıklarveoumlluumlmgoumlndereninsanlaraişlerinde ve yaşamlarında yardım edensayılamayacakkadarccedilokiyiyadakoumltuumlruhlaratapıyorlardı Oumlrneğin bu ruhlar arasında ırmakve kanal ruhlarına topluluklarda olduğu kadarresmicirc dinde de tapılıyordu Ayrıca evlerikoruyan ev ruhları kendileri iccedilin suumlreklikurbanlar sunulan oumlluumllerin ruhları vardıNihayetbuumltuumlnBabiltoplumuiyivekoumltuumlruhlarduumlşuumlncesinin esinlendirdiği buumlyuumlsel ayinlerebuumlyuumlk bir oumlnem veriyordu Cinbilim ve halkbuumlyuumlcuumlluumlğuumlresmicircdintarafındanoumlzuumlmsenmişlerve geliştirilmişlerdi Tapınakların ccedilevresinde

cinbilimi dizgeleştiren ve ruhların ldquobuumlyuumlkrdquotanrılara (Anum Enli ve Ea) boyun eğmeleriniyayan oumlzel buumlyuumlcuumlluumlk okulları vardı Halkbuumlyuumlcuumlluumlğuumlnuumln youmlntem ve ayinleridoumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlBudeğişikliğinsonucuolarakdahasonraAsurayinlerinedegirenbirccedilokoumlzelayinleroluştu

Babil ve oumlteki kentlerin resmicirc tapınaklarınınpapazlar sınıfı ccedilok kalabalıktı ruumltbe vegoumlrevlerine goumlre bir takıma boumlluumlnmuumlştuumlBunların dışında rahibeler de vardı birAkkadkralı bunlar iccedilin Sipparrsquoda Şamaş tapınağınınyanında genişmeyve bahccedileleri olan buumlyuumlk birkonut yaptırmıştıBu rahibelerin ayin sırasındaerkek ve kadın şarkıcı muumlzisyen gibi bir yığınyardımcılarıccedileşitccedileşituşaklarıvardıBolgelirlirahipmesleği aile topluluğundanmiras yoluylababadan oğula geccediliyordu mal boumlluumlşuumlmuumlsırasındarahiplikoğullararasındabazenherbiribir yıl rahiplik yapacak şekilde boumlluumlşuumlluumlyorduboumlylece hepsi mesleğin gelirlerinden bir suumlreyararlanmış oluyordu Rahiplik buumlyuumlk oğulageccedilecek olursa oumlteki erkek kardeşler miras

uumlzerinden bir tazminat payı alıyorlardı İlkccedilağdinsel yaşamında ccedilok guumlccedilluuml bir silah olankacirchinliği ve tefecilik sayesinde her guumln birazdaha buumlyuumlyen bitmez tuumlkenmez tapınakkaynaklarını ellerinde bulundurdukları iccedilinrahiplerinbuumlyuumlkbirsaygınlığıvardı

4 Sumer-Babil edebiyatı MOuml III ve IIbinlerden oldukccedila ccedilok sayıda Sumer ve Babiledebiyat yapıtları olduğunu biliyoruz Buyapıtların iccedilerikleri şu ya da bu biccedilimde dinleilgilidir Birccedilok dinsel toumlrenlerle ya da buumlyuumlyleilgilidirveayinleilgiliolmayanpekazyapıtdabaşta mitoloji olmak uumlzere gene dinle ilgilidirOumltekikonularıişleyenyapıtlarınsayısıccedilokazdır

Resmicircdininmitolojisisoumlzselyadafolklorikgeleneğin oumlğelerinden biri olan halkmitolojisinden kaynaklanmaktadır Bu nedenleSumer-Babilyapıtlarındabirccedilokfolklorikmotiferastlıyoruz Aynı iccedilerikte olan buumltuumln halkmasallarına benzeyen naif efsaneler biccedilimiiccedilinde duumlnyanın insanların tarımın yerleşikyaşamın başlangıcıyla ilgili mitlerden ortaya

ccedilıkmışlardırBabilli şairler seccedilkin yapıtlar yaratmak iccedilin

bu Sumer efsanelerinden yararlanmışlardırBunlardan en oumlnemlilerinden biri ilk soumlzlerinegoumlre adlandırılanldquoYukardaykenrdquo başlıklı şiirdirKahramanı Enlilrsquodir ve duumlnyanın yaratılışıylailgili Sumer mitosundan esinlenmiştir AmaBabilli şiirde rahipler Enlilrsquoin yerine Mardukrsquougeccedilirdiler

BabiledebiyatınınenguumlzelyaratılarındanbiriGılgamış adlı epik şiirdir Gılgamış adlıkahramanın seruumlvenlerinden soumlz eden ilkmetinler Sumerceydi hiccedil kuşkusuz rahipsınıfından olan Babilli yazarlar bu metinleriişleyip geliştirdiler Boumlylece her biri kendibaşına bir boumlluumlmuuml kapsayan ve on iki buumlyuumlktablete yazılmış olan Gılgamış Destanı ortayaccedilıktı Duumlşuumlncesi ve şiirsel nitelikleri bu yapıtıduumlnya edebiyatının başyapıtları arasınasokmaktadır

Bu şiirin dinsel toumlren yapıtlarıyla bir ilgisiyoktur Ne belli bir mitosa ne de bir ayinebağlıdırYazarı hayat ve oumlluumlmle ilgili bağımsız

bir yapıt yaratmak iccedilin yalnızca halk masal veefsanelerindenyararlanmıştır

ŞiirintemasıSumertoplumununuzunsuumlredirilgilendiği bir sorundur Tanrıların niccedilinoumlluumlmsuumlz insanların niccedilin oumlluumlmluuml olduklarınıaccedilıklamaya ccedilalışan mitoslar vardı Bumitoslardan biri tanrı Earsquonın sevgili oğluAdaparsquoyı ilk insanın deliliğinin insanınoumlluumlmluumlluumlğuumlnuumln nedeni olarak sunar EaAdaparsquoya sonsuz yaşamı değil ama buumlyuumlk birbilgelik vermiştir Adaparsquonın karşısına bir guumlnoumlluumlmsuumlzluumlğuuml elde etme olanağı ccedilıkar ama obunu kabul etmez Guumlney Yelirsquonin kanatlarınıkırdığı iccedilinTanrıAnumrsquoun huzuruna ccedilıkartılanAdapa kendisine oumlluumlmuumln yiyecek ve suyundansunulacağını ama bunlara el suumlrmemesigerektiğini Earsquodan oumlğrenmiştir Duruşmasırasında oumlteki tanrılar Adaparsquoyı savunurlarbunun uumlzerine kızan Anum ona oumlluumlmsuumlzluumlkyiyeceği ve hayat suyu getirtir ama Adapabunlara el suumlrmek istemez Şaşıran Anum onabunun nedenini sorar Adapa yanıtlar ldquoOumltekidedi Yemeyeceksin iccedilmeyeceksinrdquo Bunun

uumlzerine Anum onu yeryuumlzuumlne almalarınıbuyurur Buumlyuumlk bir olasılıkla rahiplerinuydurduğu bu efsane insanları kendiyazgılarıyla uzlaştırmaya ve tanrılar karşısındaguumlccedilsuumlz olduklarına inandırmaya ccedilalışmaktadırAma oumlluumlmsuumlzluumlkleriyle ilgili bu tuumlrden birefsane Babil toplumunun duumlşuumlnen insanlarınıdoyuramazdı Gılgamışrsquoın şiiri avundurucu biryanıtgetirmeksizinaynısoruyutekrarsoruyor

Gılgamış Sumerrsquoin eski kenti Urukrsquoun uumlnluumlbir kralıdır Oumlluumlmuumlnden sonra tanrılaştırıldı veonurunaUrukrsquota bir kuumllt kuruldu Şiir onu uumlccedilteikisi tanrı yakışıklı ve bilge bir dev kahramangoumlruumlnuumlşuumlnde sunar Dostu ve silah arkadaşıEndikursquoyla birlikte akıl almaz seruumlvenlere atılırve bunun sonucu tanrıccedila İştarrsquoın sevgisinikazanır Ama Gılgamış onun duygularınıgerektiği gibi yanıtlamaz Buna kızan İştar onuoumllduumlrtmekamacıylabuğdaytarlalarınıccediliğneyenkutsal boğayı onun uumlzerine goumlnderir amaGılgamışrsquola Endiku boğayı oumllduumlruumlrler Bundansonra İştarrsquoın isteği uumlzerine tanrılar Endikursquoyuamansız bir hastalıkla cezalandırırlar

ArkadaşınınoumlluumlmuumlyleyıkılanGılgamışkorkuyakapılır

ArkadaşıEndikursquonunbaşındaGılgamış

AcıylaağlarvekırlarakaccedilarldquoBendeEabanigibioumllmeyecekmiyimBağrımıdeldibuumltuumlnacılarKorkuyorumoumlluumlmdenvekaccedilıyorumkırlarardquo

Gılgamış oumlluumlm ve hayatın gizini bulmayakarar verir Eski efsanelerden tanrılarınoumlluumlmsuumlzluumlk sunduğu insanlar bulunduğunuoumlğrenir Bunlar Utanapiştim ile karısıdırUtanapiştimrsquoi bulmak ve ona nasıl oumlluumlmsuumlzolduğunusormakiccedilinkutsaluumllkede tehlikelibiryolculuğa ccedilıkar Uzun yolculuklardan sonrayoluna ccedilıkan korkunccedil engelleri aşar ve kutsaldenizinkıyılarınaulaşırBirSabalıkadınyolunukeserveonaboşbiramaccedilpeşindekoştuğunuveoumlluumlmsuumlzluumlğuumln yalnızca tanrılara oumlzguuml olduğunusoumlyler Kadın ona geri doumlnmesini ve hayatıntadını ccedilıkarmasını oumlğuumltler Ama Babil soylusınıfının doruklarında hiccedil kuşkusuz pek yaygın

olan bu oumlğuumlt Gılgamışrsquoı kandırmaz Yolunadevam eder ve Utanapiştimrsquoe ulaşmayı başarırama o daGılgamışrsquoın yuumlreğine su serpecek birşey soumlylemez Şuruppak kralı olduğu sıradainsanlara kızan tanrıların yeryuumlzuumlne tufangoumlnderdiklerini anlatır Utanapiştim ve ailesidışında buumltuumln insanlar yok olurlar Kendisiniseven Ea felaketi oumlnceden haber verdiği ve birgemi yapmasını oumlğuumltlediği iccedilin kurtulmuşlardırTufan sona erince tanrılar kralı ve eşinihuzurlarına kabul ederler ve onlara oumlluumlmsuumlzluumlkarmağan ederler Sonunda UtanapiştimGılgamışrsquoa sorar ldquoAradığın hayatı bulman iccedilintanrılardan hangisi tanrılar kuruluna sokacaksenirdquo Tanrılardan hiccedilbiri kendisine yardımetmediği iccedilin Gılgamış oumlluumlmuuml değişik buumlyuumlselyoumlntemlerle yenmeyi dener ama genebaşarısızlığa uğrar Yorgun duumlşmuumlş umudukırılmış durumda yurduna doumlner veldquoyeryuumlzuumlnuumln yasasırdquonı Nergal ile Ereşkigalrsquoınkullarının yazgısını oumlğrenmek iccedilin Endikursquoyuoumlluumller uumllkesinden getirtir Şiirin sonu kayıptırGılgamışrsquoın oumllmuumlş olduğuna inanılabilir Hayat

ve oumlluumlm sorununa bir ccediloumlzuumlm getirmemişolmasına karşın bu destan oumlnemli bir yapıttırccediluumlnkuuml dinle ilgili ilk eleştiri girişimleriniiccedilermektedirGılgamıştanrılarameydanokumacesaretigoumlsterirbazenonlarıaltedervetanrılarbuasiyihoşgoumlrmekzorundakalırlarŞiirİlkccedilağuluslarının edebiyatlarını buumlyuumlk oumllccediluumldeetkilemiştir

Didaktik metinler arasında en ilginccedilolanlardan biri yuumlksek koumlleci toplumun ahlakbozukluğunu yansıtanEfendi ile KoumlleninKonuşmasırsquodır

Efendi ldquoyaşadığın suumlrece hayattan yararlanrdquoilkesine goumlre yaşamıştır Sonunda her şeydenbıkar Savaş av aşk yeni evler komplolarhepsinden tiksinir Tanrılardan duumlş kırıklığınauğrayıp ne kurbanların ne buumlyuumlnuumln tanrılarınldquoinsanları bir koumlpek gibi izlemesirdquone yetmediğisonucunaulaşırOnayapacakbir şey kalmıştırldquoBoynunukırıpkendinisuyaatmakrdquo

Babillilerinoumlzdeyişveahlak ilkelerikitaplarıda vardı Bunlardan biri tuumlmuumlyle eskiimparatorluk doumlneminden kalmadır Kitaptan

sanki buumlyuuml korkusu vicdan kargaşası korkusufışkırırKarşıtduumlnyanınahlakıve soumlmuumlruumlcuumllereboyun eğme oumlğuumltlenir Hiccedil kuşkusuztoplulukların uumlyelerine youmlneltilen bu oumlğuumltlertanrılarayakarmaylailgilibiroumlğuumltlebitmektedirBu ccedilok anlamlı yakarı şoumlyledir ldquoKurbanhayatıuzatırduaguumlnahtankurtarırrdquo

Din dışı edebiyata III bin ile II binin ilkccedileyreğinin bazı krallık yazıtlarını katmakgerekir İccedilerikleri bakımından efsanelereyaklaşan bu metinler tarihsel olayları anlatırlarUrukaginarsquonın Lagaş halkının kendi tahtageccediltiği zamanki yoksulluğunu betimleyen veyaptığı reformları anlatan buumlyuumlk yazıtıbunlardan biridir Lagaş patesisi EannatumrsquounUmma huumlkuumlmdarına karşı kazandığı zaferianlatanyazıtıdaboumlyledir

5 Bilimsel bilgilerin tohumları Eski Babilİmparatorluğudoumlnemindeguumlndelikyaşamdaveekonomide uygulanan bilimsel tohumlar vardıAşağı-Mezopotamyarsquoda Bunlar oumlzellikleastronomi ve matematikle ilgiliydi ve toprak

oumllccedilmenin sulama şebekesinin duumlzenlenmesininyanı sıra ticaret ve tefecilik işlerinde dekullanılıyorlardı

Mezopotamyarsquoda III binler ile II bininbaşlarında başlayan ve bundan sonrakidoumlnemlerde geliştirilen astronomi ccedilalışmalarıoumlnce Greklerin sonra Arapların astronomiccedilalışmalarının temelini oluşturdu Avrupaastronomisinin de kaynağında Mezopotamyabulunmaktadır Oumlyleyse modern astronomibilimininccedilıkışnoktasıBabilastronomisidir

Babil rahiplerinin astronomiyle ilgili bilgileriilkel doumlnemlerin kozmogenisindenkaynaklanmaktaydıToprak goumlkyuumlzuuml ve denizduumlnyanın temeloumlğeleri olarakkabul ediliyorduDuumlnya okyanusun ortasında yuumlkselen yuvarlakbir dağ gibiydi Duumlnyanın uumlzerinde tersinedoumlnmuumlş fincan benzeri goumlksel ya da havasalkuumlre yuumlkseliyordu goumlksel kuumlrenin uumlzerinde altkıyıları duumlnya okyanusuna ulaşan goumlkselokyanusun ccedilevrelediği tanrıların konutu goumlkselkatman vardı Yıldızlar başlangıccedilta bu goumlkselkatmanın uumlzerinde otlayan koyunlara

benzetiliyorduGuumlneşveAyagelince tanrılarınyaptığı lambaydılar Guumlneş ve ay tutulmalarıbunlarınkoumltuumlruhlartarafındansaklanmalarındanileri geliyordu Babil goumlkbilimcileri II bininbaşlarında buguumlnVenuumlsMarsMerkuumlr Jupiterve Satuumlrn adlarıyla bilinen gezegenlerihareketsizyıldızlardanayırdılarAynıdoumlnemdeyıldızlar takımlar halinde gruplandırıldı bununsonucu olarak Zodiak denilen ldquoguumlneş yolurdquouumlzerinde on iki takımyıldız saptandı ve ldquoguumlneşyolurdquonun yakınında yukarda adı geccedilen beşgezegenin bulunduğu belirtildi Rahiplertutulmaları henuumlz oumlnceden hesaplayamıyorlarastronomik ve meteorolojik olayları birbirlerinekarıştırıyorlardı

İlkel astronomik goumlzlemlere dayanarakCcedilinlilerin yaptığı takvime benzeyen bir takvimyaptılar Babil takvimi Avrupa uluslarınakısmenmodellik ederek uygarlık tarihinde oumlzelbirroloynadı

Babilrahiplerigoumlkselveatmosferikolaylaragoumlre geleceği haber vermeye ccedilalışıyorlardıTahminler meteorolojik ve astronomik

kehanetlerin uyuşmasına dayandığı iccedilin busisteme ancak astroloji (muumlneccimlik) adıverilebilir Oumlrneğin ldquoeğer Adad (fırtına tanrısı)Ayrsquoınkaybolduğuguumlnguumlrlerseuumlruumlnbololacakve pazar fiyatları değişmeyecekrdquo Kehanetgenelliklebuumlyuumlkbirsiyasalguumlccediltuuml

Yaşam gereksinimleri II binin başındamatematiğin belli bir gelişimine yol accediltı Babilmatematiğinin oumlnemli bir uygulaması ldquodurumsistemirdquo adlı sistemdir Sayının iccedilindeki yerinegoumlre aynı rakamın değişik değerleri olacağınailişkin bilgi Bu konuda Babilonya eskiYunanve Romarsquodan daha ileriydi Ama matematiğingelişimi altmışlı sayılama yuumlzuumlnden buumlyuumlkoumllccediluumlde engellendi Bunun gerccedilek kaynağıbilinmiyor Belki de zamanın hesaplanmasınınsonucu olan ldquokutsalrdquo sayısal kategorilerebağlıdırAyın evrelerinegoumlreguumln sayısı olan7veyılınaysayısınagoumlre12kutsalsayılardıBusistemde 60 sayısının (60 12x5) bulunmasıilkel doumlnemde geniş oumllccediluumlde kullanılan parmakhesabıyla yapıldığını goumlstermektedirMatematikbilgisine gelince II binin başlarında Babilliler

aritmetik doumlrt işlemini kare almayı ve karekoumlkccedilıkarmayı bunların yanı sıra yuumlzoumllccediluumlmuumlhesaplamak iccedilin gerekli geometri bilgilerinibiliyorlardı Geometri formuumllleri toprak tarlabağ bahccedile oumllccediluumlmuumlnde kullanılıyorduUumlzerindeilgilihesaplarbulunanplanlarbulundu

Altmışlı sayılama Babilliler tarafından hiccedilkuşkusuz guumlneşin goumlkyuumlzuumlnde ccedilizdiği daireyleilgili olarak kabul edildi Guumlneşin bir guumlnluumlkyoluuumlzerineguumlneşkursunaeşitkurslaryanyanadizildiğizaman180kurs toplamolarakda360kurs elde edildiğini hesaplamışlardı Bu durumldquoguumlneşguumlnde360adımatıyorrdquoformuumlluumlyleifadeedilmiştiBuumltuumlndairelereuygulananbuboumlluumlnmeoumlnce Romalılar tarafından daha sonra daAvrupa geometrisi tarafından kabul edildiCcedilemberin 360 dereceye (latince ldquoadımrdquoanlamına gelengradus) boumlluumlnmesi ilkesidir buBabilliler guumlnduumlz ve gecenin suumlresini 12 saatolarak hesaplamışlardı daha sonra saat 60dakikaya dakika da 60 saniyeye boumlluumlnduuml Bualtboumlluumlnme daha o zamanlar Avrupa bilimtarihineuygunduumlşuumlyorduBabillilerbirayıayın

evrelerine goumlre doumlrde boumlluumlyorlardı ama birhaftanın yedi guumln olarak saptanması MOuml Ibinin ortalarından oumlnce değildir haftanın yediguumln olarak saptanması yedi ldquobuumlyuumlkrdquo yıldıztanrının ortaya ccedilıkmasıyla ilgilidir GuumlnlerGuumlneşinAyın ve ccedilıplak goumlzle goumlruumllebilen beşgezegenin adlarını aldılar Yedi guumlnluumlk haftaRomalılar aracılığıyla buumltuumln Avrupa uluslarınageccediltivegiderekbuumltuumlnduumlnyayayayıldı

6Plastik sanatlar Mezopotamyarsquodaplastikve mimari sanatın ilk oumlrnekleri Sumerlerrsquodegoumlruumllduuml Akkad ve Babilonya Sumerrsquodeyaratılan youmlntem ve uumlslubu oumlykuumlnerekgeliştirdiler Bize ulaşan sanat yapıtlarınınccediloğunluğuMOumlIIIbininilkyarısınaaittirAmabu IIIUr suumllalesi veEskiBabil İmparatorluğudoumlneminde daha oumlnceki doumlnemlere oranla gerikaldığı anlamına gelmez Bunun nedeni baştaUr Krallığı ile Babil İmparatorluğursquonunuğradıkları askericirc bozgunlar olmak uumlzere dışkoşullardır Bu hareketli doumlnemde birccedilok sanatyapıtı yok oldu guumlnuumlmuumlze kadar ulaşanlarının

ccediloğu istilacı Elamlılar ve Hititler tarafındankendibaşkentlerinegoumltuumlruumllmuumlşolanlardır

Alccedilak-kabartma ve heykelcilik bu doumlneminplastik sanat oumlrnekleridir Alccedilak-kabartmauumlslubu ilkeldir Goumlvde karşıdan yuumlz yandanbacaklar yandan ve birbiri arkasına Buumltuumlninsanların tipi aynıdır amaSumerlerrsquoingiysileriAkkadlarrsquoınkinden belirgin şekilde farklıdırPatesi ve kralların heykelleri goumlvdenin iriliğiyleayırtedilir uumlzerinde daha oumlzenle ccedilalışılmış olanbaşlarbircanlılıkizlenimivermektedir

Hayvan tasvirleri daha doğal daha zarif vedahaorantılıdırBununnedenihayvanresimlerisanatı geleneğinin daha eski olması ve ErkenPaleolitikdoumlnemdebaşlamasıdır

En guumlzel Sumer alccedilak-kabartmalarından biriUr yakınlarındaki bir tapınağı (M Ouml III bininbaşları)suumlsleyenccedilobanlarıylabirlikteoumlkuumlzinekve dana efrizleridir Uumlzerinde EannatumrsquounUmmarsquoya karşı accediltığı başarılı seferle ilgili biryazıt bulunan ldquoAkbabalar Dikmetaşırdquonın daalccedilak-kabartmalarını unutmamak gerek Neyazık ki bunun ancak bir boumlluumlmuuml guumlnuumlmuumlze

kalmıştırAlccedilak-kabartmadaenbaştaEannatumolmak uumlzere Lagaşrsquoın korkunccedil mızraklısavaşccedilılarıgoumlruumlnmektedirBirkalkanvemızrakkalkanıyla korunan savaşccedilılar duumlşmanı ayaklarıaltında ezmektedirler Oumlteki iki parccedila savaşalanında oumllmuumlş ve yakılmaya hazır Lagaşsavaşccedilılarından oluşan bir piramidi ve Ummasavaşccedilılarının cesedini parccedilalayan akbabalarıtemsil etmektedir Bunların dışında Lagaşpatesisi Entemenarsquonın guumlmuumlş bir vazosubulundu vazonun uumlzerine iki aslanıpenccedileleyen kutsal kuş av tanrısı İmgigrsquoin birsureti buumlyuumlk bir incelikle işlenmiştir Patesiheykelleri arasındaGutilerdoumlnemindeLagaşrsquotaegemenlik suumlren uumlccedil Gudearsquonın heykelleribulunmaktadırikisioturmuşbiriayaktadırUumlccediluumldeneyazıkkihasargoumlrmuumlşbaşlarıkopmuşturbaşlardanikisiayrıayrıyerlerdebulundular

AkkadsanatyapıtlarıarasındaldquoNaracircmsinrsquoinzafer dikmetaşırdquo ile Hammurabirsquonin bir alccedilak-kabartmasını sayabiliriz Birincisinde dağlık birboumllgede yapılan sefer goumlruumllmektedirSavaşccedilılarıylaccedilevrilmişkralbir tepeninyanında

durmaktadırYasalarının kazındığı bir dikmetaşuumlzerinde tasvir edilen Hammurabi kendisineyasayı veren tanrı Şamaşrsquoın huzurundatapınmaktadır

FreskdeIIIbininsonlarındanitibarenortayaccedilıkmış olmalı Mari krallık sarayından kalanolağanuumlstuuml bir fresk oumlrneği var elimizde Bufresk bol uumlruumln dileğiyle ilgili bir saccedilı toumlreninitemsiletmektedir

DemekkiMOuml III ve II binlerden itibarenAşağı-Mezopotamyarsquoda yuumlksek bir uygarlıkvardı Sumerler ve Akkadlar bilimsel bilginintohumlarına gelişmiş bir yazıya ilginccedil biredebiyatasahipbulunuyorlardıAmapapazlarınyoumlnlendirdiği bir duumlnya goumlruumlşuumlnuumln egemenolduğu dinin krallık iktidarını yuumlceltip insanakendi kuumlccediluumlkluumlğuumlnuumln guumlccedilsuumlzluumlk duygusunuaşıladığı bir doumlnemde gerccedilekliğin sadıkyansımalarıolanaksızdı

DOKUZUNCUBOumlLUumlM

ESKİMISIR

1 Doğal koşullar Mısır doğu ve batısındadağlar bulunan dar Nil vadisini kaplar buvadinin genişliği ancak 15-25 kilometredirBatıdaki dağlar Mısırrsquoı İlkccedilağrsquoda Libya ccediloumlluumladıyla anılan Sahrarsquodan ayırırlar Doğudakidağların oumltesinde Kızıldeniz kıyıları uzanırGuumlneyde Nilrsquoin akıntısı ulaşımı guumlccedilleştiren veMısırrsquoı guumlneydeki uumllkelerden ayıranccedilağlayanlarla kesiliyordu Kuzeyde vadigenişliyor ve Nil deltasıyla sona eriyorduEskiden bu boumllge bataklıktı işlenmemişti vegemilerinsığınmasınaelverişlisığınaklaryoktu

Nil vadisinin coğrafi durumu ona

Mezopotamya uumlzerinde buumlyuumlk uumlstuumlnluumlklersağlıyordu Nil vadisinin iki kıyısındaki dağlaryapılardakullanılantaşlar(granitbazaltkalker)bakımından zengindi Doğudaki dağlardaoumlzellikle Nuumlbye dağları altın rezervleribakımından ccedilok zengindi Vadide hurmaılgınağacı inci gibi değerli goumlvdeleri nehirteknesiyapımındavehertuumlrluumlyapıdakullanılanağaccedillar yetişiyordu Akdenizrsquoe doumlkuumllen Nilİlkccedilağrsquoın en oumlnemli ticaret yoluydu NihayettarımMezopotamyarsquoyagoumlredahakolaydı

Mısır bir ccediloumlluumln kıyısındaki vahaya benzerhemen hemen hiccedil yağmur yağmaz ve yağanender yağmurlar koumltuuml bir belirti olarak kabuledilirdi Ama Nilrsquoin taşkınlıkları uumllkeye yeterlioumllccediluumlde nem ve uumlstuumln nitelikli guumlbresağlamaktaydı Temmuz ayının ortalarındanitibaren taşmaya başlayan nehir buumltuumln vadiyisular altında bırakıyordu Taşkın suları kasımayının ortalarına kadar kalıyor sonra yavaşyavaş ccedilekiliyordu Suların geri ccedilekilmesindensonra toprağın uumlzerinde ccediluumlruumlmuumlş subitkilerinden ve madenlerden oluşan bereketli

bir balccedilık kalıyordu Kasım ayında yumuşaktoprak suumlruumlluumlp ekiliyordu Uumlzerini kaplayanaluumlvyon sayesinde toprak bol uumlruumln veriyorduBu nedenle bilinmeyen zamanlardan bu yanaMısırlılarrsquoın Nilrsquoi kutsallaştırmalarını doğalkarşılamakgerekir

Kumlar ve deniz Mısırrsquoı ani saldırılara karşıkoruyordu Mısır bu bakımdan da kolaycaulaşılabilir Mezopotamyarsquoya goumlre ccedilok iyidurumdaydıHiccedil kuşkusuzMısır da istilalardankurtulamadı ama bu istilalar Mezopotamyarsquoyaoranla ccedilok daha azdı Mısır oumlrneğinBabilonyarsquonın uğradığı yıkımlar kadar korkunccedilyıkımlarahiccedilbirzamanuğramadı

2MısırrsquoınilkhalkıPaleolitikdoumlnemdebolyağmurların buguumlnkuuml Sahrarsquonın tekduumlzekumlarının yayıldığı kesimde ağaccedil ve bitkilerinhızla buumlyuumlmelerini sağladığı sırada sayısıztaşkınlarını bir felaket saydıkları iccedilin insanlarNil vadisine adımatmıyorlardıPaleolitik aletleryalnızca vadiyi ccedilevreleyen dağlarda bulunduAncak iyi oumlrguumltlenmiş toplayıcılığın ve doğal

olarak sulanan topraklarda tarımın gelişmesiNilkıyılarınıinsanlariccedilinccedilekicidurumagetirdiamabuNeolitikveEneolitikdoumlnemdeoldu

MOuml V binlerde Mısırrsquoda bulunan neolitiktribuumller balıkccedilılık ve avcılıkla geccediliniyorlar amatarım ve hayvancılık da yapıyorlardı Buğdayarpa ve keten ekiyorlar domuz sığır ve koyunyetiştiriyorlardıBaşlangıccedilta insanlar vadinin osıralar vahalar bulunan ve tarlalar iccedilin gereklisuyu sağlayan dağ sellerinin aktığı ccedilevrekesimineyerleşmişlerdi

Nil vadisi tribuumlleri değişik etniktopluluklardan geliyordu Mısırrsquoın ilk halkınıortaya ccedilıkaran antropolojik araştırmalarınkanıtladığına goumlre bu topluluklar LibyalılarrsquoınZencimsilerrsquoin ve hatta Guumlney FilistinrsquodeyaşayanSamitribuumllerininakrabasıydılar

Antropolojinin verileri ccedileşitli goumlmme tuumlrleribulunduğunu kanıtlayan arkeolojik belgelerledoğrulandı Nilrsquoin orta kesiminde yaşayan veldquotasiyenrdquoadıverilenuygarlığıntribuumllerioumlluumllerinioumlzelmezarlaragoumlmuumlyorlarveyanlarınayiyecekdolukaplar bırakıyorlardı oysaKuzeyMısırrsquoda

(Heluan ve Merimde boumllgeleri) oturan halkoumlluumllerini kuluumlbelerinin zeminine goumlmuumlyorducesetleri yuumlzleri Nilrsquoe doumlnuumlk biccedilimde yanyatırıyorlar ve hiccedil kuşkusuz oumlluumllerin ruhlarınıncanlıların yiyeceklerini paylaştıklarınıduumlşuumlnduumlklerinden olacak yanlarına yiyecekbırakmıyorlardı Nihayet eski Mısır dilininccediloumlzuumlmlenmesi ndashMOuml 3000 yıllarından kalankalıntılarınizinverdiğioumllccediluumldendashbudilinŞamitikoumlgelerdenbaşkaSamioumlgeleridekapsadığınıbiroumllccediluumldekanıtlamaktadır

BuumltuumlnbunlarMısırulusununbatı guumlneyvedoğudan gelen tribuumllerin karışması sonucu Nilvadisinde oluştuğunu tahmin etmemize yolaccedilmaktadır

MOumlIVbinlerdeMısırtribuumlleriekonomininccedileşitli dallarında buumlyuumlk ilerlemelergoumlstermişlerdi Vahaların yoksullaşması ve sukaynaklarının kuruması bu tribuumlleri Nilrsquoinsuladığı toprakları her yıl işlemek zorundabıraktı alet ve takı yapımında maden (altınbakır) kullanmaya başladılar bu da Mısırlılarınkomşuuumllkelerdedahayakınilişkilerkurmalarına

yol accediltı ccedilakmak taşı yontuculuğu veseramikccedililik geliştiBunlar bir yandan nuumlfusunccediloğalmasına ve klanların guumlccedillenmesine katkıdabulundu ama oumlte yandan da servet ve konumeşitsizliğininortayaccedilıkmasınatoplumunkoumlleleroumlzguumlr halk ve soylulara boumlluumlnmesine yol accediltıKlanlarduumlzeniyıkıldı

3 Komşuluk topluluğu ve nomlar13Ekonomik evrimin daha sonraki evresinde teksu kaynağı olan Nilrsquoin sularının tarlalaragetirilmesini duumlzenlemek iccedilin ilkel sulamakanalları accedilıldı Irmak boyunca toplananaluumlvyon birikintisinin oluşturduğu yuumlksektepelersuyunazolduğuyıllardataşkınlaraengeloluyor daha sonra da suyun geri ccedilekilmesinioumlnluumlyorlardı Ccedilıkış yolu bulamayan sular oradakalıyor ve bataklıklar oluşturuyorlardı Bunedenle ilk sulama duumlzenleri oumlzel bendlerinsuyun verdisini ayarladıkları Nil kıyılarındaaccedilılmış basit ccedilukurlardı Mısırlılar daha sonrasuları getiren ve bendleri ccedilevreleyen tarlalarısıraylasulayankanallarınyapımınıoumlğrendiler

Karasaban kullanımı tarım ccedilalışmalarınınverimini yuumlkseltti MOuml 3000 yıllarına doğruccedilarkın bulunması ccediloumlmlekccedililiğin başlı başına birmeslek durumuna geldiğini doğruluyor Oumltekiprofesyonel meslekler ndashhırdavatccedilılık taşyontuculuğundashbuumlyuumlkbirolasılıklaaynıdoumlnemdeortayaccedilıktıKomşuuumllkelerlebelkideSumerrsquoleekonomikilişkiler(henuumlzduumlzensiz)kuruldu

Nihayet doumlnemin en oumlnemli bulgularındanbiripiktografiyazısınınkeşfidir

Toplumların ilişkilerin gelişimini goumlsterenarkeolojik veriler ccedilok daha azdır Koumlleliğin IVbinlerde başladığı soumlylenebilir Elleri arkalarınabağlı olan kuumlccediluumlk tutsak heykelleri bunun kanıtısayılabilirToplulukmuumllkiyetininyanısıraoumlzelmuumllkiyetin ortaya ccedilıktığı goumlruumlluumlr ldquoTamgardquo adıverilen işaretleri ccediloğu zaman kaplar uumlzerineişlenmiştir ccediloğu zaman aynı mezarın kaplarıaynı damgayı (tamgayı) taşırlar Hayvancılığınsabanlı tarımın tezgacirchların gelişmesi kadınınuumlretimdekiekonomikroluumlnuumlazalttıveataerkininkuruluşuna katkıda bulundu Buumltuumln bugelişmeler klan duumlzeninin ccediloumlkmesi kuumlccediluumlk ve

buumlyuumlkailelerdenoluşankomşuluktopluluğununortaya ccedilıkmasıyla sonuccedillandıMezopotamyarsquodaolduğugibikomşuluktopluluğubirsuvetopraktopluluğudur yani bir araya gelişlerinin nedenisularınvetopraklarınortakmuumllkiyetidir

Bazı topluluklar buumlyuumlk bir olasılıkla eskitribuumllere ait bulunan daha geniş toprakbirliklerinin uumlyesiydiler Mısır dilindespatdenilen bu toprak birliklerini tarihccedililer Grekccedilenom adıyla tanımlarlar Nomrsquoun en temelgoumlrevlerinden biri sulama şebekesininduumlzenlenmesi olduğu iccedilin Mısır piktografiyazısındaspatrsquoın kanallarla boumlluumlnmuumlş toprakimgesiylegoumlsterilmesiccedilokilginccediltir

Başlangıccedilta oumlzellikle Nilrsquoin kollarının vebataklıkların doğal sınırlar oluşturduğu deltadanomlarınbirbirindenyalıtılmışolmalarıgerekir

Buumlyuumlkbirolasılıklahernomunkendilehccedilesivardı herhaldekendimitosları kendi efsanelerivardıEnbuumlyuumlknomlarenguumlneydekiElefantinnomu ile Hierakonpolis Abydos ve Butonomlarıydı

Ganimetyadakoumlleelegeccedilirmek iccedilinyada

su kıtlığının neden olduğu kargaşalıklaryuumlzuumlnden nomlar kendi aralarındasavaşıyorlardı Fildişi ya da taş tabletleruumlzerindeki gravuumlrler ccediloğu zaman savaşsahneleriyle doludur bunlardan anlaşıldığınagoumlre karada olduğu kadar su uumlzerinde desavaşıyorlardı

NomlarınbaşındabaşkanlarbulunuyorduBubaşkanlardan biri egemenliğiniHierakonpolisrsquoten Memphisrsquoe kadargenişletmeyibaşaranKralAkrep (Scorpion) idiHierakonpolisrsquote bulunan taştan yapılmıştopuzunun sapı ldquokralrdquoın duumlşmanlarınısimgeleyen ağla yakalanan karaleylektasvirleriyle suumlsluumlduumlr Yukarda hiyerogliflebezelisancaklardalgalanmaktadırBusahnehiccedilkuşkusuz Akreprsquoin oumlteki nom başkanlarıkarşısındakazandığızafericanlandırmaktadır

Aynı topuzda rahip-kral goumlrevleri yapanAkreprsquoin tasvirivardırYanındaeliyelpazeli ikiyakını elinde bir kazma uumlruumlnuumln bol olmasınısağlamak iccedilin ilk karığı accedilmaktadır bir başkasıdabirsepettentohumalıpserpmektedir

Elimizde bulunan veriler Kral Akreprsquoinyoumlnetim biccedilimini tanımlamak iccedilin ccedilokyetersizdir Henuumlz devletin ortaya ccedilıkmamışolduğunudikkatealarakAkreprsquoi soumlzcuumlğuumln tamanlamıyla bir kral olarak değil bir tribuuml başkanıolarak kabul edebiliriz Bundan onun Nilvadisini birleştirmek girişiminin devletin ortayaccedilıkışından oumlnceki doumlneme ait olduğu sonucuccedilıkmaktadır İki buumlyuumlk tribuumller birliği hiccedilkuşkusuz bu doumlnemde ortaya ccedilıktı Bunlardanbiri Deltarsquoyı ve Memphisrsquoe sınır boumllgeyikapsıyordu (Aşağı Mısır adını aldı) ve oumlteki(Yukarı Mısır) guumlneyde Elefantinrsquoe kadaruzanıyorduBaşlangıccediltaAşağı-MısırrsquoınmerkeziButoYukarı-MısırrsquoınkiHierakonpolisidi

4 Tinit İmparatorluğu Devlet Akreprsquoinegemenliğinden az sonra Birinci ve İkinciSuumllaleler doumlneminde (IV binlerin sonu) ortayaccedilıktı Bu doumlnemden kalan mezarlar kesin birservet ve toplumsal durum eşitsizliğine tanıklıketmektedirler Basit insanlar son derecegoumlsterişsiz eşyaları kapsayan sıradan ccedilukurlara

goumlmuumlluumlyorlardı oysa kral ve senyoumlrlerinmezarları gerccedilek bir mimari takımoluşturmaktaydılar Oumlrneğin Hemakirsquoninmezarında 50 oda bu odalarda da (İlkccedilağrsquodayağmalanmış olmasına karşın) 2000rsquoe yakıneşya bulundu O doumlnemin alccedilak-kabartma veheykellerinde halktan insanları hemen hemenccedilıplak ve başı traşlı olarak goumlsterirler oysasoylularıngoumlrkemligiysileriperuklarıvetakmasakalları vardır Kralların ve soyluların koumllelericcediloğu zaman efendilerinin mezarlarının yanınagoumlmuumlluumlrlerdi

Mısır devletinin ortaya ccedilıkışının ilk doumlnemiTinitİmparatorluğuadınıalırAşağıyukarıMOumlXXX yuumlzyıldan XXIX yuumlzyıla kadar suumlrduumlDevletbelkideIVbinlerinsonundaortayaccedilıktıamaMOuml 3000 yıllarında var olduğu kesindirKuzey ve Guumlney birliklerinin ender kalıntılarıdevletinortayaccedilıkışındanoumlncekidoumlnemdeuzunve amansız savaşlar olduğunu kanıtlamaktadırHeredotosrsquounderlediğibirefsaneyegoumlreBirinciSuumllalersquonin kurucusu Menesrsquotir Ama bu birliksağlam değildi Bir kapak taşı Yukarı-Mısır

Kralı Narmerrsquoin Aşağı Mısırrsquoa karşı kazandığızaferi anlatmaktadır duumlşmanın bozgunauğramasından sonraNarmer altı bin esir almışBelki de Kuzeyrsquode meydana gelen birayaklanmanınbastırılmasısoumlzkonusudur

II Suumllalersquonin sonunda Aşağı-Mısırrsquoda birayaklanmadahaoldubastırılmasıellibinkişininoumlluumlmuumlneyolaccediltı13NomEskiMısırrsquodayoumlnetimboumllgesisancak

ONUNCUBOumlLUumlM

ESKİİMPARATORLUKMISIRrsquoI

1 Ekonomi ve toplumsal duumlzen KoumlleciMısırdevleti ikibinyılayakınyaşadıMOuml IVbinlerin sonundan Perslerrsquoin istilasına (MOuml525) kadar Mısır devletinin tarihi beş doumlnemeayrılır Tinit İmparatorluğu Eski İmparatorlukOrta İmparatorluk Yeni İmparatorluk ve GeccedilDoumlnemAynı zamanda ara doumlnemler de vardırDoumlnemler suumllalere boumlluumlnmuumlştuumlr Yaklaşıkolarak MOuml XXVIII yuumlzyılda başlayıp XXIVyuumlzyılauzananEskiİmparatorlukIIISuumllale ilebaşlar ve VIII Suumllalersquoyle tamamlanır (aslındason iki Suumllale hakkında ccedilok şey

bilinmemektedir)Mezopotamyarsquoda olduğu gibi Mısırrsquoda da

ekonomi tarla tarımına ve hayvancılığakarmaşık bir sulama duumlzenine bağcılığa ağaccedilyetiştiriciliğine neolitik tipli ilkel tarımgereccedillerine dayanıyordu Kanal accedilmakta vebend kurmakta kullanılan aletler sadece kazmave toprak taşımaya yarayan sepetti toprak yakazmayla ya da ineklerin ccedilektiği karasabanlasuumlruumlluumlyordu ekin biccedilmek iccedilin ağaccedil saplıccedilakmak taşı levhaları kullanılıyordu uumlzuumlmayaklaeziliyorbuğdayeldeetmekiccedilinharmanyerineyaydıklarıbaşaklarınuumlzerindehayvanlarıgezdiriyorlardı

Zanaatccedilıların aletleri taştan ağaccediltan vebakırdan yapılıyordu bakırdan yapılan aletlerdoumlkuumllerek değil doumlvuumllerek yapılıyordu Bakıraletler genellikle ağaccedil ve oumlzellikle yumuşak taşişlemektekullanılıyordu

Bakır bıccedilak ve baltalarla tekneler (bazılarıkrallık mezarlarının yanında bulundu) sabanlarvedahabaşkaeşyalaryapılıyordu aynı aletleresahip olan Mısırlı taş yontucular işlemeye ccedilok

yatkınkalkertaşlarıişliyorlardıMısır soylularına ait mezarları bezeyen ve

ccedileşitli tarım ccedilalışmaları ile zanaatccedilılarınatoumllyelerindeki ccedilalışmaları temsil eden alccedilak-kabartma ve freskler gibi ilginccedil yapıtlarguumlnuumlmuumlze kadar ulaştılar Bu atoumllyelerdenbazıları uzmanlaşmıştır Marangoz-duumllger deritabaklamadokumaatoumllyelerideğişikamabelirlibir iş kolunda ccedilalışmaktadırlar oumlrneğinmarangoz-duumllger atoumllyeleri birccedilok ağaccedil eşyanınyanı sıra buumlyuumlk tekneler de yapmaktadırlarOumlteki atoumllyelerde değişik meslekleryapılmaktadır Hırdavatccedilılar kuyumculartabakccedilılar taşyontucularvbZanaatccedilılarınccediloğuerkektir Eski İmparatorluk doumlnemindedokumacılık yalnızca kadınların işidirYiyecekmaddesi yapan atoumllyelerin ayrı bir yeri vardırBunlarfırınlarvebirahanelerdir

Mesleklerin gelişmesine karşın ekonomigenel olarak doğal ekonomidir uumlruumlnuumln birboumlluumlmuumlnuumln pazara sunulmasına karşın ticarethacirclacirc ilkeldir Uumlruumlnler takas edilmektediroumlrneğin balık sandaletlerle sebzeler de

yelpazelerle takas edilmektedir Henuumlz parabulunmadığı iccedilin bakır kullanılmaktadırBununla birlikte başta sedir ağacı ithal edilenSuriye olmak uumlzere komşu uumllkelerle ticariilişkiler guumlccedillenmiştir Ama Suriye ya daEtopyarsquodan gelen mallar genellikle halkınccediloğunluğununişineyaramayanluumlkseşyalardır

Eski İmparatorluğun toplumsal ilişkileriyleilgili bilgilerimiz ccedilok az III binlerden kalmaSumer kil tabletleri benzeri Mısır iş belgelerihemen hemen hiccedil bulunmadı mezarlarınduvarlarını suumlsleyen tasvirlere gelince uumlretimtekniklerini betimlemekte ama toprağın kiminolduğunatemsilettiklericcedilobanlarınhasatccedilılarınya da taş yontucuların toplumsal durumlarınailişkinbilgivermemektedirler

MısırtoplumundakoumllelikyaygındıKoumllelerinbir boumlluumlmuumlnuuml Mısır krallarının sefer doumlnuumlşuumlgetirdikleri savaş tutsakları (Etopyalı ya daLibyalı) oluşturuyordu IV Suumllale krallarındanbiri birinde bin yuumlz birinde yedi bin tutsakalmakla oumlğuumlnmektedir yazıtlarında Ama bututsakların dışında koumlleler arasında koumlleleşmiş

MısırlılardavardıOumlzguumlr insanlarınkoumlleleşmesiEski İmparatorluğun sonlarından kalmayazıtlarda geccedilmektedirKoumllelerin alınıp-satıldığıdabiliniyor

İccedilinde bulundukları koşullarla ilgili olarakancak varsayımlar ileri suumlruumllebilir HerhaldekoumllelikataerkilkalmıştıKoumllelerinuumlretimdeayrıbiryerleriyoktuoumlzguumlrinsanlarvehattasoylularndashsenyoumlrler ve rahiplerndash tarım ccedilalışmalarına veoumltekiişlerekatılıyorlardı

Muumllkiyetle ilgili bilgiler de sınırlıdır Hiccedilkuşkusuz toplumun ekonomik ccedilekirdeğitoprakları uumlzerinde suların paylaşılmasınıduumlzenleyenkomşuluktopluluğuyduBelkiMısırtopluluğusulamaşebekesininonarımındayadabuğday doumlvme işlerinde ortak ccedilalışma oumlgelerinikoruyordu Koumlylerin ortak harman yerleriolmalıydı Mısır toplumunun iccedil oumlrguumltlenmesineilişkin ccedilok az bilgimiz var ama Eskiİmparatorlukdoumlneminde toprakvehayvanlarınsatılabildiği ya da miras olarak bırakılabildiğisaptandıVAdvievrsquoegoumlretopluluğunişleri(sudağıtımı mahkeme vb) oumlzel bir kurula(zazat)

bırakılmıştıToplulukbuumlyuumlkvekuumlccediluumlk ataerkil ailelerden

oluşuyordu Asıl mirasccedilı buumltuumln mirası ya dabuumlyuumlkboumlluumlmuumlnuumlalanbuumlyuumlkoğulduzatenailebaşkanının mallarını bir yabancıya bırakmahakkıvardıEvsahibesininbuumlyuumlkbirsaygınlığıvardı Mısırlı falanca erkeğin değil filancakadının oğlu olduğunu soumlyluumlyordu anaerkininkalıntıları kadınların uumllkeyi youmlnetebilmesi ve(kuramsal olarak) Mısır tahtının anadan kızageccedilmesi olgusunda goumlruumlluumlyor Kralıntapınaklarınvesenyoumlrlerintarlaveatoumllyelerindeyalnızca koumlleler değil bazı metinlerdemertudeyimiyle tanımlanan oumlzguumlr insanlar daccedilalışıyorlardı Genellikle başkanların youmlnettiğiekipler oluşturuyorlardı Mezar resim veheykelleri bu başkanları ellerinde bir kırbaccedil yada sopayla goumlstermektedir Mertuların birtopluluk uumlyesimi ya da herhangi bir nedendendolayıtopluluktanayrılmışkişilermiolduklarınıbilmiyoruz Bilginler bunların da koumlleolduklarınıtahminediyorlaramabukonudabiranlaşmasoumlzkonusudeğil

Yazıcılar işccedililerin ccedilalışmalarını titizlikledenetliyorlardıCcedilalışmasırasındaişccedililereekmeksebze ve bira gibi yiyecek-iccedilecek veriliyorduAngaryalarınduumlzenlenişihakkındabilgimizyokkesin olan şu ki işccedililerin buumltuumln zamanlarınıalmıyordu Kendi hesaplarına ccedilalışabilirler veuumlrettiklerinipazardasatabilirlerdi

Egemen sınıf saray soylularını ve nomlararistokrasisini kapsıyordu Birbirinden ayrıkoumlyleri iccediline alan geniş toprakları vardısenyoumlrlerin Ekonomiyi memur ve yazıcılardanoluşan kalabalık bir goumlrevli topluluğuyoumlnetiyorduMallarınbir boumlluumlmuumlmiras yoluylageccediliyordu ama soylular hizmetlerinin karşılığıolarak kraldan topraklar da alıyorlardıYuumlksekrahip sınıfı da egemen sınıfın iccedilinde yeralıyordu

Yuumlksek soylular sınıfının dışında iki ya dauumlccedil (genellikle kadın) koumlleye sahip olan kuumlccediluumlkmemurlar ve rahipler de vardıBunlar goumlrkemlimezarlar yaptıramazlar ama yazıtlar veheykellerlesuumlsluumlyeraltımezarıaccediltırabilirlerdi

2EskiİmparatorluğunsiyasalduumlzeniEskiİmparatorluğundoruknoktasındaMısırdevletikoumlleci soylu sınıfın ccedilıkarlarını savunan birdespotluktu

Mezopotamyarsquodaki Sargon devletinden dahaguumlccedilluuml ve daha merkezicircleşmişti bu durumuoumlzellikle aynı ırmağınkıyılarındadarbir alanakurulmuş buumltuumln nomların bulunduğu Nilvadisinin doğal koşulları accedilıklamaktadırBundan dolayı suların mantıklı dağılımı veulaşım araccedillarının normal kullanımı ancakbirleşikbirMısırrsquodamuumlmkuumlnduuml

Eski İmparatorluğun başkenti Aşağı-Mısırrsquodaki Memphis kentiydi Arkeolojikverilerin doğruladığına goumlre uumllkenin siyasalmerkezi soylu sınıfın muumllk ve konutları buboumllgede bulunuyordu Memphis dolaylarında(Gizeh Abusir Sakkarahrsquoda vb) Eskiİmparatorluğun zenginliğin başlıca tanıklarınınbulunmasına karşın uumllkenin oumlteki kesimlerindetekbaşlarınaanıtlarortayaccedilıkartılmıştır

Narmer ve Birinci Suumllalersquonin oumlteki krallarıtarafındanfethedilmişolanAşağı-Mısır(oumlzellikle

Delta) krallık meyve bahccedileleri ile bağlarınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlkapsamaktaydıDeltarsquodakiccedilayırlar buumlyuumlk sığır ve koyun suumlruumllerinibeslemekteydi Krallığın geniş topraklarımonarşi iktidarının maddi temelinioluşturuyordu

Daha sonraFiravun (Mısır dilinde ldquobuumlyuumlkevrdquo anlamına gelenper acirca deyimindengelmektedir) adını alacak olan kral uumllkeyimutlakefendiyetkisiyleyoumlnetmekteydiYuumlksekmemurları goumlreve atıyor nom başkanlarınıdeğiştiriyor vergiler koyuyor komşu uumllkelereaskericirc birlikleri goumlnderiyordu vb uyruklarınınmallarına el koyabilir ve onları yargılamadanoumlluumlme mahkucircm edebilirdi Saygınlığınıguumlccedillendirmek iccedilin tanrılaştırılmış ve ldquobuumlyuumlktanrırdquo ilan edilmişti kişiliğini şatafatlı bir kuumlltsarmıştı ve sandaletlerini oumlpmek hakkı oumlnemlibir onur kabul ediliyorduMısırlı sanatccedilılar onutanrıların ortasında onlara eşit olarakccediliziyorlardı

Firavun Arapccedila ldquovezirrdquo adı verilen birbaşbakanın youmlnettiği geniş birmemur oumlrguumltuumlne

dayanıyorduVezir orduların komutanı ve başyargıccediltı vergilerin toplanması sulamaccedilalışmaları kısacası Mısır huumlkuumlmetinin buumltuumlnkarmaşıkhizmetlerionabağlıydıAdaletişlerinebakan ldquoAltı Dairerdquo ve ekonominin değişikdallarının başında bulunan oumlteki ldquoodalarrdquo onunbuyruğundaydı

Mısır despotik devletinin uumlccedil temel goumlrevivardıVergilerimal olarak toplayan ve boumlylecehalkı soyan hazine oumlzellikle sulama işleriyleilgilenen bayındırlık yabancı ulusları soyanordu (ldquoordular dairesirdquo)Mısır ordusu nomlarınsağladığı birliklerden ve Etopyalı uumlcretliaskerlerden oluşan bir milisti Bu birliklerindisiplinsiz olduğuna inanmak gerek oumlrneğinkomutanlarından biri yazıtında adamlarınınMısırlılarrsquoı soymadığını yiyeceklere el koymakiccedilin kapıları zorlamadığını gururla belirtiyorSavaşccedilılar yay ve taştan topuzla silahlanmıştıdahasonra savunmasilahıolarakbronzhanccedilerve baltalar kullandılar hayvan derisindenyapılmış kalkanları vardı Kaleler guumlccedilluumlsavunma olanağı sağlıyordu Oumlrneğin Abydos

yakınlarındaki bir kalenin iccedilte olanı 12 metreyuumlksekliğinde 6 metre genişliğinde tuğladanyapılmışikisuruvardı

Tapınaklar krallık iktidarının guumlccedillenmesineetkin olarak katkıda bulunuyorlardı Eskiİmparatorluğun sonunda bazı tapınaklaryalnızca rahipleri değil ister oumlzguumlr insan isterkoumlle olsun buumltuumln goumlrevlileri de krallıkvergilerinden bağışık tutan ayrıcalık fermanlarıaldılar

Ayrıcalık belgeleri sorunu ciddi birtartışmaya yol accediltı Burjuva bilginlerinccediloğunluğu bu belgeleri bağışıklıklar olarakkabul ediyorlar ve Eski Mısırrsquoda feodaliteninvarlığının kanıtı sayıyorlar Oysa EskiİmparatorluğunayrıcalıkbelgeleriyleOrtaccedilağrsquoınbağışıklıkları arasında bir benzerlik soumlz konusudeğildir ccediluumlnkuuml bu belgeler tapınaklara hiccedilbiroumlzerklik goumlrevlileri uumlzerinde hiccedilbir hukuksalhak vermiyordu ama tapınakları yerel halkınsırtına angaryalar yuumlkleyen nom başkanlarınınyetki alanından ccedilıkartıyor ve boumlylece onlarıFiravunrsquoun politikasının ajanları durumuna

getiriyordu

2 Eski İmparatorluğun siyasal gelişmesiEski İmparatorluğun siyasal tarihi henuumlz iyibilinmiyor senyoumlrlerin mezarlarına kazınmışolan yazıtlar şu ya da bu olay (bazen oumlnemli)hakkında ancak parccedilalı ve eksik bilgilervermektedirler Mısır papiruumlslerinin veManethonrsquoun en son metinleri oumlzellikleefsaneleri kapsamaktadır ama bu metinlerdentarihsel gerccedilek ccedilıkarmak ccedilok guumlccediltuumlr Eskiİmparatorluğun kronolojisinin ancak yaklaşıkolarakyapılabildiğinidehesabakatmıyoruz

III ve IV Suumllalersquolerin firavunları fatihtilerIV Suumllalersquoden Snefrursquonun bunlar arasında oumlzelyeri vardır Etopyarsquoya yaptığı bir sefer onasayısız tutsak ve 200000 baş hayvankazandırdı Libyarsquoda zafer kazandı bakırmadenleribakımındanzenginolanSicircnacircrsquoyıMısırtopraklarına kattı ve sedir ağacı ele geccedilirmekiccedilin Fenikersquoye sefer accediltı Uumllkeyi savunmak iccedilinMısır sınırlarına kaleler dikti Fetih savaşlarıSicircnacircrsquoya ayrı bir sefer accedilan oğlu Keops

(Khufursquonun Grekccedileye doumlnuumlşmuumlş biccedilimi)doumlnemindedevametti

III ve IV Suumllalersquolerin huumlkuumlmdarları dahasonra Greklerin duumlnyanın yedi harikası arasınasokacaklarıpiramitlerbaştaolmakuumlzereoumlnemliyapım ccedilalışmalarına girdiler Piramitler bloktaşlardanyapılmışkralmezarlarıdırBunlarınenbuumlyuumlğuuml (Memphis dolaylarında Gizeh koumlyuumlyakınlarında) Keops iccedilin yapıldı piramidinyuumlksekliği1465metregenişliği30metredirveher biri 25 ton ağırlığında iki milyon bloklayapılmıştır Bu devsel yapının iccedilinde koridorlarveodalarvardır

Firavunun mumyasının bulunduğu piramitMısır inanccedillarına goumlre kralın tekrar dirilmesinive tanrıların goumlksel konutuna ulaşmasınısağlayacak olan Oziris ayinleri iccedilinhazırlanmıştı Piramidin yanında rahipleri buumlyuumltoumlrenleriyapantapınaklaryuumlkseliyordu

Piramitlerin ccedilevresinde Arapccedilamastaba(arkalıksız kanepe) adını verdiğimiz senyoumlrmezarları vardı İlk iki suumllale doumlnemindesenyoumlrlerin mezarlarının kral mezarlarından

boyut bakımından geri kalmamış olmasınaHemakirsquonin mezarının boyutlarının kralmezarlarını aşmasına karşın birer goumlsterişli taşyapılar olan Eski İmparatorluk mastabalarıgerccedilekte o devsel piramitlerin yanında pekkuumlccediluumlkkalırlarbufarkMısırkrallarınınccediloğalanguumlcuumlnuumlnbirtuumlrbelirtisidir

Piramitleri yapmak iccedilin işccedili ekipleritoplanıyordu bu işccedililere krallık ambarlarındanyiyecek ve giyecek veriliyordu Piramitleruumlzerinde bırakılan işaretler arkeologlara buekiplerin sayısını hesaplamak olanağı sağladıOumlrneğin Keopsrsquoun piramidinde doumlrt ekipccedilalıştığınıbiliyoruzYeteneklitaşyontuculardanoluşan ekipleri bir kral mimarı ile işccedilibaşılaryoumlnetiyordıYapıcılara aralarındahiccedilkuşkusuztopluluk uumlyelerinin de bulunduğu vasıfsız işccedilikitleleri yardımcı oluyordu bu topluluk uumlyeleritarla ccedilalışmalarından kopartılıp alınmış ve taşyontmak bunları şantiyeye kadar sırtlarındaccedilekmek ve tahta araccedillar ve halatlar yardımıylabaşdoumlnduumlruumlcuuml yuumlksekliklere ccedilıkarmak iccedilinGizehrsquoegoumlnderilmişlerdi

Piramitlerin yapımı buumlyuumlk guumlccedilgerektiriyordu Grek tarihccedililer bu ccedilalışmalarınhalk iccedilinde yol accediltıkları hoşnutsuzluklarla ilgilisoumlylenceler duymuşlardır Diodorosrsquoa goumlreasiler firavun mumyalarını goumlrkemlimezarlarındanaşağıyaatmışlardır

NeolursaolsunVSuumllalefiravunlarıbuumlyuumlkpiramitler yaptırmaktan vazgeccediltiler Sakkarahrsquotayaptırdıkları mezarları Gizeh mezarlarınınyanında ccedilok goumlsterişsiz kalırlar Bununlabirlikte bu krallar Heliopolisrsquoin tanrısı Raonuruna 70 metre yuumlksekliğinde beyazdikilitaşlarlabezelitapınaklaryaptırıyorlardı

V Suumllale firavunları fetih savaşlarınısuumlrduumlrduuml Yazıtlarında Sicircnacirc yarımadasıtribuumlleriyle yapılan ccedilatışmalardan Libyarsquonınyağmalanmasından soumlz edilmektedir Suriye ileekonomik ve diplomatik ilişkilersağlamlaşmıştır Fenike kıyılarından gelmişgemilerinyeraldığıbiralccedilak-kabartmabulundubazı bilginlere goumlre FiravunSahura ile evlenenbirSuriyeprensesiningelişi soumlzkonusudurVISuumllalersquoden I Peni doumlneminde buumlyuumlk seferler

accedilıldı Mısır birlikleri sırayla EtopyarsquonınkuzeyineveGuumlneyFilistinrsquoegirdilerUniyazıtıFilistinrsquode yapılan yağmaları anlatır İstilacılarkonutları yıktılar incir ağaccedillarını ve bağlarıkestiler Mısırlılarrsquoın anlamlı bir biccedilimde ldquocanlıoumlluumllerrdquo olarak tanımladıkları tutsaklarladoumlnduumller

4 Nomlar aristokrasisinin artan guumlcuuml veMısırrsquoın siyasal ccediloumlkuumlşuuml III ve IV Suumllaledoumlneminde krallık iktidarı guumlccedillendi Mısırrsquoıbirleştirmek ve boumlylece sulama sistemininnormal ccedilalışmasını sağlamak koumllelerin vetopluluklarındirencinikırmakEtopyaLibyaveFilistinrsquode koumlle ele geccedilirmek nihayet klanduumlzenininkalıntılarınıortadankaldırmakiccedilinbuiktidarın guumlccedillenmesi gerekiyordu FiravunSnefru Keops ve bunların ardından gelenleraşağıyukarıbuamaccedillarıgerccedilekleştirdiler

III binlerin ortalarından itibaren baştanomlularolmakuumlzeresoylularınetkisininarttığıgoumlruumlluumlyor V ve VI Suumllalersquoler doumlnemindesenyoumlr mezarlarının goumlrkemi giderek artıyor

Genellikle artık Memphis boumllgesinde değilnomlardakurulmayabaşlıyorbumezarlarNomyoumlneticileri kendi illerinde durumlarınıguumlccedillendirip kalıtsal ve bağımsız huumlkuumlmdarlaradoumlnuumlşuumlyorlarVI Suumllale doumlneminde youmlnetimdebulunan Elefantin nomu başkanı (nomarkı)Khufor fildişi guumlnnuumlk ve hayvan derisi elegeccedilirmek iccedilin Etopyarsquoya kendi hesabına seferaccedilıyordu Firavunun saymaca egemenliğinitanıyor ve ona saygı belirtisi olarak bir cuumlcearmağan ediyor ama ganimetin buumlyuumlkboumlluumlmuumlnuumlkendisinesaklıyordu

Nomarkların guumlcuumlnuumln artışını nasılaccedilıklamalıŞuandaelimizdebulunankaynaklarvarsayımuumlretmekten başka bir şey yapamazlarMemphisrsquote oturan ve sayısı oldukccedila sınırlı birsoylu kesiminin ccedilıkarları iccedilin uumllkeninsoumlmuumlruumllmesinin baştaYukarı-Mısır halkı olmakuumlzere halkın ciddi hoşnutsuzluğuna nedenolması muumlmkuumlnduumlr Oumlte yandan topraklarınsuumlrekli olarak senyoumlrlere ve tapınaklara(oumlzellikle V ve VI Suumllalersquoler doumlneminde)dağıtılması krallık topraklarını kesinlikle azalttı

ve firavunların maddi guumlccedillerini zayıflattı Oumlzelmuumllkiyetingelişmesivekomşuluktopluluğununccediloumlkuumlşuumldeaynızamandanomarklarınmallarınınccediloğalmasına yol accediltı nomarklar buumlyuumlk krallıkccedilalışmalarının ve memurların vergipolitikalarının yol accediltığı hoşnutsuzluktanyararlanıyorlardıYazıtlarında nomarklar halkınsavunucusu gibi ortaya ccedilıkarlar Bir nomarkhalkaherzamanekmekbiravegiysivermekleboumlbuumlrlenir bir başkası kentinin velinimetiolduğunubildirir

Nomarklarıniktidarıguumlccedillendikccedilefiravununkiazaldı VI Suumllalersquonin son krallarının artıksaygınlıkları da kalmamıştı Manethon VIISuumllalersquonin 70 huumlkuumlmdarının toplam 70 guumlnsaltanatsuumlrduumlklerinisoumlylerBuumlyuumlkbirolasılıklaVII Suumllale hiccedilbir zaman olmadı amaManethonrsquounaktardığıbusoumlylencebukarışıklıkdoumlnemininhavasınıiletmektedirVIIISuumllalersquoninde egemenliği uzun suumlrmedi Sonuccedil olarakMısırnomlaraboumlluumlnduuml

Uumllkeninboumlluumlnmesisulamaduumlzenineciddibirbiccedilimde yansıdı Birccedilok boumllgede sulama

şebekesiyuumlzuumlstuumlbırakıldısuolduğuyerdekaldıvebataklıklar oluşturduNomlar arasında ccediloğusuboumlluumlşuumlmuumlndenkaynaklanansilahlıccedilatışmalarccedilıktı Nomarklar komşu nomlara saldırıyorburalarınhalkıdabataklıklarasığınıyordu

Mısır İmparatorluğursquonun parccedilalanmasınaccediletin bir sınıflar muumlcadelesi eşlik etti Batınomarkların yazıtları yalnızca kentleri sarsanldquokarışıklıklarrdquodan soumlz etmektedir nomarklar buayaklanmaları askericirc birliklerle bastırdıkları iccedilingurur duymaktadırlar Suriye ccediloumlluumlnuumln Sacircmitribuumlleri Deltarsquonın doğusuna sızmak iccedilin hiccedilkuşkusuz bu doumlnemde Mısır devletininzayıflamasındanyararlandılar

ONBİRİNCİBOumlLUumlM

ORTAİMPARATORLUK

MISIRrsquoI

1 Mısırrsquoın tekrar birleşmesi Uumllkeninbirbirinden yalıtılmış boumllgelere boumlluumlnmesisulama sisteminin ccediloumlkmesine iccedilsavaşlara vebununsonucuolarakaccedillığayolaccediltıOdoumlneminyazıtları yamyamlığa kadar varan kıtlıktan soumlzetmektedirBuğdaytarlalarınıngenişlemesiyenitopraklarındeğerlendirilmesizamanınenoumlnemlisorunuydu Ccediliftccedililer ldquoyuumlksekrdquo tarlalardan yaniNilrsquoin taşkınlıklarının ulaşmadığı tarlalardansuumlrekliolarakyararlanmayabuumlyuumlkbirolasılıkla

bu Orta İmparatorluğa geccediliş doumlnemindebaşladılarButarlalarısulamakiccedilinsuyuumlkselticiaygıtlarkullanmakzorundaydılarbuaygıtlardanen basiti şadufrsquotu Gene buumlyuumlk bir olasılıklayuumlksek tarlalarda yapılan tarım ccedilift suumlruumlcuumlnuumlnişini kolaylaştıran bir tutakla donanmış gelişmişsabanınortayaccedilıkmasınayolaccediltı

Bu geccediliş doumlnemi suumlresince başkentaristokrasisinin birccedilok mertu takımının eskidenter doumlktuumlğuuml geniş toprakları ortadan kalktıSenyoumlr topraklarının boyutları kuumlccediluumllduuml vegenellikle eski metinlerde ldquobaşrdquo olaraktanımlanan koumlleler tarafından işlenir oldu Birsenyoumlr ccediloğunluğu kadın olmak uumlzere 20-30başa sahipti Koumllelerin bazıları yabancıydıoumlrneğinSuriyelirsquoydi

AynısuumlreiccedilindetopluluklarınzenginuumlyelerigidereketkikazandılarKaynaklarbunlarıguumlccedilluumlnezesler (ldquonezesrdquo kuumlccediluumlk anlamına gelmektedir)deyimiyle tanımlamaktadırBu guumlccedilluuml nezesleringeniş toprakları hayvanları ve koumlleleri vardıhatta kimi zaman senyoumlr sıfatına sahipti bunlarbu durumda yazıtlarında soyluluğa doğuştan

değil kendi olanaklarıyla ulaştıklarınıbelirtmektedirler

BoumlylecebugeccedilişdoumlnemindeegemensınıfınyapısıdeğiştiEski İmparatorlukrsquotagenelolarakbaşkentte oturan ve geniş topraklarında oumlzguumlrinsanları ccedilalıştıran yuumlksek goumlrevliler baş koumlşeyitutarken şimdi egemen sınıf daha az geniştopraklara sahip ve bazıları bir suumlre oumlnce basittopluluk uumlyesi durumunda olan koumllesahiplerindenoluşuyordu

BuyeniaristokrasindashoumlzellikleguumlccedilluumlnezeslerndashMısırrsquoın birleşmesiyle ilgileniyorlardı ccediluumlnkuumlbirleşme yalnızca sulama şebekesininiyileşmesininiccedilsavaşlarınsonaermesinindeğilaynı zamanda devlet oumlrguumltuumlnuumln deguumlccedillenmesinin umuduydu uumllkedeki durumunusağlamlaştırmak ve gelişim suumlresi iccedilinde koumllesayısını arttırmak iccedilin bu yeni aristokrasininguumlccedilluumlbirhuumlkuumlmetegereksinimivardı

Başlangıccedilta birleşme prensleri Memphisrsquoeboyun eğdirmeyi başaran Herakleopolisrsquoinccedilevresinde gerccedilekleşti toprakları guumlneydeAbydos topraklarına kadar yayıldı

Herakleopolis suumllalesi doumlnemindeki toplumsalilişkileri anlatan ccedilok ciddi bir metin guumlnuumlmuumlzekadar kaldı Kral III Khetirsquonin oğlunu eğitmekamacıyla kaleme aldığı metindir bu Bu siyasalmetnin yazarı ndashbizzat kral ya da bir danışmanolabilirndash egemen sınıfın ccedilıkarlarını accedilıkccedilasavunmaktadır Metinde muumllkuuml olmayankişilerinasiolduğubelirtilmektevekralınhalkakarşı sert olması gerektiği oumlğuumltlenmektedirSenyoumlrlere gelince ldquozenginlikleri kendisineyararlırdquo olduğu iccedilin tahtın varisi bunlarınmallarını ve hayatlarını korumayaccedilağrılmaktadır Herakleopolis huumlkuumlmdarınındayandığı aristokrasi iccedilinde guumlccedilluuml nezesleroumlnemlibiryertutmaktadırlarIIIKhetivarisineinsanları soylarına goumlre değil değerlerildquoyeteneklerirdquoiccedilinyuumlkseltmesinioumlğuumltlemektedir

Bu belge III Khetirsquonin iktidarını belli birsınıfa dayadığını goumlstermektedir Ayrıca buiktidarınmaddidesteğinidebelirtmektedirGenccedil(belki de ccediloumlkmuumlş ataerkil ailelerinden ayrılangenccediller)profesyonellerdenoluşanbirordu

III Khetirsquonin oumlğuumltleri monarşi iktidarının

yeni bir anlayışını ortaya ccedilıkarmaktadır KralartıkyalnızcabirldquotanrırdquodeğilaynızamandaiyibirccedilobanhalkıylailgilenenbirbilgedirMetninyazarı Herakleopolis huumlkuumlmdarını ldquodul veyetimrdquosavunucusuolaraktanıtmaktadır

Amaneprofesyonelordunededemagojibusuumllaleye başarı sağlayamadı Birleşmeguumlneyden Thebes nomarklarından geldiburadaki toplumsal karşıtlıklar III Khetirsquoninoumlğuumltlerinin yazarına goumlre durmadanayaklanmalar ccedilıkan ve nomarkların guumlcuumlnuumlngenellikle firavununkini aştığı Kuzeyrsquoe goumlredaha az keskin olmalıydı Mentuhotep adınıtaşıyan Thebes huumlkuumlmdarları artık buumltuumlnMısırrsquoda egemenlik suumlruumlyorlardı ThebesrsquoinMentuhoteprsquolerini XI Suumllalersquoye bağlayantarihsel efsane doruk noktasına XII Suumllaledoumlneminde (MOuml XX yuumlzyıldan XVIIIyuumlzyılın başına kadar) ulaşan Ortaİmparatorluğuntarihinibunlarlabaşlatır

2OrtaİmparatorluğuniccedilvedışpolitikasıXII Suumllalersquonin kurucusu I Amenemhet

nomarkların ayrılıkccedilı eğilimlerini kesinliklebastırdı ve guumlccedilluuml bir devlet yarattı Amabununla birlikte firavunun merkezicirc iktidarınıtanıyan nomarklar yerel oumlzerkliklerinikoruyorlardı Nomlar daha oumlnceki suumllalelerzamanında kurumlaşan youmlnetim adalet vergioumlrguumltlerini ve kendi bağımsız silahlı guumlccedillerinikoruyorlardı Firavunlar nomlara vergilerin(mal olarak) toplanmasını ve krallıkccedilalışmalarına insan goumlnderilmesini denetleyentemsilciler ve denetccedililer goumlndermekteyetiniyorlardı nomarklar kral ve kendileri iccedilinvergi almak ve el emeği toplamak haklarınıkoruyorlardı

Katkı bakımından bazı buumlyuumlk nomlarıntoprakları iki boumllgeye ayrılıyordu KralınboumllgesinomarkınboumllgesiNomarklarfiravununbuyruğu uumlzerine seferde kendisine katılmakzorundaydılar Ama ldquokuumlccediluumlk kralrdquo gibidavranıyorlar ldquoefendirdquo sıfatını kullanıyorlarkendilerinemezarlar yaptırıyor ve yerel tanrılariccedilintapınaklardikiyorlardı

Orta İmparatorluğun firavunları goumlrevlerini

yapıyorlarvebuumltuumlnMısırrsquoıilgilendirenoumlnlemleralıyorlardı Bu bağlamda sulama duumlzeninionarmak ve iyileştirmek iccedilin goumlsterdiklericcedilabalarıbelirtmemizgerekEnoumlnemliccedilalışmalarMemphisrsquoin 50 km guumlneybatısında denizduumlzeyinden 40 m aşağıda bulunan geniş birccediloumlkuumlntuumldeyapıldıBuccedilokeskidenberivarolanccediloumlkuumlntuumlyuuml Nil taşkınları ccedilevresi bataklıklarlaccedilevrili geniş bir goumlle ndashMoeris goumlluumlndashdoumlnuumlştuumlrmuumlştuuml III Amenemhet (MOuml 1849-1801) bu boumllgeyi kurutmak iccedilin buumlyuumlkccedilalışmalar başlattı Goumlluumln ccedilevresine buumlyuumlkbentler yaptırdı beslenmesi ve fazla sularınboşaltılması iccedilin kanallar accediltırdı Bu youmlntemle2500 hektardan fazla toprak kurutuldu vetarıma elverişli duruma geldi Firavunun ikibuumlyuumlk heykeli dikildi bir saray ve bir tapınakyapıldıveccedilevredeyepyenibirkentdoğdu

Ulusal duumlzeydeki başka oumlnlemler sınırlarınsavunulmasını amaccedillıyordu Eskiİmparatorluğun sonuna doğru ArabistanrsquoınSami tribuumlleri Mısırrsquoa sızmaya başlamışlardıDoğursquodan gelen bu tehlikeye guumlneyden

Etopyalılarrsquon istilası tehlikesi eklendi Butehlikeyi durdurmak iccedilin doğu sınırı Deltarsquonınoumltesinde guumlccedillendirildi Savaşlar başladı IIIAmenemhetrsquoin babası III Senutret doumlneminde300 kmlik Nil boyunca Etopyalılarrsquoın boyuneğmesiyle sonuccedillandı Yeni sınırda buguumlnkuumlKummeh ve Seneh adlı yerleşim yerlerininyakınlarında III Senutret kalıntıları guumlnuumlmuumlzeulaşan iki guumlccedilluuml kale yaptırdı Sınırlarınsavunulması bir suumlrekli orduyu gerektiriyorduFiravunların uumllke iccedilinde iktidarlarını suumlrduumlrmekiccedilin de orduya gereksinimleri vardı Bu orduoumlzellikle Mısırlılarrsquodan kuruldu nasıltoplandığını ve ne kadar para harcandığınıbilmiyoruz

Orta İmparatorluk firavunları başta Fenikeolmak uumlzere ticari seferler de duumlzenliyorlardıUumllkenin kuzeyinde Gebal ve Ugaritrsquole ilişkikurdular Ege uumllkeleriyle ticari ilişkiye geccediltilerTicaret Eski İmparatorluğa oranla canlandıccediluumlnkuumlXII Suumllale doumlneminde oumlnemli bir tuumlccarveyabancıticaretacentesitopluluğuvardı

Buumltuumln bu etkenler Eski İmparatorluk

zamanında goumlruumllmediği oumllccediluumlde bir uumlretimguumlccedillerinin gelişmesine yol accediltı Sulamasistemininiyileşmesitarımıngelişmesinekatkıdabulundu meslekler gelişti Kazılar Mısırkentlerine ilişkin ilginccedil bilgiler sağlamaktadırMesleklerin ve ticaretin gelişmesi oumlzelliklealtınındeğeroumllccediluumlsuumlolduğuOrtaİmparatorluğunsonunda tecimmallarınınuumlretiminiguumlccedillendirdiAltının Mısırrsquodaki etkisi Etopya altınmadenlerininalınmasıylaguumlvenlikaltınaalındı

3 Toplumsal ilişkiler Orta İmparatorlukdoumlneminde toplumsal karşıtlıklar şiddetlendiKoumllelik gelişti koumlle sahibi olanlar yalnızcabuumlyuumlk muumllk sahibi soylular değildi kuumlccediluumlkmemurların hatta halktan insanların da koumllelerivardı Suriye Filistin ve Etyopyarsquodan tutsaksağlayan savaşlar sayesinde koumlle sayısı arttıAmaMısırhalkının temeloumlgesindashtoplulukuumlyesiccediliftccedililerndashnedevletin refahındannedekrallığınyuumlkuumlmluumlluumlk ve vergilerinin azalmasındanyararlanıyordu ccediluumlnkuuml nomarkların oumlzerkliğionları bir ccedilift boyunduruk yani firavun ve

nomarkların boyundurukları altında tutuyorduBunun sonucu koumlyluumller oumlnemli oumllccediluumldeyoksullaştı Yoksullukları doumlnemin yazınsalyapıtlarına konu olmuştur Accedillık ccediliftccedilininkuluumlbesinin ccedilevresinde dolaşmakta ve ağır işleryaşam gereksinimlerini karşılamamaktadırHerkes onu soyar pazara goumltuumlreceği zahiresinieşeklerini arpasını elinden alırlar bağırmasınıbile yasaklayarak acımaksızın doumlverler Haksızvergiden uğradığı hakaretten şikacircyetccedili olacakolsa hiccedilbir yerde yakınmalarıyla merhametegetirmeye ccedilalıştığı yuumlksek memurlarınhuzurundabileadaletibulamaz

Acılı bir yaşama yorucu bir ccedilalışmayayoksulluk ve accedillığa mahkucircm olmuşzanaatccedilıların dokumacıların demircilerintaşccedilıların yazgıları da tıpkı boumlyleydi Yalnızcavergi yuumlkuumlmluumlleri ile emekccedili listeleriduumlzenleyen vergi toplayıcıların şantiyeşeflerinin ve nomarkların yanından ayrılmayanmemurlar ve yazıcılar mutluydu Moeris goumlluumlyakınlarında buguumlnkuuml Kahun kentiyakınlarında Fayoumrsquodaki bir kentte yapılan

kazılar kuumlccediluumlk duumlkkancıların zanaatccedilıların veoumlteki emekccedililerin oturduğu bir yoksul mahalleortayaccedilıkardıBuinsanlarbirbiriuumlstuumlneyığılmışkerpiccedil viranelerde yaşıyorlardı Rahiplerin vememurların oturduğu komşu mahallelerde hiccedilkuşkusuzmeyveağaccedillarıvebağlarlakaplıgeniştopraklarınuumlzerindekurulmuş50-70odalıevlervardıBuumlyuumlksayıdazanaatccedilınınortayaccedilıkmasıiş peşinde topraklarından ayrılmış yoksulkoumlyluumller olgusunu accedilıklamaktadır Kahunrsquodakizenginlermahallesi işccedilimahallesinden kalın birduvarla ayrılmıştı ve hiccedil kuşkusuz silahlıbirlikler tarafından korunuyordu Bu belirleyicioumlzellik Orta İmparatorluk doumlneminde Mısırrsquoaegemen olan gergin havaya ccedilok iyi tanıklıketmektedirGuumlccedilluumllerezilmişccediliftccedililerinzanaatccedilıve koumllelerin isyanından korkuyorladıToprağınayaklarının altından kaydığını firavununldquokutsalrdquo iktidarı inancının ve bizzat tanrılardankorkunun zayıfladığını hissediyorlardı Ccediluumlnkuumlresmicirc din goumlrkemli toumlrenleri ve kalabalıkrahipleriylehalkayabancıydıRahiplerkoumlyluumlvekoumllelerin zorunlu ccedilalışmalarıyla ve tapınaklar

yararınayuumlkseltilenvergilerlegeccediliniyorlardıBu gerilim XII Suumllalersquoden pek az sonra

Orta İmparatorluğun yıkılmasına yol accedilankarışıklıklarlasonuccedillandı

4 MOuml XVIII yuumlzyılın ortalarında koumlyluumlve koumllelerin ayaklanması XII Suumllalersquonin sonbuumlyuumlk kralı III Amenemhetrsquoin oumlluumlmuumlndenhemen sonra karışıklıklar başladı Ondan sonragelen huumlkuumlmdarlardan birincisi dokuz yılikincisidoumlrtyılhuumlkuumlmsuumlrduumlbundansonraXIISuumllale sona erdi Bunun ardından doksan yılayakın suumlren bir ayaklanmalar ve iccedil savaşlardoumlnemigeldiBukonudakesinbirbilgimizyokBazı bilgiler kralların kısa aralarla birbiriniizlediğinibunlardanbirininancakuumlccedilguumlnhuumlkuumlmsuumlrduumlğuumlnuuml başka birinin de adınınMermeshou(yanildquoaskerlerrdquoinşefi)olduğunugoumlsteriyor

İkiyazınsalmetnindilegetirdiğiolaylarbelkide bu doumlneme aittir Bunlardan biriNefertirsquoninKehacircnetleri Leningrad Ermitage muumlzesindedirLeydersquode bulunanBir Bilgenin Uyarısırsquondayazar canlı betimlemelerle olayları krala

ulaştırmayı amaccedillamaktadır İpoour kendisinegoumlredinsizbiriktidartanrılaraolansaygınınvedinin buyurduğu oumldevlerin unutulmasıyuumlzuumlnden Mısırrsquoın uumlzerine ccedilullanan felaketlerifiravuna anlatmaktadır Diline bakacak olursakbuyapıtOrtaİmparatorlukdoumlnemineaitolmalıAkademisyenStrouveNefertirsquoninve İpoourrsquounsoumlzuumlnuuml ettiği olayların XIII Suumllale doumlnemindeyani Orta İmparatorluğun sonunda geccediltiğikanısındadır ama başka bilginler bu ikimetnindahaeskidoumlnemlereaitolduğuduumlşuumlncesindelerBirBilgeninUyarısıkoumlyluumllerinzanaatccedilıların

ve koumllelerin buumltuumln Mısırrsquoı saran kitleayaklanmalarını anlatır Asiler ellerindeavuccedillarında hiccedilbir şey olmayan yoksullardırasiler kralı tutuklarlar zenginleri saraylarındankovarlar firavun mumyalarını mezarlarındanccedilıkartıp atarlar tapınakları işgal eder ve dinseltoumlrenlere son verirler Krallık senyoumlr verahiplerin ambarlarını işgal ederler bulduklarıbuğdayları ulusalmuumllk ilan ederlerZenginlerinkonutlarına yerleşen asiler efendileriningiysilerini giyip takılarını takarlar ve onları

kendileri iccedilin ccedilalışmaya zorlarlar İpoourrsquoundeyimine goumlre ldquoduumlnya ccediloumlmlekccedili ccedilarkı gibidoumlnmuumlşrdquotuumlrAsiler adalet sarayını işgal ederlersenetleri yırtıp atarlar yasa tomarlarını sokağafırlatırlar uumlruumln listeleriyle birlikte yazıcılarıortadan kaldırırlar Kralın sarayı gelirsiztapınaklar sungusuz kalır Kaynaklar tahttanindirilen firavunların yerine nasıl bir iktidarkurulduğundanneyazıkkisoumlzetmiyorlar

Mısırrsquoın zayıflamasından yararlanan Asyalıgoumlccedilebe tribuumller MOuml 1710rsquoa doğru Nilvadisinin kuzeyini istila ettiler Manethon bufatihlere Hiksoslar adını veriyor Krallıklarınbaşkenti Aşağı-Mısırrsquodaki Avaris kentidirHiksoslar Mısırlılarrsquoa ağır vergiler yuumlkledilerkoumlyluumller yabancı egemenlerin koumllesi durumunageldilerAma istilacılar yerli aristokrasiye karşıhoşgoumlruumlluuml davrandılar guumlneyde ve kısmenkuzeyde kendilerini denetim altında tutarakiktidarı eski youmlneticilere bıraktılar Tapınaklaryağmalandı bazıları yıkıldı Hiksosboyunduruğu yuumlz yıldan fazla suumlrduuml ve Yeniİmparatorluğun ilk firavunları doumlneminde sona

erdi

ONİKİNCİBOumlLUumlM

YENİİMPARATORLUK

MISIRrsquoI

1 Hiksosların kovulması ve Mısırrsquoınbirleştirilmesi Kurtuluş hareketi Hiksoskrallarınıniktidarınınkuzeyegoumlredahaazguumlccedilluumlolduğu guumlneyde başladı Ulusal bir harekettiYoumlnetiminiThebeskrallarıuumlstlendiBaşlangıccediltaoumlteki guumlneyli huumlkuumlmdarlardan hiccedilbir destekgoumlrmediler ama halk milislerinin yardımıylahem rakipleriyle hem de Hiksoslarla savaşarakgoumlrevlerini yavaş yavaş yerine getirdiler Halkkurtuluşun oumlncuumlsuuml Thebes Kralı Kamesrsquoin

anısınıunutmadıUzunmuumlcadeleden sonraMısır guumlneyin asi

şeflerine boyun eğdiren ve kuzeye yuumlruumlyenThebes Kralı I Ahmes tarafından MOuml 1560yılında tamamen oumlzguumlrluumlğuumlne kavuşturulupbirleştirildiIAhmesHiksoslarrsquoıyendiAvarisrsquoialdı ve istilacıları uumllkeden kovduXVIII Suumllaleonunla başladı ve birleşmiş Mısır guumlcuumlnuumln veuygarlığınındoruklarınabudoumlnemdeccedilıktı

Yeni İmparatorluk doumlneminde Mısırrsquoınbirleşmesi uumlretim guumlccedillerinin gelişmesine yolaccediltı Uumlretim araccedilları yetkinleşti Tarımın verimiccediloğaldı Meslekler gelişti Oumlzellikle oumlnemli birekonomik etken bronzculuğunyaygınlaşmasıdır XVIII Suumllale doumlnemindebronzeşyayapımındataşvebakırınyerinialdıTarım ve zanaat geliştikccedile ziraat guumlccedillendiuumllkenin iccedillerine ve sınırların oumltesine yayıldı IAhmes Hiksoslara ve ayrılıkccedilı senyoumlrlere karşıgiriştiği muumlcadelede halk hareketindenyararlandığı iccedilin Mısırrsquoın birleşmesi ve Firavuniktidarının guumlccedillenmesi kolay oldu İllerinbaşında uysal nomarkları bıraktı kendilerini

kalıtsalhaklardanyoksunbırakarakbasitvalilerdurumuna indirgedi Oumltekilerin yerlerineFiravunrsquounyakınlarıatandı

Boumlylece XVII Suumllale doumlneminde MısıryoumlnetimimerkezicircleştiAhmesordusunuyenidenoumlrguumltledi ve buumltuumln uumllkeye dağıttı Savaşccedilılartamamen Firavunrsquoun uumlcretli askerleri oldularsubaylarayrıcaoldukccedilakuumlccediluumlk topraklaraldılarBirlikler koumlyluuml ve kentli Mısırlılar arasındantoplanmıştı Bunların arasından goumlnuumllluumller deeksik değildi ccediluumlnkuuml ayaklanmalarınHiksoslarrsquoın soygunlarının ve savaşların yakıpyıktığı uumllkede insanlar ellerindeki mallarıyitirmişler ve bunları tekrar elde edemeyecekduruma duumlşmuumlşlerdi Bu şekilde oluşturulanpiyade birlikleri Eski ve Orta İmparatorluğunaskerlerinden şu bakımdan ayrılıyorlardıBunların bakımını devlet uumlstlenmişti silahlarınıkrallık ambarlarından sağlıyorlardı O zamanakadar bilinen buumltuumln silahlar ndashyay ok hanccedilerndashgeliştirilmişti ve kılıccedil kullanılmaya başlanmıştıAmaasılyenilikoumlzelliklesoyluvezenginlerdenoluşan araba suumlruumlcuumlleri birliğiydiSavaş arabası

okuluna girmek iccedilin etkili koruyuculargerekiyorduOrdukrallıkiktidarınındesteğiydi

Ordunun yeniden oumlrguumltlenmesi Ahmesrsquoeyabancı uumllkelere sefer accedilma olanağı sağladıYaptığı seferlerguumlccedilluumlbiraskericircdevletinortayaccedilıkmasıylasonuccedillananXVIIISuumllalefetihlerininbaşlangıcınıbelirler

2 XVIII Suumllale firavunlarının fetihleriMısırrsquoınbirleşmesindensonraAhmesrsquoinseferlerifetihveyağmayıamaccedilladıFiravunHiksoslarrsquoınpeşinden Asyarsquoya yuumlruumlduuml ama bu harekacirctınayrıntılarını bilmiyoruz Boumllgedeki eski firavuntoprakları uumlzerinde Mısır egemenliğini yenidenkurmayıamaccedillayanNuumlbyeseferihakkındadahaccedilok bilgimiz var Ahmesrsquoin ilk ardılları(halefleri) bu amaca ulaştılar Ama daha sonragelen firavunlar bu noktada durmadılar Fenikedevletlerini ve başkalarını topraklarına katmakaltın guumlmuumlş ağaccedil şarap hayvan ve koumlle elegeccedilirmek iccedilin (artık ticaret amacıyla değilsuumlrekli ve yuumlkluuml haraccedil olarak) Filistin veSuriyersquoye seferler duumlzenlediler Bu seferler

oumlzellikle koumlleci toplumun başında bulunanlarıyani firavun ailesi yuumlksek youmlneticiler rahiplerve generalleri ilgilendiriyordu Her biriganimetten pay aldığı iccedilin bu savaşlar Mısırordusununaskerlerinideilgilendiriyordu

Filistin ve Suriyersquonin fethi ancak Ahmesrsquoinardılları tarafından girişilen yorucu seferlersonunda gerccedilekleşti III Thutmes (MOuml 1525-1491) doumlneminde tamamen Firavunlarrsquoın elinegeccedilti

Bu savaşların uzun suumlrmesinin nedeni Mısırordusunun pek kalabalık olmaması ve birccedilokkentbirliklerinekarşıdeğişikyerlerdesavaşmakzorunda kalmasıydı En oumlnemli duumlşman AsinehriuumlzerindeKadeşdolaylarındakurulmuşbirdevletti kent Suriyersquonin en zengin boumllgesindebulunuyordu Kadeş krallarının yardımıylaFilistin ve Guumlney Suriyersquonin boyun eğmişkentleri veprenslikleriMısır egemenliğinekarşıayaklandılar Bunun uumlzerine III ThutmesFilistin prenslerini ve Fenike kentlerindenbazılarını yola getirmek iccedilin birccedilok seferyapmakzorundakaldıBunu az-ccedilok sağlayınca

Kadeş uumlzerine doumlnduuml İyi tahkim edilmiş olankent uzun suumlren kuşatma ve kanlı savaşlardansonra alındı ve yerle bir edildi Sonra firavundaha uzaklara kuzeye doğru ilerledi ve son ikiseferindeFıratrsquoaulaştıSuriyeileFilistinrsquoinfethiMısırrsquoıYakınDoğursquonunenguumlccedilluumldevletlerindenbiridurumunagetirdiBabilonyarsquonınKassitkralıve Hititlerrsquoin kralı III Thutmesrsquoe goumlrkemliarmağanlar sundular Suriye ve FilistinrsquodenyağmalananzenginliklerMısırrsquoaaktı

Yenik duumlşmuumlş uumllkelerin III Thutmestarafından nasıl soyulduklarını anlatmak iccedilinbirkaccedil sayı yeter Filistin kenti Mageddorsquoyayapılan sefer firavuna yuumlzlerce tutsak 924araba 2238 at 2000 baş sığır 22500 kuumlccediluumlkbaş hayvan 113000 tenekeden fazla buğday200 kişisel silah donanımı 200 kiloya yakınaltınveguumlmuumlş sağladıBunundışındaprenslikvekrallıklaryıllıkharacabağlandılar

Ganimetin bir boumlluumlmuuml orduya veriliyorduama bunun buumlyuumlk boumlluumlmuuml ile vergi (haraccedil)firavuna aitti o da bunları kendi keyfine goumlredağıtıyorduGanimetler hayvanlar ve tutsaklar

baştaThebes kentindeki resmicirc tanrıAmonrsquounkiolmak uumlzere ilk ağızda tapınaklara gidiyorduKrallık yazıtlarına inanacak olursak Amontapınağıherseferdensonrabuumlyuumlksayıdatutsakldquosayısızrdquo suumlruumller altın guumlmuumlş ve muumlcevheryığınları elde ediyordu ayrıca armağan olarakuumlccedil kentle birlikte Luumlbnanrsquoın dağlık boumllgesininbirkesiminialmıştıBunlardangerikalmayacakzenginlikler krallık hazine ve ambarlarınıdolduruyordu sayısız tutsak ve binlerce başhayvanfiravununmuumllkuumlnekatılmıştı

Ama bu başarılarına karşın III ThutmesSuriye ve Filistinrsquoi gerektiği gibi elinin altındatutamıyorduBuuumllkelerinuzaklığıvebunlarıNilvadisinden ayıran ccediloumlller firavunun buralardakesin bir egemenlik kurmasına ve suumlreklidenetim sağlamasına olanak vermiyorduAyaklanmaları bastırmak iccedilin zaman zamansefereccedilıkmakgerekiyorduIIIThutmesrsquoinuzunsuumlrenhuumlkuumlmdarlığınınsonundaKadeşprensleriona karşı geniş boyutlu bir ayaklanmaduumlzenledilerAsileri ezmek iccedilin firavun son birAsya seferine ccedilıktı Kadeşrsquoi tekrar ele geccedilirip

egemenliğini yeniden sağladı Ama ardıllarıdoumlneminde savaş tekrar başladı ve aralıksızsuumlrduuml

AsyaseferlerinindışındaIIIThutmesbatıyaNilrsquoinoumltesineyuumlruumlduumlveLibyarsquonınbirboumlluumlmuumlnuumlelegeccedilirdiHuumlkuumlmdarlığınınsonundaNuumlbyersquoyegirdi ve sınırlarını guumlney youmlnuumlnde doumlrduumlncuumlccedilağlayanakadargenişletti

IIIThutmesdoumlnemindeMısır askericirc devletikuruldu İki yuumlzyıla yakın suumlrduuml ama sonyuumlzyılında ccediloumlkuumlşuumlyle sonuccedillanacak olan amansızsavaşlaragirmekzorundakaldı

3 Fetihlerden sonra toplumsal ilişkilerXVIII Suumllale firavunlarının saldırgan politikasıdevletin sınırlarının genişlemesiyle sonuccedillandıYeni koşullara goumlre yeterli olmayan eski devletsistemideğiştirildiEskidenbirolanvezirsayısıbirinin guumlneye oumltekinin kuzeye bakmasıamacıyla ikiye ccedilıkartıldı ama guumlneyle ilgilenenvezir daha yetkiliydi uumllkeyi ilgilendirensorunlarla ilgili kararları o veriyordu Buumltuumlndaireler sayısız memur ve yazıcının ccedilalıştığı

bakanlığına bağlıydı Youmlnetim sulama araziişleriadaletmaliyeorduBuumltuumlndaireleryereldevletlerin youmlneticileri topluluk youmlneticileriduumlzenli olarak ona ccedilalışma raporları sunmakzorundaydılar dilekccedileleri inceliyor oumlnemliişlerde bizzat karar veriyor toprakanlaşmazlıklarını sonuccedillandırıyorvasiyetnameleri onaylıyordu Buumltuumln topraklaryenidenfiravunabağlandığıiccedilintopraksorunlarıoumlzellikleoumlnemliydi

Fetihler toplumsal ilişkileri oumlnemli oumllccediluumldeetkilediler Oumlnceliği iki kesim paylaşıyorduSaraysoylularıileyuumlksekrahiplersınıfıYuumlksekrahipler sınıfı ele geccedilirilen uumllke ve halklarınsırtından muumlthiş zenginleşmiş ve uumlstelikmuumllklerinin genişlemesiyle guumlcuumlnuuml artırmıştıTopraklarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml uumlzerlerindeyaşayan insanlarla birlikte tapınaklarabırakılmıştı

Boumlylece tapınaklar buumlyuumlk toprak sahipleridurumunageldilerTapınaklarınengoumlzdesiolanThebesrsquodeki Amon tapınağı durmadan yenitopraklar alıyordu III Thutmes ldquoYukarı ve

Aşağı-Mısırrsquoıneniyitarlavemeyvebahccedileleriniyuumlksek topraklarını tanrının ambarlarınıdolduracak olan Asyalı ve zenci tutsaklarırdquoAmonrsquoa verdi Amon tapınağının oumlteki buumltuumlntapınakların sahip olduğundan fazla topraklarıkoumlleleri ve koumlyluumlleri vardı Bu ayrım Mısırrsquoındahasonrakitarihindeoumlnemlibirroloynadı

İkinci grup youmlnetici orta ve yuumlksek ruumltbelisubaylardan oluşan yeni askericirc kasttı Firavuntarafındanmerkezicircyoumlnetiminve sarayınoumlnemligoumlrevlerine atanan uumlst ruumltbeli subayların iccedilpolitikada etkin olabilmek olanakları vardıHizmetleri karşılığı olarak orta ruumltbeli ve bazenast ruumltbeli subaylar buumlyuumlk sayılarıyla krallıkiktidarı iccedilin oumlnemli bir destek oluşturuyorlardıBunedenlefiravununbunlarınarzularınıdikkatealmasıccedilokdoğaldı

Koumlyluumllerin durumu sonuccedil olarakdeğişmemişti Toplulukların uumlyeleri her zamanolduğu gibi vergilerin kral ve tapınaklaryararına angaryanın altında eziliyordu Fetihlergalipleri buumlyuumlk oumllccediluumlde tapınak ve sarayyapımına youmlnelttiği iccedilin bu boyunduruğu daha

da ağırlaştırmıştı Mısır buguumln kalıntılarıgoumlrenlerin hayranlığını kazanan goumlrkemli veguumlzellikleri benzersiz sayısız yapılarla bezendiAmaYeni İmparatorluğun koumlyluuml sınıfı iccedilin buccedilalışmaların anlamı zorunlu ccedilalışmaydıKrallıkvergilerideaynıacımasızduumlzeydeydi

Savaş tutsakları ve fethedilen uumllkelerinnuumlfusu koumlle sayısını ccediloğaltıyordu Sayılarınıkesinlikle kestirmek olanaksız ama herhaldeonlarca binden aşağı değildi Koumlleler eşitolmayan bir şekilde paylaşılmıştı Bunlarınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnesarayve tapınaklarsahiptiSaray soyluları ile askericirc aristokrasinin de ccedilokkoumllesi vardı Her seferden sonra firavuncoumlmertccedile tutsak dağıtıyordu Metinler erlerinccediliftccedililerinvezanaatccedilılarınbilebazenikiyadauumlccedilkoumllesi olduğuna tanıklık ediyorlar Tutsaklartarlalarda madenlerde yuumlk taşımacılığında vetapınaklardauşakolarakccedilalıştırılıyorlardı

Fetihler aynı zamanda firavun ve Amonrahiplerinin tekelinde bulunan dış ticareti dekamccedilıladı Ticaret guumlneye Poucircntrsquoa ve EgeDenizi adalarına goumlnderilen oumlzel seferlerle

yapılıyordu ccediluumlnkuuml Filistin ve Suriyersquoninfethinden itibaren firavun ve rahiplerin eldeetmeyi arzu ettikleri şeyler yıllık haraccedil olarakalınmaktaydı Yalnızca Fenikersquonin Tyr kentiMısırrsquola ticari ilişkilerini suumlrduumlrmek hakkınasahipti

Biri Kraliccedile Hatşepsut oumlteki III Thutmestarafından olmak uumlzere guumlneye iki buumlyuumlk sefergoumlnderildi Daha oumlnemli olan KraliccedileHatşepsutrsquoun seferiyle buumlyuumlk miktarda fildişikokulu reccedilineler mahun ağacı guumlmuumlş altınmersinmaymunkoumlpekvetutsakgetirildi

Firavun ve tapınaklar yağma uumlruumlnleriniBabilonyaKıbrısGiritKrallıklarındanveoumltekiEge adalarından tuumlccarların getirdiği mallarlatakas ediyorlardı Tuumlccarlar firavun ve ldquoAmontanrısırdquona armağanlar sunduktan sonra kalanlarısatabiliyorlardı Bu durum oumlteki tapınaklarınrahiplerinin ve sayıları Yeni İmparatorlukdoumlneminde ccediloğalmış olan tuumlccarlarınhoşnutsuzluğuna yol accedilıyordu Yeni zenginleryani savaşlar sayesinde zengin olan eski kuumlccediluumlkkoumlle sahipleri eski saray soylularına ve yuumlksek

rahipsınıfınakarşıccedilıkıyorlardıBoumlylece III Thutmes doumlnemi Mısır

toplumunda karşıtlıklar yalnızca koumlle sahipleriileemekccedililerarasındadeğilamabunlarınkendiiccedillerindedeşiddetleniyordu

4 Akhenatonrsquoun din reformu ve bunuizleyen toplumsal ve siyasal muumlcadele IIIThutmesrsquoin ardılları doumlneminde Mısır askericircdevletinde bir siyasal bunalım olgunlaştı Hiccedilkuşkusuz Sami koumlkenli olan ve firavunagoumlnderilen raporlardaKabiru adıyla geccedilentribuumller Arabistanrsquodan fethedilmiş Asyauumllkelerine girerken bu uumllkelerin yerel krallarıarasında bir savaş ccedilıktı Kuzeyden HititlerSuriyersquoye ilerlediler Firavunun ellerinde yeterlibirliklerbulunmayanvalilerinekendiaralarındasavaşatutuşanyerelkrallarıbastırabildilernedeKabirularrsquoın istilasına engel olabildiler Oumlzguumlrinsanlar arasından toplanan sayısız birliklerifethedilmiş topraklarda tutmanın olanaksızlığınedeniyle firavunlar da harekete geccedilecekdurumda değildiler Uumllke iccedilinde hava gergin

olduğuiccedilinMısırrsquodabulunanbirlikleriSuriyersquoyegoumlndermeyi goumlze alamadılar III Amenofisrsquoinsaltanatının sonundan itibaren toplumun ccedileşitlikatmanlarıccedilokguumlccedillenenAmonrahiplerinekarşıhoşnutsuzlukduyuyorlardıIVAmenofis(MOuml1424-1388) muhalefetin yanında yer aldı veonunyardımıylakrallık iktidarını tanrıAmonrsquoainancı ideolojik bir destek olarak kullanan venomlara oumlzerkliklerini kazandırmaya ccedilalışanAmon rahiplerinin ve eski soylu sınıfınetkisinden kurtarmaya girişti Firavuna gelinceyalnızca politik değil aynı zamanda dinsel birmutlak iktidar istiyordu Mısır piyadesinioluşturan oumlzguumlr insan kitlesi onun bu amacınıdestekliyordu Bu sayede kendi durumunuiyileştirmeyi tasarlıyor ve soylular ile rahiplerinmallarınınkamulaştırılmasınabelbağlıyordu

IVAmenofisrsquoin amacının bir dinsel reformyapılmadan gerccedilekleşmesi olanaksızdı FiravunilkinAmonrsquounkarşısınaccediloksevilenguumlneş-tanrıRarsquoyıccedilıkardıKendisiRacircrsquonınbuumlyuumlkrahibiolduve onun onuruna Thebesrsquote bir tapınakyaptırmaya girişti Ama Heliopolis gibi pek

uumlreticiolmayanbirboumllgeyebağlıolanbutanrıyatapınmahiccedilbirbaşarıkazanamadıBudurumIVAmenofisrsquoi guumlneş kursu Atonrsquou Mısırrsquoın tektanrısı durumuna getirmek iccedilin gelenekseltanrıların buumltuumln rahipleri ve inanccedillarıylabozuşmaya youmlneltti Guumlneşin buumltuumln duumlnyayıaydınlatıp ısıtması olgusunu bu inancınkurumlaşması iccedilin gerekccedile olarak goumlsteriyorduKralAkhenaton (ldquoAtonrsquoa yararlı olanAtonrsquounhoşuna giden kişirdquo) adını aldı eski tapınaklarıkapattı ve buumltuumln Mısırrsquoa Aton tapınaklarıyaptırdı Thebesrsquoten ayrılıp eskisinin 300 kmkuzeyinde buguumlnkuuml Tell-Amarna kentiyakınlarında yeni bir başkent kurdurdu ve bubaşkente Akhetaton (ldquoAtonrsquoun ufkurdquo) adınıverdi Atonrsquoun baş tapınağı burada yapıldı vefiravundarahipoldu

Bu beklenmedik dinsel değişiklik rahiplerinve eski soylu sınıfın şiddetli direnmesiylekarşılaştıFiravununbumuumlcadelesindemuumlttefikolarak yanında uumlcretli askerleri ve dindenbağımsızlaştırılantopraklarınbirboumlluumlmuumlnuumlelinegeccedilirerek reformdan yararlanan yeni aristokrasi

vardı Durumun duumlzeleceğini uman amahayatının daha da guumlccedilleştiğini fark etmektegecikmeyen koumlyluuml sınıfı reformcuya sırtınıdoumlnduumlAton dininin ve sarayın ağır masraflarıhazineyi eritiyordu savaş ganimeti ve haraccedilbiccediliminde gelen gelirler fetihlere ara verilmesinedeniylekesildiğindenkoumlyluumllerinsoumlmuumlruumllmesiyoğunlaştı Amon ve oumlteki tanrıların rahiplerihalkın hoşnutsuzluğunu koumlruumlkluumlyordu rahiplertanrıların oumlfkesi ve uumllkeyi tehdit eden felaketlerkonusundaldquokehanetlerrdquoyayıyorlardı

SoylularAkhenatonrsquoa komplolar hazırlıyorhalk ayaklanıyordu Firavun ayaklanmalarıaskerlerinin yardımıyla acımasızca bastırdıArdılınakarmakarışıkbirimparatorlukbırakarakpek az sonra oumllduuml Kabiru tribuumlleri Asyatopraklarınagiderekdahaccediloksızarlarkeniccedilerdekarışıklıklar patlak verdi Hititler Suriyersquoninkuzeyini ele geccedilirmişlerdi bu boumllgenin yerelkralları birbiri arkasından Mısırrsquodanayrılıyorlardı Akhenatonrsquoun oumlluumlmuumlnden uumlccedil yada doumlrt yıl sonra ikinci ardılı TutankhatonAmon rahipleriyle uzlaşmak zorunda kaldı

Thebesrsquoe doumlnduuml ve adını Tutankhamon olarakdeğiştirdi Oumlluumlmuumlnuuml uzun suumlren karışıklıklarizlediBukarışıklıklarıeskisoylusınıftangelenMısırlı general Horemheb bastırdı Amonrahiplerinin yardımıyla tahta ccedilıktı ve XIXSuumllalersquoyi kurdu İmparatorluğu yatıştırmakamacıyla sert oumlnlemler aldı ve dinsel bakımdaneskiye doumlnuumlşuuml sağladı Akhenaton lanetlendionun adıyla birlikte Atonrsquoun adı her yerdensilindi Akhetaton kentinin halkı boşaltıldı vekent yazgısıyla baş başa bırakıldı AmonTapınakları topraklarını yeniden aldılar eskitanrılarainanccedilsaygınlığınakavuştu

Yuumlzeyselolduğu iccedilinAkhenatonrsquounreformubaşarısızlığa uğradı Sınırlı Aton rahipleri veyeni aristokrasi kesimlerinden başka Mısırtoplumunun hiccedilbir katmanına bir yararsağlamamıştı

5 XIX Suumllale ve Yeni İmparatorluğunccediloumlkuumlşuuml XIX Suumllalersquonin firavunları Suriye veFilistinrsquode Akhenaton doumlneminde ayaklanmışolan Guumlney Nuumlbyersquode tekrar egemenlik

kurmayaccedilalıştılarISethiveIIRamsesFilistinve Suriyersquode buumlyuumlk savaşlar yaptılar Artıkguumlccedillerini Mısır birliklerinden değil Libyalı veSuriyeli uumlcretli askerlerden alıyorlardı uumlcretleriaskerlerin paraları daha oumlnceden birikmiş olanbuğday altın ve guumlmuumlş kaynaklarındangeliyordu Uumlcretli asker sistemine geccedilişMısırlılar arasından asker toplamanınguumlccedilleştiğini ve ccedilalışanların firavunve rahipleriniktidarına duumlşmanca davrandıklarınıkanıtlamaktadır

I Sethi Akhenaton doumlneminde MısırrsquodanayrılmışolanTyrrsquoeboyuneğdirmeyiSuriye iledenizyolu ulaşımını kurmayı başardı sonraFilistinrsquoin kuzeyini ve Luumlbnanrsquoın bir boumlluumlmuumlnuumlyenidenelegeccedilirdiBuradabirccedilokkaleyaptırdıve kuzeye doğru ilerlemek iccedilin bir uumls kurduArdılı IIRamses (MOuml1317-1251)bu tasarıyıgerccedilekleştirmeye girişti Kendisine duumlşen goumlrevguumlccediltuuml ccediluumlnkuuml Suriyersquonin hemen hemen tuumlmuumlguumlccedilluuml ve savaşccedilı duumlşmanları Hititlerrsquoin elindebulunuyordu II Ramsesrsquoin ilk seferibaşarısızlıkla sonuccedillandı Ordusu Kadeş

oumlnlerinde bozguna uğradı kendisi de az kalsıntutsakoluyordu(1312)İkinciseferidahamutluoldu Firavun Asi nehrinin yukarı kesimlerineulaştı ve burada durdu Bu sırada Hititİmparatorluğursquonda bir taht kavgası başlamıştıbu durum Kral Hattusilrsquoi II Ramsesrsquole birantlaşma yapmak zorunda bıraktı (1296) buanlaşmaya goumlre barış iccedilinde yaşamayıtaraflardanbirininduumlşmanınsaldırısınauğramasıdurumunda yardım etmeyi kabul ediyorlardıAntlaşma Firavunrsquoun bir Hitit prensesi ileevlenmesiylemuumlhuumlrlendiAmabuzaferMısırrsquoınSuriye uumlzerindeki egemenliğini kesinliklesağlamadı II Ramsesrsquoin ardılları doumlnemindeSuriyeveFilistinyerelkrallarınınayaklanmalarıArabistanveEgeadalarıyoumlnuumlnden(Pelasgoirsquoleriya da ldquodeniz uluslarırdquo) gelen yeni istilacıdalgalarıtekrarbaşladıXIIyuumlzyılınortalarındaSuriyeveFilistinMısırrsquodankesinlikleayrıldı

II Ramsesrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra firavunlarıniktidarıMısırrsquodadazayıfladıYalnızcailkardılıMerneptah iktidarını korumayı Pelasgoilerinsaldırılarını geri puumlskuumlrtmeyi ve tahtını elinde

tutmayıbaşardıAma ondan sonra uumllke karışıklıkların ve

anarşinin iccediline duumlştuuml ldquoHerkes canının isteğiniyapıyorrdquo senyoumlrler nomlarda mutlak efendilergibi davranıyorlardı Bir Suriyeli olan İarsuiktidarı ele geccedilirmek iccedilin bu durumdanyararlandı Beş yıl suumlren iccedil savaşların sonundataht XIX Suumllalersquoye bağlı krallık ailesindengelenSetnakhtrsquoınelinegeccedilti

Setnakht XX Suumllalersquoyi kurdu Bu suumllaleninfiravunlarıAmon inancı politikasını suumlrduumlrduumllerve Asya topraklarındaki ayrılıkccedilı hareketibastırmak iccedilin boş yere ccedilaba goumlsterdiler Budoumlnemdeefsanevihazineninveuccedilsuzbucaksızyiyecekyığınlarınınerimeyebaşladığıhissedildikendilerine hakları oumldenmediği iccedilin angaryacıkoumlyluumller bile ccedilalışmayı reddediyorlardıThebesrsquote tapınak şantiyelerinde bunun benzeriolaylarccedilıktı

Accedillık yuumlzuumlnden oumlfkelenen koumlyluumller vehuzursuz insanlar koumlylerde ayaklandılarAmonBuumlyuumlk Rahibirsquonin nuumlfuzu artarken Firavunrsquounguumlcuuml giderek zayıflıyordu XX Suumllalersquonin

egemenliğinin sonuna doğruAmon rahiplerinin80000rsquoe yakın koumlleleri vardı buumlyuumlk rahibinbuyruğunun altında bir ordu sayısız memurlarve goumlrevliler vardı Goumlrevi kalıtımsallaştı veldquosuumlrekli olarak babadan oğula geccedilmeyebaşladırdquo Eskiden buumlyuumlk rahip ilke olarak kralabağlıydı ama şimdi bu goumlreve bizzat Amontarafından getirildiğini sanıyor ve kendinihuumlkuumlmdardanbağımsızsayıyordu

Firavunun despotik iktidarı zayıfladıkccedilayerel soyluların nuumlfuzu artıyordu Yanirahiplerinyuumlksekmemurlarınvetuumlccarların

Oumlzel muumllkler yoksullaşan koumlyluumllerintopraklarının satın alınması ve istifccedililik yoluylagenişliyordu Bunun sonucu olarak kırsaltoplulukların dağılması hızlandı ve oumlzel toprakmuumllkiyeti hakkı kurumlaştı Koumlyluumlayaklanmaları ve buna bağlı olarak koumllekullanımıyaygınlaştı

6GeccedildoumlnemMerkezicirciktidarınzayıflamasınomlar aristokrasisi ile bazı rahip kurullarınıngiderek bağımsızlaşmaları uzun suumlren savaşlar

sonucu zayıf duumlşmuumlş olan Mısırrsquoınparccedilalanmasıylasonuccedillandı

MOuml XI yuumlzyılda XXI Suumllalersquonin firavunuolan Herihor artık uumllkenin tuumlmuumlnuumlyoumlnetmiyordu Kuzey nomlarının kendi krallarıvardıXyuumlzyıldabirleşmetekrarsağlandıamabu kez yabancı egemenliği altında Uumlcretliordunun giderek artan roluuml Libyalı generalleraristokrasisine bağlı bir aileden gelen birinintahtageccedilmesineyolaccediltıBoumlyleceIŞeşanktahtaccedilıktıLibyakuvvetlerininsaldırısıimparatorluğugeccedilici olarak birleştirdi Şeşank Filistinrsquodebaşarılısavaşlaryaptıbaştakalelerolmakuumlzerebirccedilokyapılaryaptırdı

Ama ardılları doumlneminde muumlcadele tekrarbaşladı ve Mısır birccedilok bağımsız devleteboumlluumlnduuml

Nuumlbye huumlkuumlmdarları bu zayıflamadanyararlanarak MOuml VIII yuumlzyılda Mısırrsquoıboyunduruk altına aldılar Libyalı firavunlargibi Nuumlbye devleti Mısırrsquoın etkisi altındageliştiği iccedilin bunlar da uumllkenin yaşamına yenibirşeygetirmedilerNuumlbyeSuumllalesidoumlneminde

Mısır Asurlularrsquoın saldırısına uğradı ve buumlyuumlkbir direnmeyle karşılaşmış olmasına karşınAsarhaddon 671 yılında uumllkeyi eline geccedilirdiAmaAsur egemenliği geccedilici oldu ve Mısırlılarbağımsızlıklarını tekrar kazanmak iccedilin buumltuumlnfırsatlardan yararlandılar Asurbanipaldoumlneminde Mısır iki kez Asurlular tarafındanyakılıp yıkıldı ama Asurlular burada Nuumlbyehuumlkuumlmdarları ilekuzeynomlarınınyerelkrallarıarasındakimuumlcadeleyi canlı tutarak kalabildilerBu kuumlccediluumlk devletlerin en guumlccedilluumlsuuml DeltarsquodaAsurlularrsquoın yardımıyla Sais kenti ccedilevresindeoluşandevletti

Asurrsquoun zayıflamasından yararlanan SaisKralıIPsammetikAsurlularıuumllkedenkovduveMısırrsquoıbirleştirdi

IPsammetik(564-611yıllarınadoğru)baştaMısırrsquoınbuğdayihraccedilettiğiGreklerolmakuumlzereDoğuAkdeniz uumllkeleriyle etkili ilişkiler kurduMısırrsquoabirccedilokGrektuumlccarveuumlcretliaskericircgeldiveburadakolonilerkurdularSais doumlnemi adıyla tanınan bu kısa suumlren

gelişme ticari uumlretimin artması paranın

kullanılmaya başlaması ve mesleklerin ilerlemegoumlstermesiylebelirginleştiGrekveKuumlccediluumlkAsyadevletleriyle kurulan ticari ve kuumlltuumlrel ilişkilerbunagenişoumllccediluumldekatkıdabulundu

Sais firavunlarının dış siyaseti buumlyuumlkdevletlerle ittifaklar kurarak uumllkelerininduumlnyadaki saygınlığını yuumlkseltmekti ccediluumlnkuumluumllkelerinin goumlreceli zayıflığı firavunlara fatihgibidavranmakolanağıtanımıyordu

En etkin dış politikayı komşu uumllkelerleticareti yoğunlaştıran (Onun doumlneminde Nilnehri ileKızıldeniz arasında bir kanal accedilılmayabaşlandı) ve Filistin Suriye ve Orta Fıratrsquotadayanak noktası olabilecek askericirc ittifaklarolanağı yaratmaya ccedilalışan II Nechao (611-595yıllarınadoğru)uyguladıAmabirleşikMısırveAsur guumlccedilleriKarkamışrsquota Babillilerrsquoe yenildi veYakın Doğursquodaki uumlstuumlnluumlk Yeni Babilİmparatorluğursquonunelinegeccedilti

Aristokrasinin ve rahiplerin buumlyuumlyen guumlcuumlSais firavunlarını tuumlccar ve uumlcretli askerlerindesteğini aramak zorunda bıraktı bu da iccedilpolitikalarındaHellendostuakımlabelirginleşti

BaştaGreklerolmakuumlzereyabancıtuumlccarlaratanınan buumlyuumlk ayrıcalıklar uumlcretli orduyaoumldenen buumlyuumlk paralar Mısır halkınınhoşnutsuzluğuna yol accediltı ve halk ayaklandıAsilerin komutanlığını uumlstlenen bir firavungenerali uumlcretli askerleri yendi ve II Ahmes(Amasis)adıylatahtageccedilti(569-525)

II Ahmes Yunanistan ile ilişkileriniguumlccedillendirerek ve Grek kolonlarının Mısırrsquoayerleşmelerini destekleyerek Sais suumllalesiningelenekselpolitikasınısuumlrduumlrduuml

YeniBabilİmparatorluğursquonunveoumltekiYakınDoğu devletlerinin Persler tarafından ezilmesiMısırlılarrsquoa dış politikalarını bir suumlre dahauygulamak olanağı sağladı Firavunun birlikleritekrar Filistinrsquoe girdiler Ama başarıları kısasuumlrelioldu

II Ahmesrsquoin ardılı III Psammetikrsquoinsaltanatının ilk yılından itibaren iccedil savaşlarlaparccedilalananMısır Persler tarafından istila edildifiravununbirlikleriniPelusersquodabozgunauğratan(M Ouml 525) Persler uumllkeyi ele geccediliripbağımsızlığına son verdiler Gelişmesini

YunanistanrsquolakurduğuticarivesiyasalilişkilereborccedilluolanSaisdoumlnemiMısıruygarlığınınGrekuygarlığıuumlzerindebuumlyuumlketkilerioldu

ONUumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

MISIRUYGARLIĞI

1 Genel nitelikler Uzun tarihi boyuncaMısır halkı goumlrkemli bir uygarlık yarattı OnaolağanuumlstuumlyazınsalyapıtlarborccedilluyuzYapılarıheykelleri ve resimleri tıpkı antikYunan sanatıgibiguumlnuumlmuumlzekadarbirmodeloldu

Mısır halkı birlik ve kendine oumlzguumlniteliklerini her zaman koruduğu iccedilin Mısıredebiyat ve sanatlarının sağlam bir geleneğivardı Nilrsquode ve denizde yapılan tehlike veseruumlvenlerle dolu sayısız seferler insanlarınimgelemini besleyip ufuklarını genişletti ve laikbiredebiyatıngelişmesinekatkıdabulunduOumlteyandanyapımdakullanılantaşınyanısıraaltın

mahun fildişinin bolluğu mimari heykel veuygulamalısanatlarıngelişiminidestekliyordu

Mısır uygarlığını koumlleci aristokrasinintekelinde duumlşuumlnmek hiccedil kuşkusuz yanlış olurOumlykuumllerin seruumlven anlatılarının aşk şiirlerininve oumlteki yazınsal tuumlrlerin hiccedil kuşkusuz zenginbir Mısır folkloru kaynağı vardı Plastiksanatların temelinde geccedilmişi ilkel toplumdoumlnemine dayanan halk sanatı geleneğibulunuyordu Bu sanatların ccedileşitli oumlrneklerihalktangelenustalarınyapıtıydı

2DinMısır dininin deBabil dini gibiikicilniteliği vardıBir yanda ldquobuumlyuumlkrdquo tanrılara accedilıktapınma ve rahiplerin koumlleci duumlzeniguumlccedillendirmek iccedilin yararlandıkları duumlşuumlncelerledoluvesoumlzkonusu tapınmayauygunduumlşenbirmitoloji Oumlte yanda belli bir noktaya kadarkendini resmicirc dine bağlayan mitos vetoumlrenleriyle bir halk dinihellip Bu dinin varlığıylailgiliolarakelimizdeverilervar

Her nomun kendi tanrısı ikili hatta uumlccedilluumltanrısı vardı Bu tanrılara inanccedil ilkel toplumun

başlarına kadar dayanır ccediluumlnkuuml nom tanrılarınıneski totemlerle yakınlıkları vardı Yerel tanrıbellibirhayvanlailişkiliydivebirccediloknomunadıhayvan adıydı Timsah Ceylan Koccedil ŞahinTavşan vb nomu Ccediloğu zaman hayvanlaratapınma saf biccedilimiyle kendini goumlsteriyorduOumlrneğin Memhisrsquote tanrı Phtahrsquoın simgesi olanApis oumlkuumlzuumlne tapılıyordu Thinisrsquote de şahinHorusrsquoa tanrıve tanrıccedilalarıhayvanyada insanvuumlcutlu hayvan başlı varlıklar biccedilimindesimgelemek geleneği vardı Bu noktada resmicircdin halk diniyle birleşmektedir ccediluumlnkuumlHerodotos hayvanlara tapmanın buumltuumln uumllkedeyaygın olan bir gelenek olduğunubelirtmektedir Bu inanccedil biccedilimi Mısır tarihininsonuna kadar suumlrduuml Ama buumltuumln nomlarıntanrıları aynı saygınlığa sahipdeğildiYalnızcaen buumlyuumlk ve siyasal bir etkisi olan nomlarıntanrıları ulusal nitelikte olabiliyordu PhtahrsquoınMemphisrsquodeki Racircrsquonın İnoursquodaki (Heliopolis)Ozirisrsquoin Abydosrsquodaki Horusrsquoun ThinisrsquodekiAmonrsquoun Thebesrsquodeki vb durumu boumlyleydiGuumlneştanrıRacircbitkivebolluktanrılarıOzirisve

İzis gibi bazılarının geccedilmişi İlkccedilağrsquoınderinliklerinden geliyordu halk dininde deyerlerivardıOumltekilerguumlccedillerinidinkitaplarındanve rahipler sınıfından alıyordu Oumlrneğin Phtahduumlnyanın tanrıların ve insanların yaratıcısıolarakilanedilmişti

Yuumlce tanrı roluumlThebesrsquoinOrtaİmparatorlukveoumlzellikleYeniİmparatorlukdoumlnemindeetkinolduğu sırada bir koccedil başıyla temsil edilenGuumlneşTanrısıAmonrsquoaverilmiştiinancıMısırrsquoınenoumlnemliinancıolmuştu

En yaygın inanccedil Oziris ve İzis inancıydıOziris bitki oumlrtuumlsuumlnuumln tanrısı kabul ediliyorduBirmitostabuğdayvearpaadınıalırMitolojisidinin tarımsal niteliğine sıkı sıkıya bağlıdırAcımasız ccediloumll tanrısı Seth onu oumllduumlruumlr veparccedilalara ayırır sonra Ozirisrsquoin oğlu HorustarafındandiriltilirRahipleronuoumlluumllerinkralıveyargıcıolarakilanetmişlerdiAmahalkgeleneğionu tarım tanrısı olarak kabul etmeye devamediyordu

Orta İmparatorlukrsquotan itibaren rahiplerOzirisrsquoi oumlluumllerin kralı ve yargıcı yapıncaOziris

inancı rahipler sınıfı ve koumlleci yuumlksekaristokrasinin elinde guumlccedilluuml bir baskı aracıdurumunageldi

Mısır dininde Guumlneşrsquoin canlı imgesi sayılanFiravun kuumlltuumlnuumln oumlnemli bir yeri vardı Buinancın buumlyuumlk bir siyasal guumlcuuml vardı Devletikutsallaştırıyor ve huumlkuumlmdarı tanrılaştırıyorduOumlluumlmuumlnden sonra firavun tanrılaşıyor veOzirisrsquole oumlzdeşleşiyordu Piramitlerin iccedilduvarlarınakazılıeskidinselmetinlerdeoumlluumlkralOziris adıyla anılıyordu mezar yazıtlarında yeralan buumlyuuml soumlzleri huumlkuumlmdarın tanrı olarakdirileceğini oumlzellikle belirtmekteydi BoumlyleceOziris inancı Mısır dininin temel politikduumlşuumlncesinehizmetediyorduKrallıkiktidarınıntanrılaşmasıvekoumllecidevletinkutsallaşması

Buumlyuuml ayinleri uumllkede oldukccedila yaygındıOumlzellikle mezar inancı ve oumlteki duumlnyaduumlşuumlncesiyle ilgili olarak buumlyuumlk tapınaklarınrahipleri tarafından duumlzenleniyordu Bununlailgili youmlntemlerin yer aldığıOumlluumllerinKitabı adlıkitapyuumlzuumlaşkınboumlluumlmdenvebirboumlluumlmuumlrenkliyuumlzuuml aşkın resimden oluşan geniş boyutlu bir

yapıttır bu kitapYeni İmparatorluk doumlnemindeeneskirahipyazıtlarınauygunolarakhazırlandıKrallarınyuumlksekgoumlrevlilerincenazetoumlrenlerindeoumlluumlyuuml oumlteki duumlnyanın korkularından korumasıve oumlluumlm sonrası mutluluğunu sağlaması iccedilinmezaraOumlluumllerinKitabırsquonın tomarlarıkonulurduBu pahalı buumlyuuml kitabına sahip olmayan kimseerdemli ve namuslu bir hayat suumlrmek yaniguumlccedilluumllere boyun eğmek zorundaydı Goumlruumlluumlyorkimezar inancıdaemekccedililerekarşıbirmanevibaskıaracıolarakkullanılmaktadır

3 Yazı Greklerrsquoinhiyeroglifik ndashldquokutsalcayazılmışrdquondash adını verdikleri yazı ilkel ccedilağlarınbasit piktografisinden kaynaklanmaktadır Hersimgeselişaretbirkavramıbelkidetuumlmuumlylebircuumlmleyi karşılıyordu Hiyeroglif yazısı Mısırrsquoıneski tarihinin sonuna kadar suumlrduuml ccedilizimleriyavaş yavaş değişti ve başlangıccediltaki işaretlerinyanı sıra daha başkaları daha basit ve dahaişlekleri ortaya ccedilıktı Eski İmparatorlukrsquotanitibaren Greklerrsquoinhiyeratik adını verdikleri biryazı tuumlruuml doğdu MOuml VIII yuumlzyılda daha da

gelişipGreklerindemotikadınıverdikleriyazıyadoumlnuumlştuuml

Mısırhiyeroglifyazısındatoplamolarakyediyuumlz işaret vardır İlk Suumllale doumlneminde birccedilokhiyeroglifik bir hecesel anlam kazanmıştı 24harf uumlnsuumlzleri karşılıyordu Bu 24 işaret vebaşka işaretler ndashtoplam olarak 70ndash Mısıryazısının temelini oluşturuyordu Demek kiBabillilerrsquoin ccediliviyazısı kadar karmaşık biryazıydıTaş ağaccedilparşoumlmen (yazıyazmak iccedilinhazırlananderi)kumaşuumlzerineyazılıyorduamaenccedilokkullanılanmaddeNilkıyılarındayetişenaynı adlı bitkilerin goumlvdesinden yapılanpapiruumlstuuml

Mısır yazısının buumlyuumlk bir tarihsel oumlnemivardır MOuml II binlerin ikinci yarısında 24harften oluşan alfabetik Fenike yazısınamodellikyaptı

4 Edebiyat Eski İmparatorluğun yazılıbelgeleri herşeyden oumlnce dinseldir ve oumlzelliklepiramitlerin yeraltı goumlmuumltlerinin oyma taşgoumlmuumltlerin iccedil duvarlarına kazınmış buumlyuumlsel

metinlerikapsamaktadırBudoumlnemden itibarenOzirisveoumltekitanrılarınbayramlarındaoynanandinsel oyun ayinlerinin ve ldquobuumlyuumlkrdquo tanrılarınonurlarına ilahiler yazıldığına inanmamızgerekir Bunlardan elimize ulaşanlar Orta veYeni İmparatorluk doumlnemlerinden kalmadırBunların en iyileri arasında AkhenatonrsquounyazdığıAmonveAtonilahilerinianabilirizYeniİmparatorlukdoumlnemindeenoumlnemlitapınaklarınrahipleri birbirine duumlşman değişik okullarınteogonik(tanrı-doğumadeğgin)vekozmogonik(evrenin oluşumuna ilişkin) oumlğretileri accedilıklayandinselkitaplarkalemealdılar

Din dışı edebiyatın tohumları Eskiİmparatorluk doumlneminden itibaren ortaya ccedilıktıBirinci tekil şahsın ağzından oumlluumlnuumln yaşamınıanlatanmezaryazıtları bunların ilk oumlrnekleridirIII Suumllale doumlneminden kalan en eski oumlzyaşamoumlykuumllerinde oumlluumlnuumln sahip olduğu topraklaryaptığıgoumlrevlereriştiğiruumltbelerkuruvekısabirdille sıralanmaktadır Ama bunlar VI Suumllaledoumlneminde yazınsal oumlzellikleri olan ayrıntılıanlatılara doumlnuumlştuumller VI Suumllalersquonin ilk uumlccedil

firavununahizmetedenAsyagoumlccedilebelerinekarşıilk seferi yapanGuumlneyi youmlnetenNilrsquode guumlneytaş ocaklarına ve Etopyarsquoya yapılan seferlerinbaşında bulunan Uni senyoumlruumlnuumln oumlzyaşamoumlykuumlsuuml bu tuumlrdendir Bu tuumlrden uumlstuumln niteliklianlatılar Orta ve Yeni İmparatorluklarrsquoın ilerigelenlerinin sayısız oumlzyaşam oumlykuumlleri arasındagoumlruumlluumlrbunlarınarasındaISenusretrsquoinccedilağdaşıMentuhoteprsquoinkini Ahmes ve I Amenofisrsquoehizmet etmiş olanAhmesrsquoinkini IIIThutmesrsquoehizmet etmiş olan Rekhmire ve İniotefrsquoinkilerianabiliriz Rekhmirersquonin oumlzyaşam oumlykuumlsuumloumlzellikleYeni İmparatorluk vezirinin haklarınıoumldevlerini ve youmlnetim youmlntemlerinioumlzetlemektedir

Orta İmparatorluk doumlneminde yayınlananSinuhersquonin tarihi aynı zamanda oumlzyaşamoumlykuumlsel bir niteliğe sahiptir I Senatratdoumlneminde goumlzden duumlşuumlp Suriyersquoye sığınansenyoumlr Sinuhersquonin seruumlvenlerini anlatır SinuheşefinhizmetindebirSuriye tribuumlsuumlndeyaşarbutribuumlnuumln gelenek ve goumlrenekleri kitapta buumlyuumlkbir başarıyla anlatılmıştır Daha sonra

Sinuhersquonin Mısırrsquoa doumlnmesine izin verilirfiravun tarafından nezaketle karşılanır veonurlandırılır

Yeni İmparatorluk yazını şiir ve duumlzyazıolmak uumlzere ccedileşitli tuumlrleri iccedilerir Uumlstuumln niteliklilirik aşk şiirlerini benzersiz şarkıları fabl vesatirleri biliyoruz Ayrıca masallar krallıkbuumlyuumlcuumllerininmucizeleri uumlzerine oumlykuumllerAsyave Guumlneyrsquoe yapılan olağanuumlstuuml gezilerinanlatıları var Bu yapıtlardan ikisi oumlzellikleilginccediltir Bunlardan Orta İmparatorlukdoumlnemine ait olan biri bir Mısırlırsquonın Poucircntrsquoayaptığı yolculuğun kendisini bir yılanınyoumlnettiğibiradayaatandenizkazasınınnihayetanayurduna doumlnuumlşuumlnuumln oumlykuumlsuumlnuuml aktaran kısaama ccedilok renkli bir anlatıdırYeni İmparatorlukdoumlneminde yazılan ikincisi tanrılarla ilgilimitoslardan esinlenenİki Kardeşin MasalırsquodırBirccedilok kez oumlluumlp dirilen ağabeyin seruumlvenleriOziris efsanesininyansımasıdırKonularınıhalkgeleneğinden alan masallar ccedilok yaygındıBunlardan en ilginccedillerinden biri dahadoğumundanerkenoumlleceğikehanetiyapılanbir

prensleilgilidirBabasıprensielindengeldiğincekorumaya ccedilalışır Ama buumlyuumlyuumlnce prens uzakuumllkelereyolculuğaccedilıkarBirkralkızıylaevlenirkız gece kılığına girip prense yaklaşmayaccedilalışan bir yılanı oumllduumlrerek onun hayatınıkurtarır Prens kendisini parccedilalamak isteyen birtimsahtan mucizeyle kurtulur Masalın sonueksik ama hiccedil kuşkusuz prens kehanetteoumlluumlmuumlne neden olacak uumlccedil hayvan arasındageccedilenkoumlpekyuumlzuumlndenoumllecektir

Bu efsanelerinyanı sıra oumlrneğinHiksoslarrsquoakarşı savaşan Kral Sekenjeracircrsquonın oumlykuumlsuuml gibiYafa kentini kurnazlıkla ele geccediliren IIIThutmesrsquoin komutanının oumlykuumlsuuml gibi tarihselgerccedileklere dayalı hikacircyeler de var Bu anlatılarhiccedil kuşkusuz Yeni İmparatorluk doumlnemindeyazınsal bir biccedilim alan ve kimi zaman biryetenek belirtisi olan krallık kroniklerinden(guumlnuuml guumlnuumlne yazılmış tarihsel olaylar defteri)kaynaklanmaktadır Kronikler firavunlarınseferlerinifetihlerinibuumlyuumlkişlerinianlatırlarenseccedilkinleriIIIThutmesrsquoinYıllıklarrsquoı(Annales)veIIRamsesrsquoinKadeş seferiyle ilgili yazıtıdır bir

saray şairinin elinden ccedilıkmış gerccedilek bir şiirleanlatılırKadeş SavaşıAma yazıtın ve oumlzellikleşiirin firavunun bozgununu zaferedoumlnuumlştuumlrduumlğuumlnuumlbelirtmemizgerek

Eski İmparatorluk doumlneminden itibarenMısırrsquoda didaktik bir edebiyat vardı İsterdoğrudan oumlğretim ister kehanetler olsunlar buyazılı belgeler koumlleci toplumun doruğununahlakınıortayaccedilıkarmaktadırlarHarpistin Şarkısı gibi Ruhuyla Yaşamaktan

YorgunDuumlşmuumlşBirAdamınDiyaloğu gibiOrtaİmparatorluk doumlnemi bazı yapıtların tipikoumlzelliği karamsarlık ve duumlş kırıklığıdır BuyapıtlarMısırtoplumundameydanagelenkoumlkluumldeğişiklikleri ve koumlle sahiplerince ezilenyoksullarınağıryaşamkoşullarınıyansıtırlar

5PlastikSanatlar vemimari Mısır plastiksanatları Eski İmparatorluk doumlneminde oumlnemlioumllccediluumlde gelişti ama bu gelişme buumltuumln dallardaolmadı

Bu doumlnemde heykelcilik buumlyuumlk bir ilerlemegoumlsterdi Kralların ve bakanların heykelleri

uygun orantılıdır hepsinin modele benzeyenyuumlzleri vardır ama goumlruumlnuumlşlerinde birdonmuşluk yapaylık dikkati ccedileker Mısırmimarisinin en iyi oumlrnekleri Firavun Kafrarsquonın(Keferen) oturmuş heykeli rahip Raneferrsquoinheykeli ve Louvre muumlzesinde bulunan uumlnluumlYazıcıheykelciğidir

Oumlzellikle mezarlarda alccedilak-kabartma buumlyuumlkbir gelişim goumlstermiştir Bunlar oumlluumlnuumlnhayatından ve muumllklerinden yaptığıccedilalışmalardan sahneleri betimlerler Buresimlerin oumlluumlye duumlnyada yaşadığı hayatısağlayacak buumlyuumlsel bir guumlce sahip olduğunainanılırdı Perspektif yokluğu ve biccedilimlerinşematikoluşugibikusurlarıvardır İnsanklasikbiccedilimdegoumlsterilirBaşyandan goumlvdekarşıdanAma kuş ve hayvan resimlerinde şaşırtıcı birgerccedilekccedililik goumlruumlluumlr Alccedilak-kabartmalargenellikle renkliydi zanaatccedilılar parlaklıklarınıguumlnuumlmuumlzekadarkoruyan ccedilokdayanıklı renkleryapmayıbiliyorlardı

Ortaİmparatorlukdoumlnemindeheykelcilikvealccedilak-kabartma yetkinleşti Alccedilak-kabartmanın

yanı sıra olağanuumlstuuml manzara portre ve savaşsahneleri oumlrnekleri sunan gerccedilekfreskrsquoin ortayaccedilıktığı goumlruumlluumlr Yeni İmparatorluk sanatccedilılarıdaha yeteneklidirHeykellerde eski heykellerinbeceriksizlikleri ve devinimsizlikleri yokturhayranlık uyandıracak buumlstler de yapılmayabaşlanır Orta ve Yeni İmparatorlukdoumlnemlerinin başyapıtları I ve II Ramseslerrsquoinheykelleri ve Akhenatonrsquoun karısı Nefertitirsquoninbaşıdır Alccedilak-kabartmalar arasındaHatşepsutrsquoun Pountrsquoa yaptığı seferi KadeşSavaşını I Sethirsquonin askericirc harekacirctlarınıcanlandıran zarif ve karmaşık kompozisyonlardikkaticcedilekerResimdebuumlyuumlkilerlemegoumlsterirBitkilerin kuşların hayvanların ve insanyuumlzlerinin aslına uygun resimleri yapılır Buumltuumlnşematik oumlgelerden kurtulan kişiler portreleredoumlnuumlşuumlrler

Mısırlı sanatccedilıların zevk ve ustalıklarıguumlndelik eşya ve dinsel donatımların uumlretimiuumlzerinde buumlyuumlk bir etki yaptı Orta ve Yeniİmparatorluk mezarlarında koumlleleri ccediliftsuumlruumlcuumlleri ccedilobanları zanaatccedilıları savaşccedilıları

vb temsil eden ccedilok sayıda ağaccedil ve taşheykelcikler bulundu Ayrıca oumlluumlmuumln ccedilağrısıuumlzerine canlanıp onun iccedilin ccedilalışacağı kabuledilenushabtis ndashldquoyanıtlayanrdquondash heykelcikleri devardır Bu heykelcikler buumlyuumlk bir yetenekleyapılmıştırYeni İmparatorluk ve bunu izleyendoumlnemlerden bize hepsi altın guumlmuumlş fildişimahun bronz cam vb ayna sandık kakmalımobilya parfuumlm kutusu testi tabak vazomuumlcevher gibi sayısız ev eşyası kalmıştır Hiccedilkuşkusuzbunlarıbasitzanaatccedilılardeğiloumlzelbirccedilıraklık doumlneminden geccedilen sanatccedilılaryapmışlardır

Mimari Mısırrsquoda yuumlksek bir yetkinlikduumlzeyineulaştıEneskiyapılardevselmezarlarkral piramitleri ve senyoumlr mastabalarıdırBunların goumlsterişli goumlruumlnuumlşlerine ccedilizgilerin aşırıyalınlığı eşlik eder Eski İmparatorlukdoumlneminde tapınak yapımına daha az oumlnemverilirdi Daha bu doumlnemde bile prizma biccedilimliyadabitkibiccediliminde suumltunlarkullanılmıştırEnguumlzel tapınaklarYeni İmparatorlukdoumlnemindenkalmıştır Karnak ve Luksor kalıntıları ndasheski

Thebesrsquoin olduğu yerdendash ve oumlteki kalıntılar butapınaklarınyuumlcelikvegoumlrkemleri hakkındabirfikir verirler Tapınakların girişine ccedileşitliuumlsluplardarevaklaryapıyorlardıgenişmerdivenveteraslarınikiyanınısfenkslerledonatıyorlardıKarnak tapınağının 16 sıraya dizilmiş 134yekpare suumltunlu geniş bir salonu vardıyuumlzoumllccediluumlmuuml 5000metre kareydi Bu tuumlr yapılarbuumlyuumlk bir yapıcılık yeteneği gerektiriyorduTapınakların dışında goumlrkemli krallık saraylarıdayapılıyorduAmabunlarağaccediltanyapıldıklarıiccedilinalccedilak-kabartmalarayapılanresimlerinegoumlrebiryargıyavarabiliriz

6Teknik ve bilim tohumları Devsel Mısıryapıları ndashpiramitler ve tapınaklarndash ilkel birteknik sayesinde yapılmışlardı Buumltuumln işlerikoumlyluumlvekoumllelerelleriyleyapıyorlardıAmaplanve mimari hesaplarına goumlre yapılıyorlardıCcedilalışmaları şantiye şefleri yuumlruumltuumlyordu Amabunlarınbilgilerimekaniğinkuramsal ilkelerinedeğil doğal olarak kuşaktan kuşağa geccedilendeneyimbirikiminedayanıyordu

Ccedilalışmalarınccedilapıyuvarlaksayılıoumlnhesaplargerektiriyordu Vergi alınacak tarlalarınoumllccediluumllmesi iccedilin yuumlzoumllccediluumlmuuml hesaplamasınınbilinmesi gerekiyordu Bu nedenle hesaplamaişleri Mısırrsquoda son derece gelişmişti Doğalparmak (beş parmak) hesabından yola ccedilıkanMısırlılar sayı saymak iccedilin onlu sayılamasistemini (1 10 100 vb 10000000rsquoa kadar)buldularGeometrideilerigitmiştiDoumlrtgenlerinalanından başka 316 (pi) sayısına dayanarakkuumlrenin hacmini de hesaplıyorlardıGoumlkbilimcilerBabilliler duumlzeyinde olmasa bilegoumlkyuumlzuumlnuuml inceliyor ve gruplarına goumlre yıldızlisteleriyapıyorlardı

Eski İmparatorluk doumlneminde yapılan Mısırtakvimi guumlneş takvimiydi ama guumlneşin yıllıkhareketinin incelenmesinden ccedilıkmamıştı Ccedilıkışnoktası olarak Siriuumls yıldızının heliak doğuşguumlnuuml alınmıştı taşkınlar genellikle o guumlnbaşlıyordu Uzun yıllar goumlzlem yapıldıktansonra bu olayın 365 guumlnde tekrarladığısaptandıbusuumlreyeyıladıverildiYıl30guumlnluumlk12 aya boumlluumlnduuml artan beş guumln bayramlara

ayrıldı Ama bu yıl guumlneş yılından yaklaşıkolarak 6 saat eksiktir modern takvimlerde buartık 6 saatin toplamı doumlrt yılda bir şubat ayınaeklendi Mısırlılar bu duumlzeltmeyi yapmadıklarıiccedilin ccedilağlar boyunca fark buumlyuumlduuml ve 1460 yılsonra gerekli duumlzeltme yapıldı Bu ccedilevrimisaptayan Mısırlı goumlkbilimciler ona Sothis(Siriuumlsrsquoun Mısır dilindeki adı) suumlresi adınıverdiler

Tıp Mısırrsquoda oumlnemli ilerlemeler goumlsterdiDinsel toumlreye goumlre cesetleri mumyalamak iccedilinaccedilmak zorunluluğu anatomiyi oumlğrenmeyeolanak sağladı ve bu da fizyolojinin ve tıpbilimlerinin tohumlarını attı Mısır hekimlerihastalıkların nedenini organların bozulmasınabağlıyorlardı ama buumlyuumlden devazgeccedilemiyorlardı reccediletelerinde buumlyuumlselyoumlntemlerle katkısız tıbbi oumlğuumltler yan yanagoumlruumlluumlr

ONDOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

HİTİTİMPARATORLUĞU

1 Kaynaklar Hitit İmparatorluğu dahasonra Kapadokya adını alan Halys (Kızılırmak)havzasında kuruldu Halys (Kızılırmak) Nil veFıratrsquoaoranladahakuumlccediluumlkbirırmakolduğuiccedilinuumllkenin doğal koşulları sulamalı tarıma elverişlideğildiHititler bağve bahccedilelerini sulamak iccedilinkuumlccediluumlkkanallar accedilmayıoumlğrenmişlerdi ama tarımonlarda hayvancılıktan sonra geliyorduDağlardaki otlaklarda buumlyuumlk at ve koyunsuumlruumlleri yetiştiriyorlardı Bu boumllge MOuml IIIbinlerdenbuyanauumlstuumlnnitelikliyuumlnuumlretir

Kapadokya maden (oumlzellikle guumlmuumlş)

bakımından zengindi ve madencilerin uumlstuumlnsanat yetenekleriyle de uumlnluumlyduuml dağlarda bolmiktardaağaccedilvetaşvardı

Boumllgenin nuumlfusu ayrışıktı (heterojen) MOumlIII binde uumllkeye adını veren Hatti tribuumlleriyaşıyordu konuştukları dil (protohitit dilidiyoruz) Kafkasoumltesi dillerle akrabaydı zatenHattilerinmaddikuumlltuumlrleriyleKafkasoumltesi İlkccedilağtribuumllerinin maddi kuumlltuumlrleri arasında sayısızbenzerlikler vardır Daha sonra hiccedil kuşkusuzIIIveIIbinlerdeKuumlccediluumlkAsyadahabaşkailkeltopluluklar tarafından istila edildi Hint-Avrupadilleri konuşan Nesitler ve Luitler Ama Hattiuumllkesini işgal ettikten sonra kendilerine Hititadınıverdiler

Hititlerde toplumsal sınıfların ve devletinoluşumu hakkında henuumlz bilgilerimiz yeterlideğil Buumlyuumlk suumlruumlcuumlluumlğuumln ve bronz zanaatınıngelişmesinin II binlerin başında koumlleliğinekonomiktemelinioluşturduğuduumlşuumlnuumllebilir

Bu doumlnemde Kuumlccediluumlk Asyarsquonın doğusundakendi aralarında savaşan tribuumller (ya da tribuumlbirlikleri) oluşmuştu Bu tribuumller gerektiği gibi

tahkim edilmiş merkezlerin ccedilevresindetoplanmışlardı bu merkezlerin belli başlılarıNesa Kussara ve Hattuşaşrsquotı Başlangıccediltauumlstuumlnluumlk Nesarsquoyı kendine bağlayıp Hattuşaşrsquoıyıkan Kussararsquodaydı Hattuşaş daha sonra Hititİmparatorluğursquonunbaşkentioldu

Kazılara bakacak olursak HattuşaşrsquoınccedilevresindeccediliftsurvardıSurlartopraktabyataşve kerpiccedilten yapılmıştı duumlzenli aralıklarlakuleleri vardı Buumltuumln bunlar kente guumlccedilluuml birgoumlruumlnuumlşveriyordu

Hitit tarihinin başlangıccedil doumlnemi hakkında azşey biliyoruz Bu az bilgiye goumlre MOuml XVIIyuumlzyılın ikinci yarısında koumlleler ve oumlzguumlrinsanlar arasında bir savaş ccedilıktığını ldquokralınoğullarının koumllelerirdquonin ayaklanarakefendilerinin evlerini yıktıklarını ve ldquokanlarınıdoumlktuumlklerirdquoni anlıyoruz Hiccedil kuşkusuz egemensınıf şiddetli bir uyuşmazlıkla parccedilalanmıştıBuuyuşmazlık taht uumlzerinde hak iddia edenlerinarasındaki duumlşmanlıktan kaynaklanıyorduBunun sonucu olarak tahta geccedilişi duumlzenlemekuumlzereXVIyuumlzyıldabirreformyapıldıNihayet

Hitit krallarının XVII sonu ve XVI yuumlzyılınbaşında fetih savaşlarınagiriştiklerinibiliyoruzBunların en başarılıları Suriyersquonin kuzeyindekiKhalparsquoyı (Halep) ele geccedilirdikten sonraBabilonyarsquoya girip burayı yakıp yıkan IMursilisrsquoinseferleriydi

Hitit İmparatorluğursquonun MOuml XV ile XIIIyuumlzyıl arasındaki doumlnemi hakkında bilgilerimizccedilok daha yeterli Doumlnemin toplumsal ilişkilerihakkındabirbilgiverenyasalardanboumlluumlmlervediplomasiilesavaşlarınayrıntılıbilgileriniiccedilerenkroniklerguumlnuumlmuumlzekadarulaştılar

2Toplumsal duumlzen Hitit İmparatorluğu birkoumlleci devletti kralın tapınakların hattabireylerinbirccedilokkoumllelerivardıbazıderebeyleriyuumlzden fazla koumlle sahibiydi Koumlleler oumlzelliklezanaatccedilıveccedilobandıAynı succedil iccedilinoumlzguumlr insanbir ceza oumlduumlyor ama koumlle oumlluumlmle ya dasakatlanmayla cezalandırılıyordu Oumlrneğinyangınccedilıkaranyadahırsızlıkyapanbirkoumlleninburnu ya da kulağı kesiliyordu Koumlle bir nesnedurumundaydıbirkoumlleoumllduumlrenoumlzguumlrkişikatil

sayılmıyorduyalnızcaoumlluumlnuumlnyerinebir(yadabirkaccedil) koumlle vererek koumlle sahibinin zararınıoumldemekzorundaydı

Bununla birlikte Hitit hukukunun bazıoumlzellikleri koumlleliğin eskil niteliğini doğruluyorKoumlleler muumllk edinebiliyor oumlzguumlr kişilerleevlenebiliyorvendashbazıdurumlardandashmahkemeyebaşvurabiliyordu oumlzguumlr bir kadınla evli olankoumlle mal ve ccedilocukların paylaşılmasınakatılabiliyordu

KoumllelerindışındaHitittoplumundadoğrudandoğruya ccedilalıştırılan başka uumlretici kesimler devardı Koumllelere en yakın olanlarhipparlarrsquodıFethedilen boumllgelerin kral yararına angaryaişlerindeccedilalıştırılmakuumlzeregetirileninsanlarıydıbunlar bazen askere alındıkları da oluyorduHipparlar uumlyeleri zincirleme guumlvenceylebirbirine bağlı topluluklar halinde bir arayageliyorlardı Bir tuumlr komşuluk topluluğuydubunlar

Koumlleler ve hipparlar yabancı koumlkenli vegenellikletutsakkişilerdiAmaoumlzguumlrHititlerdekoumlledurumunagelebiliyorlardıKıtlıkyıllarında

yerlerine bir başka ccedilalışan getirmemeleridurumunda kendilerine oumlduumlnccedil vermiş olankişinin buyruğu altına girmek tehlikesiylekarşılaşıyorlardı Yoksul oumlzguumlr kişiler kendiccedilocuklarını satabilmek olanağına sahiptiler(ancakhipparlarbuhaktanyoksundular)

ldquoMiras payırdquo insanların durumu daha azkoumltuumlyduuml Bunlar buumlyuumlk bir olasılıklatopluluktan ayrılmaları yuumlzuumlnden buumltuumlnyurttaşlık haklarıyla donanmış savaşccedilı veişlediği toprağın muumllkiyetine sahip Hititlerrsquoinkoruması altına girmek zorunda kalmışinsanlardı Ccedilalıştıkları kuruluşta bazı haklarasahiptiler Soumlzleşmenin bozulması durumundaalacaklarınınuumlccediltebirinialıyorlardı

Oumlzguumlr nuumlfusun oumlnemli boumlluumlmuumlnuuml toplulukuumlyeleri oluşturuyordu Buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuumlnataerkil ailelerin eline geccedilmiş olmasına kuumlccediluumlkaileler arasında sık sık parccedilalara boumlluumlnmesinekarşın komşuluk toplumunun topraklarıboumlluumlnmezlik oumlzelliğine sahipti Buumlyuumlk aileninbaşkanı malların tek youmlneticisiydi ve devletekarşı buumltuumln angaryaların sorumlusuydu ldquokanın

efendisirdquoydi yani aile uumlyelerinin işlediklerisuccedilların yargıcıydı klan duumlzeninin kalıntılarıkan davası zincirleme guumlvence ve kardeşinccedilocuksuz dul eşiyle evlenmek zorunluluğu gibigeleneklerde yaşıyordu Toprak başkasınadevredilebilirdi ama alış ve satış soumlzleşmelerisuccedil sayılıyordu bu nedenle succedil bağışlatıcıkurbansunulmasınıgerektiriyorduGelişmesininilk basamağında olan oumlzel toprak muumllkiyetifiyatların duumlşuumlkluumlğuumlnden belli oluyordu 035hektarlık bir tarla bir oumlkuumlzden on kat ucuzduBuna karşılık daha eski doumlnemlerde oumlzelmuumllkiyetegirmişolanbağlarındurumuccedilokdahaiyiydi Ekilebilir topraktan kırk kez dahapahalıydı

Usuluumlneuygun topraktanpayalmış toplulukuumlyeleriluzzi adı verilen angaryalara katlanmakzorundaydı Luzzi kale ve tapınak yapımıyolların onarılması bağ bozumu vb işlerikapsıyordu Ayrıca askerlik de yapmakzorundaydılarbundankaccedilınanların topraklarınael konuluyordu Bir toprak satın alan kişikendisinden oumlnceki toprak sahibinin goumlrevlerini

yuumlklenmekzorundaydıZanaatccedilılardaangaryayapıyorlardıyalnızca

bazı ayrıcalıklılar savaşccedilılar rahipler vetopraklarınıkraldanoumlzelbirizinlealankişilerbubağışıklıktanyararlanıyorlardı

Egemen sınıfın tepesinde soylularbulunuyordu Kral ailesinin uumlyeleri rahiplerkomutanlar doğuştan soylular Bunlarıntoprakları ve koumlleleri vardı ve savaşganimetlerindenpayalıyorlardı

3 Siyasal duumlzen Hitit İmparatorluğursquonunbaşında kendisine ldquoGuumlneşrdquo denilen bir ldquobuumlyuumlkkralrdquo vardı Kendisine halkın velinimeti suumlsuumlveriyordinsel toumlrenleriyapıyorvebuumlyuumlk rahipsıfatıyla dinsel bayramları youmlnetiyordu Oumlluumlncetanrılaştırılıyordu Kral ordu komutanlığıyoumlnetici ve yuumlce yargıccedil goumlrevlerini de elindebulunduruyordu

Kralın yetkisi pank adı verilen bir kurullasınırlandırılmıştı Pankrsquoın soumlzluumlk anlamıldquoccediloklukrdquotur Başlangıccedilta Kussarasavaşccedilılarından oluşan bir meclis olmalıydı bu

amakoumllecirejimgeliştikccedileaskericircdemokrasininkuruluşları yetkilerini yitirdiler Pank egemensınıfındoruğunutemsiledenbirsoylularmeclisidurumuna indirgendi Kralın doğrudanakrabaları (oğulları kardeşleri vb) hısımları veaskericirc komutanlardan oluşan pankın baştahuumlkuumlmdarı yargılamak olmak uumlzere genişhakları vardı buna karşılık kral pankın onayıolmadan kral ailesinin bir uumlyesini oumlluumlmemahkucircm edemezdi Kral pankın kararlarınıgoumlzden geccedilirebilir oumlzellikle bir cezayıhafifletebilirdi

Demek oluyor ki başlangıccedilta Hititİmparatorluğursquonun youmlnetim biccedilimi aristokratikidiBuumlyuumlksuumlruumllerebirccedilokkoumlleyesahipolanvenuumlfuzluldquoevlerrdquoi(ataerkilaileler)youmlnetenyuumlkseksoylu sınıfın (kralın yakınları) buumlyuumlk yetkilerivardı ve monarşik iktidarı sınırlandırmayıbaşarmıştıAmadahasonraimparatorlukguumlccedilluumlbir askericirc devlet durumuna gelince krallıkiktidarısağlamlaştıvepanksaygınlığınıyitirdi

Aristokratik rejim doğal olarakmerkezicircleşmemiş bir youmlnetim gerektiriyordu

Gerccedilekten de Kuumlccediluumlk Asyarsquonın doğal koşullarıuumllkenin birleştirilmesine yardımcı olacakdurumda değildi Mısırrsquoda olduğu gibimerkezicircleşme ihtiyacına yol accedilacak bir teksulamaşebekesiyoktuBazıboumllgelerekonomikbakımdantamamenoumlzerkdurumdaydılar

Hitit devleti valilerin youmlnettiği eyaletlereboumlluumlnmuumlştuumlccediloğuzamankralailesindenolanbuyoumlneticiler ldquokralrdquo sıfatını taşıyorduİmparatorluğun sınırlarında protektoralar(koruma altına alınan devlet) vardıprotektoraların ldquobuumlyuumlk kralrdquola olan ilişkilerinisavaş zamanında asker goumlndermeyi alınacakganimet payını oumlteki uumllkelerle ticaret vediplomatik ilişkiler hakkını oumlngoumlren oumlzelantlaşmalar duumlzenlenmekteydi Bu protektoralaroumlteki uumllkelere savaş accedilabilirler ve Hititİmparatorluğursquona katılmamış komşularınzararınakenditopraklarınıgenişletebilirlerdi

ldquoBuumlyuumlk kralrdquoın yuumlce yetkisi belli biroumlzerklikten yararlanan Arinna ve Nerik gibikutsalkentlerideiccedilinealıyordu

Kırsal topluluklarda youmlnetim ve adalet işleri

topluluğunyaşlılarınınyetkialanınagiriyordu

4 Askericirc devletin kuruluşu MOuml XVyuumlzyılın sonunda Hitit kralları ordu vediplomasi aracılığıyla topraklarını genişletmeyiamaccedillayan etkili bir dış politika uyguladılar OdoumlnemdeYakınDoğursquodauumlstuumlnluumlkIIbinin ilkyarısında Mezopotamya ve Suriyersquoninkuzeylerinde birccedilok kuumlccediluumlk devlet kurmuş olanhayvan yetiştiricisi Hurrilerrsquoin elindebulunuyordu nuumlfusun uumlst kesimi arabalaruumlzerinde savaşan aristokrasiden oluşuyorduXV yuumlzyılda Hurriler Halep ve AlalahrsquotanDiclersquonin doğusunda bulunan Nuzirsquoye kadaruzanan Mitanni adlı geniş bir devlet kurdularUumlstuumlnluumlklerini Asurrsquoa kabul ettirdiler BirMitanni kralı Asurrsquoun başkentinden altın veguumlmuumlş bir kapı getirtmiş ve bununlaVaşugannirsquodeki (Habur uumlzerinde) sarayınısuumlslemişti

O sıradaYakın Doğursquodaki bir başka buumlyuumlkdevlet de III Thutmes doumlneminde sınırlarınıFıratrsquoın kuzeyine kadar genişletmiş olan

MısırrsquodıAma XV yuumlzyılın sonuna doğru bu iki

buumlyuumlk devletin durumları sarsıldı Mitannirsquoninhangi iccedil nedenlerden dolayı zayıf duumlştuumlğuumlnuumlbilmiyoruz bununla birlikte Tell-Amarnamektupları Asur krallarının bu sıralarbağımsızlıklarını elde etmiş olduklarınıgoumlsteriyor oumlte yandan Mitannirsquonin başkentiVaşugannirsquode saray ihtilalleri ccedilıktı ve tahtkavgaları başladı Mısırrsquoda fetih savaşları IIIAmenofis doumlneminde sonbuldu ve onun ardılıAkhenaton doumlneminde politik ccedilekişmeleryuumlzuumlnden zayıf duumlşuumlp parccedilalanan Mısırİmparatorluğuyıkılmayabaşladı

Bu koşullardan yararlanan koumlleciHitit soylusınıfı yayılmacı bir politika guumltmeye başladıKralları Suppiluliuma yetenekli bir diplomatkimliğindedirOrdudan ccedilok goumlruumlşmeler yoluylaimparatorluğun saygınlığını buumlyuumlk oumllccediluumldeyuumlkseltmeyibaşardıveonuYakınDoğursquonunenguumlccedilluumldevletidurumunagetirdi

İlkin Hurrilerrsquoi yenmeyi başardı KuzeySuriyersquode zafer kazanan birlikleri Fıratrsquoı geccedilip

Vaşugannirsquoyi yağmaladılar Bu bozgundansonraMitannikarışıklıklarlasarsıldıNedenlerinibilmediğimiz bir saray ihtilali tahtın varisiMattiwazarsquoyı Kassitlerrsquoe kaccedilmak zorundabıraktıKendisinindebelirttiğigibioradasoğukkarşılandı ve Kassitlerrsquoin kendisini Asurlularrsquoaya da Vaşugannirsquodeki duumlşmanlarına teslimetmelerinden korkarak ldquoyanında değiştirecekccedilamaşırı olmaksızın yalnızca uumlccedil araba ve azsayıda hizmetkacircrla birlikte Suppiluliumarsquonınsarayına gittirdquo Mitannirsquonin yasal varisi ileyakınlaşmaktan ne gibi kazanccedillar sağlayacağınıSuppiluliuma anladı Onu kendi kızıylaevlendirdi ve birliklerini asilerin uumlzerinegoumlnderdi Mattiwaza Mitannirsquonin kralı olduama uumllke artık Hitit İmparatorluğursquonun birprotektorasıdurumunageldioumlzelbirantlaşmadaMattiwaza ldquobuumlyuumlk kralrdquoın kendisine yaptığıiyilikleri sıralıyor ve Suppiluliumarsquonınuumlstuumlnluumlğuumlnuumlkabulediyordu

Bu durum Suppiluliumarsquonın Suriyersquoninkuzeyindeki etkisini guumlccedillendirdi Halep veKarkamış imparatorluğa bağlanıp Hitit

prenslerinin youmlnetimine girdiler SuppiluliumaSuriye ve Fenikersquonin yerel krallarını Mısırrsquoakarşı ayaklanmaya kışkırtıyordu Hititpolitikasının Suriyersquodeki temsilcisi firavununmuumlttefiklerine accedilıkccedila silah ccedileken Amurruuumllkesinin huumlkuumlmdarıAziru idi Byblos kralınınbuumltuumln diretmelerine karşın Akhenaton yardımgoumlndermediği iccedilin Aziru bu kenti ele geccedilirdiMısır goumlrevlileri tarafından iliklerine kadarsoumlmuumlruumllen halk yığınlarının hoşnutsuzluğuAzirursquoya geniş bir destek sağladı MısırSuriyersquodeki Fenikersquodeki topraklarını yitirdi vebu topraklar savaşa pek karışmamış olanHititlilerrsquoin eline geccedilti Suriye ve Fenikersquoninyerel kralları Hitit İmparatorluğursquonun etkialanınagirmişbulunuyorlardı

Suppiluliuma sonunda Akhenatonrsquounoumlluumlmuumlnden sonra Mısırrsquoın iccedilişlerine karışmayabaşladı bu sırada iccedil savaşların penccedilesindekıvranan Mısırrsquoda guumlccedilsuumlz firavunlar birbiriniizliyordu Suppiluliuma Mısırrsquoı ndashMitannirsquoyiyaptığıgibindashbirprotektoratdurumunagetirmekamacıyla Hitit prenslerinden birini bu

firavunlardanbirinin(belkideTutankhamonrsquoun)dul karısıyla evlendirmek istiyordu Ama butasarısıbaşarıyaulaşamadı

Suppiluliumarsquonın saltanat doumlnemi Hititİmparatorluğursquonun siyasal yuumlkselişini simgelerİlk doumlnemlere oumlzguuml eski nitelikler yavaş yavaşortadan kalkıyordu Koumlleci devletin askericircyayılımını youmlneten kralın guumlcuuml sağlamlaştı vedoğası gereği Mısır ve Babil despotizmineyaklaştı

Buumlyuumlk savaş ganimetleri ve krallıktopraklarına yerleşmiş binlerce hippar ldquobuumlyuumlkkralrdquoın ldquoGuumlneşrdquoin guumlcuumlnuumln maddi temellerinioluşturuyordu

5 Hitit İmparatorluğursquonun ccediloumlkuumlşuumlSuppiluliumarsquonın geniş devletinde birlikbulunmadığı iccedilin imparatorluğun gelişmesiuzun suumlre devam edemezdi Fetih savaşlarıbuumlyuumlk ccedilabalar gerektiriyor ve insan nuumlfusunutuumlketiyordu Hitit yasalarının hipparları orduhizmetine girmeye zorlaması nedensiz değilAngaryalartoplulukuumlyesikoumlyluumllerinsırtınaağır

yuumlkler yuumlkluumlyordu accedillık ve koumllelik ccediliftccedili vehayvancılarınekonomileriniyıkıyordu

Suppiluliumarsquonın ardılları yeni guumlccedilluumlklerlekarşılaştılar Oğlu II Mursilis Karadenizkıyılarına yerleşmiş olan Kaska boylarıyla vedoğudaMOumlIIbininortalarındaPeloponezrsquodeyaşayanGrekler(Akhalar)tarafındankurulduğusanılanAhhiyava krallığıyla savaşmak zorundakaldı

XIV yuumlzyılın sonunda Hititler II Ramsesdoumlneminde Suriye uumlzerinde yeniden egemenlikkurmak isteyen Mısırlılarrsquola savaşmak zorundakaldılar Kadeş Savaşırsquonda (1312) yenilgiyeuğrayan Mısırlılar Hitit kaynaklarına inanacakolursakaceleyleŞamuumlzerineccedilekildilerAmabuHititlerrsquoinsonoumlnemlibaşarısıoldu

XIII yuumlzyılın başında tahta geccedilen IIIHattusilis son derece oumlznel ve başlıca amacızorbalığını haklı goumlstermek olan ilginccedil biroumlzyaşam oumlykuumlsuuml bıraktı II Mursilisrsquoin kuumlccediluumlkoğluolanHattusilisrsquointahtuumlzerindehiccedilbirhakkıyoktu ama imparatorluğun birccedilok eyaletini veldquokutsalrdquokentNerikrsquoiyoumlnetiyorduYeğeniUrhi-

Teshup ldquobuumlyuumlk kralrdquo olunca Hattusilis onunduumlşmanlarıyla işbirliği yaptı Sonunda Urhi-Teshuprsquou (oumlzyaşam oumlykuumlsuumlnde onu tehlikeliniyetlerinden dolayı succedillamaktadır) devirdi veonu bir Akdeniz adasına suumlrguumlne yolladıEgemen sınıfta meydana gelen bu muumlcadeledevletidahadazayıfduumlşuumlrduuml

III Hattusilis tam anlamıyla bir savunmapolitikası yuumlruumlttuuml Kaskalarrsquoın ilerlemesinidurdurdu ve II Ramses ile 1296 yılında birantlaşmayaptıAsurrsquolaolanilişkilerpekiccedilaccedilıcıdeğildi Bu uumllkenin kralı bir zamanlar MitannidevletininyaşadığıOrtaFırathavzasınıişgalettive Hititlerrsquoin ldquobuumlyuumlk kralrdquoı ile eşit olmayakalkıştı III Hattusilisrsquoin kendisine ldquokardeşrdquodemesini istiyordu Ama Hattusilis bunu kabuletmedi ldquoAnnelerimiz bir mirdquo diye yanıtladıonu Ama bu gururlu yanıt hiccedil kuşkusuz neAsurrsquounguumlccedillenmesineengelolabildinedeHititİmparatorluğursquonun yıkılışını geciktirmeyibaşardı

AsurveAkhiyavarsquonınbaskılarıXIIIyuumlzyılınsonunda daha da arttı batı eyaletlerinde ccedilıkan

buumlyuumlk bir isyan bu eyaletlerin ayrılmasıylasonuccedillandı MOuml 1200 yıllarına doğru Hititİmparatorluğu yıkıldı Hititlerrsquoin muumlttefiği olanTroya kenti aynı doumlnemde Akhalarrsquoın elinegeccedilti Akhalar ve oumlteki ldquodeniz uluslarırdquo MısırkıyılarınasaldırıyageccediltilerveFilistinrsquoeccedilıktılar

6 Hitit uygarlığı Hitit uygarlığı ccedilokccedileşitliydi Halk değişik diller (protohitit hatti-nesit luit vb) konuşuyor ve iki yazı sistemi(Samilerrsquoden alınan ccediliviyazısı ve hiyeroglif)kullanıyordu

Hititler birccedilok tanrıya inanıyorlardı amabunlarınarasındanuumlccediltanesioumlzellikleoumlnemliydiBuumlyuumlk Ana-Tanrıccedila Fırtına Adası ve BabilrsquoinTammuzrsquoubenzerioumlluumlpdirilenTelepinu

Efsaneye goumlre tanrılara ve insanlara kızanTelepinuortadankaybolur amadoğanınuumlreticiguumlcuumlnuumln simgesi olduğu iccedilin yokluğu accedillık veyoksulluğayolaccedilarTanrılarvehayvanlar(eskihayvan biccedilimli kahramanlara tapınmanın birkalıntısı)Telepinursquoyu ararlar ama ne kartal nede bizzat fırtına tanrısı bulamaz onu Yalnızca

buumlyuumlk tanrıccedilanın goumlnderdiği arı ona ulaşır veoumlfkesiniunutmasıgerektiğineinandırır

Eski inanccedilların (doğa guumlccedillerine tapınma)kalıntılarına karşın Hitit dini genel olarakegemen sınıfı ve koumlleci devleti savunan oumlnemlibir ideolojik guumlccediltuuml Tanrılar krallık iktidarınınkoruyucusu kimliğindeydiler Fırtına tanrısınınkralı kucaklayışını temsil eden bir alccedilak-kabartmaHattusasyakınlarındabulundu

Hitit dini Hurri ve Sumer-Akkad dinlerininve mitolojilerinin etkisinde kaldı HititlerHurrilerrsquoin tanrısı olan fırtına tanrısı Teşuprsquoutanrı olarak kabul ettiler ve onun kutsalboğalarına taptılar İştar Sin ve oumlteki Babiltanrılarına tapıyorlardı Ama Hitit dini Grekmitolojisini etkiledi Troya Savaşı mitosundaTroyalılarrsquoı Akhalarrsquoa karşı koruyan Apollon(Hititccedile Apulun) kuumlltuuml belki de bu etkidenkaynaklanmaktadır

Guumlnuumlmuumlze kalmış olan sanat yapıtlarınınccediloğunluğu taş alccedilak-kabartmalardır Bunlardayer alan tanrı figuumlrleri ağır ve statiktir amasanatccedilıların geleneklere koumlruuml koumlruumlne bağlı

kalmadıkları sahnelerde bir canlılık ve anlatımguumlcuumlkazanırlarKarkamışalccedilak-kabartmalarınınilginccedil oumlzellikleri vardır Bunlarda savaşsahneleri hayvanlar fantastik hayvan biccedilimliyaratıklar goumlruumlluumlr En eski alccedilak-kabartmalarHattusasyakınlarındabulunduHepsibuumlyuumlkbirustalıklayapılmışhayvanlarolağanuumlstuumlccediliccedileklergoumlruumlluumlr devsel bir yabandomuzu toprağa dizccediloumlkmuumlş ve yayıyla sakince nişan alan biravcının uumlzerine atılmaktadır yan taraftaboynuzları dal budak salmış bir geyik başınıgaripbirccediliccedileğedoğrueğmiştir

Hitit edebiyatına ilişkinolarak sondereceazşey biliyoruz Hititler yazılarını genellikle tahtatabletler uumlzerine yazıyorlardı bu nedenleHattusas kuumltuumlphanesinin buumlyuumlk boumlluumlmuumlkaybolmuştur Guumlnuumlmuumlze kalanlar arasındatarihsel metinler ve mitolojiden esinlenilenoumlykuumller bulunmaktadır oumlte yandan bazıbilginlere goumlre bunlar Hurri destanlarınınccedilevirileridir Bu oumlykuumllerin en ilginccediloumlzelliklerinden biri oumlzellikle Kumarbioumlykuumlsuumlndegoumlruumllduumlğuumlgibitanrılarakarşısaygılı

olmamalarıdırKumarbitanrılarınkralıydıamaoumltekitanrılar

onu iktidardan uzaklaştırmak istedikleri iccedilin okendisine guumlvenebileceği bir yardımcıyaratmayakararverirBiryiğideguumlccedilluuml-kuvvetlibir ana yaraşacağı iccedilin Kumarbi bir kayaylaevlenir ve kaya onaUllikummi adında bir oğuldoğurur Babası onu kimsenin haberi olmadanbir deniz mağarasında buumlyuumltuumlr Ama tanrılaronun varlığını oumlğrenirler ve baştan ccedilıkarmayakararverirler

Takıp takıştıran suumlruumlp suumlruumlştuumlren tanrıccedilaİştar kaya-devin karşısına geccedilip şarkı soumlylerAma bir sonuccedil sağlayamaz ccediluumlnkuuml Ullikummihem goumlzsuumlz hem de kulaksızdır Umutsuzluğakapılantanrıccedilabuumltuumlnmuumlcevherlerinifırlatıpatar

Bilginlerin kanısına goumlre başta Zeusrsquounbabası Kronos mitosu olmak uumlzere Kumarbiefsanesinin Grek mitosları uumlzerinde etkisiolmuştur

ONBEŞİNCİBOumlLUumlM

FENİKEVEFİLİSTİN

1Fenikedevletlerininkaynağı Fenike adıSuriyersquonin Tyrrsquoden Ugaritrsquoe uzanan ince kıyışeridini simgeler Doğuda ormanlarla kaplıLuumlbnan sıradağları uzanır Bazı kesimlerdedağlar denize doğru ilerler ve diklemesineinerler İlkccedilağrsquoda yamaccedillarda meyve bahccedilelerivardı Her biri ccedilevre boumllgenin merkezi olan ontanedenizkentivardı

Fenikeliler goumlzuumlpekdenizci ccedilalışkan tuumlccaroumlzellikleriyletanınıyorlardı

Grek tarihccedililerinin kullandıkları ldquoFenikelilerrdquoadısaymacabirdeyimdirbuyoumlreninyerlileribuadı kullanmıyorlardı Ataları III bine kadar

Filistinrsquoin guumlneybatısında yaşıyorlardı Samidilleri konuşan birccedilok boylara boumlluumlnmuumlşlerdiIII binlerde Akdeniz kıyısı boyunca kuzeyedoğruilerlemeyebaşladılar

Bu boylar Suriye kıyısında ilk yerleşimyerlerini gelecekteki Ugarit Gebal (GrekccedileByblos) ve Sidon kentlerini kurdular Tsor(GrekccedileTyr)dahasonrakuruldu

Bu kentler buumlyuumlk bir olasılıkla başlangıccediltatopluluklar halinde yaşayan balıkccedilıkoumlyleriydiler ama kısa bir suumlre sonra kentleredoumlnuumlştuumller ve goumlccedilmenlerin komşuluktoplulukları halinde yerleştikleri boumllgelerinmerkezlerioldular

Klantopluluklarınınkomşuluktopluluklarınadoumlnuumlşmesiyle toplumsal sınıfların doğuşu veFenike devletlerinin kuruluşu arasında birbağlantı vardır Bu suumlreccedille ilgili elimizde hiccedilbirbilgiyokbirefsaneyegoumlreSidonrsquounkurucusuveilkkralıkendisineaitbirordusuolanKeretrsquotiSidonrsquoda boyların tanrılarının onuruna yapılmıştapınaklarvardı

2 Fenike krallıklarının siyasal tarihinetoplu bakış Fenikersquonin kuumlccediluumlk krallıkları birdevlethalindehiccedilbirzamanbirleşmediHerbirikendi politikasını suumlrduumlruumlyorduTarih boyuncadoumlrt krallık ndashUgarit Gebal Sidon ve Tyrndashzenginlikveguumlccedilleriylesivrildi

IIIThutmesrsquoinFilistinveSuriyersquoyifethindenoumlnce Fenike krallıkları bağımsız yaşıyorlardıOsıralar en oumlnemli yeri Gebal ve Ugaritalıyorlardı

Gebal III binlerden itibaren Mısırrsquola ticariilişkiler kurmuştu III binlerin sonunda UgaritMısır veKıbrısrsquola ticaret yapan oumlnemli bir kentdurumunagelmiştiIIbinlerinortalarındaUgaritbaşarıyla gelişiyordu Tapınaklar ve saraylarladoluydu tuumlccarlar ve senyoumlrler zengincedoumlşenmiş ve aile goumlmuumltluumlkleri olan evlerdeoturuyorlardıGiritli tuumlccarlarayrıbirmahalledeoturuyorlardı aynı zamandaKıbrısrsquola da ticaretyapılıyordu

MOuml II binlerin ortalarında Fenike kentleriuumlccedil yuumlz yıl Mısırrsquoın boyunduruğunda yaşadı(BkzXIIBl)veXIVyuumlzyılınbirinciyarısında

SuriyersquoninkuzeyiniişgaledenHititlerUgaritveGebalrsquoı bir suumlre kendilerine bağladılar Ozamandan II binlerin sonuna kadar Fenikeilkin Mısır ve Hititlere karşı yapılan ve kenditopraklarında geccedilen savaşlar sonra Egeadalarından gelen ldquodeniz uluslarırdquonın istilasıyuumlzuumlndenbirccediloumlkuumlşdoumlnemiyaşadı

XIII yuumlzyılın sonunda Mısırrsquoın zayıfduumlşmesi ve Hitit İmparatorluğursquonun ccediloumlkuumlşuumlFenike krallıklarına bağımsızlıklarını yenidenkazanmaolanağıverdiBudoumlnemdeenoumlnemliyere bir adada kurulduğu iccedilin savaş veistilalardan etkilenmeyen Tyr geccedilti En uumlnluumlkralı X yuumlzyılın ortalarında saltanat suumlrenHiramrsquodı Buumlyuumlk bir ticaret filosu vardı veAkdenizrsquoinheryeriyleticaretilişkilerikurmuştuTyrrsquoi buumlyuumlttuuml ve Asurluların saldırılarına bilekarşı koyan ele geccedilirilmesi olanaksız bir kalehalinegetirdi

Bu bağımsızlık doumlnemi VIII yuumlzyıla kadarsuumlrduuml Asurluların işgali uumlzerine Fenikekrallıklarıoumlzerkliklerinikesinlikleyitirdiler

3 Fenike krallıklarının ekonomiktoplumsal ve siyasal duumlzeni Ugaritrsquote yapılankazılar sırasında bulunan belgeler bu devletinekonomikvetoplumsalduumlzenininbazıyoumlnlerinibelirginleştirmektedir Nuumlfusun buumlyuumlkccediloğunluğu Asi vadisinin verimli topraklarındatahıl yetiştiriyor ve bağcılık yapıyordu devletinsınırları Asirsquonin oumltesindeki ccediloumllden geccediliyorduToprak iyiuumlruumlnveriyorduuumlruumln fazlasıyabancıtuumlccarlara satılıyordu Ccediliftccedililer toplulukduumlzeninde yaşıyorlardı Komşuluk topluluklarıklan topluluklarından kaynaklanıyordu vebazıları eski adlarını bile koruyordu Bunlarkrala vergi oumlduumlyorlar ve kendisine el emeğisağlıyorlardı Her biri yılda 13 guumlnle iki ayarasında değişen angaryayla yuumlkuumlmluumlyduumlayrıca ordu iccedilin okccedilu donanımı sağlamakzorundaydılar Kıyı kesiminde balıkccedilıtoplulukları yaşıyordu ve hiccedil kuşkusuz krallıkdonanmasının muumlrettabatı bunlar arasındansağlanıyordu

Ugaritrsquoin nuumlfusu sanatccedilılardan tuumlccarlardanrahiplerdenveyuumlksekgoumlrevlilerdenoluşuyordu

zanaatccedilıların dışında hepsinin koumlleleri vardıBazılarının da oldukccedila kuumlccediluumlk bağları vardıKoumlleler ev işlerinde kullanılıyorlardıVasiyetname doumlkuumlmlerinde ve satışsoumlzleşmelerinde koumlleler hayvanlar ve bronzguumlmuumlş gibi değerli madenlerle birlikte yeralıyorlardı Koumlle sayısı pek azdı iki ya da uumlccedilkoumlle yitiren efendi ciddi bir şekilde yoksulduumlşmek ve hatta iflas etmek tehlikesiyle karşıkarşıya bulunuyordu Krallık muumllklerinindurumu ccedilok iyiydi saraylarda sayısız koumllehizmet goumlruumlyordu başka koumlleler huumlkuumlmdarınbahccedilelerinde bağlarında ccedilalışıyor ya dagemilerinde kuumlrek ccedilekiyordu Koumllelerin buumlyuumlkbirccediloğunluğupazardansatınalınıyorduKoumllelikIbinlerdeoumlzellikleTyrrsquodegeliştiTyrkrallarınınguumlccedilluuml bir ticaret ve savaş donanması vardıtuumlccarları Tyr kolonilerinin bulunduğuuumllkelerden getirdikleri koumllelerle koumlle ticaretiyapıyorlardı

II binlerin ilk yarısından itibaren Fenikekrallıklarında kalabalık bir tuumlccar sınıfıoluşmuştuYaptıklarıaracıticarettiİhraccediledilen

mallar arasında Fenike uumlruumlnuuml olarak yalnızcabuğday şarap Luumlbnan ağacı ve kuru balık yeralıyordu geri kalan mallar yabancı uumllkelerdengeliyor bir uumllkeden satın alınan ya da takasedilenbumallarbaşkabiruumllkeyesatılıyoryadabaşkabirmallatakasediliyorduKrallarFenikedevletlerininyıkılışınakadar enoumlnemli alıcıvesatıcı idiler II binlerde Fenike tuumlccarlarıduumlnyanın en becerikli tuumlccarlarıydılar MarxKapitalrsquode Fenike tuumlccarlarının ticaretteoynadıklarıoumlnemliroluumlbelirtmektedir

Politik duumlzenleri bakımından Fenikekrallıkları kuumlccediluumlk despotluklar oumlzelliğinitaşıyorlardı Devlet oumlrguumltuumlnuumln yapısınıbilmiyoruz ama krallık youmlnetiminin ideolojisiniccedilok iyi tanıyoruz Fenike huumlkuumlmdarlarıkendilerine bir kutsallık mal edinmişlerdiOumlrneğin Sidon kralları soylarını tanrılarabağlıyorlardı (Uumlnluuml Kral Keret kendini tanrısayıyordu) Gebalrsquoın kurucusu soumlzuumlm ona tanrıElrsquodiTyrrsquoin en oumlnemli tanrısının adıMelkartrsquotı(Fenike dilinde ldquokentin kralırdquo) Resmicirc dininoumlrguumltlenmesi bu teokratik ideolojiye uygun

duumlşuumlyorduGebalUgaritTyrveSidonkrallarıaynı zamanda kentlerinin buumlyuumlk tanrılarınınrahipleriydiler ve dinsel toumlrenlere bizzatbaşkanlık ediyorlardıAma Babilonya ve Mısırhuumlkuumlmdarlarıkadarmutlakdespotdeğildiler

Bu zengin tuumlccarlar ve koumlleci krallıklardatoplumsal eşitsizlik pek erken ortaya ccedilıktı vekoumlleliğin gelişmesi sonu gelmez karışıklık vekomplolarınyanısırasaltanatkavgalarınadayolaccediltı IX yuumlzyılın sonlarına doğru kralınkızkardeşinin tezgacirchladığı bir fesat sonucuTyrrsquodebutuumlrkarışıklıklaroldu

MOuml V yuumlzyılda Perslerrsquoinboyunduruğunda yaşadığı sırada Tyrrsquode patlakveren bir ayaklanmanın son derece karanlıkoumlykuumlsuumlnuumln dışında koumllelerin hareketine ilişkinelimizdeverilerbulunmamaktadır

4 Denizcilik ve koloniler Fenikelilerİlkccedilağrsquoın en iyi denizcileri olmakla uumlnluumlyduumllerDenizcilik buumltuumln krallıkların denize yakınkonumları sayesindegeliştiBuralarınkıyıhalkıbalıkccedilılıkla geccediliniyor ve kuumlrekli hafif

tekneleriyle denize accedilılıyordu III binlerdenitibaren Mısırrsquoa hatta Ege Denizirsquone kadaraccedilıldılar II binlerde batıda AfrikarsquodakiNumidia ve İberia (İspanya) kıyılarına ulaştılarCebelitarıkBoğazırsquona ilkulaşanTyrdenizcilerioumlnlerindeuzananuccedilsuzbucaksızdenizigoumlruumlnceduumlnyanın sonuna vardıklarını sandılarTanrınınyeryuumlzuumlnuumln sınırını belli etmek iccedilin kendielleriyle diktiğini sanıp Avrupa yakası veCeutarsquodakarşıkarşıyayuumlkselenyuumlksekkayalaraMelkartrsquoın suumltunları adını verdiler Daha sonraduumlnyanın orada bitmediğini anlayınca birccedilokkez Cebelitarık boğazını geccediltilerAma boğazlailgili bu duumlşuumlnce yaşadı bundan esinlenenGrekler ve Romalılar bu kayalara Herkuumllessuumltunlarıadınıverdiler

Fenikeliler MOuml I binlerde AkdenizrsquodenccedilıktılarVIyuumlzyıldaKartacalıdenizciHannonbuguumlnkuuml Kamerunrsquoa kadar Batı AfrikakıyılarındailerledivebizeGrekccedileccedilevirisiulaşanbirmetindeyolculuğunuanlattı

Deniz seferleri sırasındaFenikelilerkolonilerkurdular ve adaların ve Akdeniz kıyılarının

insanlarıyla ticaret ilişkileri kurdular Ama butuumlccarların her zaman barışccedilı olduklarınainanmak yanlış olur fırsatını bulunca Afrikaİspanya ve Kuumlccediluumlk Asya kıyılarında yaşayanboyları hiccedil kuşkusuz yağmalıyorlardı TicarettakasyoluylayapılıyorduSuumlrekliolarakdeğerlimal sağlayabilecekleri ve uygun iskeleolabilecekyerlereFenikelilerkolonilerkurdularbunların ccediloğu daha sonra buumlyuumlk kentlerdurumuna geldiler Kıbrısrsquota Ege adalarındaHellespontosrsquota (Ccedilanakkale) ve daha başkayerlerdekolonilerkurdular

MOuml 800 yıllarına doğru bu kolonilerin enoumlnemlisi olan Kartaca (Karth-hadtha ldquoYeniKentrdquo)buguumlnkuumlTunusyakınlarındakurulduvekısa bir suumlre sonra Batı Akdenizrsquoin en buumlyuumlkticaretguumlcuumldurumunayuumlkseldi

DenizcilikgelişmesiTyrSidonveGebalrsquodagemi yapımcılığını geniş oumllccediluumlde etkilediTyrlilerAsurKralıSanheribiccedilinbirdenizfilosuinşa ettiler Yapacakları savaşlar iccedilin Fenikekentlerinin buumltuumln filolarını seferber eden Perskrallarınagemilersağladılar

5 Fenike uygarlığı Ugaritrsquote ele geccedilenbulgular ve Gebal kazıları Fenikelilerin buumltuumlnalanlarda (din yazı edebiyat sanat) oumlzguumln biruygarlıkyaratmışolduklarınıkanıtlamaktadır

Fenikedinieskidoğununbuumltuumlndinlerigibioumlzelliğini resmicirc din ile halk dininin (tarım)birlikte bulunuşundan almaktadır Her devletinresmicirc tanrıları vardı Kentin ya da krallığınefendisi ve hanımefendisi olan Baal ve BaalatGebalrsquodeAdonisveAstarterUgaritrsquoteAleyinveAnet Tyrrsquode Melkart (ldquohanımrdquoın adıbilinmiyor)Ayrıcadahabaşkaldquobuumlyuumlkrdquo tanrılardavardı

Devlet dini ile halkın dini bir noktadabirleşiyordu Bitki oumlrtuumlsuuml ve bereket tanrılarıinancında Her krallığın Baal ve Baalatrsquoıyalnızca uumllkenin koruyucuları değildiler aynızamanda bitki oumlrtuumlsuumlnuumln ve bereketintanrılarıydılar Bu goumlrevleri Adonis kadarAleyin Melkart Astarte ve Anet deyuumlkleniyorlardıResmicircdininenoumlnemlibayramıtarım mevsiminin başlangıcında her yerdekutlanıyordu ve diriliş mitosuna ya da bitki ve

bereket tanrısının ortaya ccedilıkışı mitosunabağlıydılar

Halk dininde en oumlnemli yer ldquoiyilikccedilirdquoyağmur toprağın bereketli ccedilift suumlrme ve ekimhasat uumlruumln buğday ve şarap ldquotanrılarırdquonaadanmış olan tarım dinlerinindi Halkmitolojisine goumlre tarla ccedilalışmaları mevsiminegoumlrebutanrılaryaldquodoğarlarrdquoyadaldquooumlluumlrlerrdquodiekim mevsiminden oumlnce gelip kuraklık tanrısıMocirctrsquoyuyenenyağmuryağdırıcı ldquodenizinoğlurdquoAleyin iccedilin de durum aynıydı Ccedilift suumlrme veekim hasat ve meyve toplama başarılarınıldquoguumlven altına alanrdquo buumlyuuml toumlrenleri eşliğindeyapılıyordu Bu toumlrenler topluluklarda topluhaldeyapılıyordu

Fenikeedebiyatıdahaccedilokdinselvemitolojikkonularla ilgiliydi Ugaritrsquote bulunan metinlerAleyinrsquoin oumlluumlmuuml Mocirctrsquonun yeraltı duumlnyasınainişini dirilmesini ve yeryuumlzuumlne doumlnuumlşuumlnuumlgelişini ve onuruna bir tapınak yapılmasınıanlatır Mitolojik şiirlerden başka tarihseledebiyat da vardı Ugarit kazıları sayesindeSidonrsquoun efsane kralı Keretrsquoin destanını

oumlğrenmiş bulunuyoruz En erken İlkccedilağdan Ibinlere kadar hiccedil kuşkusuz kentin tarihinianlatan Tyr yıllıklarının parccedilaları ile MOuml Vyuumlzyılda yaşayan bir Sidon kralının yazıtı davarFenikeuygarlığınınenbuumlyuumlkbaşarılarındanbirialfabetikyazınınbulunmasıolduDenizcilikve ticaretin gelişmesi ccedilivi ve hiyeroglifyazılarından daha basit daha kullanışlı bir yazıgerektiriyordu MOuml II binlerde değişikkentlerdeveaynızamandaalfabetikyazıortayaccedilıktı Kuzeyde Ugaritrsquote ccediliviyazısındankaynaklanırken guumlneyde sesleri simgeleyenMısır hiyeroglifleri oumlrnek alınmıştı Fenikeharfleri daha sonra Grek Arami Latin RusalfabelerininoluşumunakaynaklıkettiBilindiğigibi alfabe soumlzcuumlğuuml Fenike alfabesinin ilk ikiharfindenoluşmuşturAlef (boğa) ve beth (ev)bu harfler Grekccedileye ldquoalfardquo ve ldquobetardquo olarakgeccediltiler

Sesliler iccedilin işaretlerin bulunmayışı Fenikealfabesinin kusuruydu ki aynı ilkeyiguumlnuumlmuumlzde İbrani ve Arap yazısı dabenimsemiştir

Gebal ve Ugaritrsquote tanrı heykelleri veheykelcikleri alccedilak-kabartma olarak yontulmuşmezar taşları altın guumlmuumlş bronz ve ağaccediltankaseler gibi Fenike sanatının sayısız oumlrnekleribulundu Sidonrsquoda Kıbrısrsquotaki Fenikekolonilerinde ve başka yerlerde MOuml IbinlerdenbirccedilokeşyabulunduSanatccedilılarMısırve Hitit-Hurri geleneklerinden esinlenerekFenike ya da Suriye uumlslubu denen oumlzguumln biruumlslupyarattılarGebalKralıAhiramrsquoın(XIII-XIIyy) oyma taş goumlmuumltuumlnuumln alccedilak-kabartmalarıuumlzerindeAleyinrsquoin resmi bulunanUgarit dikmetaşları boğa biccediliminde bronz terazi ağırlıklarıuumlzerlerinde Adonis mitosunun ince motifleribulunan guumlmuumlş tabaklar Fenike sanatınınbaşyapıtlarıdırlar Suriye ve Filistinrsquoin oumltekihalklarınınveoumlzellikleİbranisanatınınuumlzerindeFenikesanatınınbuumlyuumlketkilerioldu

6 İsrail ve Yahudi boyları ve Kenacircndiyarına gelişleri Suriyersquonin guumlneyindebulunan uumllkeye Grekler Akdenizrsquoin guumlneydoğu kıyısında XII yuumlzyıldan itibaren yaşayan

Filistilerin adına dayanarak Filistin (palestin)adını vermişlerdir Uumlrduumln (Tevratrsquota Erden)ırmağı uumllkeyi kuzeyden guumlneye geccedilip OumlluumlDenizrsquoedoumlkuumlluumlrUumlrduumlnırmağıFilistinrsquoifarklıikiboumllgeye boumller Batıda bitki oumlrtuumlsuuml bol verimlitopraklarvardırdoğukıyısıkayalıkveccedilıplaktırKuzeyde Luumlbnan ve Anti-Luumlbnan dağlarıyuumlkselir Oumlluuml Denizrsquoin (Lut Goumlluuml) guumlneyindeyağmur mevsiminde ccediliccedileklenen kurakmevsimdeiseccediloumlledoumlnuumlşenovalaruzanır

MOumlIIbinlerdeosıralarKenanadıverilenFilistinrsquode bir Sami dili konuşan Kenanlılar veHurriyet yaşıyordu Bu verimli boumllgeler IIIbinlerden itibarenMısırlıların iştahını kabartmışve XVIII Suumllale firavunları doumlneminde FenikegibiburayıdatopraklarınakatmışlardıMısırlılarII binlerin sonunda ldquodeniz uluslarırdquonınyaptıkları akınların sonucuFilistinrsquoi yitirdiler veuumllkedeccedileşitliboylararasındasavaşlarbaşladı

İsrail adı altında birleşmiş İbrani boylarıUumlrduumln nehrinin oumlte yakasından bu sıradaFilistinrsquoegirmeyebaşladılar

Bu hareket oumlrguumltluuml bir askericirc sefer değildi

birbiriyle ilişkisi olmayan yan boyların ağır birsızmasıydı Bu boylar bazen yerli halkı yokediyoryadakoumlleleştiriyorbazendeKenanilineyakın boş topraklara yerleşiyorlardı Goumlccediltensonra İsrailboylarıveoumlzellikleYahudaboylarıve Filistinrsquoin guumlneyindeki yarı ccediloumll boumllgeyeyerleşmiş olan komşu boylar klan duumlzenlerinibir suumlre korudularAma ccedilobanyaşamları yavaşyavaş değişti ve MOuml XI yuumlzyıldan itibarenKenanrsquoın kuzey ve orta boumllgelerinde ağırbasmaya başlayan ccediliftccedili yaşamına doumlnuumlştuumlGoumlccedilmenlerin toplumsal ve siyasal duumlzenleriuumlzerinde etkili olan bazı eski geleneklerindirenmesine karşın klana dayalı topluluklarkomşuluk topluluklarına doumlnuumlşuumlyorlardıOldukccedila geniş bir alana yayılmış olmalarınayerleşik tarımsal hayata geccedilmelerine karşınboylar hukuksal askericirc ve dinsel klan gelenekve goumlreneklerini uzun suumlre korudular Bununlabirlikte koumlleliğin ve servet eşitsizliğiningelişmesiIIbinlerinsonundanitibarendevletinoluşması iccedilin gerekli olan ekonomik koşullarıhazırlıyordu

XIIveXIyuumlzyıllardaKenanrsquoabaşkaboylargeldiler Doğudan Uumlrduumlnoumltesirsquonin goumlccedilebeSamilerrsquoi geldi ldquodeniz uluslarırdquondan biri olanFilistiler batıda Filistin taraflarında karayaccedilıktılar İsrail boyları doğudangelen istilacılarakendi olanaklarıyla kafa tuttular Filistileregelince bunlar daha ccediletin ccedilıktılar Demirkılıccedillarla silahlı Filistiler kıyı kesimini elegeccedilirdikten sonra uumllkenin iccedil kesiminin fethinegiriştilerBuradakaleler(enoumlnemlileriAsdodyada Azoth ve Gaza idi) yapıp birccedilok prenslikkurdular

Filisticirclerekarşıyapılansavaşİsrailboylarınıntek bir devlet olarak birleşmesine katkıdabulundu İlk girişim daha sonra kral olan veFilisticirclerle savaşan Sauumll adında bir boybaşkanından geldi Guumlneydeki İsrail boylarıaralarında Yahuda da olmak uumlzere savaşakatıldılar Sauumll oumlluumlnce Sauumllrsquouumln hizmetindebulunan Yahuda boyundan olan Davutrsquounkomutasında savaş tekrar başladıYahuda kralıilan edilen Davut Kenanrsquoın guumlney ve ortakesimlerinde yaşayan İsrail boylarını kendi

youmlnetimi altına aldı Bu devlet İsrail ya daYahudaadıylatanındıDavutFilisticircleriyenmeyiveuumllkedenkovmayıbaşardıBuzaferDavutrsquounguumlcuumlnuumlonaylattı(MOumlXyuumlzyılınbaşı)

7 İsrail ve Yahuda Krallığı Filistilerinuumllkeden kovulmasından sonra Davut kuzeyebirccedilok sefer yaptı ve iktidarını bu boumllgelerinİsrail boylarına kabul ettirdi Başkent olarakJerusalem (Uru-Salim Kuduumls) kentini seccedilti veSion tepesi uumlzerine ldquokoumlrlerin ve topallarınrdquo bilesavunabileceği şekilde tahkimedilmiş bir konutyaptırdı Ve gene buraya Yahuda boyununtanrısıYehovaiccedilingoumlccedilebegeleneklerineuygunolarakccediladırbiccedilimindebirtapınakyapıldı

MOuml X yuumlzyılın başlarında oumllen Davudrsquounyerine geccedilen oğlu Suumlleyman (Salomon)Jerusalemrsquoin kuruluşunu tamamladı Youmlnetimdoumlnemi barış iccedilinde geccedilen Suumlleyman tipik bireski doğu despotuydu Halk kendisine malolarakvergioumlduumlyorduKrallarKitaplarırsquondanndashTevratrsquoın bir boumlluumlmuumlndash edindiğimiz bilgiye goumlreSuumlleymanrsquoınkrallığıonikiboumllgeyeboumlluumlnmuumlştuuml

bunlardan beşinde kabile boumlluumlnmesisuumlrmekteydi Her youmlnetim boumllgesinin başınahuumlkuumlmdar ldquokralın ve evininrdquo bakımınısağlamakla goumlrevli bir vali yerleştirilmişti yanibu vali kendi boumllgesindenmal olarak topladığıvergileri kral ailesine ve saraylılaragoumlnderiyordu14 Oumlzel bir goumlrevli ldquobuumltuumlnİsrailrdquode ldquokralın evi iccedilinrdquo yapılan ccedilalışmalarınyoumlnetimiyle goumlrevliydi Bu angaryaları sıraylaotuzbinkişiyerinegetiriyordu15KrallıksarayıveYehovarsquonıntapınağıbuyoumlntemleyapıldı

Saray ve tapınak boyutları bakımındanşaşırtıcı değildi amametinlere bakacak olursakiccedili ve dışı ccedilok guumlzel doumlşenip donatılmıştıSuumlleyman ayrıca birccedilok hisar ve kale yaptırdıYapılan kazılar Yeruumlşalim (Jerusalem Kuduumls)surlarının ve Mageddorsquodaki krallık ahırlarınınkalıntılarını ortaya ccedilıkardı Kral aynı şekildeKenan ilinin boyun eğmiş yerli halkına daangaryalar yuumlkledi Fenike Mısır Suriye veArabistanrsquola ticaret ilişkileri kurdu buuumllkelerden at koumlle altın guumlmuumlş değerli taşlar

kokuluyağlarvebaşkaluumlksmallargetirtiyorduSuumlleymanrsquoın geniş şantiyeleri sarayının

bakımı suumlrduumlğuuml goumlrkemli yaşam uyruklarınınzorunlu ccedilalışmalarından ve soyulmalarındankaynaklanıyordu Bu nedenle saltanatınınsonlarındaFilistinrsquodedurumunccedilokgerginoluşuhiccedil de şaşırtıcı değildir Kral kuzey boylarınınccedilıkarlarını umursamadığı ve yalnızca YahudaaristokrasisinikayırdığıiccedilinbugerginlikdahadaartıyorduBuhoşnutsuzlukenbuumlyuumlkİsrailboyuolanEfraimrsquoin isyanıylanoktalandıAyaklanmabastırıldı ama Suumlleymanrsquoın oumlluumlmuumlnden sonratekrar başlayan ayaklanma devletin MOuml 935yılında iki krallığa (Yahuda ve İsrail)boumlluumlnmesiylesonuccedillandı

İsrailKrallığıiccedilsavaşlarlaaltuumlstolduElliyılsuumlren duumlşmanlıktan sonra taht halk milislerininkomutanıOmrirsquoninelinegeccedilti(MOuml890)Onunyoumlnetim doumlnemi krallığın tarihinin en parlakdoumlnemiolduOmriSamiriyetepesinegoumlrkemlibir sarayı ve tapınağı (yapılan kazılardakalıntıları bulundu) olan yeni bir başkentkurdurdu ve buraya dağın adından esinlenerek

Samiriye(Şomiron)adınıverdiBuhuumlkuumlmdarveardılları Fenike ile suumlrekli ilişkideydiler veİsrailrsquoi boyunduruk altına almak isteyenDamasrsquoın (Şam) Suriyeli krallarına karşıbaşarıyla savaşıyorlardı Ama iccedilerde durumkarışıktı Ağır vergilere uzun bir kuraklığınardından gelen accedillık eklenmişti Koumlyluumllerayaklandılar ayaklanma orduya da sıccedilradıOmrirsquonin saltanatı yıkıldı ve krallığın durumukoumltuumlyegitmeyebaşladıVIIIyuumlzyıldaiccedilerdeiccedilsavaşlar suumlrerken korkunccedil duumlşman Asursınırlara dayandı 722 yılında İsraillilerinumutsuzca direnmelerinden sonra Asur KralıSargonSamariyersquoyi işgaledipyağmaladı İsrailKrallığıboumlylesonaerdi

Yahuda Krallığı uzun suumlre devam etmediHuumlkuumlmdarları IX veVIII yuumlzyıllarda kuzeyinuumlfuz alanlarına almayı birkaccedil kez denedilerAma savaşacak kadar guumlccedilleri yoktu amakrallığın buumltuumln hoşnutsuzluklarını kışkırtıyordinsel propaganda yapıyorlardı ne varki bundada başarılı olamadılar Samiriyersquonin duumlşuumlpyakılıpyıkılmasındansonraYeruumlşalimrsquodebuumlyuumlk

bir korku başladı Aynı şeyin başlarınagelmesinden korkuyorlardıAsur birlikleri kentisardılarAmaAsurrsquodangelenkoumltuumlhaberlerAsurkralını kuşatmayı kaldırmak zorunda bıraktıYahudaKralıHizkiyakendisinebuumlyuumlkbirharaccediloumldemek zorunda kaldı ve uumlstuumlnluumlğuumlnuuml tanıdıBundansonrakrallıkyuumlzelliyıldahayaşadı

8 İsrail veYahudarsquoda toplumsal duumlzen vesınıfmuumlcadelesiFilistinekonomisiIbinlerinilkyarısında tarım ve hayvancılığa dayanıyorduTarım ve hayvancılık uumllkenin guumlneyindeyapılıyordu step ve dağlık boumllgelerde azmiktarda keccedili ve koyun yetiştiriliyorduYahudarsquonın kuzeyinde ve İsrailrsquode tarım tahıladayanıyordu ayrıca bağcılık zeytincilik veincircilik yapılıyordu Toprak demirli sabanlasuumlruumlluumlyor ekin demir orakla biccedililiyordu Buboumllgelerde XI yuumlzyıldan kalma demir aletlerbulundu

Meslekler tarımdan ayrılmıştı Demircilerccediloumlmlekccedililer duumllgerler mesleklerini profesyonelolarak yapıyorlardı Zanaatkacircrlık daha uygar

Fenike kentlerinin etkisi altında gelişiyorduFilistinrsquodeki toplumsal ilişkilerin evrimimesleklerin ticaret tefecilikvemuumllkiyetindahaoumlnce Fenike ve Kenan merkezlerinde oluşansağlam geleneklerinin koumlk salmış olduğu yenibirtoplumsalveekonomikortamagoumlccedilebeİbraniboylarının yerleşmeleriyle belirlenmiştir Budurum İbrani toplumunda ccedilelişkili olaylara yolaccediltı Bir yanda klanlar duumlzeninin kalıntılarıbuumltuumln belirginlikleriyle yaşamalarınısuumlrduumlruumlrken oumlte yanda oumlzel muumllkiyet veservetlerinfarklılaşmasıhızlagelişiyordu

Temel toplumsal ccedilekirdek topluluktuBaşlangıccedilta bu deyim klana dayalı topluluğubelirliyordu ama daha sonra komşuluktopluluğunu da kapsadı Komşuluk topluluğubununla birlikte klanlar duumlzeninin oumlnemlikalıntılarını koruyordu Klan kurulu klanmezarlığı kan davası vb Topluluğun başındabir yaşlı kişi (Naşi) bulunuyordu Komşuluktopluluğunda ortak toprak muumllkiyeti egemendiMOuml VIII yuumlzyılda Yahudarsquoda toprağınortaklaşa işlendiği ve uumlruumlnuumln topluluk uumlyeleri

arasında paylaşıldığı topluluklar vardı Amaboumlluumlnduumlkten sonra kura ccedilekilerek dağıtılmıştopluluk topraklarıhiccedilkuşkusuzdahayaygındıToprak oumlzel dinsel toumlrenlerin eşlik ettiği geneltoplantılarda boumlluumlşuumlluumlyordu Bu ccedilok sıktekrarlanan toumlren toprakların belirli aralıklarladağıtıldığınatanıklıketmektedirHertopluluğunkendi tapınağı ve kendi rahibi vardı Uumlyelerccedileşitli yuumlkuumlmlerle birbirlerine bağımlıydılarBorccedil yuumlzuumlnden koumlle durumuna duumlşmuumlş birtopluluk uumlyesini para oumldeyerek kurtarmaksuccedilluları toplu olarak cezalandırmak kandavalarınaengelolmakiccedilinkatilileoumlcsahibininarasınıbulmak

Klanlar duumlzenin suumlrmesine karşın MOuml Ibinlerin ilk yarısında İbrani toplumunda artıkeşitlik ortadan kalkmıştı Zenginlerin buumlyuumlkkoyun keccedili ve eşek suumlruumlleri erkek ve kadınsayısız koumlleleri her tuumlrluumlmalları vardı Evleriniiki katlı yapıyorlardı koumllelerin odaları vetuvaletler giriş katındaydı efendi ve ailesiyukarıda oturuyor serinlemek iccedilin geceleridamdayatıyorlardı

Oumlzel muumllkiyetin oluşumu (hayvan dahasonratoprak)FilistinrsquodeccedilokyoğunduTopluluktoprakları aşamalı olarak ataerkil ailelerinbaşkanlarının eline geccediliyordu Yapımı veişletilmesi işbirliği gerektiren geniş bir sulamaşebekesininbulunmayışıtopluluğundağılmasınakatkıdabulunuyorduYağmursularınıbiriktirensarnıccedilları bir aile ve koumlle hizmetkacircrları tekbaşlarınayapabiliyorduFilistinrsquodeoumlzelmuumllkiyetoumlylesine gelişmişti ki kralın bile bir toprağa elkoymahakkıyoktu

Oumlzel muumllkiyetin gelişimi tefeciliğindoğmasına neden oluyor ve topluluk uumlyelerininbir boumlluumlmuumlnuumln savaşlar ve vergilerle daha dahızlanan yıkımına yol accedilıyordu Borccedillarınıoumldeyecek durumda olmayan yoksullaralacaklıların koumllesi durumuna duumlşuumlyorlardıYoksullar uumlcretli olarak ccedilalışmak ya daalacaklılardan ve kralın ldquozaptiyelerirdquondenkurtulmak iccedilin dağlara ya da Uumlrduumln Irmağıkıyılarındakifundalıklarasığınıyorlardı

Ccediliftccedililer pasif direnmeyle yetiniyorlardıOmrirsquonin saltanat doumlneminde bile İsrail halkı

krala ve onun yuumlksek youmlneticilerine karşısoumlyleniyorduAmabunlardinselnitelikteydiBirtoplumsaldeğişiklikisteyenkoumlyluumllerumutlarınıbarış ve adaleti sağlamak amacıyla ağırangaryaların boyunduruğunu ve goumlzeticilerindayağını kaldıracak olan bizzat Tanrırsquonınkutsayıp goumlnderdiği adil bir kralın bir ldquogerccedilekmesihrdquoin gelişine bağlamışlardı Soumlzcuumlleri IXve VIII yuumlzyıllarda bazen halk hareketlerininbaşına geccedilen kahinlerdi (bu kacirchinleri ndashpeygamberlerindash papazlar sınıfının vemonarşinin temsilcileri olarak Yeruumlşalim veSamariyetapınaklarındaayinyoumlnetenkacirchinlerlekarıştırmamak gerek) Halk hareketleri kimizaman hanedanın değişmesiyle sonuccedillanıyorama ccediliftccedililerin durumu bu değişiklikten dolayıkesinlikle değişmiyordu VIII yuumlzyıldahoşnutsuzluk ayaklanmaya doumlnuumlştuuml Kacirchinlerldquobuumltuumln kulelerin duumlşeceğirdquoni halkı ezen işsizguumlccedilsuumlz takımının ldquobuumlyuumlk katliamırdquonı haberveriyorlardı Halkın yardımına bizzat tanrıgelecek dinsiz kral ve uşaklarınındevrilmesinden sonra artık kral olmayacak

ldquokrallık sarayının koumlkuuml ebediyyen kazınacakrdquohalkın kendisi kral olacak ne kuraklık ne dekıtlık kalacak ve yeni krallık sonsuza kadarmutlulukverefahiccedilindeyaşayacaktı

Bir toplumsal devrime yol accedilmayan halkhareketleri koumlleci aristokrasi iccedilin ciddi biruyarıydı Krallar yoksulların durumunuyumuşatacak oumlnlemler almak zorunluluğunuduydular Bir yasa borccedil yuumlzuumlnden koumlleliği altıyılla sınırlandırdı savaşdoumlneminde sayıları ccedilokartmış olan dul ve yetimlerin ve uumlcretlilerinhaklarınısavunmakamacıylayasalarccedilıkartıldı

9YahudaKrallığınınsonuİsrailKrallığınınyıkılmasından sonra Yahuda kralları yukardada belirtildiği gibi Asur kralının uumlstuumlnluumlğuumlnuumlkabul etmek zorunda kaldılar Asur kralınabuumltuumlnağırlığıkoumlyluumllerinsırtınayuumlklenenağırbirharaccedil oumldemek zorundaydılar Bu yeni haksızvergiler VI yuumlzyılın ortasında bir isyana yolaccediltıHalkayaklanıpKralAmonrsquoudevirdiOnunyerine tahta ccedilıkan Yoşiya sekiz yaşındaydıuumllkeyi otuz bir yıl youmlnetti (ldquoYeruumlşalimrsquode otuz

bir yıl krallık ettirdquo) ve uumllkenin son buumlyuumlkhuumlkuumlmdarıoldu

Onun huumlkuumlmdarlığı zamanında Asurİmparatorluğu ccediloumlkuumlş doumlnemi yaşıyordu budurum Yoşiyarsquoya yardımcı oldu Uumllkeyebağımsızlığını kazandırdıktan sonra koumllecidevleti guumlccedillendirmeye girişti Youmlnetimimerkezicircleştirdi MOuml 621 yılında yapılanreformun amacı toplulukların elindenoumlzerklikleri almaktı Hukuksal goumlrevlerikaldırıldı kral her yere kendi yargıccedillarınıyerleştirdi buumltuumln topluluklara asker toplamaklagoumlrevli memurlar goumlnderdi Su arklarınınyerlerinin değiştirilmesini yasaklayan bir yasadevredilmiş topraklarını geri almak isteyentoplulukların girişimlerine karşı oumlzel muumllkiyethaklarını savunuyordu Ama reformun asılamacı dinsel inancın YeruumlşalimrsquodemerkezicircleştirilmesiydiYereltanrılardindışıilanedildiler ve boumllgesel tapınaklar yıkıldı artık tekulusal tapınak Yeruumlşalim tapınağıydı BuoumlnlemlekralbiryandanYeruumlşalimrahiplerinininancın tekelleştirilmesi isteklerini yerine

getiriyor oumlte yandan da topluluk tapınaklarıkacirchinlerininvebazırahiplerininhazırlayıcılıkveoumlnderlik ettikleri halk hareketleri tehlikesiniortadan kaldırmaya ccedilalışıyordu Yoşiya aynıanda kendisinden oumlnceki huumlkuumlmdarlartarafındangetirilenyabancıinanccedillarıveYehovadışında kalan buumltuumln geleneksel tanrılarıYeruumlşalimrsquode yasakladı boumlylece YehovaYahodarsquonıntektanrısıdurumunageldi

Ama bu merkezicircleştirme girişimleri krallığıkurtarmayayetmediHalkyığınlarınınccedilalkantısısuumlruumlyor ve kralla olan ilişkileri giderekkoumltuumlleşiyordu VII yuumlzyılın sonunda MısırFiravunuNeko uumllkenin uumlzerine yuumlruumlduumlYoşiyayenildi ve savaşı kaybetti Neko Yoşiyarsquonınyerine kuumlccediluumlk oğlunu geccedilirdi ve onu ağır birharaca bağladı Az sonra Babil KralıNabukodonosorrsquoun (Nabukadnetsar) birlikleriSuriye ve Filistinrsquoi istila ettiler 586 yılındaYeruumlşalim alındı ve yakılıp yıkıldı tapınağıyakıldı ve halk ldquoyoksullarınrdquo (ccediliftccedililerin)dışında tutsak olarak Babilrsquoe goumltuumlruumllduuml16BoumlyleceYahudaKrallığınınbağımsızlıkdoumlnemi

sonaerdi

10 İsrail ve Yahuda uygarlığı İsrailulusunun yarattığı uygarlık daha sonraAvrupauygarlığını etkiledi Avruparsquoda en yaygın dinolan Hıristiyanlık ccedileşitli oumlgelerini benimsediğiYahudidinininetkisialtındadoğdukutsalkitapedebiyatının (yani İsrail-Yahuda edebiyatının)ccedileşitli konu ve boumlluumlmleri birccedilokAvrupalı şairyazarvesanatccedilıyaesinkaynağıoldu

İsrail veYahuda dini Fenikelilerin (tribuuml veklan) diniyle birlikte aynı toplumsal yapınınsonucudur bu dinlerin birccedilok ortak noktalarıvardır Yahudarsquonın en oumlnemli tanrısının adıYehovarsquoydı İsrailrsquoinkinin adı Şaddayrsquodı butanrılardan başka mutluluk tanrısı Şalem vebereket tanrıccedilası Astartersquoye ve daha başkatanrılara tapılıyordu Yehova başlangıccedilta ccediloumlltepelerinin korkunccedil guumlccedillerini simgeleştiriyor vebulutlarıntaşıdığıfırtınaveyağmurtanrısıolarakkabul ediliyordu Yahudarsquonın İsrailrsquoe uumlstuumlnolduğu ve Yahuda hanedanının yuumlkseldiğidoumlnemdeYehova rahipler tarafından duumlnyanın

(goumlkyuumlzuuml yeryuumlzuuml bitkiler hayvanlar veinsanlar)yaratıcısıduumlzeyineyuumlkseltildikrallığınvekralınınkoruyucusudurumunageldiMitolojiveefsanelerYehovarsquoyıoumlnderoumlğuumltccediluumlyargıccedilvehalkınınazıkbabası(halkıkoruyanonaekmekyaşveşarapverenvegerektiğindecezalandıran)olarakgoumlsterirlerYehovarsquonınYahudaboyununtanrısının oumlzguumln niteliklerini sınıflı toplumlardadakoruduğugoumlruumlluumlyor

Halk dininin tarımcı oumlzellikleri vardı Ulusalİbrani dinleri arasında Guumlneş (Şemeş) hayatınanası adıyla anılan toprak ve buğday tanrısıDagandayeralmaktaydıHertopluluğunayrıcakendi tanrısı ekmek yağ ve şarabın doğrudansağlayıcısı Baalrsquoı (ldquoefendirdquosi) vardı Halkayinleri tarla ccedilalışmalarına goumlre ayrılmıştı ve uumlccedilbayramda kutlanıyordu arpa ve buğdayhasadınınbaşlangıcımeyvetoplanmasıveekimhazırlıkları En oumlnemli bayram sonuncusuydutarım yılının kapanması dolayısıyla buumltuumlntopluluklardakutlanırdı

İsrailveYahudaedebiyatıccedilokgeniştirİbranimitosları duumlnyanın ve ilk insanların

yaratılışından tufandan soumlz ederler iccedilerikleribakımından Babil mitoslarını anımsatırlar amadaha az anlamlıdırlar Anlatı tuumlruuml son dereceoumlzguumlnyapıtlarıkapsar IXveVIIIyuumlzyıllardaYahuda ve İsrailrsquode birbirine koşut olarakİbrani boylarının koumlkeni ve krallığınkuruluşundanoumlnceki tarihlerine ilişkin ikianlatıoluştu Yazarlarının yan tutan amaccedilları vardırYahudalı yazar İbrani boyları arasında enoumlnemliyerinkesinlikleYahudarsquoyaaitolduğunukanıtlamaya ccedilalışırken İsrailli yazar bununtersini savunurYahudarsquoda ortaya ccedilıkan buumlyuumlkanlatılar Davut ve Suumlleymanrsquoın yaşamlarınıanlatırlar ve onları yuumlceltirlerYahuda ve İsrailsaraylarında her hanedanın yıllıklarını kalemealan vakanuumlvisler vardı Peygamberlerin ortayaccedilıkmasından sonra soumlzleri ve onlarla ilgiliefsaneler toplanmaya ve yazılmaya başlandıYahuda Krallığının yıkılmasından sonraTevratrsquoın ldquoPeygamberlerin kitaplarırdquo boumlluumlmuumlnekaynaklıkettibunotlarbukitaplarınyazınsallıkve tartışmacılık bakımından en yetkinleri İşayave Yeremyarsquonın kitaplarıdır Yehova dini

ldquomezmurlarrdquo adı verilen birccedilok ilahi ve duanınortaya ccedilıkmasına yol accediltı Nihayet oumlzdeyişlerhalk şarkı ve masalları toplandı Bir duumlğuumlnşarkıları derlemesi olanldquoNeşideler neşidesirdquobuumltuumlnduumlnyadauumlnkazandıBilinmeyenyazarlarMOuml I binlerin sonlarında yaşamış olanYahudalı tanrıbilimciler bunları Yahuda-İsrailtarihinin değişik kişilerine efsane komutan vepeygamberlerine malettiler Bu tanrıbilimcilerkrallık doumlnemi yazınsal yapıtlarını ayıklayıpduumlzelterekdahasonraYahudiveHıristiyanlarınkutsalkitabıolan İncilrsquoin (EskiAhid)bellibaşlıboumlluumlmlerini oluşturdular Kralların ccedilıkardığıbuumltuumln yasaları Yeruumlşalim tapınağındagoumlzlemlenen buumltuumln kurban buumlyuuml ve bayramtoumlrenleriniMusarsquoyamalettiler

11ArabistanveSuriyeFenikeveFilistinrsquoindoğuveguumlneydoğusundauzananovalardaSamidilleri konuşan goumlccedilebe hayvancılar yaşıyorduKlanlar duumlzeninin hatta ataerkinin kalıntılarıburalardaMOumlIbininsonunakadardevametti

Ama bazı boumllgelerde koumlleci devletler

kurulduArabistanrsquoın guumlneyinde MOuml II ve Ibin dolaylarında koumllelik ortaya ccedilıktı birccedilokkrallıkkurulduMineenSabaveoumltekikrallıklarToplumsal ve siyasal duumlzenleri pek bilinmiyorbununla birlikteArapların MOuml I binde baştaFilistin olmak uumlzere Yakın Doğu devletleriyleekonomikvesiyasalilişkilerkurmuşolduklarınıbiliyoruzIXyuumlzyıldaArapbirlikleriSuriyeveFilistinkrallarınınAsurrsquoakarşıgiriştiklerisavaşakatıldılar

Devenin evcilleştirilmesi Filistin veMezopotamya ile yapılan ticaretin gelişmesinikolaylaştırdı aynı zamanda Guumlney ArabistantuumlccarlarıHindistanveAfrikarsquoylaticaretilişkilerikurmuşlardı

II binlerin sonuna doğru Arabistanrsquoınhayvancı Arami boyları Suriyersquoye girdilerAsurluları geri puumlskuumlrttuumller ve birccedilok kuumlccediluumlkkoumlleci devlet kurdular bunlardan en oumlnemlisiDamasrsquotır (Şam) IX yuumlzyılda DamasAsurlulara karşı inatccedilı bir savaş suumlrduumlrduuml 854yılında Damas İsrail ve Arap boylarınınbirlikleri Suriyersquoyi işgal etmiş olan Asur

ordularını Karkarrsquoda bozguna uğrattılar Buuumllkenin kuzeyinde Hatti-Arami Prensliklerikuruldu

Hepsi birbiriyle savaşan bu kuumlccediluumlk devletlerAsurrsquoun saldırılarına uzun suumlre karşıkoyamadılar ve MOuml VIII yuumlzyılda onunboyunduruğualtınagirdiler14 ldquoVe İsrailrsquoin başında Suumlleymanrsquoın on ikikacirchyası vardı ve krala ve onun evi halkınaazık tedarikederlerdiherbirineyıldabirazıktedariki duumlşlerdirdquo ndashTevrat I Krallar Bap 4ndash(Oumlİ)

15 ldquoVe Kral Suumlleyman buumltuumln İsrailrsquodenangaryacılar topladı ve angaryacılar otuz binadamdırdquo ndashI Krallar Bap 5ndash (Oumlİ) Krallıksarayı ve Yehovarsquonın tapınağı bu youmlntemleyapıldı

16 ldquoMemleket kavminin fakirlerinden başkakimsekalmadırdquondashTevratIIKrallarBap24ndash

ONALTINCIBOumlLUumlM

ASURURARTUVEGELDANİBABİL

1 Asur ve halkının koumlkeni Diclersquonin ortakesiminde bulunan Kuzey Mezopotamyaboumllgesine ve buguumlnkuuml Irakrsquoın kuzey-doğusunaAsur adı veriliyordu Doğal koşullarıbakımından Asur Aşağı-Mezopotamyarsquodankesinlikle ayrılır Dicle ve Fırat buradabirbirlerinden 300-400 kilometre ayrılırlartaşkınlarıBabilonyarsquoyaoranladahaazguumlccedilluumlduumlrbu nedenle sulama iccedilin yalnızca Diclersquoninsularından kuyulardan ve oumlzel bentlerdetoplanan yağmur sularından yararlanılıyorduAsur doğuda Diclersquoye kadar uzanan dağlarla

sınırlanmıştı Uumllkenin ilk başkenti Asurdağlardan ancak kırk kilometre kadaruzaklıktaydı ve daha kuzeyde II binlerdeAsurrsquoun merkezinin taşındığı yerde dağlarırmakkıyılarınakadariniyordu

Boumllgenin Diclersquonin doğusuna uzanan dağlıkoumlzelliğiAsurrsquounekonomiktoplumsalvesiyasaltarihini etkiledi Dağlı topluluklar yalnızcatarımdan geccedilinemiyorlardı Hayvancılık veavcılık yaşamlarında oumlnemli bir yer tutuyorduNihayet dağların yakınlığı uumllkeye ağaccedil taş vemadensağlıyordu

Yakın Doğursquonun en eski insanları hiccedilkuşkusuz Urartularrsquola akraba olan HurrilerrsquodiIII binlerde Orta Fırat dolaylarında bulunanboumllgelere Akkadlar gelmeye başladılar veburalarda birccedilok yerleşim yerleri kurdularBunlardan biri boyun ve tanrısının adını alanAsur kentidir Asur Dicle kıyısında Babilrsquoin350 km kuzeyindeydi Burada ccedilok oumlnemliyazıtlar bulundu Bunlardan en oumlnemlileriHammurabirsquonin ccedilağdaşı Asur Kralı ŞamşiAbadrsquoın tanrı Asurrsquoa adanan bir tapınağın

yapımından soumlz eden yazıtlarıdır Kent IIIbinlerde komşu Kapadokya boumllgesiyle ticaretilişkilerikurmuştu

2MOuml IIIve IIbinlerdeAsur III bininAsurrsquouna ilişkin pek fazla bir şey bilinmiyorGuumlnuumlmuumlze kadar ulaşan belgelere bakılacakolursaAsurtoplumuIIIbininsonuileIIbininbaşlarında koumlleci bir toplumdu Devletin adıldquoAsur topluluğurdquo idi başında birİshakku yaniboy ve klan başkanı oumlzelliklerini yitirmeyen veancak bir sonraki doumlnemde bir doğu despotudurumuna gelen bir huumlkuumlmdar (huumlkuumlmdarlıkbabadan oğula geccediliyordu) vardı Halk toplulukgrupları halinde yaşamayı suumlrduumlruumlyordu amaklan topluluğu giderek komşuluk topluluklarınadoumlnuumlşuumlyordu Bu doumlnemde ortaya ccedilıkan koumlleciaristokrasi klanın eskilerinden ve AsurKrallığırsquonın kurulmasından sonra ortaya ccedilıkanyuumlksekyoumlneticilerdenoluşuyorduTamkarumlar(tuumlccarlar) da bunlara katılmakta gecikmediAşağı-MezopotamyarsquodamadenbulunmamasıveAsur Kuumlccediluumlk Asya bakır ve guumlmuumlş ccedilıkartılan

Doğu Anadolursquodan maden alması Asurticaretinin vaktinden oumlnce gelişmesine yol accediltıBuuumllkelerdenKuumlccediluumlkAsyaveDoğuAnadolursquoyagiden yolAsurrsquodan geccediliyordu bu durumAsurkrallarının maden ve ağacın aracı ticaretiniellerine almalarına yol accediltı Bunun sonucuolarak Asur toplumunun uumlst kesimi hızlazenginleştiveAsurkentibuumlyuumlkbirhızlageliştiTamkarumlar Kapadokyarsquoda tuumlccar kolonilerikurdular bu kolonilerden guumlnuumlmuumlze kalanbelgelerden koumlle sahibi Asurlu tuumlccarlarıngelenekleri ve ekonominin durumu hakkındabilgiler ediniyoruz Koumlle sayısı fazla değildiTamkarumlar koumlleleri Zagros sıradağlarınınyoksul boylarından Lulubilerrsquoden satınalıyorlardı ana-babalar ccedilocuklarını buğdaykarşılığı satıyorlardı Koumlleler ev işlerindeccedilalışıyorlardı Tamkarumlar bunların arasındankendileriKapadokyarsquoyaişyolculuğunaccedilıktıklarızaman evlerini youmlnetecek guumlvenilir adamlarseccediliyorlardı Oumlteki koumlleler hamal katırcı vekervan silahlarının koruyucusu olarakkullanılıyorlardı

ldquoEskiAsurrdquo adı verilen bu doumlnemin siyasalduumlzeni topluluk duumlzeni oumlzelliklerini koruyanilkel koumlleci devlet ile koumlleci despotizmarasındaki geccediliş evresini yaşıyordu ldquoAsurtopluluğurdquonun ishakkursquosunun yetkisi aynışekilde ldquoAsur topluluğurdquo adını taşıyan biryuumlksek kolektif oumlrguumlt tarafındansınırlandırılmıştı Halk ccediloktandır youmlnetimdenuzaklaştırılmış olduğu iccedilin bu kurul yalnızcaldquobuumlyuumlklerrdquoden oluşuyordu İshakku ldquoTanrıEnlilrsquoin naibirdquo uumlnvanına sahipti buumlyuumlklerkurulunu topluyor din işlerini ve buumlyuumlk birolasılıkla orduyu youmlnetiyorduAdalet vergi veekonomiyeoumlzelgoumlrevlilerbakıyorduBuduumlzenbazı bakımlardan eski (arkaik) Grekoligarşilerine benzemektedir İshakkursquonunyetkisi ancak ilk fetihlerden sonra I ŞamşiAbad ldquoEvrenin kralırdquo uumlnvanını aldığı zamangenişledi

XVIyuumlzyıldaYakınDoğuuumlstuumlnluumlğuumlAsurrsquoaboyun eğdiren Mitannirsquonin eline geccediltiMitannirsquonindoğuboumllgelerininiccedilduumlzenineilişkinbilgileri Hurrilerin yerleşim yeri Nuzirsquode

bulunanbelgelerdenoumlğrenebiliyoruzIIbinlerinortalarında Mitanni valileri tarafından youmlnetilenAsurrsquodabuumlyuumlkbirolasılıklabu ilişkilerebenzerilişkiler soumlz konusuydu Huumlkuumlmdar adına vergitoplamaktan ve angaryalar duumlzenlemektenhoşnut olmayan Mitanni valileri halkı kendileriiccedilin ccedilalıştırıyor ve ldquooumlzelrdquo vergiler almakbahanesiyle halkı kendilerine ve memurlarıhesabına soyuyorlardı Bu acımasız soumlmuumlruumlnuumlnsonucu olarak II binlerin ortalarından itibarenbirccedilok Hurri topluluğu her şeyini yitirmişyıkıma uğramıştı tefeciler koumlyluumllerikoumlleleştirmek ve topraklarını ellerinden almakiccedilin bu durumdan yararlanıyorlardı Geleneklerbunu accedilıkccedila yapmayı yasakladıkları iccedilinkurnazlıklara başvuruyorlardı Borcunuoumldeyemeyen borccedillular geleneğe goumlrealacaklının geccedilici olarak koumllesi durumunageliyordu Ama yasa koumlleliğin suumlresinibelirlememiştibusuumlre tefeci ileborccedilluarasındayapılan anlaşmaya goumlre 6 yılla 50 yıl arasındadeğişiyordu ama belirlenen suumlre sona erincekoumlleleşenkişioumlmuumlrboyukoumlleliğikabul etmeye

zorlanıyordu Koumlleleşme alacaklının borccedilluyusaymaca olarak ldquoevlat edinmerdquosi yoluyla dagerccedilekleşiyordu Tefeciler aynı youmlntemleyoksul duumlşmuumlş ccediliftccedililerin ellerinden tarla vebahccedilelerini alıyorlardı ama bir farkla Bu kezyoksul satıcı zengin alıcıyı ldquoevlat ediniyordurdquoAynızenginkoumllecilerdenoluşanmahkemelerbuldquosoumlzleşmelerrdquoi ve bu sahte ve haksız ldquoevlatedinmelerrdquoiyasallaştırıyorlardı

Asur XV yuumlzyılda bağımsızlığını yenidenkazandı ve bu ldquoOrtaAsur Doumlnemirdquo adı verilenbir gelişme doumlneminin başlangıcı oldu Budoumlneminsiyasalvetoplumsaloumlzelliklerinibuumltuumlnyoumlnleriyle goumlsteren sayısız belge guumlnuumlmuumlzekadar ulaştı Asur devletinin ve toplumununtemeli her zaman tarımcı halk yığınınınyaşadığı topluluk duumlzeniydi Topluluklarkesinlikle tuumlrdeş (homojen)değildi ccediluumlnkuumlbasituumlyelerindışındaldquobuumlyuumlkailelerrdquoidekapsıyorduBuumltuumln topluluk toprakları bir ldquobuumlyuumlk ortaklıkarkıyla (saban iziyle)rdquo ccedilevrilmişti Bu sınırınkoumltuuml bir amaccedilla değiştirilmesi Asur yasalarınagoumlre en ağır biccedilimde cezalandırılıyordu Yuumlz

sopa bir para cezası kral hesabına bir ayccedilalışma Topluluk toprakları tarım toprağıyedek toprak olmak uumlzere ikiye ayrılıyorduParccedilalaraboumlluumlnentarımtoprağıkurayoumlntemiyledağıtılıyorbirsuumlresonradağıtımyenileniyorduToprak parccedilaları ldquokuumlccediluumlk arklarla (sabanizleriyle)rdquo ccedilevriliyordu Bunların sınırlarınındeğiştirilmesi elli sopa bir para cezası ve kralhesabına bir ay ccedilalışmakla cezalandırılıyorduTopluluk topraklarıhaklı ve haksız olaraktopluluğa aitti Ama uumlyelerin onayıyla bazıtoprak parccedilaları devredilebiliyordu Bu dahasonra topluluk duumlzeninin yıkılmasınınnedenlerinden biri olmuştur Topluluk uumlyeleriaskerlik ve angaryaların (kanal ve yollarınduumlzenlenmesi tapınak saray ve oumlteki yapılarınyapımı) dışında vergiler ndashldquokralın payırdquondashoumlduumlyorlardı Kralın payının ve topluluklarınzengin uumlyelerinin yol accediltığı soumlmuumlruuml toplulukuumlyelerinin ve bizzat buumltuumln toplulukların yıkımıve oumlzel muumllklerin hızla gelişmeleriylesonuccedillanıyordu Bu doumlnemin Asur uumllkesindetoprak sahiplerinin sayısı ve topraklarının

boyutları Babilonyarsquodakinin ccedilok uumlzerindeydiToprak sahiplerinin ccediloğu kendilerini ldquoevlatrdquoedinen ve yaşam koşulları koumllelerinkine yakınolan borccedilluların topraklarına da fiilen sahipbulunuyorlardı

MOuml XIV ve XIII yuumlzyıllarda oumlzel toprakmuumllkiyetinin gerccedilekleştirdiği gelişmeleriyasallaştıranveonukutsallaştıranilkAsuryasasıortaya ccedilıktı Bu yasalar mirasın eşitsizboumlluumlşuumlmuumlnuuml de duumlzenliyordu Buumlyuumlk oğul birikendi seccediltiği oumlteki kura sonucu belli olmakuumlzere iki pay alıyordu mirastan Mirasın gerikalan boumlluumlmuuml sayıları kaccedil olursa olsun oumltekierkek kardeşlerin arasında eşit olarakboumlluumlştuumlruumlluumlyordu Bunun sonucu olarak sayısıgiderek ccediloğalan uumlyeler topluluktan ayrılmakzorunda kalıyordu Geccedilimini sağlayamayacakkadar az pay alan kuumlccediluumlk kardeşler genellikletopraklarını satıyor ve hayatlarını bir başkayoldan kazanmaya ccedilalışıyorlardı Asur krallarıfetih savaşları iccedilin kendilerine gerekli olanbirlikleri bu yoksullar yığınından sağlıyorlardıOumlzel toprak muumllkiyetini savunmak ve

desteklemek iccedilin Asur yasalarının oumlngoumlrduumlğuumltek oumlnlem eşit olmayan paylaşım değildiMuumllkiyet haklarını ccediliğneyen kişi zarar-ziyanfaiz oumldemekle kurtulamıyor bir de para cezasıoumlduumlyorduToprak ve ev satış soumlzleşmeleri iccedilingetirilen oumlzel bir youmlntem satın alıcının ccedilıkar vehaklarınısavunuyordu

Kalabalık bir orduya sahip bulunan AsurKralıISalmanassardahasonraoğluIKukulti-Ninurtarsquonın suumlrduumlrduumlğuuml seferlere başladı XIIIyuumlzyılda Salmanassarrsquoın başlıca amacıHititlerin zayıf duumlşuumlrduumlğuuml Mitannirsquoyi kesinolarak ortadan kaldırmak ve Hititİmparatorluğuna karşı Asur sınırlarınıkorumaktı Amacını gerccedilekleştirdi Mitanniezildi ve Asur ordusu Fıratrsquoa ulaştı Bundansonra accedilılan seferler uumllkenin sınırlarını batıdaKarkamışrsquoa kuzeyde Van Goumlluumlrsquone guumlneydeBabilrsquoe kadar genişlettiler Soylu sınıfın politiketkinliğiniazaltmayıamaccedillayanTukulti-Ninurtabaşkenti ldquoTukulti-Ninurtarsquonın Kalesirdquo adınıverdiği yeni bir kente taşıdıAsurrsquoun bu birinciaskericirc gelişimi kısa suumlrduuml Tukulti-Ninurta bir

suikasta kurban gitti onun oumlluumlmuumlnden sonrauumllkebirduumlşuumlşdoumlneminegirdi

3 MOuml I bindeAsur askericirc devleti XIIyuumlzyılınbaşındaAsurAramilerrsquointehditialtındabulunuyordu Aramiler uumllkeye baskınlaryapıyorkentlerivekoumlyleriyakıpyıkıyorhalkıkoumlleleştiriyor ve suumlruumlleri goumltuumlruumlyorlardıVadilerde oturan halk dağlara kaccedilıyor vekentlerin nuumlfusu azalıyordu Daha sonra birbaşka duumlşman ccedilıktı Van Goumlluuml ccedilevresinde vedaha kuzeyde yaşayan boylardı bunlarAsurlarbuboylaraUrartularadınıverdiler

Aramilerin Asurrsquoa yaptığı akınlar MOuml Xyuumlzyılda azaldı İstilacıların Dicle ve Fıratarasına yerleşen bir boumlluumlmuuml aşama aşamaAsuriccedilindeeridiveakınlarıkesildiAsuryavaşyavaşkendini toparladı ve X yuumlzyılın sonundakralları Urartularrsquoa Aramilerrsquoe ve doğudakidağlılara karşı saldırıya geccedilmeye başladılar Busaldırılar IX yuumlzyılın başında IIAssurnasirpalrsquoın (883-859) zaferleriylesonuccedillandı Arami kralcıklarına boyun eğdirdi

ve binlerce tutsak aldı bu ona Kalahrsquota buumlyuumlkccedilalışmalara girişmek olanağı sağladı Buradaalccedilak-kabartmalarla savaş sahneleriyle suumlsluumlgoumlrkemli bir saray yaptırdı ve krallığınsınırlarına kaleler kurdurdu Assurnasirpalboumlylece geleceğin guumlccedilluumlAsur askericirc devletinintemelleriniatmışoldu

IX yuumlzyılın sonunda fethedilen topraklarınyağmalanmasından bunların duumlzenli olarakdeğerlendirilmesi youmlntemine geccedilmek isteyenaristokrasinin hoşnutsuzluğundan kaynaklananiccedil karışıklıklarla zayıf duumlştuuml askerler yanitopraksızlık ccedileken topluluk uumlyeleri onlarıdestekliyorduAmakraldanganimetlerinbuumlyuumlkboumlluumlmlerini alan yuumlksek youmlneticiler vekomutanlar fetihleri sağlamlaştırmayıduumlşuumlnmuumlyorlar aynı uumllkeyi birkaccedil kez istilaetmeyi yeğliyorlardı ama boumlylece bu uumllkelerinuumlretici guumlccedillerini tamamen yok ediyorlardı Bukarşıtlıklar saray ihtilallerine yol accedilıyor vekrallık iktidarını zayıflatıyorlardı ayrıcaUrartularrsquoın saldırısı (IX yuumlzyılın sonu VIIIyuumlzyılın başı)Asurrsquoun guumlcuumlne buumlyuumlk bir darbe

indirdiAsurluların yeniden genişlemesi ancakVIII

yuumlzyılınortalarındabaşladıKrallarıIIITeglath-Falasar (745-727) ile II Sargon (722-705)temeldebirsaldırıpolitikasıuyguladılarUumllkeninsilahlı guumlccedillerini yeniden oumlrguumltlediler Teglath-FalasarrsquoındoumlnemindenitibarenAsurordularındabirccediliftatınkoşulluğuarabalarıkullananmızraklıaskerlerarabalıbirliklerinikikatısuumlvarikalkanve mızrakla donanmış ağır bir piyade yeralıyordu okccedilulardan oluşan hafif piyade ağırpiyadenin iki katıydı Orduda ayrıca guumlnuumlmuumlzistihkacircmcılarınavekuşatmatopccedilusunabenzeyenoumlzel birliklerin yanı sıra genellikle eski savaştutsağıkoumllelerdenoluşanbuumlyuumlktoprakduumlzelticive inşaatcı muumlfrezeleri de bulunuyordu Sefersırasında bu yardımcı birlikler tulumlar uumlzerinedubalı koumlpruumller kuruyor yol accedilıyor tahkimatyapıyor yuumlk taşıyorlardı vb Kalelerinkuşatılmasında lağımlar accedilılıyor mancınık vetabya ve kaleleri yıkmak iccedilin koccedilbaşlarıkullanılıyordu saldırılarda merdivenkullanıyorlardı Savaş arabasını Hiksoslar ve

Mısırlılar da biliyorlardı ama duumlzenli olaraksuumlvari kullananlar ilkin Asur kralları olduBunun sonucu olarak bu orduların harekacirctınıortak yuumlruumltmeyi oumlğrendiler savaş arabalarınsaldırısıyla başlıyordu bunları izleyen piyadedağılan duumlşman saflarının uumlzerine ccediloumlkuumlyordusuumlvari geri ccedilekilen ya da kaccedilan duumlşmanıizliyorduAsker sağlama youmlntemine Sargon biryenilik getirdi Zorunlu askerlik goumlreviyleyuumlkuumlmluumllerin dışında başlangıccedilta yalnızcaAsurlulardanoluşandahasonrayabancılarındakullanıldığıuumlcretlibirliklerkurdu

Uumlcretli askerlerin sayısı giderek oumlnemliorandaarttıAsurkrallarıbunlardanuumllke iccedilindedeyararlanıyorlardı

IIITeglath-FalasarileIISargonbuumlyuumlkfetihsavaşları yaptılar Damas ve İsrail krallarınınortak ordusunu yenen III Teglath-FalasarDamas da dahil olmak uumlzere buumltuumln Suriyersquoyifethetti Babilonyarsquoyı kesinlikle topraklarınakatıp Babil Kralı uumlnvanını aldı Nihayet MOumlIXyuumlzyıldakurulanveVIIIyuumlzyıldanitibarenAsurrsquounbaşlıcaduumlşmanıdurumunagelenUrartu

Krallığını ağırbiryenilgiyeuğrattıUrartuKralıArgişti (781-760) Asurrsquoa savaş accediltı vehuumlkuumlmdarına karşı zafer kazandı Urartursquoylasavaş boumlyleceAsur huumlkuumlmdarlarının en oumlnemliaskericirc işi haline geldi Sorunu III Sargonccediloumlzuumlmledi İsrail Krallığını ve Karkamışboumllgesinde artakalmış birkaccedil Hitit-AramiPrensliğini ortadan kaldırıp ilkin Suriye veFilistin tarafını guumlvenlik altına alan II Sargonbuumltuumln guumlccedilleriyle Urartursquoya doumlnduuml 714 yılındaKral Russasrsquoın ordusunu ezdi Mussasir kentinialdı ve buumlyuumlk bir ganimet ele geccedilirdi AmaTuruşparsquoyı ele geccedilirmeyi ve Urartursquoyu ortadankaldırmayıbaşaramadıSargonrsquounistilasıylaccedilokzayıf duumlşmuumlş olmasına karşın bu krallıkMOumlVI yuumlzyıla Medlerrsquoden son oumllduumlruumlcuuml darbeyiyiyinceyekadarayaktakaldı

Sargonrsquoun ardılları fetih savaşlarını duumlzenliolarak suumlrduumlrmeyi başaramadılar YalnızcaMısırrsquoı ele geccedilirmek iccedilin guumlney-batı youmlnuumlneyuumlruumlduumller Sanherib Babillilerrsquoin direnccedillerinikırdı ve kenti yerle bir etti Yahuda Krallığınıtopraklarına ekledi ardılı Asarhaddon 671

yılındaMısırrsquoa ulaştı ve uumllkesine bağladıAmaAsur kralı Mısırrsquoda yeterli bir garnizonbırakamadığı iccedilinbuzafergeccediliciolduyirmiyılsonraMısırbağımsızlığınatekrarkavuştu

Asarhaddonrsquodan sonra Asur krallarınınaskericirc eylemi temel olarak fethedilen ve haraccediloumldeyen uumllkelerdeki etkilerini korumayıamaccedilladı Ccedileşitli ayaklanmaları bastırmak veharaccedil almak iccedilin askericirc birlikler goumlndermekzorundaydılarOumlteyandanuumllkenin iccedilindeartankaynaşmalar yuumlzuumlnden Asurrsquoda da buumlyuumlkbirliklertutmalarıgerekiyordu

4 Asur askericirc devletinin siyasal duumlzeniAsur sonuccedil olarak bir Doğu despotluğuyduamaoumlrguumltlenmesininbazıoumlzelliklerivardı

Kralın başlıca dayanakları en başta ordu veaskericirc aristokrasiydiTahta ccedilıkınca ilkin askericircbirliklerekendinigoumlsterirvealkışlarınıbeklerdiAsur huumlkuumlmdarları krallık iktidarını kutsal ilanederek kendi saygınlıklarını guumlccedillendirirlerdiAma bu onları Asur Babilonya ve oumltekifethedilmiş uumllkelerin rahiplerine karşı belli bir

bağımlılığa sokmaktaydıAsur veBabilonyarsquodatapınakları koruyup buumlyuumlk itibar goumlstermekonları vergilerden angaryalardan ve hattakrallığın yargılama yetkisinden bağışık tutmakzorundaydıEnccedilokayrıcalığasahipolanlarAsurveBabiltapınaklarıverahipleriydi

Devlet boumllgelerinin youmlnetimi bu boumllgelerinalındığı koşullara kendini uyduruyordu Dahadoğrusu Asur da Mezopotamya uumllkelerininkrallık youmlnetim geleneklerini izliyordu Asurrsquoaen yakın olma Hurri boumllgelerinde valiler vardıBununla birlikte kralın akrabaları ya dayakınları arasından seccedililen youmlneticilerinyoumlnettiği Babilonya kendi yasalarını ve adaletoumlrguumltuumlnuuml koruyordu Babil Sippar ve Nippurkentleri vergi bağışıklığından yararlanıyorlardıMezopotamyarsquonın dışında fethedilmiş boumllge veuumllkelerin yazgıları daha başkaydı Oumlrneğin eskiİsrailKrallığındaveSuriyersquoninbazıboumllgelerindehalk kılıccediltan geccedilirilmiş ya da suumlrguumlnegoumlnderilmişti Bunların yerlerine Asurlukoloniler goumlnderiliyordu youmlnetim krallıkvalilerine verilmişti Başka yerlerde oumlzellikle

Tyr Sidon Yahuda ve Suriyersquonin bazıboumllgelerinde bir haraccedil oumldemek asker sağlamakve huumlkuumlmdarın buumltuumln buyruklarına boyuneğmek zorunda olan yerel krallar ve prenslerebırakılıyordu

Asur ve uumllkenin oumlteki boumllgeleri arasındasuumlrekli posta bağlantıları vardı Buhaberleşmeleriveaskericircharekacirctıguumlvenlikaltınaalmak iccedilin krallar taş doumlşenmiş yollaryaptırmışlardı yollar uumlzerinde belirli aralıklarlaistasyonlar vardı Valilerin youmlnetimini dedenetlemeye ccedilalışıyorlardı ama boşuna Saraymuumlhuumlrdarlığı kral naiplerinin (genel valilerin)yaptığıhaksızlıkvesoygunlarailişkinşikacircyetleralıyordu ama şikacircyet konularını ccediloumlzuumlmlemedepek az başarıya ulaşıyordu ve yerel youmlneticilerkendilerine bağlı memurları olan valilercanlarının istediği gibi davranıyorlardıZimmetine para geccedilirme en buumlyuumlklerinden enkuumlccediluumlklerine kadar Asur memurlarının başlıcagelirkaynağıydı

Yuumlksek sivil ve askericirc goumlrevliler vetapınaklar kraldan suumlrekli kullanma hakkına

sahip oldukları uumlzerinde gerekli buumltuumln araccedilgereccedillerikoumlleleriolanmuumllklerivergiveangaryabağışıklıklarıyla birlikte alıyorlardı Bu tuumlrarmağanlar Assurbanipalrsquoden itibaren oumlzellikleccediloğalmıştı

5 MOuml VIII ve VII yuumlzyıllarda Asurekonomisi ve toplum Bu doumlnemde Asurrsquounekonomik hayatı oumlnemli değişiklikler geccedilirdiama bunların nedeni uumlretici guumlccedillerde meydanagelen gelişme değil elde edilen sınırsız savaşganimetleri ve yenik duumlşenlerin oumldedikleri ağırharaccedillardı Bundan dolayı ticaret yoğun birşekilde gelişti Ganimetler ordu komutanlarınırahipleri yuumlksek youmlneticileri askerlerizenginleştirdi haraccedil da daha krallık hazinesinevarmadan accedilgoumlzluuml youmlneticiler ve komutanlartarafından neredeyse yağmalanıyorduAskerlerve oumlteki vurguncular fazla malları yığıyor vebunları pazarlarda satıyorlardı VIII yuumlzyıldakrallıkkonutudurumunagelmişolanNinovarsquodabu tuumlr bir pazar kuruldu O sıralarldquogoumlkyuumlzuumlndeki yıldızdan daha ccedilok tuumlccarrdquo

vardı Savaş tutsakları koumlle olarak alınıpsatılmaya başlandı Askericirc başarıların yarattığıbu ticari gelişim geccedilici oldu askericirc başarılarınsonugelinceduumlşuumlşbaşladı

Tuumlccarların dışında rahiplerdensaraylılardanveyerelmemurlardanoluşanetkilivezenginbirkoumllecilertopluluğuvardı

En oumlnemli yeri Asurrsquoda olduğu gibifethedilen uumllkelerde de kraldan geniş beyliktopraklar alan rahipler tutuyordu Senyoumlrlerintoprak muumllkiyetleri de aynı şekilde oumlzelliklehuumlkuumlmdarın kendilerine hizmetlerinin karşılığıolarakverdiğiarmağanlarsayesindebuumlyuumlyorduBağış belgelerine ccediloğu zaman toprağıvergiden ccedilalışanlarını da askerlik hizmeti veyapım ccedilalışmalarından bağışık tutan fermanlareşlikediyordu

Orta Asur doumlneminde olduğu gibi buayrıcalıklı topluluk yalnızca koumlleleri değilkoumlleleşmiş ccediliftccedilileri ve yenik uumllkelerden suumlrguumlnolarak gelen insanları da soumlmuumlruumlyordu VIIIyuumlzyılAsurrsquounun enoumlnemli oumlzelliklerindenbirikoumlle sayısında goumlruumllen artıştı Fatih kralların

getirdiği on binlerce savaş tutsağı koumlledurumunagelmiştiBunlarınccediloğu tapınaklarvekral iccedilin ccedilalışmaktaydı Sargonrsquoun saraylarındaenaz3-4binkoumllesivardı

Binlerce koumlle orduda hizmet goumlruumlyor yolyapıyorkanalkazıyoryenibaşkentNinovarsquonındevselbinalarınıyapıyorduAralarındanbirccediloğutapınaklara ayrılıyordu bireylerin de koumllelerigiderek ccediloğalıyorduGenellikle aile olarak 10-20 kişilik gruplar halinde satılıyorlardıCcedilalıştırıldıkları alan oumlnemli oumllccediluumlde ccediloğalmıştıBu accedilıdan bakınca bu doumlnemin Asur koumlleanlayışı Grek-Roma tipine yakındır Koumlleliğinyaygınlaşması geccedilici oldu ve imparatorluğunccediloumlkuumlşuuml sırasında ortadan kalktı Ama bufelaketinhazırlanmasındarolaldı

Yukarıda anlatılan olaylar toplulukduumlzeninin yıkılmasına yol accediltılar Topluluklarkuumlccediluumlluumlyor oumlzerkliklerini kaybediyor ve kral yada valiler tarafından atanan youmlneticilerinbuyruğu altına giriyordu uumlyelerinin sırtlarınatopluca vergi ve angarya yuumlkleniyordu Suyunortak kullanımı sayesinde topluluk ilişkileri

devamediyorduOumlzguumlr toplulukların toplam uumlye sayısı

koumlleleşmiş ccediliftccedililerin ve değişik tuumlrde koumllelerintoplamsayılarınınccedilokaltındaydı

6 Asurrsquoun yıkılışı Asarhaddonrsquoun MısırrsquoıfethiAsurluların son askericirc başarısı oldu OğluAssurbanipal doumlneminde (VII yuumlzyılın ortaları)imparatorluğun guumlcuuml hızla azaldı ve iccediltekibunalımlar ve fethedilmiş uumllke halklarınınayaklanmalarıylayıpranarakccediloumlktuuml

Koumlleliğin gelişimi sınıf muumlcadelesinikızıştırmakta gecikmedi Koumllelerinayaklanmaları hakkında birinci elden bilgimizyoksa da dikkafalı koumllelerin zincirevurulmasının ccedilok yaygın olduğunu biliyoruzFethedilmiş uumllkelerin halkları ve yerlitoplulukların uumlyeleri de isyan ediyorlardıAssurbanipal doumlneminde Amarilerinayaklanmasını bir koumlle youmlnetti Hiccedil kuşkusuzaskerlik goumlrevi ağır işler ve vergiler yuumlzuumlndenyıkıma uğrayan Asurlu ccediliftccedililer deayaklanıyorlardı Aynı suumlre iccedilinde huumlkuumlmdarın

askericirc desteği de zayıflıyordu Fetih seferlerininsonunun gelmesi ganimet akımını durdurmuştufethedilmiş ulusların suumlrekli ayaklanmalarıalınan haraccedilları tehlikeye duumlşuumlruumlyordu Ccediloksayıda uumlcretli asker beslemenin olanağıkalmamıştı Asurlulardan oluşan birlikleregelincebunlaraguumlvenmekguumlvenvericideğildi

Boumlylesine koşullar altında dışarıylagirişilecek sert bir ccedilatışma felaketlesonuccedillanabilirdi Bu an MOuml VII yuumlzyılınsonundagelipccedilattıBudoumlnemdeAsurrsquoakomşubir uumllkede İranrsquoda Medlerin krallığıkurulmuştuMed Kralı Kyaksares Babilrsquoi işgaletmiş olan Kalde prensi Nabopolassarrsquola birantlaşma yaptı Birleşik kuvvetleri 612 yılındaNinovarsquoyı ele geccedilirdi ve Asur ordusununkalıntılarını 605 yılında Karkamışrsquota ortadankaldırdı Babilonyarsquoda Kalde (Geldani) suumllalesikurulurkenAsurdaMedkrallarınınegemenliğialtınagiriyordu

7Asur uygarlığı Asur ulusunun ccedilekirdeğiAkkad koumlkenliydi yazı din ve edebiyatı

Babilrsquoinkinin bir tekrarı ya da biraz değişimeuğramışı gibidir Belirgin oumlzellikleriimparatorluğun yuumlkseliş doumlneminde yalnızcaplastiksanatlardagoumlruumlluumlr

Tanrılar Babilonya tanrılarıyla aynıdırAmaAsur boyunun eski tanrısının uumlstuumln konumuAsur tanrılar duumlzeninin oumlzguumln niteliğidir Babave boyun koruyucusu olarak ilk goumlrevi tarımlailgilidirYağmur ve uumlruumln dağıtıcısıdırAma ilkAsur fetihlerinden sonra savaş ve zafer tanrısıdurumuna geldi Savaşta uumlzerinde portresibulunan sancaklar taşınırdı ganimetin en yağlıpayı onun tapınaklarına giderdi Ccedilok eski vesaygın bir yeri olan bereket tanrıccedilası İştarrsquoa daaskericircgoumlrevlerverilmişti

Asur rahipleri Babilonyarsquoda kurulan ayinyoumlntemiyleyetindilerAssurbanipalbuumltuumlnBabilyazınını aralarındaldquoYukardaykenrdquo adlı şiir deolmak uumlzere Babil ilahilerini buumlyuumlselmetinlerini Ninovarsquodaki sarayında topladıDinsel bağlamda yalnızca yağmur ccedilağırmatoumlreniveAsurtanrısınailahilergerccedilektenAsurluoumlzelliğigoumlsterir

OumlzelbiryazındalıolankralyıllıklarıAsurrsquodaccedilok gelişmişti Fatih krallar zaferlerinin anısınısavaşvemuharebealanlarındayaptırdıklarıkayayazıtlarında suumlrduumlrmeye ccedilalışıyorlar vekahramanlıklarını saraykapıveduvarlarındaveanı olarak dikilen anıtlar uumlzerindebetimliyorlardıGoumlrkemliveoumlvguumlcuumlbiruumlsluplakutsal deyim ve cuumlmlelerle kaleme alınan bumetinlerAsuraskericirckrallığı tarihininbellibaşlıkaynaklarıdır

IX veVIII yuumlzyıl kralları goumlrkemli saraylaryaptırdılar bunların kalıntıları kazılar sırasındabulunduKalahveNinovasaraylarıNinovarsquonın25 km kuzeyinde Dur-Şarrukinrsquode Sargonrsquounsarayı Guumlnuumlmuumlze ulaşan kalıntıları goumlrkemlerihakkında bir fikir vermektedir Bu saraylarısuumlsleyen sanat yapıtları iyi korunmuştur Kralheykelleri ve kapıların doğauumlstuuml bekccedilileri olankanatlı devsel boğalar bunlar arasında en ccedilokdikkatccedilekenlerdir

Huumlkuumlmdarlarınbarışvesavaşzamanlarındakihayatlarını bahccedile ve havuzlarını karılarınıailelerini koumllelerini goumlsteren alccedilak-kabartmalar

da bulundu Bu alccedilak-kabartmalar Asursanatının oumlzguumln bir oumlgesini oluşturmaktadırlarAyrıca bunlarda yer alan hayvanlar heyecanvericidir

8 Urartu Krallığı Urartu boyları KuumlccediluumlkAsyarsquonın doğu ucundaVan Goumlluuml dolaylarındayaşıyordu Urartursquonun doğası ccedilok değişkendiKuumlccediluumlk Asyarsquodan Fıratrsquola ayrılan yuumlksekyaylalar doğuda Zagros sıradağları batıdaToroslarvardırTarımancakvadiveovalardakiverimli topraklarda yapılabiliyordu Dağlardemir ve bakır madenleri yapı taşlarıbakımından zengindi orman ve otlaklarlakaplıydı

Bu doğal koşullar oumlzellikle hayvancılık vezanaatların gelişmesine yardımcı oluyorduZanaatlar başta bronz ve demir alet uumlretimiolmak uumlzere yuumlksek bir duumlzeye ulaşmışlardıYapay sulama gerektiren tarım Urartularınkarmaşık sulama şebekelerini duumlzenledikleriorandagelişiyordu

Urartu boylarının adı ilk kez MOuml XIII

yuumlzyılın başlarına doğru Asur Kralı ISalmanasarrsquoın yazıtlarında geccediler Uruatri adıverilen boyların birliği ve bunu oluşturan sekizkuumlccediluumlk ldquouumllkerdquo soumlz konusudur Salmanasarburaları fethetti yakıp yıktı yerleşim yerleriniyaktı tutsaklar alıp koumlleleştirdi Nuumlfusun gerikalan boumlluumlmuuml ağır bir haraccedil oumldemek zorundakaldı XII yuumlzyılda Uruatri adı silindi amabununlabirlikteyazıtlarVanGoumlluumldolaylarındabulunan Nairi uumllkesine yapılan birccedilok seferdensoumlzetmektedirlerEgemenlikaltınaalınanboylarsuumlrekli olarak ayaklanıyor ve Asur krallarıbunlarıkorkunccedilmisillemelerlebastırıyorlardı

MOuml I binin başındaVanGoumlluuml boumllgesindebirccedilok devlet ndashHubuşkiyeMusasir ve oumltekilerndashkuruldu Bu devletlerden biri Urartursquoydu vebaşkentidegoumllkıyısındakiTuruşpakentiydiBudevletlerin Asurrsquola giriştiği muumlcadele bir tekUrartudevletininkurulmasıylasonaerdi

ldquoHalklarınkralırdquo uumlnvanıyla anılanve ldquobuumltuumlnkrallarrdquodan haraccedil alan Turuşpa Kralı IŞardurisrsquoin başlattığı birleştirme torunu Menuatarafından tamamlandı Menuarsquonın ccediliviyazısıyla

yazılmış 101 yazıtı guumlnuumlmuumlze kadar ulaştıbunlardan 31rsquoi Turuşparsquonın ccedilevresine vekuzeyde yapılan surları yaptırılan saray vetapınakları anlatmaktadır 19rsquou ise accedilılankanallarlailgilidir

Urartukralları topraklarınıyavaşyavaşdoğuveguumlneyedoğrugenişlettilerUrartularKuraveAras (Araks) nehirlerinin yukarı boumllgelerindeKafkasoumltesirsquone girdiler Ele geccedilirilen uumllkelerivalileryoumlnetiyorveburalardanvergialıyorlardı

Krallıkta buumlyuumlk ccedilalışmalara girişildi Dahabaşka kaleler yaptırıldı buguumlnkuuml DoğuAnadolursquoda Araks uumlzerinde Menuarsquonınardından kral olan Argişti tarafından yaptırılanArgiştikhinili kalesi Urartu huumlkuumlmdarlarınınKafkasoumltesirsquondeki askericirc ve youmlnetimselmerkezive yeni fetihler iccedilin atlama tahtası durumunageldiKalıntılarıguumlnuumlmuumlzeulaşankaleninbazalttaşlarındanyapılmışguumlccedilluumlsurlarıvardı

UrartudoruknoktasınaVIIIyuumlzyılınbirinciyarısında IArgişti (781-760) ile II Şardurisrsquoin(760-730) krallıkları doumlneminde ulaştı Argiştidoğuya birccedilok seferler yaptı Asurrsquola savaştı

egemenliğini Kafkasoumltesirsquonde Sevan Goumlluumlboumllgesinde guumlccedillendirdi Vanrsquoda bir kayanınuumlzerinekazınmışolanveHorhorrsquounKroniğiadıverilendevselyazıttanyaptıklarıbuumltuumlnsavaşlarıoumlğrenmekteyiz O doumlnemde Urartursquoda koumlledurumunagelmişsayısızsavaştutsaklarıvardı

9 Urartu toplumu ve ekonomisi UrartuKrallığındanbizeulaşanbelgelersavaşyıllıklarıya da ccedilalışmaları anlatan yazıtlardır İccedil duumlzenitanımlayan metinler toplumsal ve ekonomikilişkilerleilgilibilgileripekiccedilermemektedirler

BilindiğikadarıylaUrartu toplumubirkoumllecitoplumdu Devletin başında guumlcuumlnuuml doğuştansoylu sınıftan alan bir kral vardı Savaşlarsayesinde zenginleşen ve elinde geniş topraklarbulunan askericirc aristokrasi sondereceguumlccedilluumlyduumlKralın tapınakların ve soylu sınıfıntopraklarındabağcılıkvebahccedilecilikyapılıyorduBunları sulamak iccedilin ccedilok sayıda yapay goumllleroluşturulmuş ve tarlalara koumlylere ve dağdakikalelere su sağlayan geniş bir kanal şebekesiyapılmıştı Urartursquonun buguumlnkuumlnden ccedilok daha

verimsiz olan iklimi bunların yapımını gereklikılmıştı

Hayvancılık ccedilok gelişmişti KuumlccediluumlkAsyarsquonındoğusundakiyaylalardaNeolitikccedilağdabaşlayanhayvancılık daha sonraki doumlnemlerde oumlneminiyitirmemişti Sonra kral olan boy başkanlarınıntapınakların ve beylerin buumlyuumlk sığır boynuzlukuumlccediluumlkbaş hayvan ve at suumlruumlleri vardıCcedilobanların guumlttuumlğuuml ve askerlerin koruduğusuumlruumlleryazındağlardaotlardı

Kralların rahip ve laik ileri gelenlerinekonomilerininkoumllecibirkarakterivardıAccedilılanher krallık seferinden sonra binlerce savaştutsağı getirildiği iccedilin koumlleler buumlyuumlk sayılaraulaşmıştı oumlrneğin Argişti Kafkasoumltesirsquondeyaptığı savaşlarda 18000 tutsak almıştı Savaştutsakları hiccedil kuşkusuz bağ ve bahccedile tarımındave suumlruumllerin bakımında kullanılıyordu Surlarınyapımında ve kanal kazılmasında daccedilalışıyorlardı

Krala bağlı kırsal halk boumllgelere goumlre tarımya da hayvancılıkla geccediliniyordu buumlyuumlk birolasılıkladoğuuumllkelerineoumlzguumlangaryavevergi

yuumlkuumlmluumlluumlkleri vardı Şimdiye kadar bulunanUrartu yazıtları ne yazık ki bu konuda hiccedilbirbilgivermiyorlar

Ticaret ve zanaat merkezicirc niteliğine sahipkentler yoktu Kırsal meslekler buumlyuumlkkasabalardagelişmiştiBuumlyuumlkatoumllyelersaraylarave tapınaklara hizmet ediyordu Başta sanatyapıtlarıolmakuumlzerebunlarınuumlruumlnleriyalnızcaUrartuludeğilyabancıtuumlccarlarındaaracılığıyladoumlrtbiryanayayılıyordu

Urartu yerleşim yerlerinin oumlzelliklerini BPiotrovskirsquonin Erivan yakınlarında Teyşebaynikalesinin goumlmuumlluuml olduğuKarmir-Blur tepesindeyaptığı kazılardan oumlğreniyoruz Kale valininsarayını atoumllye ve ambarlar gibi ek yapılarıkoruyan bir hisardan oluşuyordu Ccedilevresindetarımcılık ve hayvancılıkla uğraşmayaninsanların kuumlccediluumlk konutları birbirine sıkışmıştıBunlarda yaşayanlar askerler ya da devletambarlarından guumlnluumlk azık alan zanaatkacircrlarolmalıydı

10UrartursquonunyıkılışıMOumlVIIIyuumlzyılda

III Teglath-Falasar doumlneminde Asur iyiceguumlccedillenince Urartu sarsıldı Asur karşısındauzayan savaşlar 743 yılında II ŞardurisrsquoinbirliklerininbozgunauğramasıylasonuccedillandıveII Sarduris Fıratrsquoın berisine ccedilekilmek zorundakaldıOnunoumlluumlmuumlndensonrakarışıklıklarccedilıktıve Urartursquoya bağlı bazı fethedilmiş boumllgelerayrıldı Ama en buumlyuumlk darbe Urartu ordusunuezenAsurKralıSargonrsquodangeldi

KralIIRusasVIIyuumlzyılınbaşlarındaVIIIyuumlzyılda kuzeyden Kafkasoumltesirsquone ve YakınDoğursquoya gelen Kimmerlerle bir antlaşmayapmayı başarınca Urartu yeniden guumlccedillendiİşbirliği yapan Urartular ve Kimmerler KuumlccediluumlkAsyarsquoda başarılı savaşlar yaptılar II Rusas dabuumlyuumlk ccedilalışmalara girişti Oumlrneğin TeyşebaynikalesionunzamanındayapıldıAsurrsquola ilişkilerioldukccedilabarışccedilıydı IIRusas ileAssurbanipalrsquoınkarşılıklıelccediligoumlnderdikleribilinmektedir

Urartu Krallığının yıkılışıyla ilgili olaraktarihte belirgin veriler yok Yalnızca VIIyuumlzyılın başlarında korkunccedil bir İskit istilasınauğradığı biliniyor Teyşebaynirsquode yapılan

kazılar VI yuumlzyılın başında uğradığı İskitistilasının neden olduğu yıkımın izlerini ortayaccedilıkardı UrartuVI yuumlzyılda Medler tarafındanortadankaldırıldı

11Urartu uygarlığı Urartu kuumlltuumlruumlAsurrsquoabağımlıdır Urartular Asurrsquodan aldıklarıccediliviyazısını basitleştirip biraz geliştirdilerGuumlnuumlmuumlzeulaşanplastiksanatyapıtlarıoumlylesinefazla Asur etkisi taşıyordu ki arkeologlarbaşlangıccedilta Urartursquonun oumlzguumln heykelleriniAsurrsquoamalediyorlardıBronzeşyalaroumlzguumlnbiryoumlntemegoumlrekrallıkatoumllyelerindedoumlkuumlluumlyorduama doumlkuumlm Asur oumlrneklerine uygun olarakyapılıyordu Urartu sanatının en iyi oumlrnekleriarasında bir tahtın kalıntıları yer almaktadırUumlzerindekanatlıbirtanrıresmibulunanbirayakile kanatlı boğalarla suumlsluuml dirseklikler ayrıcaolağanuumlstuumlguumlzelbronzşamdanlarvardırBronzkap kacak kanatlı kadın figuumlrleriylesuumlsleniyordu oturan bir tanrıccedila heykelciği debulundu Kilden yapılmış eşyalar da aynıustalığa tanıklık etmektedirler Buumlyuumlk kalelerin

taş kalıntıları bunları yapanların ustalıklarınıkanıtlamaktadır Mimari yapıların en dikkatccedilekenleri Erivan dolaylarında Karmir-Blur veArine-Berd tepeleri uumlzerine yapılmış kalelerleTuruşpakalesidir

Devlet dininin belli başlı tanrıları yuumlce tanrıHaldia(Haldi)savaştanrısıTeyşeba(Teşeba)veguumlneş tanrısı Şivini idi Urartu yazıtları genelolarak krallar sanki kendisine askericirc zaferlerihakkında bilgi vermek isterlermiş gibi tanrıHaldiarsquoyaseslenenbirdilekccedileylebaşlamaktadırKrallığın ilk boylarından birinin taptığı Haldiahiccedil kuşkusuz Urartu koumlkenliydi AdıUrartularrsquoın batıdaki en yakın komşuları olanHititlerrsquoin ve Hurrilerrsquoin tanrısı Teşubrsquounkinebenzeyen Teyşeba da şimşek ve fırtınatanrısıydı Şivini geleneksel guumlneş-tanrı olmalıBu uumlccedil buumlyuumlk tanrısının dışında resmicirc tanrılarduumlzeni yirmi kadar daha az oumlnemli tanrıyıkapsamaktadır bunların arasında topluluklarınkoruyucusu olan tanrıların ayrı bir yeri vardırHiccedilkuşkusuzbunlarabağlımitoslarvardıancakbilim henuumlz bunların birini bile ortaya

ccedilıkartamadıUrartursquonun halk dini iyi bilinmiyor

Hayvanlara ve ağaccedillara tapmanın var olduğunailişkin verilere sahibiz Kutsal ağaca tapınmaresmicirc dinde de yer almaktadır Bunun izleriUrartumuumlhuumlrlerindegoumlruumlluumlr

12KaldeyadaYeniBabilİmparatorluğuUumlccedil yuumlz yıl suumlren Asur egemenliğinden sonraBabilonya bağımsızlığını MOuml 626 yılındaGeldani koumlkenli Kral Nabopolassar zamanındatekrar kazandıKurduğu imparatorluk Perslerinuumllkeyifethinekadar(MOuml538)90yılsuumlrduuml

Arabistan koumlkenli Geldanicirc boylarıBabilonyarsquoya XIII yuumlzyıda gelmeye başladılarve buraya bazıları komşuluk topluluğunadoumlnuumlşmuumlş klan toplulukları halinde yerleştilerBu suumlreccedil Geldani İmparatorluğursquonun kuruluşusırasında tamamlanmadı ccediluumlnkuuml Asur krallarıAsarhaddonveAssurbanipalzamanındankalmabelgeler bu iki tuumlr topluluk tuumlruumlnuumln varlığınatanıklık etmektedirler Boyların soylularınıntemsilcileri Geldani krallarının sarayında ve

ordusunda guumlven ve saygınlık kazandılar Bunedenle bu doumlnem suumlresince Babilonyarsquodakesinlikle yerleşik oumlgeler ile klana dayalıboyların uzantısı olan eski goumlccedilebe oumlğelerin birkarışımıgoumlzlemlenmektedir

Krallar kendileri iccedilin silahlı guumlccedillerinyedekleri olan ve vergi yuumlkuumlmluumlleri kitlesinioluşturanGeldani topluluklarına dayanıyorlardıAynı zamanda Babilrsquoin kentli nuumlfusu iccedilindebuumlyuumlk saygınlıkları olan Babil rahiplerinindesteğinikazanmayaccedilalışıyorlardıYoumlnetimielealdıklarında var olan tapınakları onarmak veyenilemekle yetinmeyen Kalde huumlkuumlmdarlarıbirccedilok unutulmuş tanrıları da ortayaccedilıkartıyorlardı Asur askericirc devleti doumlnemindelaik tefeciler duumlzeyinde zenginleşen rahipler bukralları destekliyor ve Asurrsquoun ccediloumlkuumlşuumlylemeydanaccedilıkanboşluğuonunbenzeribirdevletkurarak Kalde krallarının doldurmasınıbekliyorlardı Tefeci sermayenin en oumlnemlitemsilcisiosıradaBabilrsquodekiEgibildquofirmardquosıydıbunundışındaodoumlnemdeNippurrsquodabirbaşkatefeci firması kurulmuştu Murashu adlı bu

tefecilik ldquofirmardquosının guumlnuumlmuumlze kadar ulaşanbelgelerisonradantarihlendirilmiştirldquoFirmardquonınmali işlemlerini aile başkanı yuumlruumltuumlyorduAnlaşmalar eskiden olduğu gibi buğday birimiuumlzerineyapılıyorduAmatefecilerayrıcatopraktarla ve bahccedile satın alıp bunları kirayaveriyorlardı Tefecilerin ccedilengel parmaklarıtopluluk uumlyelerini olduğu gibi hizmetlerikarşılığı toprak almış olan askerleri desoyuyordu Kiraladıkları krallık kanallarını dagelir kaynağı olarak kullanıyorlardı ccediluumlnkuumlbunların sularını komşu yerleşim yerlerinesatarakkacircrageccediliyorlardı

Geldani doumlneminde Babilrsquode koumlleliğinniteliği III ve II binlere kadar hemen hemenhep aynı kaldı doğrudan koumllelik temelde evhizmetlerini kapsıyordu borccedil yuumlzuumlnden koumllelikise geccediliciydi ama bir farkla ki uumlccedil yıllık yasalsuumlreye uyulmuyor ve borccedillarını oumldeyemeyenborccedillular 10 yıla kadar alacaklı kişiye bağımlıkalıyordu Değişiklik tutsakların sayısında vebunlarınccedilalıştırılmabiccedilimindegoumlzlemleniyorduAsurrsquoa oranla daha kuumlccediluumlk boyutlu da olsa

Geldanikrallarının fetih savaşları tutsaksayısınıbuumlyuumlk oumllccediluumlde artırmıştı Tutsaklar burada dakrallık topraklarında saray ve tapınakyapımlarında kullanıyordu Oumlzel ekonomideyenibiryoumlntembelirmiştiEfendilerldquomandatturdquoadı verilen belli bir yıllık oumldenti oumldemelerikoşuluyla tutsakların kendi hesaplarınaccedilalışmalarına izin veriyorlardı (genel olarakzanaat alanında bazen de tarımda) Zanaatişlerinde bu youmlntem şoumlyle işliyordu Tefecitutsağına bir meslek oumlğrettiriyor ve bir işyeriaccedilmasınayardımediyordututsakdaheryılparaolarak belli bir ldquomandatturdquo oumldeyerek buradaccedilalışıyordu Bu şekilde duumlkkan accedilan tutsaklarzenginleşebiliyor bazen kendileri tefeciliğebaşlayabiliyor ve azat olma olanağınakavuşabiliyordu Bazı doğubilimciler Geldanidoumlneminde tutsakları ccedilalıştıran ldquobuumlyuumlk sanayikuruluşlarırdquonın bulunduğunu ilerisuumlrmektedirler Ama bu kesin bir durumdeğildirccediluumlnkuumlbelgeleryalnızcatapınaklarınvetefecilerin evlerinde ccedilalışan dokumacılara hammaddedağıttıklarındansoumlzetmektedir

Tutsakların sayısı ccediloğaldıkccedila oumlzguumlrluumlkmuumlcadeleleri yoğunlaşıyordu Firarlarccediloğalıyordu Koumlle satın alanlar satın aldıklarıkişilerin ldquoisyan ve itaatsizliğirdquone karşı satıcıdanguumlvenceistiyorlardı

Geldani suumllalesinin en buumlyuumlk kralıNabopolassarrsquoınardılıIINabukadnezarrsquodı(604-562) Fetih savaşlarına yeniden başladı SuriyeFilistinveFenikersquoyielegeccedilirdiamaMısırseferibaşarısızlığa uğradı Ganimet haraccedil ve sayısıztutsak ona Sanherib doumlneminde buumlyuumlk zarargoumlrenBabilmerkezicircniyenilemeolanağısağladıAyrıcakentinkuzeydışmahallesindegoumlrkemlibir dinlenme şatosu yaptırdı Sarayı tapınaklarabağlayan ve ldquokutsal toumlren yolurdquo adıyla anılankentin anayolu uumlzerinde bir aslan bir oumlkuumlz veoumlteki kutsal hayvan ve simgelerin goumlruumlnduumlğuumlmineli tuğlalarla yapılmış alccedilak-kabartmalarınyer aldığı bir duvarla suumlslendi Babil Geldaniİmparatorluğununyıkılmasındansonradayaşadıve duumlnyanın en buumlyuumlkkentlerindenbiri olduğuuumlnuumlMezopotamyarsquonındışınadataştı

Geldani İmparatorluğu Nabukadnezarrsquoın

oumlluumlmuumlnden pek az sonra yıkıldı VI yuumlzyılınortasındaİranrsquodayeniveguumlccedilluumlbirimparatorlukPers İmparatorluğu kurulmuştu Kralı KyrosMedya veAsurrsquou fethederek boyun eğdirmiştiBabil Kralı Nabunaid ordusuyla onun karşısınaccedilıktıamayenilipkaccediltıPersboyunduruğualtınagiren (538) Babilonya bağımsızlığını sonsuzadekyitirdi

ONYEDİNCİBOumlLUumlM

İRAN

1 Uumllke ve nuumlfus İran boylarının ilk devletkurduğu topraklar Mezopotamyarsquonındoğusundadır Bu toprakların buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuumlbatıdaZagrosdağlarıkuzeydeHazarDenizi guumlneyde Basra Koumlrfeziyle sınırlı genişİran yaylası kapsar doğuda ise İndusrsquoa kadaruzanır Coşkun ırmakları guumlzel vadileri ve guumlrormanlarıylayaylayıdoumlrtbirtaraftanccedilevreleyendağlardatarımvehayvancılığaelverişlitopraklarvardırBudurumnuumlfusunyerleşikhayattarzınaerkenden geccedilmesinin belirleyicisi olmuşturYaylanın ortasına doğru ilerledikccedile koşullarbirdenbiredeğişir akarsular vegoumlller kaybolur

iklim karasallaşır Kışlar ccedilok soğuk yazlar ccediloksıcaktıryağmurccedilokazyağartopraktarımapekazelverişlidirbitkioumlrtuumlsuumlyoksuldur

İran yararlı maden bakımından zengindirDağlık boumllgelerde bakır demir kurşun altınguumlmuumlş beyaz ve renkli mermer başta laciverttaşı olmak uumlzere değerli taşlar ccedilıkartılıyorduDağları oumlrten ormanlar ccedilam meşe ve kavakbakımından yani yapı malzemesinin en iyisinisağlayantuumlrlerbakımındanccedilokzengindiZagrosdağlarının yamaccedilları elma armut ayva kirazşeftalivbmeyveağaccedillarıylakaplıydı

İyi sulanan topraklardabuğday arpavedarıekiliyordu

Hayvancılık ccedilok gelişmişti Batı boumllgelerigenellikle yerleşikti Doğudaki yaşamgoumlccedilebeydiBoylarbuumlyuumlkvekuumlccediluumlkbaşhayvanat ve deve yetiştiriyorlardı Av hayvanıbakımından zengin ormanlar ve stepler yerlihalkaavlanmaolanağısağlıyordu

Eski zamanlarda bu topraklarda ilkeltopluluk duumlzenleri bozulmaya başlayan değişikkoumlkenden boylar yaşıyordu Doğudaki boylar

oumlzellikle hayvancılıkla yaşıyorlardı kuzeydoğuve batı boyları toprağı işliyorlardıTarım ancakkusursuzbirsulamasistemikurulmasıkoşuluylamuumlmkuumlnduuml Goumlccedilebe ccediloban boylar sık sıkyerleşik tarımcılara saldırıyorlardıYakın Doğuuygarlıklarının etkisi sayesinde batıdaki boylarbellibiruygarlıkduumlzeyineerişmişti

İran yaylasının guumlneybatısında Elam kentiSus(Susa)vePersepolisrsquoteyapılankazılaryereluygarlığınNeolitik doumlnemden itibaren geccedilirdiğigelişmeleri goumlstermektedir Sumer metinlerinebakacak olursak MOuml III binlerde ElamrsquodaKarun ve Kerkahrsquoda koumlleci bir devletkurulmuştu III binlerin sonunda ElamlılarAşağı-Mezopotamyarsquoyı işgal edip halkınıboyunduruk altına aldılar Onları ancakMezopotamyarsquonın birleştiricisi Babil KralıHammurabikovmayıbaşarabildi

Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi ndashtarımınilerlemesi bakır ve bronz metalurjisininyaygınlaşması ccediloumlmlekccedililikveoumltekimesleklerinyuumlkselişindash III ve II binlerde toplumsalfarklılaşmayı yoğunlaştırdı ve koumlleliğin ilkel

biccedilimlerini ortaya ccedilıkardı bu da uygarlığıngelişmesine yol accediltı III binlerde piktografidentuumlreyen ccedilizgi yazısı ortaya ccedilıktı Elamuygarlığının kalıntıları yazının buumlyuumlk oumllccediluumldeSumer ve Akkad etkisinde kaldığınıkanıtlamaktadır

Babilrsquoin zayıf duumlşmesi uumlzerine II bininsonunda ve I binin başında ElamlılarMezopotamyarsquoyıyenidenkendilerinebağlamayıdenediler

VIII veVI yuumlzyıllardaAsur kralları onlarakarşı aralıksız muumlcadeleye giriştiler Elamrsquoıancak645yılındaAssurbanipal yenebildiAmabu yenilgiden sonra bile binlerce ElamtabletininbulunduğuPersepoliskrallıksarayındayapılan son kazıların da kanıtladığı gibi Elamhalkı Pers İmparatorluğunda oumlnemli bir roloynamayısuumlrduumlrduuml

Orta Asyarsquoda IV ve III binlerde HarezmSogdian(buguumlnkuumlOumlzbekistan)Baktrian(KuzeyAfganistan) veMargian (Siri Derya ileMurgapIrmağı arası) topraklarında klana dayalıtopluluklar halinde goumlccedilebe avcılar ve balıkccedilılar

yaşıyordu Sovyet arkeologlarının yaptıklarıkazılar buralarda MOuml II binlerde kazmatarımı hayvancılık ve belki de ilkelmadencilikyapıldığını bu boyların uygarlığının bazıKazakistan Sibirya ve İran yaylası boylarınınuygarlıklarıyla akraba olduğunu ortayaccedilıkarmıştır

II binlerde bu uumllkeye İran dilleri konuşanilkel topluluklar geldiler ve hiccedil kuşkusuz yerlihalklakarıştılar

II binin başlarında uumlretim guumlccedilleriningelişmesi (demir metalurjisinin ortaya ccedilıkmasıgeniş sulama sisteminin duumlzenlenmesiccediloumlmlekccedililiğin gelişmesi) toplumsalfarklılaşmaya koumlleliğe ve Harezm veBactrianersquodailkelkoumllecidevletlerinkurulmasınayolaccediltı

IIbininsonlarındaHind-İrandillerikonuşanboylar İranrsquoa (belki deOrtaAsyarsquodan) geldilerYerli halka boyun eğdirip haraca bağladılar veaynı zamanda onlarla karıştılar Yeni gelenlerhayvancılıkyapıyorlardı

İlkccedilağ İranlıların kutsal kitabıAvesta bize

onların toplumsal duumlzenleri hakkında bir fikirvermektedir Ataerkil klan daha o zamanlarccediloumlkuumlş doumlnemindeydi Klana dayalı topluluklarboylar (tribuumller) halinde birleşiyorlar boylar daseccedilimle gelen bir başkanın komutası altındabirlikler oluşturuyorlardı toplumun sınıflaraboumlluumlnmesidahabudoumlnemdebaşlamıştırSayısızsuumlruumllerin sahibi olan doğuştan soylular verahipler aile topluluklarını klanları boyları veboy birliklerini youmlnetiyorlardı Koumllelik debaşlamıştıamabudoumlnemdepekazgelişmiştiveataerkiloumlzelliklertaşıyordu

2 Med Krallığı Asur kronikleri IXyuumlzyıldan itibaren iki İran boyu topluluğununadını anarlar Medler ve Persler Medler İranyaylasının kuzey-batısında Hazar Denizininguumlneyinde yaşıyorlardı Asur boumllgelerinin ccedilokkısa verileri ve Herodotosrsquoun verdiği bilgilerMOumlVIII veVII yuumlzyıllarda Medlerrsquoin klanduumlzeninin ccediloumlkuumlş doumlneminde olduklarınıduumlşuumlnmemize olanak sağlamaktadır Zanaatlargelişmeye başlarken ekonominin temel dalları

tarımvehayvancılıktıMedlerbakır bronz altınveelektrum (altın

ve guumlmuumlş alaşımı) işlemesini biliyorlardı Asurkrallarının yazıtları Medlerle yapılansavaşlardan daha sonra koumlleleştirilen sayısızzanaatccedilı savaş tutsağından soumlz ederler Hayvanyetiştiricilikleriyle uumlnluuml Medler disk biccedilimlitekerleği olan arabaları ccedilok erken zamanlardakullanmayabaşlamışlardı

HayvancılıkgiderekdahaccedilokoumlnemkazandıMedlerin oumlteki İran boylarından daha ccedilabukgelişmelerinin nedeni Asur ve Elamrsquola veZagros dağlarından geccedilerek MezopotamyarsquoyıHindistanrsquoabağlayanbuumlyuumlkticaretyoluylaolanilişkileridir

Mediarsquonın siyasal tarihi Herodotosrsquoun yarıefsanebilgilerineveAsurmetinlerinegoumlrebellibir noktaya kadar tasarlanabiliyor HeredotosDeiokesadındabirininMOumlVIIIyuumlzyıldaMedboylarını buyruğu altında toplamayı başardığınıve Media Krallığını kurduğunu anlatmaktadırDajaukku adlı bir boy başkanını ve Bit-Dajaukku adlı kentini soumlz konusu eden Asur

kronikleri Herodotosrsquoun yorumunu bir oumllccediluumldedoğrulamaktadır VIII ve VII yuumlzyıllardaMedia sık sık Asurluların istilasına uğradı veaşağı yukarı onların buyruğuna girdiAsuryarsquonın VII yuumlzyılın sonunda ccediloumlkmeyebaşlaması nedeniyle Medler ona karşı birccediloksefer accediltılar Med boylarını bir devlet iccedilindebirleştirmeyi başaran Kralları PhraortesAsurlularrsquoa savaş accediltı bu savaş birden ortayaccedilıkan İskitboylarınınAsurlularrsquoayardımetmesiyuumlzuumlnden bozgun ve kendisinin oumlluumlmuumlylesonuccedillandı

Phraortesrsquoin oğlu Kyaksares (Uvakshatra)(625-585) İskitlerrsquoi geri puumlskuumlrttuuml ve ordusunuyeniden duumlzenledi Belli bir duumlzene goumlresavaşmayan Med milisleri silah tuumlrlerine goumlre(mızrakyaysapancı)sınıflandırıldıvehersilahsavaştabellibiryeraldı

Babil Kralı Nabopolassarrsquola ittifak yapanKyaksares baş duumlşmanı Asuryarsquoya saldırdı612-605 yıllarında Media ve Babilonyarsquonınbirleşik guumlccedilleri Asuryarsquoya oumllduumlruumlcuuml bir darbeindirdiler Ninovarsquonın yıkılması Asur

İmparatorluğunun ccediloumlkuumlşuumlyle sonuccedillandıKyaksares daha sonra Persrsquoi Urartursquoyu veKapadokyarsquoyı ele geccedilirdi Medlerin daha sonrabatıyoumlnuumlndebaşlattıklarısaldırıKuumlccediluumlkAsyarsquodaKızılırmakrsquoın batısında kurulmuş olan guumlccedilluumlLydia devletinin krallarının inatccedilı direnciylekarşılaştıMedlerveLydialılararasındakisavaş28 Mayıs 585 guumlnuuml bir guumlneş tutulmasıyladurdu Grek yazarlara bakacak olursak uumlnluumlfilozof Thales bu guumlneş tutulmasını oumlncedenhaber vermiştir Duumlşmanlığın sona ermesiuumlzerineKyaksaresLydiaKralıAlyattesrsquolebarışyaptı Kızılırmak iki uumllke arasında sınır olarakkabuledildi

Kyaksaresrsquoin ardılı Astyages (585-550)yayılmacı politikayı suumlrduumlrduuml Kuumlccediluumlk Asyarsquoyıele geccedilirmeyi başaramayınca birlikleriniMezopotamya ile Kuzey Suriyersquonin fethinegoumlnderdi Astyagesrsquoin huumlkuumlmdarlık doumlnemiuccedilsuz bucaksız toprakları İran yaylasınınortalarından Kızılırmak kıyılarına Suriye veBasra Koumlrfezine uzanan Media Krallığınınyuumlkselişdoumlneminikapsar

3 Pers İmparatorluğu Kyros veKambysesrsquoinfetihleriMedKrallığının gelişimiPers boyları tarafından durduruldu Daha oumlncede belirtildiği gibi Asur kronikleri Perslerinadını MOuml IX yuumlzyıldan itibaren anarlarPersler Medlerin akrabasıydılar ElamrsquoınAsurlular tarafından ezilmesinden sonrakuzeyden Basra Koumlrfezine komşu dağlıkboumllgelere doğru ilerlediler Gelişmişlikbakımından Medlerin gerisindeydiler Persler558 yılında II Kyrosrsquoun youmlnetiminde Medlerekarşı birleştiler (Assurbanipalrsquoın kroniklerindePers boylarının başkanı I Kyrosrsquoun adı geccediler)KuruluşuDoğununeski tarihindebirdoumlnemecisimgeleyen yeni krallığın kurucusu Kyros ileoldu

Kyrosrsquounbirlikleri553yılındaMediauumlzerineyuumlruumlduumller Savaş uumlccedil yıl suumlrduuml ve 550 yılındaPerslerin zaferiyle sonuccedillandı Astyagesrsquoinordusundaki Med aristokrasisi kendi kralınaihanet ederek ve onuKyrosrsquoa teslim ederek buzafere buumlyuumlk oumllccediluumlde katkıda bulundu KyrosAstyagesrsquoin başkenti Ekbatanarsquoyı aldı ve

Nabonidrsquoin kroniğinin belirttiği gibildquoEkbatanarsquonın altın guumlmuumlş ve buumltuumlnhazinelerine el konuldu ve goumltuumlruumllduumlrdquo MediabundanboumlylePersİmparatorluğununbirparccedilasıdurumuna geldi Kayrosrsquoun zaferi Persboylarında varlıklarını suumlrduumlren ilkel toplulukduumlzeninin kalıntılarının ortadan kalkışınıhızlandırdı Sınıflara boumlluumlnme yoğunlaştıFetihler koumlleliği canlandırdı Yeni devletinbaşında buumltuumln İran boylarının kendisine boyuneğdiğibirhuumlkuumlmdarbulunuyordu

Ganimete doymayan Kyros ve soylu sınıfıimparatorluğunsınırlarınıgenişletmeyeccedilalıştılarEkonomik bakımdan geri kalmış ve nuumlfusutemelolarakccedilobanboylardanoluşanİranKyrosdoumlnemindeyapılanseferlersonundadahauygaramaVIIyuumlzyılınsonuveVIyuumlzyılınbaşındadışsavaşlarvetoplumsalmuumlcadeleleryuumlzuumlndenzayıf duumlşmuumlş olan devletleri kendine bağladıAyrıca Babilonya Asurya Fenike ve oumltekiuumllkelerin tuumlccar ve tefeci ccedilevrelerinin YakınDoğursquoda halk ayaklanmalarını bastıracakekonomiyi guumlccedillendirecek ve uluslararası ticareti

geliştirecek tek bir imparatorluk bulunmasındaccedilıkarları vardı Kyrosrsquoun ordusunun yenidenoumlrguumltlenmesinin buumlyuumlk bir oumlnemi vardırDuumlzenli suumlvari birlikleri Pers ordularının enoumlnemli vurucu guumlcuuml durumuna geldiler KyrosD Anadolu ve Kapadokyarsquoyı ccedilabucak elegeccedilirdi 546 yılında Lydiarsquoyı yakıp yıktı veKresuumlsrsquouumln krallığın başkenti Sardesrsquote bulunandillere destan hazinelerini ele geccedilirdi Kısa birsuumlresonraKyrosEgekıyılarındabulunanGrekkentleri de aralarında olmak uumlzere hemenhemen buumltuumln Kuumlccediluumlk Asyarsquoya boyun eğdirdiHepsiniharacabağladılar

Mezopotamyarsquoyı doğu kuzey ve batıdankuşatan ve buumltuumln ticaret yollarını kesen Kyrosartık en oumlnemli duumlşmanı Geldani BabilonyarsquoyıdizegetirmeyiduumlşleyebilirdiBukonudabuumlyuumlkbir guumlccedilluumlkle karşılaşmadı Babil aristokrasisirahipleri tuumlccar ve tefecileri kapıları PersordusunaaccediltılarKendilerininkindendahagenişyeni bir imparatorlukta ticari ve mali işlerinigenişletebileceklerini duumlşuumlnuumlyorlardı 538yılındaBabilrsquoegirenKyroskralailesininbuumltuumln

uumlyelerini ortadan kaldırdı ve kendini Babilonyakralı ilan etti Bu olay dolayısıyla bir bildiriyayınlandıMetniguumlnuumlmuumlzeulaşanbubildirideKyros Babilrsquoin eski rejimini koruyacağınatanrılarına saygı goumlstereceğine ve kentingelişmesini destekleyeceğine ilişkin soumlzvermektedir

Sıra Mısırrsquoa gelmişti Mısırrsquoın fethi KyrosrsquoubuumltuumlnYakınDoğursquonunefendisiyapacaktıAmabu uumllkeye karşı buumlyuumlk bir savaş başlatmadanoumlnce Persrsquoin siyasal uumlstuumlnluumlğuumlnuuml pekiştirmekamacıylakuzeydoğuyadoğruyuumlruumlduumlOrtaAsyasteplerinde goumlccedilebe bir yaşam suumlren SakaMassaget boyları ona kahramanca karşıkoydularKyros529yılındaoumllduuml

Yerine oğlu Kambyses geccedilti Hayallerifethedilenuumllkelerin tuumlccar ve tefeci ccedilevrelerininhayallerine denk duumlşen Pers aristokrasisininamaccedillarını gerccedilekleştirmek isteyen buhuumlkuumlmdarın tutkularıbabasınınkindenccedilokdahageniş boyutluydu Egemenliğini Akdenizrsquoinbuumlyuumlk bir boumlluumlmuumlne Kartacarsquoya kadargenişletmek istiyordu Mısırrsquoa karşı giriştiği

savaş Mısır ve Grek metinlerindeanlatılmaktadır 525 yılında buumlyuumlk bir karaordusuna ve Fenikelilerrsquoin Kıbrıslılarrsquoın veSamunlularrsquoınsağladığıbirdonanmayadayananKambyses Mısırlılarrsquoı Pelysionrsquoda (Per-AmunTell-Farama) bozguna uğrattı Buumltuumln uumllkeyi elegeccedilirdikten ve Mısırrsquoın oumlzguumlrluumlğuumlnuuml savunmakiccedilinMısırrsquoınyaptığıbuumltuumlngirişimleriacımasızcabastırdıktan sonra Kambyses zenginlikleridillere destan Kartaca ve Etyopyarsquoya birccediloksefer yaptı Ama bu kez başarıya ulaşamadıSeferlerinden birinde Mısır Pers egemenliğinekarşıayaklandıKambysesayaklanmayışiddetlebastırdıXXVISuumllalersquoninsonfiravunuolanIIIPsammetik kırım sırasında oumllduuml Kyros veKambysesrsquoin yaptıkları fetihler sonucu ortayaccedilıkan uccedilsuz bucaksız imparatorluk sağlam vekalıcı bir temele oturmuyordu ccediluumlnkuumlimparatorluk uumllkelerinde yaşayan uluslar veboylar kendi başlarına yaşıyordu aralarındasağlamekonomikilişkilervebirdilbirliğiyoktu

4 ldquoMuumlneccimlerinrdquo (ldquoBuumlyuumlcuumllerinrdquo) isyanı

ve Hystaspesrsquoin oğlu I Dariusrsquoun fetihleriUumllkenin buumltuumln guumlccedillerinin aşırı geriliminigerektiren sonu gelmez savaşlar bizzat İranhalkını ve fethedilmiş uumllkelerin halklarınıhoşnutsuzluğa duumlşuumlrmuumlştuuml Krallık iktidarınınmerkezicircleşmeeğilimineduumlşmanolansoylusınıfve rahipler bundan yararlandılar KambysesMısırrsquodan Guumlney seferlerine başladığı sıradaİran boyları Mediarsquoda isyan etti ayaklanmaPerslerin ele geccedilirdiği buumltuumln topraklara yayıldıve imparatorluğu yıkacak duruma geldiAyaklanmanın oumlnderleri Med rahiplerindashldquomuumlneccimlerrdquo ldquobuumlyuumlcuumllerrdquondash ve doğuştansoylusınıfınbazıuumlyeleriydiHareketinbaşındaKambysesrsquoin kardeşi Prens Bardiya olduğunuileri suumlren rahip Gaumata bulunuyordu OysaKambyses savaşa ccedilıkarken kendi yokken tahtıele geccedilirmesinden korkarak kuumlccediluumlk kardeşinioumllduumlrtmuumlştuuml Ayaklanmanın amacı kuşkusuzMedlerrsquoi iktidara getirmek ve Perslerrsquoin etkisinizayıflatmaktı

Durumu haber alan Kambyses asilerlehesaplaşmak amacıyla Media uumlzerine yuumlruumlduuml

ama 523 yılında yolda oumllduumlVe oumlluumlm koşullarıkaranlıktakaldı

Ayaklanmayı Akhaimenid hanedanındanHystaspesrsquoin (521-486) oğlu I Darius bastırdıRahipleri Mediarsquoda yendikten ve sahteBardiyarsquoyı idam ettirdikten sonra ccedilok ulusluimparatorluğun hemen hemen buumltuumlneyaletlerinde patlak vermiş ayrılıkccedilı veoumlzguumlrluumlkccediluuml hareketlere karşı suumlrekli birmuumlcadeleye girmek zorunda kaldı OumlrneğinMargianrsquoda (Tuumlrkmenistanrsquoda Murgat vadisiboumllgesi)522yılındahemenhemenbuumltuumlnhalkınkatıldığı buumlyuumlk bir ayaklanma ccedilıktı Dariusrsquounbuyruğu uumlzerine goumlruumllmemiş bir şiddetlebastırıldı ccediluumlnkuuml ayaklanmanın ulusal niteliğiPerslere ayrılıkccedilı isyanlardan daha tehlikeligoumlruumlnmuumlştuumlBuolaylarDariusrsquounBehistunrsquodaki(Bagistan)uumlnluumlkayayazıtındaanlatılır

Ayrılıkccedilı isyanları ve halk ayaklanmalarınıkanla boğduktan sonra Darius oumlnemlireformlara giriştiAmacı devleti guumlccedillendirmekayrılıkccedilı hareketleri daha başında ezmek vetarımın zanaatların ve ticaretin gelişmesine

katkıdabulunmaktı

5 Darius İmparatorluğu Huumlkuumlmdarimparatorluğunu sayısız kaynaklara goumlredeğişen (20 ve daha fazla) vesatraplık adıverilen eyaletlere boumllduuml Kralın muumllkuuml olarakkabul edilen toprak uumlzerinde ccedilalışantoplulukların kullanımına verilmişti Satraplıktarihsel suumlreccedil iccedilinde oluşmuş ve halkı belli biretkin gruptan olan bir boumllgeyi kapsıyorduSatraplığın başında kral tarafından atanan vesatrap adı verilen bir vali bulunuyordu Satrapbuumltuumln youmlnetimsel ve hukuksal yetkilere sahiptiama birccedilok eyalette iccedilişleri bir oumllccediluumlye kadaryoumlnetenfakatsatrapabağımlıolanyerliyoumlneticibırakılmıştı Darius genel olarak geleneklerinedokunarak halkı tedirgin etmemek amacıylasatraplıklarda yerel youmlnetim hukuk ve tapınmabiccedilimlerini olduğu gibi korumuştu Satrapındışında her eyalete merkez youmlneticilerinedoğrudan doğruya bağlı bir garnizon komutanıatıyordu Bundan amaccedil bir yandan işarkadaşlarının ccedilalışmalarından sorumlu tutulan

memurların denetimini guumlccedillendirmek biryandandaboumllgelerinaynızamandasatraplarınyadagoumlzuumlyukardakomutanlarınbuumltuumlnayrılıkccedilıgirişimlerini oumlnlemekti Darius bundan başkaajanları satrap ve komutanları izleyen geniş bircasuslukşebekesikurmuştu

Satraplıklar mal ya da para olarak ya dahem mal hem para olarak vergi oumlduumlyorlardıDariusrsquounbutuumlryıllıkgeliri14560talentrsquotiTekbaşına Mısır 120000 Pers savaşccedilısınıbesliyordu

Hem ticareti geliştirmek ve satraplıklararasındaki ilişkileri yakınlaştırmak hem destratejik amaccedillarla buumlyuumlk yol yapımlarınagirişildi Bunların en oumlnemlisi Dicle ve FıratrsquoıgeccedilerekEphesosrsquouSusarsquoyabağlayan2400kmuzunluğundaki ldquokral yolurdquoydu Bir başka yolBabilrsquoi Hindistanrsquoa bağlıyordu Yollara oumlzenlebakılıp korunuyordu Her 20 kilometredeyanlarında hanlarıyla birlikte bir konak yerivardı Dariusrsquoun eskiden Mısır KraliccedilesiHatşepsutrsquoun buyruğu uumlzerine kazılan veAkdenizrsquoi Kızıldenizrsquoe bağlayan bir kanalın

onarımıylailgilibiryazıtıbulunmaktadırDarius ticareti desteklemek Pers

İmparatorluğunun ekonomik hayatınıduumlzenlemek amacıyla bir para reformu yaptıldquoDarikrdquo adı verilen tek bir altın para getirildiParanın ldquodarbrdquo hakkı yalnızca krala aittiSatraplara ve yerli youmlneticilere guumlmuumlş ve bakırparaccedilıkarmakyetkisiverilmişti

Dariusrsquoun merkezicircleştirme eğilimi yaptığıaskericirc reformda buumltuumln accedilıklığıyla goumlruumlluumlr Hersatraplıktahergarnizondabulunacakbirliklerinsayısını bizzat kendisi saptıyordu uumlstelikgarnizonda bulunacak asker (sapancı yaycısuumlvari vb) sayısını da kendisi bildiriyorduOrduların ve garnizonların ccedilekirdeğini genelolarakPersleroluşturuyorduerleriseccedileşitliboyve uluslardan sağlanıyordu Genel olarakPerslerin buumltuumln imparatorlukta ayrıcalıklarıvardı Askerlik dışında başlıca işleri tarım vehayvancılık olan Pers boyları Herodotosrsquounaktardığına bakılırsa vergi ve angarya ileyuumlkuumlmluumldeğildi

I Dariusrsquoun askericirc ve youmlnetimsel reformları

ve birccedilok buumlyuumlk ekonomi merkezinin varlığıodaknoktalarıbaştaBabilolmakuumlzeredoğununbelli başlı kentleri olan iccedil dış ve transitticaretinin gelişmesine katkıda bulunduBuralarda satraplıkların vergi toplama işinikiralayan ve bu yasallaşmış soygunla halkısoumlmuumlrerek buumlyuumlk servetler yapan tefeci maliortaklıklar kuruldu Bankalar buumlyuumlk faizkarşılığında youmlnetici ccedilevrelerini ve hatta Persİmparatorluğununeyaletlerinden tuumlmuumlnuumlparacadestekliyorduKiralamaveticaretişlerindenakılalmaz karlar sağlayan tuumlccarlar ve tefecilergeniş saldırı tasarılarında ve iccedil reformlarında IDariusrsquoaetkinbirşekildedestekoluyorlardı

6PersİmparatorluğununccediloumlkuumlşuumlYoumlnetimioumlrguumltlediği sırada Darius imparatorluğunugenişletmeyi suumlrduumlruumlyordu Batıda AfrikarsquodaSirenaik veBarkarsquoyı topraklarına kattı doğudaHarezm Sogdian Baktrian vb Orta Asyaboumllgelerini ele geccedilirdi Baktrian satraplığıPerslerin doğu topraklarının merkezi durumunageldi Burayı genel olarak huumlkuumlmdarın

akrabaları youmlnetiyordu S Tolstovrsquounaraştırmaları MOuml VIII ve VI yuumlzyıllararasındaHarezmrsquodeAralGoumlluumlrsquonuumln guumlneyindekoumlleci bir devletin ve daha guumlneyde debirincisine bağlı Sogdian Krallığının kurulmuşolduğunu doğrulamaktadır Ayrıca Baktrian veMargianrsquoda politik kuruluşlar ortaya ccedilıkıyorduSovyet arkeologlarının ortaya ccedilıkardığı buumlyuumlkHarezm kentleri ve sulama şebekeleri budevletinguumlcuumlnuumlnsessiztanıklarıdırBudevletinekonomisinin temeli o sıralar sulamalı tarımadayanıyordu Pers İmparatorluğunun yuumlkselmedoumlneminde Hazerm Sogdian Baktrian veMargianrsquoı kapsamasına karşın Hazermrsquoinbağımlılığı biccedilimsel bir bağımlılıktı ccediluumlnkuumlkralları goumlccedilebe Saka ve Massaget boylarınınoluşturduğu guumlccedilluuml konfederasyonda yeralıyorlardı Bu konfederasyon Orta Asyarsquodakiegemenliklerini sağlamlaştırmak iccedilin Aralboumllgesindeki boylarla savaşan Perslere kafatutuyordu Oumlnce Kyros 529 yılında sonra IDarius 517 yılında Sakalar ve Massagetlerrsquoekarşı başarısızlıkla sonuccedillanan savaşlar accediltılar

DariusrsquounBehistunyazıtındaSakalarrsquoınkralınıntutsak edilmesinden soumlz etmesine karşın sonuccedilboumlyledir Orta Asyarsquodaki topraklarına yeni biryol accedilmak ve Massagetlerrsquoe batıdan saldırmakamacıylaDariusKafkaslarrsquoaveKafkasoumltesirsquoneKaradeniz kıyılarında yaşayan İskitlerrsquoe karşı513 yılında bir sefer yaptı Buumlyuumlk birbaşarısızlığauğradıOumlzguumlrluumlklerineduumlşkuumlnİskitboylarıgerillataktiğinebaşvurdularHafifsuumlvarimuumlfrezeleriPers ordusunu ıssız steplere ccedilekiyorve bu arada oumllduumlruumlcuuml darbeler indiriyorduDuumlşmanla duumlzenli bir savaşta karşılaşmaktanumudunu kesen ve birliklerinin hastalıklaryiyeceksizlik ve ccedilarpışmalar yuumlzuumlndenkırıldığınıgoumlrenDariusbirbaşarıkazanamadanKuumlccediluumlkAsyarsquoyageridoumlnduumlBunakarşılıkdahasonra Trakyarsquoyı Makedonyarsquoyı ve Egeadalarınıelegeccedilirmeyibaşardı

Persler V yuumlzyılın başında KıtaYunanistanrsquoını egemenlikleri altına almayıdenedilerAmakuumlccediluumlkGrekdevletlerisaldırganakararlı bir şekilde karşı koydular ağır darbelerindirerek bağımsızlıklarını korudularMOuml 490

yılında Perslerrsquoi Marathonrsquoda ağır bir yenilgiyeuğrattılar Bundan on yıl sonra 480 yılındaGreklerrsquoe buumlyuumlk bir orduyla saldıran Dariusrsquounoğlu Kserkses (486-465) oumlnce Salamin adasıyakınlarında denizde sonra Plataia (Boiotia)oumlnuumlnde karada yenilgiye uğradı Persler artıkyenilmez değillerdi Alabildiğine karışıkoumlgelerden kurulmuş birlikleri istilacılara karşıanayurtlarını savunmak bilinciyle guumlccedillenenkuumlccediluumlk Grek muumlfrezelerinin uumlstesindengelemiyordu Kyros ve Kambysesrsquoin ordularıbuumltuumlnluumlkleri ve ccedilıkar ortaklıkları nedeniyleguumlccedilluumlyduumller Oumlzellikle egemenlik altına alınmışuluslardan oluşan ardıllarının orduları nePerslerin fetihleriyle ne de guumlccedillerininpekişmesiyleilgiliydilerArtakserkses(465-425)ve II Darius doumlnemlerinde Pers askericirc veyoumlnetimselaristokrasisiilefethedilmişboumllgelerinhalkları arasındaki karşıtlık iyice yoğunlaştıAşırı vergiler ağır angaryalar vergimuumlstelzimlerininyolsuzluklarıPerslereolankinikamccedilılıyor ve karma ordularını guumlccediltenduumlşuumlruumlyordu Saray entrikaları karışıklıklar

strapların ayrılıkccedilı isyanları memurlarınyolsuzlukları Akhaimenidlerin devletininduumlzeninibozuyorduIIArtakserkses(405-359)387 yılında Sparta ile yaptığı lsquoAntalkidasrdquobarışıyla Perslerin Ege Denizi havzasındakidurumlarını bir suumlre iccedilin sağlamlaştırdı amaimparatorluğun başka boumllgelerinde ayaklanmave isyanları bastırmak zorunda kaldı 405yılında huumlkuumlmdarlığının başında Mısır Persİmparatorluğundanayrıldıvebağımsızlığı65yıl(340rsquoa kadar) savundu 401 yılında IIArtakserksesrsquoin kardeşi Frigya ve BuumlyuumlkKapadokya satrabı Genccedil Kyros tahtı elegeccedilirmek iccedilin ayaklandı Ama KunaksaSavaşındayenildiveoumllduuml

Pers İmparatorluğunun ccediloumlkuumlşuuml giderekhızlanıyordu IIIArtakserksesMısırFenikeveKıbrısrsquotaki ayaklanmaları guumlccedilluumlkle bastırdı IIIDarius (338-330) zamanında Akhaimenidlerinimparatorluğu Makedonyalıların kurduğu yenibir koumlleci devletin saldırısına uğradıİmparatorluğun yıkılışının koşulları bundansonrakiboumlluumlmlerdeayrıntılarıylaincelenecektir

7 İranrsquoın uygarlık ve dini Orta Asyauluslarının ve İranrsquoın dini uumlzerine yapılacakincelemeler bağlamında elimizde kutsal kitapAuesta Herodotos ve Plutarkhosrsquoun yazıları veAkhaimenidler doumlneminden kalma bazı yazıtlarvar İlkel İran dini doğayla yaptığı savaştainsanın guumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml yansıtıyordu Boylarkutsal hayvanlara oumlrneğin koumlpek ve oumlkuumlzetapıyorlardı İranlılar ve oumlteki ulusların bu tuumlrinanccedilları totemciliğin bir kalıntısıdır Oumlnemlitanrılarına gelince bunlar doğa guumlccedillerinisimgeliyorlardı En yaygın tapınma toprakgoumlkyuumlzuumlsuateşkuumltlerineyoumlneliktiAteşkuumlltuumlİranboylarınınAhuramazda(GrekccedileldquoOrmuzdrdquo)dininesıkısıkıyabağlıydı

Yıldız kuumlltuumlnuumln oumlzellikle tanrı MithrarsquoylasimgelenenguumlneşinoumlnemlibiryerivardıMithradini tarım ve hayvancılığa bağlıdır DoğanınuumlreticiguumlccedillerininsimgesiolanMithradahasonraoumlluumllerin koruyucusu ve savaş tanrısı durumunageldiEski İrandininde tapınakyoktuToumlrenlerndashdualar ve kurbanlarndash uygun goumlruumllen yerlerdeyapılıyordu

Daha sonra soumlylenceye goumlre Zarathustra(Zerduumlşt) tarafından kurulan devlet dinine oumlzelbir oumlnem verildi Birccedilok bilgin Zoroastrizmirsquoin(Zarathustra dininin) Orta Asyarsquoda dahadoğrusu Hazermrsquode doğduğu kanısındadır Budinin belirgin bir duumlalist oumlzelliği vardır Işık veiyilik tanrısıAhuramazda (Huumlrmuumlz) karanlıklarve koumltuumlluumlkler tanrısı Ahrimanrsquola (Ehrimen)suumlrekli savaş halindedir Birincisi insanlaraerdemi ve duumlzeni tarım ve zanaatları oumlğretirikincisiheryerekoumltuumlluumlkvekarışıklık tohumlarıeker Her inanccedillı insan oumlyleyseAhuramazdarsquonın yasalarına sıkı sıkıya uymakmerhamet iccedilinde yaşamak krallara itaat etmekyorulmadan tarım ve hayvancılıkla uğraşmakzorundadır bu davranışları Ahuramazdarsquonınzafereulaşmasındansonraoumlduumlllendirilecektir

Bu duumlalizm yoksul yığınlar uumlzerindekiuumlstuumlnluumlkleriniyasallaştırmakisteyenvarlıklılarıntoplumsal ve siyasal eğilimlerini accedilıkccedila dilegetirirken bunu ldquoışıkrdquo ve ldquobağlantırdquo ilkesininsimgesi olarak sunmaktadır Soumlz konusu dininmonarşinin iktidarına mutlak itaat ve egemen

sınıfların yararına uysal bir ccedilalışmabuyurmasınınnedeniiştebudur

YapıveheykellerebakarakeskiİransanatınailişkinbirfikiredinebilirizSusakrallıksarayınınkalıntıları Persepolis sarayının yuumlz suumltunlusalonu gibi guumlnuumlmuumlze ulaşanmimari oumlrnekleribusanatınulusalniteliklerinikoruyarakPerslertarafından fethedilmiş daha gelişmiş uluslarınyapıtlarından esinlenmiş olduğunugoumlstermektedir Oumlrneğin yuumlz suumltunlu sarayduumlşuumlncesiMısırlılarrsquodan Susarsquonın okccedilular efriziAsuryarsquodan dolma topraklar uumlzerine sarayyapmak ve alccedilak-kabartmalarla bezenmeleriduumlşuumlncesi kuumlccediluumlk Asyarsquodan alınmıştır Amagenel olarak kendine oumlzguuml bir karakteri olanoumlzguumln bir sanattır I Dariusrsquoun Susa sarayıylailgili yazıtı sarayın İyonyalı MısırlıBabilonyalı Lidyalı vb tutsaklar tarafındanyapıldığını anlatır Akhaimenid hanedanınındespotları yaptırdıkları devsel yapılardaimparatorluklarının guumlcuumlnuuml ve zenginliğinisergilemektedirler

Bazı kısa yazıtlar ve kil tabletler uumlzerine

yazılmış belgeler dışında eski İran bize hiccedilbiryazınsal yapıt bırakmamıştır bu nedenlePerslerin bir edebiyatları olduğunu duumlşuumlnmekoldukccedila guumlccediltuumlrYalnızca OrtaAsya veYakınDoğu uluslarının yarattığı oumlrneklerin etkisindegelişmişolduğuduumlşuumlnuumllebilirKyrosrsquotanitibarenAkhaimenidlerin kullandıkları ccediliviyazısınınkaynağı hiccedil kuşkusuz Mezopotamyarsquoydı Buyazı oumlzellikle resmicirc krallık yazıtlarındakullanılıyordu Darius doumlneminin metinlerininccediloğu Aramicirc dilinde yazılmıştı Bilginlertarafından hemen hemen yeniden duumlzenlenenİran takvimi de Babil etkisine tanıklıketmektedir

Akhaimeniduygarlığındanbildiğimizpekazşey belli bir seccedilmeciliği (eklektizm)kanıtlamaktadır Ganimetle birlikte oumltekiulusların kuumlltuumlrel yapılarını devşiren devletinaskericirc niteliğiyle accedilıklanabilir bu durumAmaaynı zamanda Pers İmparatorluğu Doğuuygarlıkları ilebu ilişkiler sonucuzenginleşmişolan Klasik İlkccedilağ uygarlığı arasındakiyakınlaşmayakatkıdabulunmuştur

ONSEKİZİNCİBOumlLUumlM

HİNDİSTAN

1Uumllke ve halkMısır veMezopotamyarsquonıntersine Hindistan doğal koşullarının değişiklikvekarmaşıklığıylabelirginleşir

GuumlneyAsyarsquodayeralanHindistanikioumlnemliboumllgeye ayrılırGuumlneyve kuzeyBirinci boumlluumlmDekkan (Hindustan) yarımadasını ikinci boumlluumlmise kıta boumlluumlmuumlnuuml kapsar Hindistan oumltekiuumllkelerdenduumlnyanınenyuumlkseksıradağlarıolanHimalayalar ve başka uluslarla ulaşımıguumlccedilleştirendenizlerleayrılır

Hindistanrsquoın iklimi sıcak olduğu iccedilinekonomik hayatın en oumlnemli etkenlerinden birisu kaygısıydı Yaz (temmuz ağustos) yağmur

mevsimidir ama yağış yoğunlukları boumllgelerarasında eşit değildir Kuzeydoğu ve kıyıboumllgelere bol bol yağar kuzey-batı ve iccedilkesimler daha az yağış alırlar birccedilok yerlerdeyağmur tarım iccedilin yeterli değildir sulamayızorunlukılar

Hindistanrsquoın akarsuları oldukccedila boldurırmakların ccediloğunun duumlzeni belirsizdir hızlıakıntıları vardır dar boğazlarda tıkanıp kalırlarİlkccedilağdayalnızcaİndusveGanjnehirlerinin(vekollarının) bir ekonomik değeri vardı Oumltekiakarsularsulamaveulaşımdayararlıolmuyordu

Doğal engeller (dağlar balta girmemişormanlar)Hindistanhalklarınınkendiaralarındailişki kurmalarına engel oluyordu bu nedenlegelişmeleri ccedilok değişik biccedilimlerde ve hızlagerccedilekleşti Hindistanrsquoın değişik boumllgelerinininsanları birbirlerinden dış goumlruumlnuumlşleriyle deayrılırlar Boumllgesel diller de ccedilok farklıdırHindistanrsquodaikidilailesivardırHint-AvrupaveDravit Birinci grubun dilleri genel olarakHindistanrsquoın kuzeyinde ikinci ailenin dilleriguumlneyde konuşuluyordu Kuzeydeki halkların

dil bakımından sınırın oumltesindeki uluslarlaakraba oluşu genellikle Hint-Avrupa dillerikonuşan ilkel toplulukların Hindistanrsquoagoumlccedilleriyle accedilıklanmaktadır KuzeybatıHindistanrsquoın ldquoArilerrdquo adı verilen halklarıgenellikleişgalciolarakkabuledilirAmabilimduumlnyası uumllkeyi ne zaman istila ettiklerinikoumlkenlerini ve istilalarının karakterini henuumlzsaptamışdeğil

2 Harampa uygarlığı İlkccedilağın en eskidoumlnemlerinde Hindistanrsquoda insanlar yaşıyorduHindistanuygarlığınilkocaklarındanbiridir

MOuml III bin yıllarında uumllkeninkuzeybatısındaki İndus havzasında guumlzel biruygarlıkccediliccedileklendiHintlilerdahaozamanlardatarım ve hayvancılıkla uğraşıyor ve madenleriişlemeye başlıyordu Bu durum onlara toprağıbuumlyuumlkoumllccediluumldedeğerlendirmekolanağısağladı

Halk tahıl (arpa buğday) ekiyor sebzecilik(kavun) yapıyor ve meyve ağaccedilları (hurma)yetiştiriyordu ilk pamuk yetiştirenlerHintlilerdir Doumlrt ya da beş bin yıl oumlnce İndus

vadisi daha nemliydi tahıl sulanmayantopraklarda da yetişebiliyorduAyrıca belki detaşkınlarzamanındanemlenenbalccedilıklıtopraklarıdaekiyorlardıBelkisulamadayapılıyorduamahenuumlz bunun yadsınmaz kanıtları bulunamadıHayvan yetiştiriciliği (koyun sığır domuzhoumlrguumlccedilluumlk oumlkuumlz vb) ekonomide oumlnemli bir roloynuyordu

MOuml III binin sonunda ve II binin başında(Harappauygarlığınıngelişimdoumlnemi)Hintlilerbronz metalurjisini biliyorlardı bu metalle işaraccedilları(orakbaltaccedilapatestere)silah(hanccedilerok temreni mızrak) guumlnluumlk eşya (bıccedilak kapkacak ustura ayna) yapıyorlardı Oumlteki zanaatdalları (yuumln eğirme iplikccedililik dokumacılıktuğlacılık ccediloumlmlekccedililik kuyumculukmuumlcevhercilikvb)yuumlksekbirduumlzeyeulaşmıştıİthal edilen ham maddelerden uumlretilen terazitaşlarımuumlhuumlrlervedeğişikeşyalarHindistanrsquoınoumlteki boumllgeleriyle olduğu gibi yabancı uumllkelerledeticaretilişkileriolduğunugoumlstermektedir

Hiyeroglif kakmalı 2000rsquoden fazla muumlhuumlrbulunduBuumltuumlnccedilabalarakarşınbuyazıneyazık

kihenuumlzccediloumlzuumlmlenemediHarappa uygarlığının en oumlnemli merkezleri

kentlerdi İndus vadisinde MOuml 4000 yıllarınaait onlarca kentin kalıntıları bulundu Bukentlerin en oumlnemlileri uygarlığa adını verenHarappa ve Mohendjo-Daro idi Nuumlfusları onbinlere varan buumlyuumlk kentler ırmakların kıyı veyamaccedillarınayayılıyorveccedilevreboumllgeyeegemenoluyordu Duumlz yolları birbirlerine dikeykesiyordu Bir ya da iki katlı evleri pişmiştuğladanyapılıyordudışgoumlruumlnuumlşlerigoumlsterişsizve tekduumlzeydi ama konforları eksik değildiYıkanılacak oumlzel yerleri ve ccedilok basitkanalizasyonları vardı Kent şebekesine bağlıolan kanalizasyonlar doumlnemleri iccedilin ccedilokoumlnemlidirKentlerinmerkezinindışındatapınakve youmlnetim binalarını tahıl silolarınıdeğirmenleri ve işccedililerin evlerini koruyan surlarvardı

Elimizde bulunan veriler MOuml III binyıllarından itibaren İndus vadisinde kuumlltuumlrduumlzeyi bakımından Mezopotamya ve Mısırtoplumlarındanhiccedilbirkonudagerikalmayanbir

koumlleci toplumun yaşadığını duumlşuumlnmemizeolanaksağlamaktadır

MOuml II bine doğru bu uygarlık gerilemeyebaşladı sakinleri herhalde Harappa veMohendjo-Darorsquoyu terkettiler Harappauygarlığının kuzeydoğudan gelerekHindistanrsquoıistila eden Hintndash Avrupalı istilacı Arilertarafından yıkıldığı sanılmaktadır Ancak bunudoğrulayacak yeterli kanıt yok Zaten Harappauygarlığı tamamen yıkılmadı ccediluumlnkuuml Hint tarihiiccedilinde daha sonraki doumlnemlerin uygarlıklarınasıkısıkıyabağlıdır

3 MOuml II binin ortalarından I bininortalarına kadar Hindistan Daha oumlncekidoumlnemin incelenmesi iccedilin elimizde maddikalıntılar olduğu halde bu doumlnemle ilgilikaynaklar yazılardır Bunlar dinsel duumlşuumlncelerikapsayan metinler(Vedalar) ve epik şiirlerdir(Mahacircbhacircrata ve Racircmacircyana) Bu iki tarihseldoumlnem arasında doğrudan bir bağıntıhissetmiyoruz Zaten yazınsal kaynaklarınverilerioumlzellikleoumltekiboumllgelerle(Ganjrsquoınyukarı

havzasıveHimalayarsquonınetekleri)ilgilidirHindistan demir ccedilağına bu doumlnemde geccedilti

Daha sağlam ve daha elverişli demir aletlerkullanarak daha guumlccedilluuml bir şekilde orman veccedilengel accedilmaya girişebilirler ve daha serttoprakları işleyebilirlerdi aynı şekilde sulamavekurutmaişleriilemeslekleringelişmesibuumlyuumlkoumllccediluumlde kolaylaşmıştı Ganj havzası ortaHindistantopraklarıgenişoumllccediluumldeişleniyordu

Harappa doumlnemiyle ilgili olarak bir koumllecitoplumun varlığından ancak varsayımlakonuşabilmemize karşın bu toplumun soumlzkonusu yeni doumlnemde var olduğunu kesinliklesoumlyleyebilirizVedalarrsquoın eskisi olanRig Vedabirccedilok koumlle olduğuna tanıklık etmektedirKoumlleler koumlkende ldquoduumlşmanrdquo ldquodavetsiz misafirrdquoanlamına gelen ldquodacircsyardquo soumlzcuumlğuumlyletanımlanıyordu Bu da ilk koumllelerin savaştutukluları olduklarını kanıtlamaktadır Dahasonra yoksul duumlştuumlkleri iccedilin kendioumlzguumlrluumlklerini ve ccedilocuklarının oumlzguumlrluumlklerinisatan eski oumlzguumlr insanlardan kaynaklanankoumllelik geldiKoumlle kadınların ccedilocukları da koumlle

sayılıyorduKoumlleler sahiplerinin mutlak malıydı Bunlar

satılabilir armağan olarak ya da ccedileyiz olarakverilebilirlerdi Herhangi bir işteccedilalıştırılabilirlerdi Koumlleliğin ortaya ccedilıkmasıylatoplum hemen yapısal değişikliğe uğramadıbelli bir suumlre geccedilti ama bu evrim başladığızaman ilkel topluluk duumlzeninin ccedilok guumlccedilluumlkalıntıları devam etti ve oumlzellikle topluluğunkendisiinatladirendi

Toplum sınıflara boumlluumlnuumlnce devlet ortayaccedilıktı Kabile youmlnetiminin dizginlerini aristokrasiele geccedilirdi koumlleleri ve topluluğun en yoksuluumlyelerini itaat altında tutabilmek iccedilin bundanyararlandıBoybaşkanlarındashyaniracalarndashbirtuumlrkrala doumlnuumlştuumllerAma bu koumlleci devletler eskikabileyeoumlzguumlyapılarınıve topluluğaoumlzguumlilkeldemokrasininoumlgeleriniuzunsuumlrekorudular

Sınıflar oluştukccedila oumlzguumlr insanlar arasındakieşitsizlik giderek daha ccedilok ortaya ccedilıkmayabaşladı ve bu durumu onaylayan bir hiyerarşioluştu Oumlzguumlr insanlar doumlrt ldquovarnardquo ya (bunagenel olarak ldquokastrdquo adı verilir) ayrılıyordu

Doğuştan soylular ile tribuumlnuumln soyluları ikivarnarsquoyı oluşturuyorduBrahmanlar vekşatriyalarBirincisinerahiplerikincisineaskericircaristokrasi bağlıydıToplulukların buumlyuumlk oumlzguumlrinsanlar yığını vekyalar (vesiya) varnasınıoluşturuyordu Topluluk iccedilinde bir şeye sahipolmayan tribuumlnuumln kararlarına ve dinseltoumlrenlerine katılma hakkı olmayan oumlzguumlryabancılar son varnanınsudralarrsquoın kapsamınagiriyordu ldquoUumlyerdquo olmadıkları iccedilin ldquobir kezdoğmuşrdquokabul ediliyorlardıSudralarOysa uumlstvarnaların uumlyeleri ldquoiki kez doğmuşrdquosayılıyorlardı Bu ldquoikincirdquo doğuş iccedilin giriştoumlrenlerivardıBirvarnanınuumlyesioluşdoğumlabelirlendiğiiccedilinbirvarnadanbirbaşkavarnayageccediliş genellikle olanaksızdı değişik varnanınuumlyeleri arasında evlilik ccediloğunluklayasaklanmıştı Varnalar yasalar karşısında aynıhaklara sahip değildi aşağı varnaların uumlyeleriaynısuccediluişleyenuumlstvarnanınuumlyelerindendahaağırcezalarauğruyordu

Brahmanizm ilk koumlleci Hint toplumunundiniydi İlkel topluluk duumlzeni doumlneminin dinsel

inanccedilları (bunlar bize kısmenVedalararacılığıyla ulaşmıştır) doğa guumlccedillerinintanrılaştırılmasınaveanimizmedayanıyordubuoumlgeler yeni toplumun gereksinimlerineuyduruldular Tanrılar kralın ve soylu sınıfınkoruyucuları olarak kabul ediliyorlardıRuhgoumlccediluuml(tenasuhruhunbirbedendenbaşkabirbedene geccediltiği ve birccedilok bedenleri sonsuzcacanlandırabileceği inancı) duumlşuumlncesi rahiplertarafından oumllen kişinin ruhunun toplumsalduumlzeyiyuumlksekbirinsanınbedeninegeccedilmesininsoumlz konusu kişinin davranışlarına bağlı olduğuşeklinde yorumlanıyordu Demek ki kendiniezen boyunduruktan yaşadığı koumltuuml yaşamkoşullarında bizzat yoksul insan sorumluyduBrahmanizm devleti kutsal bir kurum halinegetiriyor krallığın kişiliğini kutsallaştırıyor vetoplumsal eşitsizliği (varnalar duumlzenini)onaylıyordu Yavaş yavaş karmaşık bir ayinyoumlntemi doğdu ve dinin ccedileşitli goumlrevlerininyerine getirilmesi oumlzel bir hazırlıkgerektiriyordu

Devletin boumlluumlnuumlşuuml ve tribuumllerin ccedilokluğu

nedeniyle Brahmanizmin diğerlerine uumlstuumln birtanrısıyoktubudinbirccedilok tanrılarhiyerarşisinikapsıyordu Buumlyuumlk tanrı kimi zaman doğaguumlccedillerinin simgesi olan Siva (bu tanrı aynızamanda en eski bereket tanrılarıyla dailişkilidir) kimi zaman da var olan her şeyinkoruyucusu ve guumlneşin en eski simgelerindenbiri olan Vişnu idi Dinbilimciler tanrılarduumlzenininbaşınaduumlnyanınyaratıcısıBrahmarsquoyıgeccedilirmeye ccedilalıştılar ama bu kuumlltuumlruumlnyerleşmemişolduğugoumlruumlluumlyor

4 M OumlV ve IV yuumlzyıllarda HindistanMOumlIbininyarılarındaHintdevletleriarasındasonugelmezsavaşlarccedilıktıUumlretimguumlccedillerininvekoumllelik ilişkilerinin gelişmesi tribuuml duumlzenininkalıntılarını ortadan kaldırdı ve devletleredespotikbirnitelikkazandırdıIbininortasındaKuzey Hindistanrsquoda bağımsız buumlyuumlk devletsayısı belli bir oumllccediluumlde azalmıştı ve bu azalmaguumlccedilluumllerin guumlccedilsuumlzleri yutması şeklinde devamediyordu

En guumlccedilluumller ndashKosala ve Magadhandash arasında

başlayan uzun savaş ikincisinin zaferiylesonuccedillandı MOuml IV yuumlzyılın ortasındaMagadharsquonın krallarının egemenliği buumltuumlnGanjhavzasına ve Orta Hindistanrsquoın bir boumlluumlmuumlneyayıldıMagadhaHindistanrsquoınenoumlnemlidevletioldu

MOuml I binin ortalarında Hindistan başkauumllkelerle olan ilişkilerini ccediloğalttı VI yuumlzyılınsonundaPersKralıIDariusİndusvadisininbirboumlluumlmuumlnuuml egemenliği altına aldı ve bir Hintsatraplığı Akhaimenidler İmparatorluğunakatıldı Yabancı gezginler denizciler tuumlccarlarHindistanrsquoı daha sık ziyaret etmeye başladılarDağlık boumllgelerde guumlneşin kavurduğu ccediloumlllerdeya da uccedilsuz bucaksız denizlerde yapılan uzunyolculuklardan sonra uumllke onlara olduğundandaha zengin daha masalsı goumlruumlnuumlyorduDinleyicileri etkilemek iccedilin bu konuda oumlykuumlleruydurdukları da oluyordu Boumlylece 2000yıllarına doğru Hindistan ldquobir harikalar uumllkesirdquoolarakduumlşuumlnuumllmeyebaşlandıVebusonderececanlıefsanebiroumllccediluumldeguumlnuumlmuumlzekadaryaşadı

Hindistanrsquoın zenginliklerinin bu abartmalı

değerlendirmesi başka etkenlerle birlikte Persİmparatorluğunu yıkan Makedonyalılar veGrekleri MOuml 327 yılında bu uumllkeyi işgalekışkırttı Hindistanrsquoın kuzeybatısında hiccedilbirsiyasal birlik yoktuMakedonya Kralı İskenderbirbirleriyle ccedilekişen bazı Hint krallarıyla birantlaşmayapmayıbaşardıBoyuneğmeyikabuletmeyenPencaprsquoınenguumlccedilluumlhuumlkuumlmdarlarındanbiriolanPoruszorlubirsavaştayenildiİskenderdaha doğuya ilerlemek ve Ganj havzasını işgaletmek niyetindeydi Ama Hintlilerin inatccedilıdirenmeleri karşısında seferin guumlccedilluumlklerindenbitkin duumlşmuumlş olan Makedonya ordusukomutanın peşinden gitmeyi kabul etmediİskender geri ccedilekilmek ve HindistanrsquodanayrılmakzorundakaldıAzsonraMakedonyalıkomutanlar ve boyun eğmiş krallar arasındaanlaşmazlıklar başgoumlsterdi Hintliler yabancıegemenliğine karşı ayaklandılar MOuml 317yılından itibaren Hindistanrsquoda bir tekMakedonyagarnizonukalmadı

5 Budizm MOuml I binin ortalarında koumlleci

duumlzeninoldukccedilaguumlccedillenmişolduğuHindistanrsquodadevletler ortaya ccedilıkarken Brahmanizm koumllesahiplerinitatminetmezoldu

YenidinBudizm(BudizmsoumlzcuumlğuumlBudarsquodangelmektedir Buda ldquoAydınlanmışrdquo soumlylenceyegoumlre yeni dinin temel yasalarını koyan vaizinlakabıdır) MOuml VI ve V yuumlzyıllarda vardıkoumlleliğin gelişmesinin koumllelerin soumlmuumlruumllmesinedayalı despot devletlerin ortaya ccedilıkmasınıntoplumsaleşitsizliklerinağırlaşmasınınyolaccediltığıkarışıklıklarıngiderekşiddetlendiğibirtoplumdaortaya ccedilıkmıştı Buda dinine goumlre insanlarınruhlarından başka kaygıları olmamalıdırtoplumsal ilişkileri değiştirmekle ilgili buumltuumlngirişimlerindenvazgeccedilmekzorundadırlar

Budizm ruhgoumlccediluuml anlayışlarını yeniden elealdı Ona goumlre hayat koumltuumlluumlktuumlr yaşamak acıccedilekmektir Bu nedenle ruhun suumlrekli doğuşusuumlrecinidurdurmakNirvanarsquoyayaniruhunyokoluşuna ulaşmak gerekir Ruhun yenidendoğuşu yaşarken yapılan eylemlerin niteliğinebağlıdır İnsanın davranışı kendi arzularının birsonucudur Oumlyleyse insan isteklerinden

vazgeccedilerek Nirvanaya erişebilir ldquoKurtuluşrdquoakavuşmak isteyenler duumlnyanın hiccedilliklerindenuzaklaşmalıvekeşişolmalıdır

Budizmneinsanlarınkoruyucusutanrılarnede kurban gerektiriyordu her insan kendiolanaklarıylaruhununyenidendoğmasınaengelolup onu kurtarabileceğine goumlre rahiplerin biryararıyoktuUumlnluumlbir soydangelmek şuyadabu etnik gruptan oluş herhangi bir varnanınuumlyesi olmak Nirvanaya erişmekte hiccedilbir roloynamıyordu Bu olanaktan yalnızca koumlleyoksun bulunuyordu ccediluumlnkuuml koumlle isteklerindenvazgeccedilsebilekendieylemlerindeoumlzguumlrdeğildi

Budizmedilgenliğiveboyuneğerekgerccedileğikabul etmeyi oumlğrettiği ezilenleri ezenlere karşımanevibakımdanguumlccedilsuumlzbıraktığıiccedilinbaskıylakarşılaşmaması bir yana (yalnızca rahiplerarasında suumlrekli duumlşmanları vardı) MOuml Vyuumlzyılda keşiş toplulukları giderek daha ccedilokarmağan alırken koumlleci soylu sınıfın desteğinibile kazandı Bu doumlnemde yuumlksek bir ailedengelmekşuyadabutribuumldenolmakartıkoumlnemlibir şey değildi oumlnemli olan zenginlikti koumlle

sahibi olmaktı Bu nedenle tribuuml tanrılardandahauumlstuumlnolanBudizmoluşmaktaolanbuumlyuumlkkoumlleci devletlere oumlnemli bir ideolojik temelsunuyordu Bunun dışında iyi oumlrguumltlenmiş vedisiplinli keşişler her zaman dağınık olanBrahman rahiplerinin yapamadığı şeyi yapıyordaha etkin bir şekilde iktidardaki sınıfınhizmetinekoşuyordu

6 Moryalar İmparatorluğu KuzeybatıHindistanrsquoda Makedonyalılara karşı ccedilıkanayaklanmanın başında Hint devlet adamlarınınen saygınlarından biri olan Ccedilandragupta vardıKişilik ve eyleminin ccedilağdaşları ve daha sonrakikuşaklar uumlzerinde buumlyuumlk bir etki yapmışolmasına karşın bu konuda inanılabilir pek azbilgiyesahibizCcedilandraguptasudralarvarnasınamensuptu ve Magadha kralının sarayındagoumlrevliydi ama kralla anlaşamadığı iccedilinPencaprsquoa kaccediltı ve orada Makedonyalılara karşıbir ayaklanma duumlzenledi Bu ayaklanmabaşarıyla sonuccedillanınca (belki de daha oumlnce)Magadharsquoyakarşı sefer accediltı (bilginlerMOuml320

yılları dolaylarında tarihler ileri suumlruumlyorlar) veyoumlnetimdeki Handalar hanedanını devirip tahtıele geccedilirdi Ccedilandraguptarsquonın aile adı Moryaolduğu iccedilinkurduğu imparatorlukvehanedanabu ad verildi Daha sonra buumltuumln kuzeye (belkide guumlneyin bir boumlluumlmuumlne) boyun eğdirmeyibaşardı ve eski Hindistanrsquoın en geniş devletinikurdu

Moryalar İmparatorluğu engeniş sınırlarınaCcedilandraguptarsquonın torunu Asoka (273-327)zamanında ulaştı İmparatorluk buumltuumlnHindistanrsquoı(yarımadanınguumlneyindekibirboumlluumlmdışında)vebuguumlnkuumlAfganistanrsquoıiccedilinealıyordu

Bu doumlnemde Hint ulusu uumlretim guumlccedilleriningelişmesinde buumlyuumlk ilerlemeler goumlsterdi İşaletleri yapımında kullanılan oumlteki madenlerinyerini kesinlikle demir aldıToprağın işlenmesiekonomik hayatın temeli durumuna geldihayvancılık artık tarımın bir yan koluyduavcılık ve balıkccedilılık da oumlnemlerini yitirdilerSulamageliştiveyetkinleştiZanaatccedilılarndashmadenişleyenler pamuklu dokuyanlar deniz ve nehirteknesi yapanlar vbndash ccedilok daha iyi sonuccedillar

aldılar İccedil ticaret ve deniz yoluyla MısırMezopotamya Seylan veAsyarsquonın guumlneydoğuuumllkeleriyle kara yolundan İran ve Orta Asyauumllkeleriyle yapılan dış ticaret gelişti Bakır veguumlmuumlş paralar tedavuumlle ccedilıktı Hint koumlleciuygarlığının merkezleri olan kentler gelişti Budoumlnemde Hindistanrsquoda bulunan Grekleryazıtlarında birccedilok buumlyuumlk kentin yanı sıraMagadharsquonın başkenti Pataliputrarsquonın zenginlikvegenişliğinedeyervermişlerdir

Koumlleci Hindistan Moryalarrsquoın youmlnetimindebile(MOumlIV-IIyy)KlasikİlkccedilağuumllkelerikadargelişmişbirdevletdeğildiNe latifundiyalarnedebirccedilokkoumlleninccedilalıştığıbuumlyuumlkatoumllyelervardıBununla birlikte oldukccedila koumlle vardı Kralın vesoyluların topraklarında ve daha kuumlccediluumlkişletmelerde oumlzellikle hizmetkacircrların sahipoldukları koşullarda ev ekonomisindeccedilalışıyorlardı Tecimsel uumlretimin yetersizliğininyanı sıra topluluk duumlzeninin guumlccedilluuml kalıntılarıkoumlleliğebirataerkilnitelikveriyordu

Koumllelik ilişkilerinin gelişmesini oumlnemlioranda engelleyen şey topluluğun uumlretimin

karakterinden ileri gelen direnmesi olmuşturGeniş toprakların kurutulması ya da sulanmasıgibi işler ekilmiş toprakların kuşlara evcilhayvanlara ve etobur hayvanlara karşıkorunması ormanların accedilılması vb oumlzellikle odoumlneminteknikduumlzeyigoumlzoumlnuumlndetutulursaiyioumlrguumltlenmiş bir topluluğun emeğinigerektiriyorduBuumltuumlnbunlarservetvetoplumsaldurum farklılaşmasını geciktiriyor ve toprağınortak muumllkiyetini devam ettiriyordu Ayrıcatopluluk belli bir noktaya kadar oumlzerk biroumlrguumlttuuml Ekonomik bakımdan kente en azbağımlıydı Uumllke iccedilinde gelişen ticaret onu pekilgilendirmiyorduSeccedilimlegelenyadababadanoğula geccedilen kendi youmlnetimi vardı Devletinaldığı vergiler tek tek bireyleri değil buumltuumlntopluluğuilgilendiriyordu

Moryalar İmparatorluğu ccedilok farklı gelişimduumlzeyinde bulunan tribuuml ve etkin gruplardanoluşuyorduBilindiği kadarıyla bir tekyoumlnetimsistemi yoktu Boyun eğmiş tribuuml ve devletleroumlzerkliklerini suumlrduumlruumlyor ve bir haraccedil oumldemekve askericirc muumlfrezeler hazırlamakla yuumlkuumlmluuml

oluyorlardı Bağımlı kralları denetlemek iccedilinccedileşitliboumllgelerevalilergoumlnderiliyordu

Huumlkuumlmdar guumlcuumlnuuml ordudan alıyordu Grekyazarlar savaş durumunda Ccedilandraguptarsquonın600000 piyadeli 30000 suumlvarili ve 9000 fillibir ordu ccedilıkartabileceğini yazıyorlar Youmlnetimoumlrguumltuuml ve ordunun bakımı pahalıya patlıyorduKral bu masrafları karşılamak iccedilin toplulukişletmelerinden vergi alıyor (uumlruumlnuumln altıda biri)ve tuumlccarlara narh koyuyordu Huumlkuumlmdarboyun eğmiş toprakları haraca bağlıyor vekişisel muumllklerinin gelirini alıyordu Bunundışındaoumlzguumlrinsanlarangaryaylayuumlkuumlmluumlyduuml

Budizm Asokarsquonın doumlneminde Moryalarİmparatorluğursquonun ideoloji temeli durumunageldi Asoka Budizmi kabul etti ve bu dininHindistan ve başka yerlerde yayılması iccedilinccedilalıştı dinsel oumlrguumltuumlnuuml sağlamlaştırmasınakatkıdabulunduAsokarsquonınkayalar ve suumltunlaruumlzerineyazılmışolanyazıtlarıbudoumlnemleilgilioumlnemli tarihsel bilgileri iccedilermektedir BuyazıtlardaBudizminahlakilkelerineuyulmasınailişkinbuyruklarıdayeralmaktadır(youmlneticilere

itaatsaygıduumlşuumlncelerdesafolmakveguumlnahtankaccedilınmakzorunluluğuvb)

Buumltuumln ccedilabalara karşın Asoka sağlam vebirleşmiş bir devlet kurmayı başaramadı Onunoumlluumlmuumlnden hemen sonra MoryalarİmparatorluğuccediloumlkmeyebaşladıMOuml187yılınadoğrusuumllaleninsontemsilcisibirordukomutanıtarafındantahtındanindirilipoumllduumlruumllduumlBuordukomutanıSungaadındayenibirsuumllalekurdu

Moryalar İmparatorluğunun yıkılmasıyalnızcaiccedilnedenleredayanmıyorduDışsiyasalyenilgiler de buna katkıda bulundu MOuml IIyuumlzyılın başında Baktrianrsquoın GrekleriHindistanrsquoı istila edip Pencaprsquoa yerleştiler IIyuumlzyılın sonunda Hindistanrsquoda Sakalar adıverilenOrtaAsyakoumlkenliMassagetlerGreklerrsquoiyendiler Bu tribuumller uumllkenin buumltuumlnkuzeybatısınıvebelkideOrtaHindistanrsquoınbazıboumllgeleriniegemenlikaltınaaldılar

7 Kuşanlar İmparatorluğu ve Guptaİmparatorluğu MOuml I yuumlzyıldan itibarenSakaların bir boyu uumlstuumlnluumlğuuml ele geccedilirdi

BuguumlnkuumlTacikistan topraklarına yerleşmiş olanbu boy tarihe girişini Kuşanlar adıyla yapmıştıMOumlIyuumlzyılınortasındaKuşanlarHindistanrsquoınfethine giriştiler Part ya da Grek krallartarafından youmlnetilen kuumlccediluumlk kuzey devletlerineboyun eğdirdiler II yuumlzyılın başındaKuşanların İmparatoru Kanişka (78-123) OrtaAsyarsquodan Sin-Kiang Doğu İran veHindistanrsquodan guumlneyde Narbudda ırmağına vedoğuda Benares kentine kadar uzanan geniştopraklarda egemenlik suumlruumlyordu BaşkentiPuruşapura (buguumlnkuuml Peşaver) KuşanlarrsquoınHindistanrsquoını Orta Asya eyaletlerine bağlayanbuumlyuumlkyoluumlzerindebulunuyordu

Bu ccedilokuluslu devlet ccedilok etkin bir kuumlltuumlrdeğiş-tokuşununocağıolduHintlilerOrtaAsyauluslarının uygarlıklarından (mimari ve plastiksanatlar)yararlandılarbunakarşınHintdeoumltekiuluslar uumlzerinde buumlyuumlk bir etki yaptıKuşanlarHint uygarlığını hemen oumlzuumlmsedilerAralarındaBudizme girenler oldu Kanişka bu dinin ateşlikoruyucusuydu Birccedilok manastır kurdutapınaklar yaptırdı misyonerlerin ccedilalışmalarını

destekledibirdinbilginleritoplantısındabudinyeni bir biccedilim kazandı Mahacircyacircna BundansonraBudizmOrtaAsyaveCcedilinrsquoeyayıldı

Değişik ırklardan oluşan Kuşanİmparatorluğu suumlrekli olamazdı Kanişkarsquonınoumlluumlmuumlnden sonra zayıfladı ve 230 yılına doğruccediloumlkuumlşuumlccediloktanbelliolmuştu

Gupta İmparatorluğu IV yuumlzyılın birinciyarısındaortayaccedilıktıBudevletsonkoumlleciHintdevletidir Merkezi Moryalar suumllalesidoumlneminde olduğu gibi Magadharsquoda kaldıbaşkenti Pataliputrarsquoydı Gupta suumllalesininkurucusu Magadharsquoda egemen olan ICcedilandragupta (320-330) adında ikinciderecedenbir huumlkuumlmdardır Egemenliğini buumltuumlnMagadharsquoya yaymayı başardı OğluSamudragupta (330-380) birccedilok başarılı seferyaptı Yukarı Ganj havzasının ve OrtaHindistanrsquoın krallıklarına boyun eğdirdi IVyuumlzyılın ortalarına doğru işgal ettiği GuumlneyHindistanrsquodabuumlyuumlkbirganimetelegeccedilirdi

Gupta İmparatorluğu doruk noktasınaPencaprsquoın buumlyuumlk bir buumlluumlmuumlnuuml ve Batı

Hindistan topraklarını ele geccediliren IICcedilandragupta doumlneminde erişti imparatorluğuBengal Koumlrfezinden Umman Denizineuzanıyordu

VyuumlzyılınortalarındaKuzeyHindistanOrtaAsyarsquodangelenHunlarrsquoınanisaldırısınauğradıHunlar Gupta İmparatorluğunun uumlzerine dalgadalga saldırdılar Karşılıklı başarılarınkazanıldığı savaş yıllarca suumlrduuml Ama giderekfeodal bir nitelik kazanmış olan Guptaİmparatorluğursquonun bunca uzun savaşlarıkaldırması olanaksızdı V yuumlzyılın sonundaGuptasuumllalesininegemenliğiancakMagadhavebu devletin doğu ve guumlneydeki bazı topraklarıuumlzerinde suumlruumlyordu Bu tarihten itibarenelimizde bu devletle ilgili guumlvenilir belgelerbulunmamaktadır

8 Koumlleliğin bunalımı ve feodalitenindoğuşu Ccedilağımızın ilk yuumlzyıllarında Hindistanbuumlyuumlk bir ekonomik gelişim doumlnemi yaşadı Ozamana kadar kuzeye goumlre daha ağır gelişenguumlney boumllgesi daha ccedilabuk kalkınmaya

başlamıştı Hintliler almaşık ekim uygulamayaguumlbre kullanmaya balta girmemiş ormanlardantarla accedilmaya başlamışlardı sulama gelişmiştiGuumlnuumlmuumlze ulaşan ccedilelik ve bronzdan heykel vesuumltunlar bu doumlnemin yuumlksek teknik duumlzeyineaccedilıkccedila tanıklık etmektedirler Tapınaklarıkayaların iccediline oyuyorlardı buumlyuumlk insan guumlcuumlkarmaşıkhesapveustataşişccedililiğigerektirenbirişti bu Hindistanrsquoın hem kara hem denizyoluyla oumlnemli bir ticareti vardı Duumlnyanınbuumltuumlnuygaruumllkeleriyleticaretyapıyordokumasuumlseşyasıinciveparfuumlmihraccedilediyorvedemirdışında madenler değerli madenler at ve koumlleithal ediyorduAltın para yapımında uumlzerlerineyoktu

Ama artık koumlleci duumlzenin bunalımı kendinihissettirmeye başlamıştı ufukta ekonomikilişkiler goumlruumlnuumlyordu Koumllelerin ccedilalışmasınınuumlretim guumlccedillerinin gelişmesini sağlamaya yeterliolmadığı yavaş yavaş ortaya ccedilıkıyorduUumlretimde kullanılan koumlle sayısı giderekazalıyordu Birccedilok koumlle krallık saraylarındasoyluvezenginlerinkonaklarındaccedilalışıyordu

Aynı doumlnemde topluluk uumlyeleri olan oumlzguumlrinsanların koumlleleştirilmesi eğilimi belirdi Bufeodalitersquodir Devlet mal ve para borccedillarınıgiderek oumldememekte ama bunun yerine koumllecisoylu sınıfa rahiplere ve yuumlksek goumlrevlileretoprak vermektedir topluluklardan alınanvergiler artık devlete değil kendileri iccedilindevletin haklarından vazgeccediltiği bireyleregitmektedir Bu kişiler yavaş yavaş edindikleritoprakların oumlzel muumllkiyetini guumlvenlik altınaalmakta ve oumlzguumlr koumlyluumlleri kendilerinebağımlılaştırmaktadır Verilen ccedileşitli goumlrevlerkalıtsal babadan oğula geccediler duruma geldiğiiccedilin bunu yapmak kolaylaşmıştır Bir zamanlargeri kalmış duumlzeydeolan birccedilok tribuuml (oumlzellikleorta ve guumlney Hindistanrsquoda) koumlleci krallıklarınccediloumlkuumlşuuml sırasında uygarlığın buumltuumln nimetlerinekavuşmakta ve boumlylece koumlleci duumlzeni dahayaşamadan yeni bir evreye yani feodalizmedoğrudan doğruya geccedilmektedir bu olgusırasında tribuuml aristokrasisi feodal sınıfdurumunageldi

Feodal doumlnemi incelerken uumlzerlerinde

yaşayan topluluklarla birlikte geniş topraklarıarmağan olarak alan tapınakların ve Budistmanastırlarının roluumlnuuml ihmal etmemek gerekirBudist rahipler sınıfı yavaş yavaş feodalleşiyorve kendilerine bağımlı durumda olan toplulukuumlyeleri bir serf (toprak koumllesi) sınıfıoluşturuyordu

Oumlzguumlr koumlyluumller koumlleleştikccedile toplumsaldurumlarıdadeğişiyorduEskidenvesiyaolarakkabul edilen koumlyluumller yavaş yavaşsudralaşıyordu

BudizmdeoumlnemlideğişikliklerolduBudizmidevletdinidurumunagetirmekisteyengirişimlersonuccedilsuz kaldı ccediluumlnkuuml Budizmin ideolojisunmak istediği buumlyuumlk koumlleci devletlerinkendileri sallantıdaydı Ama Budizm oumlzelliklekentlerde yaygınlaştı kırsal kesim eskiinanccedillarına sadık kaldı Geleneksel inanccedillarlauzunsuumlreiyikomşulukilişkileriiccedilindeyaşamakve politik boumlluumlnmelere tanık olmak zorundakalan Budizm yavaş yavaş değişti Kurtuluşyolunugoumlsteren insanolanBudaMahacircyacircnarsquodaonuruna goumlrkemli tapınaklar dikilen kadiri

mutlakbirtanrıdurumunageldiiccedileriğinecennetve cehennem gibi kavramlar getirildi goumlrkemliayinleroumlrguumltlendivb

Hindistanrsquoda budizmin yuumlksek yayılma hızıKuşanlar doumlnemiyle birlikte sona erdi Etkinliğidaha Guptalar zamanında azalmaya başladıBrahmanizmin ve hatta buumlyuumlk bir oumllccediluumldeBudizmin birccedilok oumlgelerini kapsayan yereldinlerin feodal boumlluumlnmeye daha direnccedillioldukları belli oldu bu dinler Budizminhakkından gelecek noktaya vardılar GuumlnuumlmuumlzHindistanrsquoında en yaygın din olan ve genelolarak Hinduizm adıyla anılan dinsel inanccedillarbuumltuumlnuumlnuumlbudinleroluşturdular

9 Kastlar Zamanımızın ilk yuumlzyıllarındakastlar duumlzeni yavaş yavaş oluştu Kastlarekonomik ve toplumsal yaşamda gelenek veyasa tarafından saptanmış bir yer tutankesinlikle kapalı toplumsal gruplardır birinsanın bir kasttan olması doğuşuyla ilgilidirVarnalar toplumsal eşitsizliğin yoğunlaşmasısonucu ortaya ccedilıkmıştı oysa kastlar

işboumlluumlmuumlnuumlnbirsonucuyduİşin toplumsal boumlluumlnuumlşuuml ilkel biccedilimde de

olsaherbirikendiccedilalışmaalanıylabelirlenmişfarklı insan grupları ortaya ccedilıkarmıştı Kırsaltopluluk ve tribuuml ideolojisinin guumlccedilluuml kalıntılarıvarlıklarını suumlrduumlrduumlklerine goumlre bu gruplartopluluğun ideoloji ve oumlrguumltuumlnden yararlanarakkendi durumlarını sağlamlaştırabilirlerdi Budurum bu gruplara verilen isimde bile belliolmaktadır ldquoJacirctirdquo Jacircti soy boy (tribuuml) koumlkenanlamına gelmektedir ki Portekizce ldquokastrdquosoumlzcuumlğuumlbukavramındoğruccedilevirisidir

Değişik kastların uumlyeleri ancak kendiaralarında evlilik ilişkisi kurabilirlerdi her kastilke olarak belli birmesleği yapabilir başka birmeslekle uğraşamazdı her kastın kendi iccedilyoumlnetimi vardı uumlyeleri kendi aralarındadayanışmak zorundaydı dinsel toumlrenlerini hepbirlikte yapıyor ccedilalışma koşullarını duumlzenliyoroumlteki kastların uumlyeleri kurulmuş ilişkilerinkurallarınıgoumlzetiyorlardıvbhellip

Varnaların ccediloktandır yuumlruumlrluumlkte olmalarınakarşın kastlar toplumsal eşitsizlik ortamında

ortaya ccedilıkmışlardı Bu nedenle toplumsaldurumlarıeşitdeğildiDoğalolarakkastlarilkinemekccedilihalkıntoplandığıvarnalardaortayaccedilıktıYani vesiyalar ve sudralarda Kşatriyalar veoumlzellikle de Brahmanlarda tam anlamıylagelişmedi Vesiyalar varnası uumlyeleri topraktaccedilalışanyadabağımsızveyayuumlkseknitelikliişccediliolarakdevletvekoumllecisoylusınıfahizmetverenkastları kapsıyordu Yani ccediliftccedilileri tuumlccarlarıhali vakti yerinde zanaatkacircrları vb Tarımkastlarında (yani ccedilobanlar koumly zanaatkacircrlarıvb) hizmet goumlrenlerin ve kentlerde daha azayrıcalıklımesleklerde(demircilerdokumacılarccediloumlmlekccedililer vb) ccedilalışanların kastları sutralarvarnasınımeydanagetiriyordu

Geri kalmış ve tarım bakımından daha azuumlretici boumllgelere sıkışmış tribuumller daha ileri birekonomikevreyegeccedilmeolanağınıyitiriyorlardıAvla balıkccedilılıkla orman ekonomisiylegeccedilinmekzorundaydılarKentlereyadakoumlylereyerleşecekolsalarniteliksizenduumlşuumlkuumlcretlienhor goumlruumllen (guumlndelikccedili ccediloumlpccediluuml suumlpuumlrgecimezarcıcellatvb) işlerdeccedilalıştırılıyorlardıBu

toplumsal gruplar ldquotemizrdquo kastların uumlyelerininilişki kurmak hakkına sahip olmadıkları birccedilokldquodokunulmazlarrdquo (paryalar) kastlarınıoluşturuyorlardı bu ldquodokunulmazlarrdquo belki desenyoumlrlerin topraklarına yerleştirdikleri eskikoumllelerle birleşiyorlardı Ccedilalışanlar arasındailişki kurulmamasına oumlzen goumlsteren egemensınıflar başta en muumllksuumlzleşmiş en ccediloksoumlmuumlruumllenldquodokunulmazlarrdquoolmakuumlzerekastlararasındakiayrımıdestekliyorvekoumlruumlkluumlyorlardı

10 İlkccedilağ Hint uygarlığı Duumlnyauygarlığının hazineleri Hint uluslarına ccedilok şeyborccedilludur

Matematikccedilileri guumlnuumlmuumlzde evrensel olarakkabul edilen bir sayı yazma sistemini (rakamındeğerinin sayı iccedilindeki yerine goumlre değişmesisistemi) getirdiler oumlnceYakınDoğu uluslarınınaldığı ve Avruparsquoda biraz değişik şekliyle veldquoArap rakamlarırdquo adıyla bilinen bazı rakamları(oumlzellikleldquosıfırrdquoı)buldularİlkccedilağHintlilerikareve kuumlp koumlk almasını ldquopi sayısınırdquo oldukccediladoğru hesaplamasını biliyorlardı

trigonometrinintemelyasalarınıntemelbilgisinesahiptiler Ortaccedilağ Avrupa ulusları cebirinoumlgelerini Araplardan aldılar ama Araplar dabunlarıHintlilerdenoumlğrenmişlerdi

Eski Hint halkı guumlnuumlmuumlz Hint halklarınınyazılarının buumlyuumlk bir ccediloğunluğunun temelinioluşturan bir yazı buldular MOuml V ve IVyuumlzyılda dilbilimci Panini dilbilimin temelleriniattıHintliler bu alanda da buumlyuumlk başarılar eldeetmişlerdi

İlkccedilağ Hintlileri heykel fresk gibi plastiksanatlarda başarılı oldular MOuml II yuumlzyıl ileMS VII yuumlzyıl arasında yapılmış son dereceguumlzelresimlerAjanta(Haydarabateyaleti)kayatapınağındabulunmaktadır

İlkccedilağ Hint edebiyatı zengin ve ccedileşitlidirKahramanların başından geccedilenleri anlatan veccedilok eski efsaneleri kapsayan ve daha sonrakikuşaklarınşairvesanatccedilılarınaesinkaynağıolanMahacircbhacircrata veRacircmacircyana MS I yuumlzyıldaccedilokuluslu Hindistanrsquoın yazınsal dili olanSanskritccedileyle yazıldı Yasalar ilk kez belki dedaha erken bu doumlnemde tasarlanıp yazıldı

bunların en uumlnluumlsuuml yazarları tarafından duumlşselbir ataya mal edilen ldquoManursquonun yasalarırdquodırGene bu doumlnemde bilimin ccedileşitli dallarındayazılmışkitaplarguumlnışığınaccedilıktıBudistyazınıntemel yapıtlarında Pali dili (eski Hint diliSeylanrsquoda kutsal sayılan dil) kullanıldı SanskrityazınıMOumlIVveVyuumlzyıllardageliştibuumlyuumlkbiryazarlarkuşağıbudoumlnemdeortayaccedilıktışairveoyunyazarıKacirclidacircsacircbunlarınenbuumlyuumlğuumlduumlr

Erken bir doumlnemde (muhtemelen MOuml Ibinin yarısından itibaren) Hindistanrsquodatanrıbilimveidealizmlemuumlcadeleedenmaddecibir felsefe doğdu Bu felsefenin yandaşları buduumlnyanın gerccedilekliğini savunuyor ve duyularyoluylagelenalgınınbilgininbiricikkaynağıvekanıtlamanın tek olanağı olduğunu ilerisuumlruumlyorlardıRuhunoumlluumlmsuumlzluumlğuumlnuumlruhgoumlccediluumlnuumlve oumlteki duumlnyayı yadsıyor ayin ve kurbanlarıalayaalıyorlardı

Guumlney Doğu Asyarsquoya (Seylan HindiccediliniEndonezya) yerleşen buumlyuumlk sayıda goumlccedilmenleryerli halka Hint uygarlığının uumlruumlnleriniaktardılar Orta Asya ve Yakın Doğu halkları

eskiveparlakbirkuumlltuumlresahipolanHindistanrsquoınyarattığıenguumlzelşeylerdenyararlandılar

ONDOKUZUNCUBOumlLUumlM

CcedilİN

1 Kaynaklar Eski Ccedilinrsquoin toplumsal veekonomikgelişimininincelenmesinibizeulaşanyazılarınoumlzelliğiguumlccedilleştirmektedirBirccedilokmetinkesinlikle kaybolmuş ya da iktidarda bulunangrupların ccedilıkarlarına uygun olarak birccedilokdeğişikliklere doumlnuumlştuumlruumlmlere uğramıştır oumlyleki bunları oumlzguumln durumlarına getirmek ccediloğuzamanolanaksızdır

Bununla birlikte eski Ccedilinrsquoin tarihi iccedilin sonderece oumlnemli gelenek olarakKonfuumlccedilyuumlsrsquoemaledilen Dizeler Kitabı (Şi-King) Yıllıklar Kitabı(Şu-King)veLuKrallığınınKroniği (Ccedilun-tsieu)

gibi yapıtlar muhtemelen ilk oumlrneklerineuygundur 300rsquoden fazla halk şarkısı ile dinselşarkıyı kapsayan Şi-King MOuml XI ve VIIyuumlzyıllar arasında yaratıldı Bu kitap toplulukuumlyesi koumlyluumlnuumln ccedilalışma hayatının sevinccedil veacılarının bir yansıması accedilgoumlzluuml memurlarakarşı bir karşı ccedilıkma yurtsever konuların basitinsanların ve soyluların guumlnluumlk yaşamlarındanoumlrneklerinbirbuumltuumlnuumlduumlr

Ccedilinrsquoin genel tarihiyle ilgili ilk yapıtı enbuumlyuumlk İlkccedilağ bilgini Sseu Ma-tsrsquoienrsquoe (MOuml145-90 yılları arası) borccedilluyuz Bir saraymuumlnecciminin oğlu olan Sseu Ma-tsrsquoien uumllkeiccedilinde birccedilok yolculuklar yaparak gelenekleribuumlyuumlkbiroumlzenlesaptadıbelgeleriCcedilinhalkınınve komşu uumllkelerin gelenek ve goumlrenekleriniaydınlatabilecek her şeyi topladıSse-Ki (TarihAnıları) buumltuumln yaşamının yapıtıdır Bu yapıtuumlnluuml imparator Houang-tirsquoden MS II yuumlzyılınsonuna kadar uzanan bir doumlnemle ilgilidir beşboumlluumlme ayrılmış 130 cildi kapsamaktadırİmparatorların hayatı soy kuumltuumlğuuml ve kronolojiayinlerle dinle sulamayla parayla fiyatlarla

ticaretle toprağın işlenmesiyle ilgili ccedileşitlibilgiler prenslerin hayatı uumlnluuml kişilerin hayatıSseu Ma-tsrsquoien yapıtında kurulu duumlzene karşıbelli bir hoşnutsuzluğu ccedilağrıştırmak isterSse-Kirsquode şimdiye kadar bulunamayankaynaklardangelenbilgileryeralmaktadır

NeredeyseSse-Kirsquonin devamı olanEskiHanların Tarihi (Tsrsquoien Han-şu) MS Iyuumlzyılda buumltuumln resmicirc tarihlere oumlrneklik edenSseu Ma-tsrsquoienrsquoin şemasına uygun olarak Panailesi tarafından yazılmıştır bu yapıt 120 cildikapsamaktadır MSV yuumlzyılda FanYe YeniHanların Tarihirsquoni (Heu han-şu) yayınladı buyapıtda120cilttenoluşmaktadır

MenciusHanFei-tseugibifilozoflarınbirccedilokyapıtında ya da Kuang gibi politikacılarınkitaplarında İlkccedilağrsquoın yazınsal yapıtlarınınincelenmesinde uzmanlaşmış yazarlardanihayet filolojik yapıtlarda değerli tarihselbilgilerbuluyoruz

Arkeoloji ve yazıtbilimin verilerinin Ccedilinrsquointarihinin incelenmesindebuumlyuumlkoumlnemlerivardırCcedilin topraklarının altındaki zenginlikler

arkeologlar tarafından henuumlz yeterince ortayaccedilıkartılmamıştır toplumsal sınıfların ortayaccedilıkmasından oumlnceki Ccedilin toplumu tarihininsistematik bir accedilıklamasını yapmak iccedilin gerekliolanverilerdenyoksunbulunuyoruzNeolitikveEneolitikccedilağarasındakiaradoumlnemdenkalmave1920 dolaylarında bulgulanan Yang-şao (Ho-nan) ve Ccedileng-tseai (Şan-tung) merkezleri oumlzelbirilgiccedilekmektedirlerMOumlIIIbininortalarınaait oldukları tahmin ediliyor Yan-şaorsquodabulunan boyalı ccedilanak ccediloumlmlekle Anau(Tuumlrkmenistan) ve Tripolieacutersquode bulunanlararasında birccedilok benzerlikler bulunmaktadır budabuhalkların toplumsalveekonomikgelişimduumlzeylerinin aşağı yukarı aynı olduğunukanıtlamaktadır

Şangrsquolar(Yinrsquoler)doumlneminintarihiiccedilinŞangkentinde (buguumlnkuuml Anian kenti yakınlarında)yapılan kazılar birccedilok ilginccedil verilersağlamaktadır işyeri saray tapınak ve oumlzelkonut yıkıntıları arasında birccedilok guumlnluumlk eşyafildişikabukvebronzccedilanaklaruumlzerineyazılmışyazıtlar bulundu Anian arşivlerinin kapsadığı

yazıtbilimsel incelemeler yazınsal yapıtlarınbize aktardığı şeyleri birccedilok bakımdandoğrulamaktadır

Halk devriminden sonra Ccedilinrsquode suumlrduumlruumllenarkeolojik kazılar bilime her yıl uumllkenin eskitarihineilişkinyenibilgilerkatmaktadır

2Doğal koşullar İlkel nuumlfus Ccedilin uygarlıkve devletinin doğduğu topraklar Hoang-hohavzası boyunca ırmağın orta ve aşağıkesimlerindeuzanırBurası4000yılkadaroumlnceguumlneyindedağlarkuzeybatısındaOrdosyaylasıbulunan tekduumlze bir ovaydı aluumlvyon ve loumlsbakımından zengin topraklar son dereceverimliydiİccedilindenbirccedilokırmakgeccediltiğiiccedilinccedilokbataklıklıveiccedilinegirilmezormanlarlakaplıydı

Kuzey ve kuzeybatıda Moğolistanrsquoın kurakstepleri uzanıyordu guumlneyde Yang-tseu-kiang(Yangzi JiangMaviNehir) havzasınınoumltesindeGuumlney Ccedilinrsquoin dağlık ve ormanlık boumllgesibaşlıyordu Bunun sonucu olarak eski Ccedilinlilerbinlerce yıl boyunca oumlteki eski uygarlıkocaklarındanuzakkaldılar

Yeraltı sularının bolluğu sulamayıbiriktirmeyi ve sellerekarşımuumlcadeleyi zorunlukılıyordu Ccedilinlilerin ilkel mitoslarınınkahramanlarının seruumlvenlerini ırmaktanyararlanma ccedilalışmalarında bend yapımındakanalaccedilımındayaşamalarınınnedenibudur

Ccedilin topraklarında en eski zamanlardanitibaren insan yaşıyordu Pekin yakınlarındakiŞu-Ku-tien mağarasında fiziksel goumlruumlnuumlmuumlPitheacutecanthropersquoa benzeyen Sinanthropersquounkalıntıları bulgulandı Ama Sinanthrope ateşkullanmasını biliyor taştan kaba aletler yapıyorvebuumlyuumlkhayvanlarıavlıyordu

AynımağaranınuumlstkatmanlarındaPe-Ouen-ccediling bizim fiziksel oumlzelliklerimize sahip MOuml25-50 binlerde yaşamış insanların kalıntılarınıbuldu

Nihayet Yang-şao Neolitik kuumlltuumlruumlnuumlnkurucularıhiccedilkuşkusuzCcedilinlilerinatalarıydılar

Kalıntıları Şu-Ku-tien mağarasının uumlstkatmanlarında bulunan insanların uygarlıklarıGeccedil Paleolitik doumlneme aitti Kuars ve yassıccedilakıldan (Ccedilinrsquode pek az ccedilakmak taşı vardır)

boynuz ve kemikten yaptıkları aletlerle avyapıyor ve balık tutuyorlardı Şu-Ku-tienrsquodebulunan midye ve istiridye kavkıları ilkel birdeğiş-tokuş biccediliminin varlığını ortayakoymaktadır Bu bakımdan kavkıların goumlreviduumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi bir değiş-tokuş goumlrevidirccediluumlnkuuml ldquokavkırdquo deyimi ldquoguumlmuumlşrdquo ldquoticaretrdquoldquozenginlikrdquo ifade eden hiyerogliflerdegeccedilmektedir Neolitik ve Neolitik ile Eneolitikarasındaki doumlnemin Ccedilinrsquodeki temsilcisi Yang-şao (MOumlVI ve II binler) uygarlığıdırYang-şao merkezlerinin en oumlnemli oumlzellikleri ccedilokrenkli ve ccedilarkta yapılmış seramiklerdenkaynaklanmaktadır Aile toplulukları halindebulunan Yang-şao insanları toprağa kazdıklarıkuluumlbelerde yaşıyor ve toprağı kazmaylaişliyorlardı (darı ve kaoliang ekiyorlardı) balıktutuyorlarkoumlpekdomuzveatyetiştiriyorlarveyaban hayvanlarını yakalıyorlardı Daha yeniYang-şaomerkezlerinde(MOumlIIbin)bronzdanyapılmışkılıccedilvehanccedilergibisilahlarbulundu

Koumlyler tepelerin uumlzerine kurulmuş veduumlşmanın saldırılarına karşı savunmak iccedilin

ccedilevresine toprak tabyalar yapılmıştı Eskikentlerin adlarını goumlsteren hiyerogliflerde ccediloğuzaman bu ldquoteperdquo soumlzcuumlğuumlnuumln bulunmasıbelirleyicibiroumlzelliktir

3 Şanglar ya da Yinler İmparatorluğuBakır ve bronzdan yapılmış aletlerin yaygınkullanımı pirinccedil tarımının ortaya ccedilıkışı veCcedilinrsquode ipekccedililiğin doğuşu klanlar duumlzenininyıkılmasına ve Şanglar (Yinler) suumllalesidoumlneminde (1766-1122) toplumsal sınıflarınoluşumunaveilkelkoumllecidevletindoğuşunayolaccediltı Bu krallıkHoang-horsquonun bir dirsek yapıpbatıyayoumlneldiğiyerdeırmağınortakesimindekivadidekurulmuştu

Kaynaklar bu krallığın toplumsal veekonomik duumlzenini saptamamıza olanaksağlıyorlar Ekonominin temeli buumlyuumlk birolasılıklakazmaylayapılantarımadayanıyorduAğaccedil ve taştan yapılmış aletlerle işlenenyumuşakveverimliloumlsluumltoprakherşeyekarşınbol uumlruumln veriyordu Tarımın dışında avcılık vebalıkccedilılık da yapılıyordu Kacirchinlikle ilgili

yazıtlar suumlrek avlarında her boyda yuumlzlercehayvan (geyik yaban domuzu vb)oumllduumlruumllduumlğuumlnuumlbelirtmektedir

Hayvancılık ekonomide oumlnemli bir yertutuyordu İnsanlar buumlyuumlk ve kuumlccediluumlk boynuzluhayvan domuz koumlpek ve kuumlmes hayvanlarıyetiştiriyorlardı Kurban olarak sunulannesnelerleilgiliokunabilenyazıtlarhayvanlarınbolluğunatanıklıketmektedirlerBumetinlerdenbiri 300 inek ve 100 koyunun kurban edilişinianlatmaktadır

Meslekler de buumlyuumlk bir yetkinliğeulaşmışlardı Silah guumlndelik kap kacak ve bazıaraba parccedilalarının yapımında bronzkullanılıyorduOlağanuumlstuumlniteliklibeyazkildenccediloumlmlekccedili ccedilarkında yapılan ve daha sonrapişirilen ve hatta verniklenen bardaklar testilerve oumlteki kaplar seramiğin gelişimine tanıklıketmektedirler İpekboumlceği kozasından eldeedilenipekipliklerdokumacılıktakullanılıyorduBu doumlnem eşyalarının ccediloğunda bulunanyetkinlik uzun suumlreli bir ccedilıraklık doumlnemigerektiriyordu bu da mesleklerin tarımdan

ayrılmış olduklarını goumlstermektedir Başkentteoumlzellikle zanaatkacircrlara (ccediloumlmlekccedili doumlkuumlmcuumloymacı iplikccedili dokumacı vb) ayrılmışmahallelervardı

Elimizde bulunan kaynaklar Şanglarınimparatorluğunda değişik tuumlrde koumllebulunduğunu goumlstermektedir Bunlar oumlzelliklesavaşlarsırasındasağlanıyordu

Uumlretim guumlccedillerinin gelişmesi zenginliklerinbirikmesi ve koumlleliğin ortaya ccedilıkışı toplulukuumlyeleri kitlesinin karşısına klan iccedilindeyoumlneticiler sınıfını oluşturan ayrıcalıklı ailelerazınlığını ccedilıkardı Uang boyunun başkanıdevletinkalıtsal(dededenbabadansuumlruumlpgelen)başkanıolduAnianyeraltımezarlığındayapılaninceleme Şang toplumunda kesin bir servetfarklılığı bulunduğunu goumlstermektedir Sıradanmezar eşyası bulunan birccedilok mezarın arasındaiccedilinde olağanuumlstuuml bronz silahlar ve kaselernefritten yapılmış eşyalar bulunan mezarlar daortaya ccedilıkartıldı Koumlleler efendilerinin yanınagoumlmuumlluumlyordu Uanglarrsquoın masalsı hazinelerkapsayan heykelleri de burada bulunduOrtaya

ccedilıkartılan konutlar da halkın değişik duumlzeydeservete sahip sınıflara boumlluumlnmuumlş olduğunukanıtlamaktadır

Şanglar toplumunun belli başlı uumlreticileriklanlar duumlzeninin guumlccedilluuml kalıntılarını koruyankomşuluk toplulukları halinde yaşayankoumlyluumllerdi Topluluk uumlyelerinin ccedilalıştırılışbiccedilimleriguumlnuumlmuumlzekadarkaranlıktakalmıştır

Devletin başında tribuuml başkanı ve buumlyuumlk-rahip yetkilerine sahip olan Uang (imparator)bulunuyordu Yavaş yavaş buumltuumln topraklarınsahibi insanlar arasında goumlkyuumlzuumlnuumln (tanrının)temsilcisi olan bir doğu despotunun birmutlakhuumlkuumlmdarın oumlzelliklerini kazandı Uangrsquoınccedilevresinde yuumlksek aristokrasi imparatorlukailesinin ve uumllkenin oumlteki soylu ailelerininuumlyeleri yer alıyordu Youmlnetim memurları vegenerallervbbunlarınarasındanccedilıkıyordu

Tarım ccedilalışmaları zaman ccedilizelgesinin(takviminin) ayrılmaz parccedilası olan astronomikgoumlzlemler Şanglar doumlneminde başladı BuuygarlığınenoumlnemlioumlvuumlnccedilkaynaklarındanbirimasalsıimparatorFu-Hirsquoyemaledilenhiyeroglif

yazısınınbulunmasıdırŞanglar İmparatorluğunun dinsel anlayışları

atalara tapınmaya sıkı sıkıya bağlı olananimizmden kaynaklanmaktadır Atalaroumlzellikle Uanglarrsquoın (imparatorların) atalarıccediloğu zaman hayvan biccediliminde duumlşuumlnuumlluumlyorduBuduumlşuumlncetotemciliğinbiruzantısıdırOumlrneğinFu-Hirsquonin vuumlcudu yılan şeklindeydi tarımınbulucusu Şen-Hongrsquoun kafası bir oumlkuumlz başıydıCcediloğu zaman buumlyuumlye başvuruluyor ateşe atılankaplumbağanın kabuğunda meydana gelenccedilatlaklartuumlrluumlşekildeyorumlanıyordu

4 Ccedileular İmparatorluğu Şanglarındevletinin batısında Hoang-horsquonun kollarındanbiri olanWei ırmağı vadisinde etnik niteliklerive dilleri bakımından Şanglara ccedilok benzeyenCcedileu boyları yaşıyordu Ccedileuların ekonomisindetarım en oumlnemli yeri alırken av ve balıkccedilılıkdaha az oumlnemli bir rol oynuyordu ŞanglarınUangları (imparatorları) kuzeybatıda yaşayangoumlccedilebe boylarla savaşmak iccedilin sık sık Ccedileularınaskericircguumlcuumlnebaşvuruyorlardı

MOumlXIIyuumlzyılın ikinciyarısındaŞanglarınimparatorluğu zayıf duumlştuuml Bu konuyla ilgiliolarak elimizde bulunan az sayıda belgelervergilerden bunalmış yoğun baskıların ve şatoyapımlarının Uang ve ccedilevresinin duumlzenlediğieğlencelerin yol accediltığı ccedilılgınca masraflarınaltında ezilen halkın hoşnutsuzluğundan soumlzetmektedirler

MOuml1122yılındaCcedileularınbaşkanıU-Uangordularıyla Şangların imparatorluğunu istila ettive Mu ye (Ho-nanrsquoın kuzeyinde) ovasındayapılan kanlı savaşta Şang suumllalesinin sonhuumlkuumlmdarının birliklerini bozguna uğrattıSoumlylenceye inanacak olursak oumlyle bir kıyımoldu ki darı ezmekte kullanılan tahta dibektokmakları kan birikintilerinde yuumlzuumlyorduKısabirdirenmedensonraŞanglarınbuumltuumlntopraklarıCcedileuların topraklarınaeklendivehalkınınbuumlyuumlkbir ccediloğunluğu koumlle durumuna duumlştuuml Şanglarınbaşkentiyerlebiredildi

Boumlylece MOuml XII yuumlzyılın sonu ve XIyuumlzyılınbaşındaUzakDoğursquodayaklaşıkolarakbuumltuumln Hoang-ho havzasını daha doğrusu

ırmağınaşağıveortakesiminiHanhavzasınıveYang-tseursquonun orta ve aşağı kesimini kapsayanbuumlyuumlkbir devlet kurulduBuboumllgelerde oturandeğişik boylar eski Ccedilinliler tarafından yavaşyavaş eritildiler Ccedilinlilerin dilini ve uygarlığınıkabulettiler

Ccedileuların imparatorluğunun kuzeyinde vekuzey-batısında goumlccedilebe halinde yaşayan birccedilokccedilobanboylararasındaHiong-Hu(Hunlar)boyuoumlzellikleMOuml Ibininbaşlarında iyiceguumlccedillendive oumlteki goumlccedilebe boylarla birleşerek CcedileularınCcedilinrsquoini birkaccedil kez istila etti Yang-tseursquonunguumlneyine ve Sseu Ccediluanrsquoda yerleşen boylarbağımsızlıklarını korudular Kendilerine oumlzguumlyaşama biccedilimleri ve konuştukları dillerarasındaki farklılıklar bunların Ccedilinlilerin iccedilindeerimelerineengeloldu

Bununla birlikte Ccedileuların despotik devletleriuzun suumlre anlaşmazlıkların dışında kalamadıHuumlkuumlmdarları akraba ve yakınlarına bol bolkoumlle ve toprak dağıtıyor ama oumlzguumlr insanlartopluluklarını sıkıya alıyordu İmparatorlukhızlaimparatorasoumlzdebağımlıbuumlyuumlkvekuumlccediluumlk

1500rsquoden fazla devlete boumlluumlnduuml Bunların enoumlnemlileri MOuml VII yuumlzyıldan itibaren Tsrsquoi(Şan-tung) Tsrsquoin (Şeh-si) Tsin (Şan-si) Ccedilu(Yang-tseursquonun orta kesiminde)Wei (Ho-nan)veYen(Hu-pei)devletleriydiBudevletlerkoumllesağlamak toprak kazanmak ve egemenlikkurmak iccedilin durmadan kendi aralarındasavaşıyorlardı

5 Ccedilinrsquoin eski tarihinin değişik evreleriFeodal Ccedilinrsquoin tarihccedililerine goumlre Şanglarİmparatorluğunun yıkılmasından sonra Ccedilinrsquoinİlkccedilağ tarihi suumllalelerin geliş sırasına goumlre uumlccedildoumlnemeayrılırCcedileu(MOuml1122-247)Tsrsquoin(MOuml 246-207) ve Han (MOuml 206-MS220) Ccedilokeski olayları kendi ccedilağlarının anlayışı iccedilindeyorumlamak eğiliminde olan Ortaccedilağ Ccedilintarihccedilileri oumlrneği burjuva tarihccedililer de Ccedileu veHan suumllaleleri arasındaki doumlnemi feodal olarakkabul ederler Bu anlayış kesin olarak buumlyuumlkCcedilinbilimcildquoAntikCcedilinrdquoadlıkitabınyazarıHenriMasperorsquodan kaynaklanmaktadır Burjuvaidealist tarihccedilisi HenriMasperorsquonun feodaliteyi

kendi belirgin uumlretim biccedilimleri ve buna uygunuumlretim ilişkileriolanbir toplumsalveekonomikyapı olarak kesinlikle kabul etmediğiniunutmamak gerekir Feodalite kavramı onuniccedilin senyoumlr ile vassallar arasındaki bağlarıbelirleyen eskiden buumltuumlnluumlğuuml olan bir devletiken şimdi bir imparatorun şu ya da bu orandakağıt uumlzerinde kalan iktidarında az ya da ccediloksert bir hiyerarşik sistemin kapsadığı bir suumlruumlhaslara dağılmış bir uumllkenin boumlluumlnmesi sonucuortaya ccedilıkan hukuksal ilişkilerdi MasperoPottier Franke ve oumlteki burjuva bilginlerininbelgeleri ve bazı goumlzlemlerinin doğruluğubakımından ccedilalışmaları ccedilok değerli olmaklabirlikteCcedilinrsquodetoplumsalevriminolmadığınıvefeodalitenin her zaman var olduğunu anlatmakisterler Irkccedilılığa son derece yakın gericivarsayımlarbutuumlranlayıştankaynaklandıYaniCcedilinlilerin gelişmeye yetenekleri yokturuygarlıklarının gelişmesini yabancılaraborccedilludurlar

Ccedilin ve Sovyet bilginlerinin yapıtlarısayesinde eski Ccedilinrsquoin feodal duumlzen efsanesi

kesinlikle ccediluumlruumltuumllduuml Ccedilin toplumunun koumllelerinsoumlmuumlruumllmesine dayalı bir uumlretim biccedilimindengeccedilerek ilkel topluluk duumlzeninden feodaliteyedoumlnuumlştuumlğuumlyadsınmazbirbiccedilimdeortayakondu

Ne var ki bilimin buguumlnkuuml durumudoumlnemlerin kesin tarihinin saptanmasına henuumlzolanakvermiyorBirccedilokCcedilinbilginiHanveCcedileutoplumlarının feodal niteliği uumlzerindedireniyorlar Bununla birlikte Ccedileu ve Tsrsquoindoumlnemlerinin koumlleci duumlzenin doruk noktasınıyaşadığını buna karşın Han doumlneminin koumlleciduumlzenin ccediloumlkuumlşuumlne ve feodalitenin doğuşunatanıklıkettiğiniduumlşuumlnmekiccedilinnedenlervar

6 Ccedileular İmparatorluğunun toplumsal veekonomik duumlzeni Ccedileu doumlnemi uumlretimguumlccedillerinin oldukccedila hızlı gelişmesiylebelirginleşir Ccedilinliler yaygın olarak daha yenibir doumlnemde VI ve IV yuumlzyıllar arasındakullanılmış olmasına karşın demiri buldularTarlalarda oumlzellikle pirinccedil tarımı yapıyorlardıldquoSulurdquopirinccedil tarımınageccedilişengelişmişsulamaolanaklarını gerektirir Ccedilok emek ve beceri

isteyenccedilokkarmaşıkbirtarımdırCcediliftccediliağaccediltanyapılmış ilkel sabanı kullanmaya başladıbahccedilecilik ve bostancılık ortaya ccedilıktı dutccedilulukvebunabağlıolarakipekboumlcekccedililiğiyaygınlaştı

Ccedilin Halk Cumhuriyeti bilginlerinin eski CcediluPrensliğinin toprakları uumlzerinde yaptıklarıkazılar bronzunguumlndelikyaşamdaveuumlretimdeyaygın olarak kullanıldığını goumlsterdi Hayranolunacak bir beceriyle yapılmış olan bronzvazolar ccediloğu zaman dinsel ya da belgeselnitelikli yazılarla bezenmiştir Madeni parabasıyorlardı İpek dokumacılığı marangozlukccediloumlmlekccedililik ve oumlteki meslekler gelişiyorduCcedileular doumlneminde zanaat tarımdan kesinlikleayrıldı İşboumlluumlmuumlnuumln sonucu olarak ticaret veparakarşılığımuumlbadelegeliştiHo(buguumlnkuumlSi-an kentinin yakınlarında) Lo-yi (buguumln Lo-yang)gibikentlerbuumlyuumlduumller

Koumlleci toplumun sınıflarının oluşumuCcedileulardoumlneminde tamamlandı Daha Ccedileuların Şangİmparatorluğunu istila ettiği guumlnlerde U-Uangkendi yakınlarına yerli halktan koumlleler armağanetmişti Bronz vazolara işlenmiş yazılar bize

koumllecidevletinevriminianlatmaktadırBuMOumlXI yuumlzyıldan kalmametinlerden birinde şunlaryazılıdırldquoSanabueyaletindoumlrtkıdemlisini659koumlle seyis ccediliftccedili ve zanaatkacircr veriyorum Sana13 Barbar reisi ve kıdemlisi ayrıca 1050 koumlleveriyorumrdquo

Eyaletler arasındaki savaş uumllkeye genişoumllccediluumlde koumlle sağlıyordu Sseu Ma-tsrsquoienrsquoinbelirttiğine goumlre bu savaşlar sırasında onbinlerce insan koumlle olarak goumltuumlruumllmuumlştuumlTicaretinparanıngelişmesive tefeciliğinortayaccedilıkışıuumllkeyeborccedilyuumlzuumlndenkoumlleliğigetirdiBirbaşkakoumllekaynağıdaoumlzguumlr insanlarınyasalarıccediliğnemek succediluyla mahkucircm olmalarıydıMahkucircm geccedilici olarak ya da oumlmuumlr boyu koumlleoluyordu bazen koumllelik kişinin gelecek soyunuda kapsıyordu Bir cinayet soumlz konusu iseyalnızca succedilu işleyen koumlyluuml değil buumltuumln ailesidahası zincirleme guumlvence (kefil) nedeniylekomşularıbilekoumlleleşiyordu

Ccedilin tarımı koumlyluumlden buumlyuumlk bir huumlner vedikkat istediği iccedilin koumllelerin emeğinden bualanda yararlanmak sınırlıydı Koumllelerden daha

ccedilok bend yapımında kanal accedilmada kaleyapımında hayvancılık ve madenlerdeyararlanılıyordu ldquoKoumllerdquo anlamına gelendeyimlerin ccedileşitliliği yalnızca koumlkenlerininccedileşitliliğini değil kullanıldıkları alanlarınccedileşitliliğinideyansıtmaktadır

CcedileudoumlnemiCcedilin toplumununekonomisiherzaman koumlleci devlet ve soylu sınıf aileleritarafından işletilen komşuluk topluluğunadayanıyordu Bu topluluğu filozof Menciusrsquoun(MOumlIVyy)betimlemelerindentanıyoruzOnagoumlreeskidentoprakldquokuyurdquoanlamınagelenvebenzetmek gerekirse ldquotsingrdquo hiyeroglifinebenzeyen dokuz eşit parccedilaya boumlluumlnuumlyordu(bundan dolayı tsin-tien sisteminin anlamıldquokuyulutarlardquodır)

Menciusrsquoun yazılarında uumltopik oumlzelliklerinyanı sıra topluluk uumlyelerinin ilkel ccedilalışma(soumlmuumlruumllme) biccedilimini yansıtan bir gerccedilekccediliiccedilerik de vardır Bununla birlikte Şi-kingrsquoinşarkılarının da tanıklık ettiği gibi Ccedileulardoumlneminin başından itibaren koumlleleşmiştoplulukkoumlyluumllerininvekoumllelerin işlediği uang

(imparator) ve yuumlksek youmlneticilere ait genişmuumllkler ortaya ccedilıktı ldquoTsing-tienrdquo sistemi yavaşyavaş bırakıldı ve MOuml VI yuumlzyıldan IVyuumlzyılauzanandoumlnemdeldquotopluluğaaittarlalarrdquobuumltuumln boumllgelerde ortadan kalktı onun yerinehasatın uumlccedilte birine ve hatta yarısına eşit malolarak vergi getirildi Bu oumlnlem soumlmuumlruumlcuumllerinboyunduruğunu daha ccedilok hisseden toplulukuumlyelerinin direnmesiyle karşılaştı Şi-kingrsquoin birşarkısı olağanuumlstuuml guumlzel dizelerle koumlyluumllerinuumlruumlnlerinin uumlzerine fareler gibi atılansoumlmuumlruumlcuumllere ve memurlara karşı kininiyansıtmaktadır

ldquoFareler fareler kemirmeyin hasbuğdayımızıTamuumlccedilyıldıryaşıyoruzyasalarınızaltındaBir tek iyiliğinizi goumlrmedik bu kadar

zamandaSizibırakıpuzaklaragidiyoruzGidiyoruzmutlubiruumllkeyeMutlubiruumllkeyemutlubiruumllkeyeHakveadaletibulacağımızyerehelliprdquo

Koumllecilerin zorba youmlnetimi sık sık halkyığınlarınınayaklanmasınayolaccedilıyordu

Ccedileular Ccedilinrsquoinin youmlnetici sınıfı buumlyuumlk vekuumlccediluumlk derebeyler ve doğuştan soylu sınıf gibiUangrsquoun (ailesinin) en yakın ccedilevresindenkaynaklanıyordu Soyluluğun derecesininsaptanmasında akrabalık bağları oumlnemli bir roloynuyorduBudurumyasalsahiplikdurumundabelli oluyordu ccediluumlnkuuml bir goumlrevi (ldquohurdquo =kollukccedilu okccedilu) tanımlayan sıfatlardan başkaakrabalık derecesini (ldquotseurdquo=oğulldquopouordquo=amca)belirleyenpek ccedilok sıfatlar vardıİktidardaki sınıfın uumlyeleri goumlrkemli giysilergiyiyorlardı kalabalık bir maiyetleri ve kişiselmuhafız birlikleri vardı Uang ya da yerelyoumlneticidenbir youmlreninyoumlnetimyetkisini alıyorve kendi hesaplarına vergi (mal olarak) alarakhalkısoumlmuumlrebiliyorlardıBundanbaşkauanglarve ikinci dereceden huumlkuumlmdarlar soylularauumlzerlerinde yaşayan insanlarla birlikte topraklararmağanediyorlardı

Yavaş yavaş yeni bir insan topluluğu oumlnemkazanmaya başladı Tuumlccarlar ve tefecilerdi

bunlar yasal olarak koumlyluuml sınıfından daha ccedilokhakları yoktu ama ekonomik bakımdan ccediloketkiliydiler Bunlarla egemen sınıfın bir başkakesimiolanaristokrasiarasındakimuumlcadeleeskiCcedilinrsquoinbuumltuumlntarihinedamgasınıvurdu

Ccedileuların imparatorluğunun siyasal duumlzenidevletin toprak muumllkiyeti ve topluluklarınsoumlmuumlruumlsuuml ilkesine dayanan Doğu tipi birdespotizmdi F EngelsAnti-Duhringrsquode şoumlyleyazar (s213) ldquoEski topluluklar neredeyaşıyorlarsa binlerce yıldır en bayağı devletbiccedilimi olan Doğu despotizmine temeloluşturmuşlardırhelliprdquoMOumlIbininbaşındaCcedilinrsquoinparccedilalanmasından sonra ortaya ccedilıkan devletlerorduları ve birccedilok youmlnetim oumlrguumltleri yardımıylatopluluklar ve koumlleler uumlzerinde youmlnetici sınıfınegemenliğini kuran despotların himayesi altınagirmiştiEskiCcedilindevletlerinintıpkıoumltekiİlkccedilağDoğudevletlerigibiMarxrsquoındeyiminegoumlreuumlccedilgoumlrevi vardıYerli halkların soyulması komşuulusların soyulması ve o olmaksızın hiccedilbiruumlretim etkinliğinin yapılamayacağı sulamaişlerininduumlzenlenmesi

7 Egemenlik muumlcadelesi TsirsquoninKrallığının artan guumlcuuml Sayısız savaşlarsırasında kuumlccediluumlk devletler epeyce azaldılar veMOumlIVyuumlzyılınsonundabunlarınbirkaccedilonukaldı Oumltekilerden daha buumlyuumlk ve daha guumlccedilluumlolanbeşkrallıkegemenlikiccedilinsuumlreklimuumlcadeleediyorlardıBumuumlcadelenin sonunda ortaya enguumlccedilluuml iki devlet ccedilıktı Tsirsquoin ve Ccedilu devletleriTsrsquoin Krallığı yaklaşık olarak buguumlnkuuml Şen-sieyaletinin topraklarına sahiptiEn zengindevletTsrsquoin Krallığıydı ccediluumlnkuuml goumlccedilebelerle canlı birticareti vardı onlardan koumlle hayvan ve derialıyoronlarademiripektuzvezanaatuumlruumlnlerisatıyordu Tsrsquoin krallığın en buumlyuumlkpolitikacılarından biri olan Şang İangrsquoınreformlarınınuygulanmayabaşlamasındansonraoumlzellikle guumlccedillendi bu reformlar tecimsel veparasal ilişkilerin ilerlemesi ve ekonominingelişmesi sayesinde gerccedilekleşmişti Buoumlnlemlerin en anlamlılarından biri yerine malolarak vergi getirilen ldquotsing-tienrdquo sistemininkaldırılması (MOuml 350) ve toprağın oumlzguumlrcealınıp satılmasına izin verilmesiydi Şang İang

boumlylece tuumlccarların ve tefecilerin (ldquoyenirdquo soylusınıf) guumlcuumlnuumln hızla buumlyuumlmesini sağladı vekullanılmayan toprakların değerlendirilmesinekatkıdabulundu

ldquoTsing-tienrdquo sisteminin kaldırılması toprağınldquoyenirdquo soylu sınıfın elinde toplanmasına vetoplulukların oumlzguumlr insanlarının yıkımına yolaccediltı Muumllksuumlzleşen bu insanlar koumlleleşmeyemahkucircm edilmişlerdi Şang İang eski doğuştansoylusınıfınayrıcalıklarıylamuumlcadeleettivebiryasa ccedilıkardı bu yasaya goumlre uumlnvanlar kişilerinkoumlkenleri dolayısıyla değil savaşta goumlsterilenyararlıklarabirminnetborcuolarakveriliyorduŞang İang komşu uumllkelerden gelen goumlccedilmenlerikoruyordu bu da nuumlfusun hızla artmasına yolaccediltı

Şang İang toplulukları ccediloumlkertmek vedoğuştan soylu sınıfı zayıflatmak iccedilin oumlrneğinataerkil ailelerin dağıtılması klan ve tribuumllerineski toprak duumlzenlerini bozan yeni biryoumlnetimsel boumlluumlnmenin yuumlruumlrluumlğe konulmasıgibi oumlnemli oumlnlemler aldı Bu doumlnemde TsrsquoinKrallığı goumlccedilebeler arasından birccedilok uumlcretli

suumlvari topladı Halkın elindeki bronz silahlartoplanıpaskerleredemirsilahlarverildi

Koumlleci uumlretim youmlntemlerinin temelleriningenişlemesi ekonominin gelişmesi veiktidardaki sınıfın guumlccedillenmesi Tsrsquoin devletinincesaretli bir fetih politikasına geccedilmesine olanaksağladı bunun sonucu olarak Ccedilinrsquoinmerkezicircleşmişmonarşisikuruldu

CcediluKrallığıYang-tseursquonunortakesimindeydiBuumlyuumlkbirorduyasahipbulunanbugenişveccediloknuumlfusludevletrakibiTsrsquoinKrallığınınbirleştiricieğilimlerine karşı ccedilıkıyordu Oysa birleşmeyiivedi gereksinimler zorunlu kılıyorduYoumlneticisınıfın iccedilindeki muumlcadeleler uumllkeyi yakıpyıkıyor uumlretici guumlccedillerin yıkımına nedenoluyordu yaşama olanakları elinden alınmışkoumlyluumller dağlara ve ormanlara sığınıp buradakoumlle sahiplerine ve tuumlccarlara korku salanmuumlfrezelerkuruyorlardı

Uumllkenin birleştirilmesi işini Tsrsquoin Krallığıuumlstlendi Oumlteki devletleri yavaş yavaştopraklarına kattı Ccedilok kanlı savaşlar olduOumlrneğinCcedileursquoların imparatorluğuTsrsquoinrsquoeboyun

eğdiği zaman buumltuumln ordusu (400000 kişi)kılıccediltan geccedilirildi Youmlneticiler ve ana babalargenellikle oumllduumlruumllduumllerMOuml 221 yılındaTsrsquoindevletinin valisi buumltuumln Ccedilinrsquoin imparatoru ilanedildivekendisineldquoTsrsquoin-ŞiHuang-tirdquo(Tsrsquoinrsquoinilk imparatoru) adı verildi Uumllke boumlylecebirleşmişoldu

8Tsirsquoinİmparatorluğu(MOuml246-207) ŞiHuang-ti bir merkeze bağlanan monarşiyiguumlccedillendirdi ve uumllkenin birleşmesinden bu yanaişlevini yitirmiş olan doğuştan soylu sınıfınayrılıkccedilı eğilimlerini bastırdı Uumllkeyi 36 eyaleteboumllduumlveeskikrallıklarınadlarınınsoumlylenmesiniyasakladı Şang İang yasaları buumltuumlnimparatorlukta uygulandılar Şi Huang-ti buumltuumlnuumllke iccedilin bir tek uzunluk ve ağırlık oumllccediluuml birimigetirdi ve parayı birleştirdi Buumltuumln uumlnvanlarkaldırıldı ve oumlzguumlr insanlar iki sınıfa ayrıldıSoylular ve halk insanları Eyaletlere doğrudandoğruya imparatorluğa bağlı olan vebuyruklarının uygulanmasını denetleyenmuumlfettişler goumlnderdi Buumltuumln silahlar toplanıp

bunlardan imparatorluk sarayını suumlsleyen 15metre yuumlksekliğinde heykeller yapıldıHiyeroglif yazısı birleştirildi (eskiden herkrallığınkendiyazısıvardı)

Uumllkenin birleştirilmesi Şi Huang-tirsquoye dışpolitikasını uygulamak olanağı verdi Tsrsquoinorduları Yang-tseu ırmağını geccediltiler veguumlneydeki geniş toprakları fethettiler VietnambileTsrsquoinrsquoin egemenliğini kabul etmek zorundakaldı Uumllkeyi goumlccedilebelere karşı savunmak veonlarla aralarındaki ilişkileri bir duumlzene sokmakiccedilinİlkccedilağrsquoınengoumlrkemliyapılarındanbiriolanBuumlyuumlk Ccedilin Seddi yapıldı Ccedilin Seddi Ccedile-likoumlrfezinden buguumlnkuuml Kan-su eyaletininsınırlarına kadar uzanıyordu Tsrsquoinrsquoin başkentiHien yangrsquoda (Si-an yakınlarında) oumlnemliccedilalışmalaryapıldı

Bununla birlikte Tsrsquoin İmparatorluğu kalıcıolmadıŞiHuang-tirsquoninbuyruğuuumlzerineyapılanbuumlyuumlk ccedilaplı ccedilalışmalar buumlyuumlk bir insan guumlcuumlgerektiriyordu Oumlrneğin Buumlyuumlk Ccedilin Seddirsquoninyapımında soumlylenceye goumlre 300000 askeringoumlzetimi altında 2 milyon koumlle ve angarya

yuumlkuumlmluuml koumlyluuml ccedilalışmıştı Bu ağır yuumlk toprakbakımından yoksullaşma koumlleleşme tehlikesihaksızvergivezuluumlmbuumltuumlnbunlarkoumlyluumllerinayaklanmalarına yol accediltı Aslında Şi Huang-tirsquonin sağlığında tahmin edilmesi gerekenşeylerdi bunlar ldquoEskirdquo soylu sınıf da hoşnutsaygınlığınıkoruyorduEskikrallıklarınhalklarıarasında da ccedilok hoşnutsuz insan vardı ŞiHuang-tirsquonin oumlluumlmuumlnden (MOuml 209) sonrakoumlyluuml ve koumllelerin isyanlarından koumllecilerin vearistokratların ayaklanmalarından guumlcuuml tuumlkenenTsrsquoinİmparatorluğuyıkıldı

ŞiHuang-tirsquonin oumlluumlmuuml genel ayaklanma iccedilinbir işaret oldu Koumlleler ve koumlyluumller saldırıyageccediltiler 209 yılında buguumlnkuuml Ho-nan eyaletidoğumlu Ccedileng Şeng adında bir yoksul koumlyluumlkuzey sınırının istihkacircmcılık ccedilalışmalarınagoumlnderilen 900 koumlyluumlyuuml ayaklandırdı Bununuumlzerine koumlyluuml ayaklanmaları buumltuumln CcedilintopraklarınayayıldıEgemen sınıfın temsilcilerionlarla birlik olup iktidarı ele geccedilirmek iccedilinsilaha sarıldılar Bunların en guumlccedilluumlleri eski CcediluKrallığında hizmet etmiş bir yuumlksek goumlrevlinin

soyundan gelen Hiang Yu (Hiang Yu guumlcuumlnuumlguumlneydoğu topraklarından alıyordu) ve Lieu-Pang adında kuumlccediluumlk bir memurdu Muumlcadelesırasında Hiang Yu ile Lieu-Pang geccedilici biranlaşma yaptılar iktidarı ele geccedilirmek isteyenbaşkalarına boyun eğdirdikten ve koumlyluumllerinyardımıyla Tsrsquoin monarşisini yıktıktan sonrakoumlyluumllerin ayaklanmalarını bastırdılar CcedilengŞengoumllduumlruumllduuml

Koumlyluumllerin ayaklanması disiplinsizlik veoumlrguumltsuumlzluumlk yuumlzuumlnden başarısızlığa uğradıElebaşları uumlnvanlar alıyor ve yığınlardankopuyorlardı aralarından birccediloğu kendiniiktidardaki sınıfa kabul ettirmeye ve bu sınıfayamanmaya ccedilalışıyordu Bununla birlikte CcedilengŞengrsquoin youmlnettiği ayaklanma Tsirsquoinİmparatorluğunda despotik monarşininyıkılmasını ve ccedilalışanların durumunun birazduumlzelmesini sağladı Bu ayaklanma Ccedilintarihininenoumlnemliayaklanmalarındanbiridir

9 Eski Han İmparatorluğu (M Ouml 206-MS24)KoumlyluumlayaklanmasıbastırılıncaHiang

Yu ile Lieu-Pangrsquoın arasındaki iktidarmuumlcadelesi başladı HiangYu bu muumlcadeledeeski aristokrasinin ve buumlyuumlk koumlle sahiplerininccedilıkarlarını savunuyordu Lieu-Pangrsquoın politikasıdahaesnektiEnkuumlccediluumlksuccediliccedilinoumlzguumlrkoumlyluumllerikoumlleliğe yollayan Tsrsquoin yasasını kaldırdıOrdusunda sıkı bir disiplin uygulanıyordu Bunedenle geniş halk katmanlarının sevgisinikazandıverakibiniağırbiryenilgiyeuğrattı(MOuml202)Dahasonrakendini imparator ilanettiKurduğuhanedanHan17adınıaldı

Han İmparatorluğu Şi Huang-tirsquonin yapıtınıtamamladıCcedilinrsquoinbirleştirilmesinigerccedilekleştirdiHanlarsuumllalesidoumlnemindebir tekdevletinuzunsuumlre yaşaması uumllkenin nuumlfusunu oluşturanccedileşitli etnik toplulukların karışmasına olanaksağladıbirleşmeayrıcalehccedileveağızlarınbirtekdilde kaynaşmasına katkıda bulunduCcedilin ulusuHanİmparatorluğudoumlnemindeoluştu

Hanların işlevi Ccedilinlilerin kendilerine ldquoHan-jenrdquo (Hanrsquoın insanları) adını vermesiylesimgelendi

İlk Han imparatorlarının politikası monarşik

devlet oumlrguumltuumlnuuml guumlccedillendirmeyi imparatorluğuntopraklarını genişletmeyi Ccedileu ve Tsrsquoindoumlnemlerinde ağır hasara uğramış ekonomiyicanlandırmayıamaccedillıyordu

Youmlnetim sulama şebekesi yapımınıişlenmemişyadahalkınoumllduumlruumllmesisonucuboşkalmış toprakların tarıma accedilılmasınıdestekliyordu Vergilerin belli bir orandaduumlşuumlruumllmesi koumlyluumlnuumln tarımını iyileştirmesineolanak sağladı Han doumlneminde hayvanlarınccedilektiği sabanla ccedilift suumlrme oldukccedila yaygınlaştıTarla ekim youmlntemi gelişti Egemen sınıfınbirccediloktemsilcisininortadankaldırılmasısonucugenişhalkkitlelerinindurumubiroumllccediluumldeiyileşti

Eski Hanlar youmlnetimi tuumlccarların vetefecilerin ccedilalışmalarını bir duumlzene sokmayaccedilalıştı Zenginliklerini sergilemeleri yasaklandıonlarınsoylarındangelenlerinyoumlnetimgoumlrevlerialmalarına engel olundu Ama daha sonrayasaklamalaruygulanmadıTicaretvemesleklerbuumlyuumlk ilerlemeler goumlsterdiler ldquoKırmızı Ccedilinmuumlrekkebi ve her renk tuumly Lu ve Şueyaletlerinden tabaklanmış deriler kemik ve

fildişi eşyalar Tsrsquoin ve Yenrsquoden sedir sandalağaccedillarıvebambuTsien-nanrsquodanbalıktuzhalıve deri Yenrsquoden ve Tsrsquoinden boyalı ipliklerincekumaşlarveketengiysilerYenveYuersquodengelmektedirrdquo O doumlnemin bir ccedilağdaşının busoumlzleriuumlretiminboumllgeseldağılımınıngelişmesinidoğrulamaktadır

Tecimsel ve parasal muumlbadele hızla geliştiSseu Ma-tsrsquoienrsquoin belirttiğine goumlre zengintuumlccarlar buumltuumln imparatorlukta ticaret yapıyorlarvehertuumlrluumlmaltalebinikarşılayabiliyorlardı

Bilgilerimizin buguumlnkuuml durumu Hanİmparatorluğunun toplumsal ve ekonomikduumlzeninin ortaya ccedilıkardığı buumltuumln sorunlarıaccedilıklamamıza olanak sağlamaktadır Hanİmparatorluğu da her zaman koumlleci bir devlettiEskidenolduğugibi inşaatlardazanaatlardavetarımişlerindegenekoumllelerccedilalıştırılıyorduKoumlleticaretisuumlreklipazarlardatoplanmıştıMetinlerdesıksıkkoumlleisyanlarınarastlanmaktadır

İmparatorluğun toplumsal ve ekonomikhayatında yeni olgular ortaya ccedilıkmaya başladıHuumlkuumlmdarlar akrabalarına yakınlarına ve

yuumlksek goumlrevlilere uumlzerlerinde ccedilalışankoumlyluumllerle birlikte topraklar dağıtıyorlardıBuumlyuumlk toprak sahipleri muumllklerinde yarıcılıkuyguluyorlardı Kullanılmayan topraklara vesınır boumllgelerine devletin serfi koumlyluumlleryerleştiriliyordu Sayısız koumlyluumlleri ve koumlyluumllerinbuumltuumln direnmelerini kırabilecek ve merkeziktidara kafa tutabilecek kendi orduları olanbuumlyuumlk toprak sahiplerinin kişiliğinde ldquoguumlccedilluumlsuumllalelerrdquo ortaya ccedilıktı Bu durum Han doumlnemiCcedilin toplumunda feodalitenin gelişmesinigoumlstermektedir

İmparatorWu-Tirsquonin saltanat doumlnemi (MOuml140-86)Hanİmparatorluğunundoruknoktasınısimgeler Aristokrat aileleri yola getirdiktensonra Wu-Ti merkezicirc iktidarı guumlccedillendirmeyiccedilabucak başardı Bir suumlrekli ordu kurdu tuumlccarve esnaf kesimlerinden gelen bakanları tuz vedemir ccedilıkarma işlerinde devlet tekeli oumlzelkişilerin para basmasının yasaklanması gibiuumllkenin ekonomik guumlcuumlnuumln sağlamlaştırılmasınıamaccedillayanoumlnlemlerinuygulanmasınıizlediler

Ccedilinrsquoin MOuml II yuumlzyılda ulaştığı ekonomik

gelişme etkili bir dış politikaya geccedilmesineolanak sağladı Hanların orduları Vietnamrsquoaboyun eğdirdiler Yun-nan ve Manccediluryarsquonınguumlneyini ele geccedilirdiler Hunlarla ilişkiler dışpolitikanın en oumlnemli sorunları arasında yeralıyordu Hunların suumlrekli akınları kendiyoumlnetimlerinde oluşturdukları ve Şen yu MeTersquonin komutasındaki boylar guumlccedil birliğininbuumlyuumlk tehdidi Hanlar youmlnetimini muumlttefikleraramak zorunda bıraktı Bu amaccedilla MOuml 138yılında uumlnluuml bir diplomat olan general Ccedilang-Krsquoienrsquoi batıya goumlnderdiler Hunların batıkomşularıolanMassagetlerleilişkikurmakuumlzeregoumlrevlendirilmişti

Uzun suumlre yolculuk ettikten ve Hunlarınhapishanesinde on yıl hapis yattıktan sonraCcedilang-Krsquoien Orta Asyarsquoya ulaştı HazermBuharaveoumltekikentleriziyaretetti

Ccedilang-Krsquoienrsquoin bu Doğu uumllkelerindengetirdiğibilgilerCcedilinrsquodebuumlyuumlkbirilgiuyandırdıMassagetlerle ittifak ilişkileri kurmak olangoumlrevinin yerine getirilmemiş olmasına karşındevlet adamlarına verdiği raporlarda şimdiye

kadar en kuumlccediluumlk bir bilgi sahibi olmadıkları ccedilokgeniş topraklar uumlzerinde yuumlksek bir uygarlığınbulunduğunu haber veriyordu Ccedilang-Krsquoienrsquoingetirdiği haberlere inanarak Batırsquoya bir seferhazırlandıOnunbugezisiCcedilinileoumltekiuygarlıkmerkezleri arasındaki ilişkininbaşlangıccedilnoktasıoldu

Ccedilin orduları birkaccedil kanlı savaştan sonraHunlarıkuzeyedoğrupuumlskuumlrtmeyibaşardılarveMOuml 104 yılında Taklamakan ccediloumlluumlnuuml veTiyenşan dağlarını aştıktan sonra Ferganahavzasına girdiler İlkccedilağrsquoın Buumlyuumlk İpek Yoluadıyla tanınan ve Ccedilinrsquoi Roma İmparatorluğunaPartlar Krallığına ve Hindistanrsquoa bağlayan enoumlnemli ticaret yollarından biri boumlylece accedilılmışoldu Ccedilin ipek demir ve zanaat uumlruumlnleriniburadan ihraccedil ediyor değerli eşyaları veoumlzellikleatlarıbuyoldanithalediyordu

10 Hanlar İmparatorluğunun bunalımıWang-Mangrsquoın reformları ldquoKırmızıKaşlılarrdquoın ayaklanması Toprakların oumlzguumlrcealınıp satılmasının Hanların sarayının aşırı

luumlksuumlnuumln ve izlenen dış politikanın ağıryuumlkuumlnuumln neden olduğu vergi artışları koumlyluumlsınıfının yıkımına yol accediltı İlke olarak uumlruumlnuumlnotuzda ya da onbeşte birinin vergi olarakalınmasna karşın gerccedilekte bu oran Tsrsquoien Hanşursquonun tanıklığına goumlre uumlruumlnuumln yarısınıgeccediliyordu Ayrıca askerlik hizmeti yapmakistemeyen herkesten vergi alınıyorduTsrsquoienHan şu MOuml I yuumlzyıl Ccedilin koumlyluuml sınıfınındurumunuşoumlyleanlatıyorldquoGuumlccedilluumllerintopraklarıbinlerce mursquoyla (yaklaşık olarak bir mu 006hektar) oumllccediluumlluumlyordu oysa yoksulların birccediluvaldız batıracak kadar bile toprakları yoktuBabalar ccedilocuklar kocalar karıları buumltuumln yıltoprakta ccedilalışıyorlar ama emeklerinin karşılığıolan kazanccedilları karınlarını bile doyurmayayetmiyordu Zenginlerin koumlpek ve atlarıkendilerine verilen buumltuumln darı ve bezelyeleriyiyemezken yoksullar kepekle idare etmekzorundakalıyorlardırdquo

İmparatorluğun zayıf duumlşmesi goumlccedilebelereBuumlyuumlk İpek Yolursquonu ele geccedilirmek ve boumlyleceCcedilinrsquoin dış ticaretine zarar vermek olanağı

sağladıMuumllksuumlzleşmiş oumlzguumlr insanların yanı sıra

koumllelerin de katıldığı giderek sıklaşanayaklanmalarHanİmparatorluğundahazırlananağırbirbunalımınilkbelirtilerioldular

Youmlnetim oumlrneğin toprakmuumllkiyetine (5000mu)vekoumllesayısına(200)birsınırgetirmekgibikısmi reformlarla halkın oumlfkesinin patlamasınaengelolmayıdenedi

İmparatorluk ailesinin bir akrabası olan vebazı kişiler tarafından desteklenenWang-Mangbunalımı ccedilokdahakoumlktenci yollarla durdurmakistedi İmparatoru devirdikten sonra buumltuumlntoprakların devletleştirildiğine ilişkin bir buyrukyayınladı (MOuml 10)Koumlleler artık oumlzel kişilerinbağımlısı olarak kabul ediliyordu BoumlyleceWang-Mang koumllelerin ccedilalıştırılması youmlntemininyerine feodal soumlmuumlruuml ilkesini getirmeyiamaccedillıyordu Aynı zamanda o zamana kadartoprak sahibi olamamış herkese toprakdağıtılmasını tavsiye ediyordu Wang-Manggetirdiği oumlnlemleri ldquotsin-tienrdquo sistemininyenidenyuumlruumlrluumlğekonulmasıolaraksayıyordu

Pazar fiyatlarını duumlzenlemeyi ve yılda 10faizlebirdevletkredisioumlrguumltlemeyidenedi

Tasarıları iktidardaki sınıfın şiddetlidirenmesiylekarşılaştıbununuumlzerinebunlardanvazgeccedilmekzorundakaldı

Reformların başarısızlığa uğramasıimparatorluğutehlikeyeatanbuumlyuumlkbirkoumlyluumlvekoumlle ayaklanmasına yol accediltı MS 17 ve 18yıllarında Honan Hu-pei ve Şan-tungeyaletlerinde bir koumlyluuml ayaklanması başladıAsiler birer adları ve şefleri olan muumlfrezelerhalinde oumlrguumltlenmişlerdi Bunların en guumlccedilluumlleriŞan-tung eyaletindeki ldquoKırmızı Kaşlılarrdquomuumlfrezeleriydi Kaşlarını boyadıkları iccedilinkendilerine bu ad verilmişti Wang-Mang buayaklanmayı silahla bastırmayı başaramadıAsiler23yılındaimparatorluğunbaşkentiCcedilang-nganrsquoı ele geccedilirdiler ve Wang-Mangrsquoıoumllduumlrduumller Han imparatorluk ailesinin Wang-Mang tarafından iktidardan uzaklaştırılmış olanuumlyeleriayaklanmadanyararlandılarAralarındanbiri imparator ilan edildi Daha sonrayandaşlarının birlikleri isyancılara karşı ccedilıktı ve

ayaklanmayıkanlaboğdular

11YeniHanİmparatorluğu(MS25-220)Ayaklanmanın bastırılmış olmasına karşınyoumlneticisınıfıoumlduumlnvermekzorundakaldıKoumlleolarak satılmış ccedilocuklar azat edildiler ve bazıasilericcedilinafccedilıkartıldıBuumlyuumlktopraksahiplerineait olan ekilebilir toprakların bir boumlluumlmuumlkoumlyluumllerinelinegeccediltiKoumllelikbirazyumuşadığısoumlmuumlruuml youmlntemleri ılımlılaştığı iccedilin ekonomideyenibirgelişmebaşladıSulamasistemionarıldıve genişletildi bu da ekilebilir topraklarınyuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlnartmasını sağladıDemirmadenicircccedilıkarma ve maden doumlkuumlmcuumlluumlğuuml yoğunlaştıTicaretinboyutlarıgenişlediMSIyuumlzyılCcedilinrsquoiBuumlyuumlkİpekYolursquonutekrarelegeccedilirdi

MS91yılındabirbuumlyuumlkgeneralvepolitikaadamı olan Pan-Ccedilrsquoao Sin-kiang boumllgesinifethettikten sonraOrtaAsyarsquoya bir sefere giriştive burayı Ccedilinrsquoin egemenliği altına aldı Hunlarkesin bir bozguna uğradılar Aralarından birboumlluumlmuumlCcedilinrsquoeharaccediloumldemekoumltekilerdeBatırsquoyagoumlccediletmekzorundakaldı

Ama durumları sağlamlaşınca youmlneticisınıflar koumlyluumllere verdikleri oumlduumlnlerdenvazgeccediltiler Toprakların yeniden bir arayatoplanması suumlreci duyulmadık boyutlara ulaştıldquoGuumlccedilluumlsuumllalelerrdquokoumlleleşmişkoumlyluumllertarafındanişlenenyuumlzlercebinmursquoluktopraklarasahiptilerSulama şebekeleri yıkılıyordu Devlet guumlccediltenduumlşuumlyordu

Koumlyluuml sınıfının yıkımı ve devlet oumlrguumltuumlnuumlnccediloumlkmesi tarihte ldquosarı kuumllahlılarrdquoın ayaklanmasıolarak bilinen buumlyuumlk bir koumlyluuml sınıfı hareketineyol accediltı 184 yılında Şan-tung eyaletindebaşlayan bu ayaklanma ldquokırmızı kaşlılarrdquoınayaklanmasına kesinlikle benzemiyordu Buayaklanma oumlnderleri halka amaccedillarını uzunuzun accedilıkladıktan sonra başladı Oumlncedenmuumlfrezeler kuruldu ve saldırı guumlnuuml saptandıAyaklanmaTaocuduumlşuumlnceninetkisindeydi

Ayaklanmanın başında bulunan Taocu vacircizCcedilang-Kio mevcut duumlzenin (bu duumlzene ldquogrigoumlkyuumlzuumlrdquo adını veriyordu) tamamen ortadankalkmasını ve yeni ve haklı bir duumlzenin (buduumlzene ldquosarı goumlkyuumlzuumlnuumln krallığırdquo adını

veriyordu imgesel bir dille) kurulmasınısoumlyluumlyordu ldquotrsquoai prsquoing taordquo (buumlyuumlk barışınilkesi) gerccedilekleştiği zaman bu yeni duumlzengelecekti

Ayaklanma planı bir hain tarafındanyoumlneticilere ihbar edildiği iccedilin saldırıyı oumlnealmak gerekti Ayaklanma ccedilabucak buumltuumlnuumllkeye yayıldıAsiler koumlleleri serbest bıraktılarnefret ettikleri memurları oumllduumlrduumller elegeccedilirdikleri değerli eşyaları aralarındapaylaştılar ldquoSarı kuumllahlılarrdquoın ayaklanmasıyaklaşıkolarakccedileyrekyuumlzyılsuumlrduumlveguumlccedilluumlklebastırıldı Zaman aşımına uğramış bir soumlmuumlruumlbiccedilimini yani koumlleliği suumlrduumlren Hanİmparatorluğu savaşların ateşi iccedilinde yıkıldı veyerinifeodalduumlzenebıraktı

12 Eski Ccedilinrsquoin uygarlığı Guumlndelikgereksinimler yazının bulunmasına yol accediltı vebilimlerin ortaya ccedilıkışına katkıda bulundu Ccedilinyazısınıngeccedilmişiİlkccedilağrsquoınccedilokeskidoumlnemlerinedayanır Kemik uumlzerine yazılmış metinlerde(MOuml II binler) bilginler 2000rsquoden fazla

hiyeroglif saydılar bu da yazının ccedilok dahaoumlncedenbulunmuşolduğunugoumlstermektedir

Ccedilin hiyeroglif sisteminin gelişmesi belkiMısırrsquoınkiyle karşılaştırılabilir İlkel piktografikdesenler daha sonra soumlzcuumlklerin eşdeğerlisiolarak varlıklarını suumlrduumlrduumller ldquoErkekrdquoldquoccedilocukrdquo ldquokadınrdquo ldquoağaccedilrdquo ldquoyuumlksekrdquo ldquoalccedilakrdquovb hiyerogliflerinin durumu boumlyledir Bu basithiyerogliflerin bileşimi yeni kavramları ifadeeden(oumlrneğinldquoağaccedilrdquosoumlzcuumlğuumlnuumlnikihiyeroglifildquoormanrdquo anlamına gelmektedir) başkalarınınoluşmasınaolanaksağladı

Daha sonra (MOuml II binin sonu ve I bininbaşı) Ccedilinliler ifade edilen kavramın hangi tuumlrfenomeneaitolduğunugoumlsterenanahtarişaretlerveokunuşubelirleyenfonetikniteliklibirbaşkaişaretekleyerekyazılarınıgeliştirdiler

İlk merkezicirc monarşi Tsrsquoin doumlneminde yazıbirleştirildiveHanlardoumlnemindeyenimalzemekulanımı sayesinde aşağı yukarı buguumlnkuumlgoumlruumlnuumlmuumlnuumlkazandıSoumlzkonusuyenimalzemeoumlnce ipek sonra kağıt oldu (daha oumlnce ağaccediltabletler kullanılıyordu) Ccedilinlilerrsquoin buguumln de

dikey suumltunlar halinde yazmalarının nedenieskidendartahtalarkullanmışolmalarıdır

Tarım takviminin saptanması astronomikgoumlzlemler gerektiriyordu İlkccedilağ Ccedilinlilerrsquoi bualanda son derece yetenekliydiler OumlrneğinHipparkhosrsquotan 200 yıl oumlnce Ccedilin bilginleriekinoksun devinmesini yani bir yıl boyuncaguumlneşin goumlkkuumlresi uumlzerinde ccedilizdiği ccedilemberinsınırladığı daireye goumlre ilkbahar ekinoksnoktasının yer değiştirmesini kanıtladılar Tsrsquoinsuumllalesi doumlneminde duumlnyanın ilk guumlneştakvimlerinden biri yapıldı Ccedilinliler bir aytakvimi kullandıkları iccedilin bu yeni takvimdenyararlanmadılar Eski Ccedilin guumlneş tutulmalarınındevirliliğinibiliyordu

Pergeli bulmak onuru da CcedilinlilerindirSağlam matematik bilgileri vardı kare ve kuumlpkoumlkkullanımlarınıoumlzelliklebiliyorlardı

Doumlnemlerinin tarımbilim tekniklerinin buumltuumlnbilgilerini iccedileren tarımbilim kitapları guumlnuumlmuumlzekadar ulaştı Toprağın işlenmesini ve veriminiartırma youmlntemlerini ccedileşitli bitkiler hakkındabilgileri kapsayan bu kitaplar ccediliftccediliye oumlğuumltler

vermektedirCcedilinlizanaatkacircrlarsanatsaldokumalarbronz

demir fildişi lacirck ve değerli taştan eşyayapımındaccedilokbaşarılıydılar

Plastik sanatlar alanında Ccedilinli ustalar birccedilokbaşyapıt yarattılar Ne yazık ki pek azıguumlnuumlmuumlze ulaşan mezar alccedilak-kabartmalarıheykeller mimari yapılar buumlyuumlk bir yeteneğikanıtlamaktadır

Toplumsal duumlzenin hataları savaşlar Ccedileulardoumlneminin sonunda sınıf muumlcadelesininşiddetlenmesi buumltuumlnCcedilin ideolojisine damgasınıvuranfelsefesistemlerininvedinseldoktrinlerinortayaccedilıkmasınayolaccediltı

Doğuştan soylu sınıfın ccedilıkarları Konfuumlccedilyuumlsdoktrini tarafındanyansıtıldı İlkccedilağCcedilinrsquoininbubuumlyuumlkduumlşuumlnuumlruuml (Latinleştirilmişolan adıCcedilinceKung-tseursquodur) MOuml 550rsquolere doğru doğup480rsquoleredoğruoumllduumlpolitikanıntoumlrebilime(etik)karıştığı idealist bir doktrin kurduduumlşuumlncelerininbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumloumlğrencilerinintuttuğu notlardan oluşanFelsefi Konuşmalarrsquoda(Luen-Yu) dile getirilmiştir ldquoİnsanlıkccedilırdquo bir

ilkeden yola ccedilıkan Konfuumlccedilyuumls daha yaşlıyasaygı her duumlzeydeki insanın topluma karşıgoumlrevlerini kesinlikle yerine getirmesi ilkesinedayalı bir insanlar arası ilişki sistemi hazırladıldquoBaba baba oğul oğul huumlkuumlmdar huumlkuumlmdarolsunrdquo diyordu Kurulu duumlzeni ve uumlstlere kesinitaati onaylayan Konfuumlccedilyuumls goumlreviniyapabilecek yeteneği olmadığını goumlsteren ccedilokkoumltuuml bir davranışta bulunması durumunda biryoumlneticinin devrilmesine izin veriyorduKonfuumlccedilyuumlsrsquocuuml toumlrebilimin ataların dinine kesinsaygıilebirleşmesibudoktrinebirdinselnitelikvermektegecikmedi

Lao-tseursquoya macircledilenTao-touml King kitabı(MOumlVI yy) koumlyluuml sınıfının ve kuumlccediluumlk topraksahiplerinin bazı oumlzlemlerini karşılıyordu Bukitap Taoizm doktrinini dile getirmektedir Birmaddeci duumlnya goumlruumlşuumlnuumln oumlğelerini (yaratıcıtanrının yadsınması) ve doğal bir diyalektiğiiccedilermesine karşın herkesin rahat bir yaşamsuumlrduumlğuumlbir altınccedilağolarakbetimlediğibir eskidoumlneme doumlnuumlşuuml oumlğretir Yaşadığı duumlzeni(ldquohalkınvergiler vehaksızlıklar yuumlzuumlnden accedillık

ccedilektiğirdquobirduumlzen)sertbirşekildeeleştirenTao-touml King ldquoinsanların para biriktirmeye buumltuumlnvarlığıylasarılmadığırdquouumltopikzamanlaradoumlnuumlşuumloumlğuumltler

Yeni soylu sınıfın ve tuumlccarların ccedilıkarlarıaralarında Tsrsquoin doumlneminin birccedilok devletadamının yer aldığı yasacılar okulununyandaşları tarafından savunuldu Bu okulunoumlnderleri olan Şang İang Han Fei-tseu veoumltekiler sağlam bir şekilde merkezicircleşmişinsanları insanların doğasına yatkın olansuccedillardan alıkoyan cezaların uygulandığı birbirleşmişdevletinkurulmasınısavunuyorlardı

Konfuumlccedilyuumlscuumller ve yasacılar arasındabaşlayan muumlcadele bazen son derece sertleştiKonfuumlccedilyuumlscuumller Şi Huang-ti monarşisiylesavaştılar ve MOuml 213 yılında ccediloğu oumlluumlmcezasınaccedilarptırıldıveyapıtlarıyakıldı

MOuml I yuumlzyıldaWang Ccedilrsquoung adlı maddiduumlnya duumlşuumlncesini onaylayan ve ruhunoumlluumlmsuumlzluumlğuumlnuuml kabul etmeyen ccedilok oumlnemli birmateryalistfilozofyaşadı

Guumlnuumlmuumlze ulaşan yazınsal yapıtlar buumltuumln

tazeliklerini koruyorlarMOumlVI yuumlzyılın sonuveIIIyuumlzyılınbaşıCcedilinrsquoinenbuumlyuumlkşairiKrsquoiu-Yuanrsquoın ccedilağıdır Krsquoiu-Yuan aynı zamanda Ccediludoumlneminin uumlnluuml bir devlet adamıydı Tsrsquoindevletinin egemenlik kurmak iccedilin yaptığımuumlcadelede kullandığı barbar ve acımasızyoumlntemin caymaz bir duumlşmanıydı Krsquoiu-Yuanuumllkenin kendiliğinden doğal bir şekildebirleşmesi duumlşuumlncesini savunuyordu buduumlşuumlncesisuumlrguumlnegoumlnderilmesinenedenoldu

Uumllkesine bir kin ve haksızlık ccedilağındamerhamet sahibi bir insanın yazgısına ilişkinduumlşuumlnceler yapıtının ana izleklerinioluşturuyordu Halk şiirinin geleneklerine derinbir yakınlık duyan bu goumlrkemli senyoumlr buaristokrat halkın guumlccedillerine guumlven duyuyorduBirkeskin alayvederinbirmelankoliyleyuumlkluumlgenellemeleribununlabirlikteiyimserbirtınıyasahiptir

Sseu Ma-tsrsquoien ile tarihccedili Pan-Kursquonunduumlzyazılarıbinyıllarboyuyadsınmazbiroumlrnekolma değerlerini korumuşlardır Metinleri(Sse-KiTsrsquoienHanşu)ulusalefsanelericcediloksayıda

atasoumlzlerinioumlzdeyişlerivehalkşarkılarınıiccedilerirCcedilinrsquoin buumlyuumlk adamlarının resmicirc biyografilericcediloğu zaman dramatik izler taşıyan anlatılarınbiccedilimsel tadına ulaşırlar ve oumlykuumllerindekiimgelem guumlcuuml kadar belgesel değerleriyleuydurulan diyalogların gerccedileğe benzerlikleri vekronolojilerinin doğruluğuyla da insanlarıetkilerlerbuyapıtlarındidaktikbiramacıvardır

MuumlzikeskiCcedilinlilerinyaşamlarındaoumlnemlibiryer tuttuCcedileşitliccedilalgılarıneşlikettiğidanslarveşarkılarbuumlyuumlkbirrağbetkazanmışlardı

Ccedilin uygarlığının Asya ulusları iccedilin sahipolduğu yer Grek uygarlığının Avrupa iccedilinoynadığı rolle karşılaştırılabilir Ccedilinrsquoin tekniksanat edebiyat ve felsefesi Japonya KoreVietnamMoğolistan iccedilin bir oumlrnek olduDoğuAsyarsquonın bilimsel kitaplarında diplomatikmetinlerinde ve edebiyatında son zamanlarakadarCcedilinyazısıkullanılıyordu17Hanların egemenliği iki doumlnemdirEskiHandoumlnemi (M Ouml 206-MS 24 yılları arasıldquokırmızı başlılarrdquoın ayaklanmasına kadar)YeniHandoumlnemi(MS25-220yıllarıarası)

HELLAS(ESKİYUNAN)

YİRMİNCİBOumlLUumlM

GİRİŞBİLGİKAYNAKLARIVETARİHYAZICILIĞI

EskiYunantarihininoumlzelliklekuumlltuumlrkalıtınınincelenmesi modern tarih biliminingelişmesinde oumlnemli bir rol oynadı Bu biliminkurucuları Marx ve Engels İlkccedilağ (antiquite)tarihiyle ccedilok ilgileniyorlardı Duumlnya tarihindeoynadığı ilerici roluumlbelirterek ilkccedilağ toplumunubir koumlleci toplum olarak tanımlayan ilkin onlarolmuştur Buna goumlre İlkccedilağ tarihinin en oumlnemlisorunları şunlardırUumlretimguumlccedillerininzanaatveoumlzellikle tarımda koumlleci soumlmuumlruuml ilkesine

dayanan gelişmesi bu soumlmuumlruumlnuumln toplumunevriminindeğişik evrelerindekiniteliğidevletinve oumlzelliklerinin ortaya ccedilıkışı İlkccedilağuygarlığının guumlccedilluuml gelişiminin nedenleri genelolarak ilkccedilağ toplumu tarihinin evreleri ve oumlzelolarak Yunan ve Romarsquonın İlkccedilağ toplumlarıtarihininevreleri

Bu sorunlar aynı zamanda eskiYunan tarihiincelemesininenoumlnemlinoktalarıyladailgilidirArkeolojinin yeni bulguları İlkccedilağ Yunantoprağında yaşayan tribuuml ve ulusların tarihineGrek uygarlığının (Girit Myken= ldquoMykenairdquo)doğduğu ccedilevreye yeni bir boyut getirdi Sonrailkel toplum yıkılırken sınıflara boumlluumlnmuumlştoplumuntemelniteliklerininortayaccedilıktığıeskiYunanrsquoınevriminedoğrudanbağlıveldquoHomerikCcedilağrdquo adıyla anılan doumlnem gelmektedir umlKoumllecitoplumun ve devletin oluşumunun kolonikurma eylemi oumlnemli bir an olan kent devletin(polis site) (MOuml VIII-VIyy) kuruluşunundevrimcisuumlrecitarihinbuevresinikapsadı

Grek koumlleci toplum ve uygarlığınıngelişmelerininenyuumlksekduumlzeylerineulaştığıve

bu toplama oumlzguuml karşıtlıkların yoğunlaştığıldquoklasikrdquo doumlnem (MOuml V-VI yuumlzyıllar) eskiYunan tarihinin merkezinde bulunmaktadırNihayet ccedilok oumlnemli ve tarih bilimindeki işlevigiderek buumlyuumlyen bir doumlnem Grek tarihininkısmen doğu tarihiyle birleştiği ve koumllecitoplumun tuumlmuumlyle doruk noktasına eriştiğiHellenistikccedilağdır(MOumlIII-IIyuumlzyıllar)

1 EskiYunanrsquoın tarihccedilileri EskiYunanrsquoıngeccedilmişini oumlğrenmek isteği MOuml VI yuumlzyıldaKuumlccediluumlkAsya İyonkentdevletlerinin ilkduumlzyazıyazarlarının (logograflarının)yapıtlarındaortayaccedilıktıBuyazarlarHellasrsquoınilkzamanlarınışuyada bu biccedilimde yansıtan mitosları ve efsaneleriyazınsal biccedilimlerde anlatıyorlardı OumlrneğinMiletoslu Hekataios ldquokahramanlarrdquoın (Greklertanrıların soyundan gelen ve kahramanlıklarıylauumlnlenen mitossal atalarını boumlyleadlandırıyorlardı) yaşam oumlykuumlleri olanSoyKuumltuumlklerirsquoniyazdı

ldquoTarihin Babasırdquo Herodotos Halikarnasosrsquota(buguumlnkuuml Bodrum) doğdu (484-425 dolayları)

O doumlnemde Persler karşısında zafer kazanmışolan Atina Akdenizrsquoin doğusunda ağır basanbuumlyuumlkdenizcilikguumlcuumlnuumln ekonomik politik vekuumlltuumlrelmerkezioluyorduİkincivatanımdediğiAtinarsquoyayerleşenHerodotosrsquounyapıtı9kitaptanoluşur İlk uumlccedil kitapKuumlccediluumlkAsya İranAsuryaMısır ve oumlteki komşu uumllkelerin uluslarınıntarihiyleilgilidirdoumlrduumlncuumlkitapİskitlerrsquoianlatırBu kitapların hepsi Hellasrsquoın geccedilmişiyle ilgiliccedilok değerli bilgiler verir Son kitaplar (V-IX)Med savaşccedilılarına ayrılmıştır Herodotos sık sıksaflık goumlsterir Tanrıların insanların işlerineburunlarını soktuklarına inanır ve mitosları veefsaneleri bize tarihsel olaylarmış gibi sunarAma oumlte yandan bu olayları ve insanlarıneylemlerini akla yakın ve doğal nedenlerleaccedilıklamayaccedilalışırUumlstelikdevletinvetoplumunevrimineilişkingenelkuramsalsorularsorarbuda onun o sıralar Atinarsquoda suumlren yoğunideolojik ve politik muumlcadeleyle olan yakınilişkisini kanıtlamaktadır bu nedenle onunyapıtı MOuml VI yuumlzyılın ikinci yarısında eskiYunanrsquoın politik ve kuumlltuumlrel hayatının

incelenmesiiccedilinbirkaynakniteliğindedirAtinalı Thukydides (460-339 dolayları) 8

kitabaayrılmışvebizebirboumlluumlmuumlulaşmışolanPeloponez Savaşının Tarihi adlı yapıtındatarihsel suumlrecin daha derin bir anlayışını ortayakoyar yapıtı eleştiri anlayışından yoksundeğildir Thukydidesrsquoin amacı Hellasrsquoın ikikesimininyaniguumlcuumlnuumldenizciliktenalanAtinaile başta Sparta olmak uumlzere Peloponez Birliğiarasındaki ccediletin muumlcadelenin PeloponezSavaşınınbiraccedilıklamasınıyapmaktıTarihccedilibusavaşınolağanuumlstuumlgelişimininyanısıratarihtekiroluumlnuuml de goumlstermektedir Savaş yalnızAkdenizrsquoin Hellen toprağına yayılmaklakalmadı bu savaşta Perslerin de etkin bir payıolduYazarın youmlntemsel accedilıklamaların dışındaeski Yunan tarihine ilişkin değerli bilgilerverdiği birinci kitabınArkeoloji adıyla anılangirişboumlluumlmuuml(121boumlluumlmler)oumlzellikleilginccediltirThukydides kendisinin de soumlylediği gibitarihselolaylarıyapıtınındeğerinihiccedilbirzamanyitirmemesini sağlayacak biccedilimde yansıtmayaoumlnem veriyordu Bilinccedilli bir vakanuumlvist olarak

aynı zamanda olayların nedenlerini ortayaccedilıkarmaya iccedil siyasalmuumlcadeleyidilegetirmeyeccedilalışıyordu Thukydides bu muumlcadeleyi partibaşkanlarına soumlylettiği soumlylevler biccedilimindeaktarmaktadır yazar bu soumlylevlerin gerccedilektensoumlylendiğini ve kendisinin bunları soumlzcuumlksoumlzcuumlk değilse bile en azından soumlz konusukonuşmacının betimlenen ortamda soumlylemesigerektiği gibi ve duumlşuumlncelerinin akışına uygunolarak aktardığını belirtmektedir Sınıf savaşlarıtabloları oumlzellikle koumllelerin etkin olarakkatıldığı Kerkirarsquodaki iccedil savaşın betimlemesigerccedilek bir usta elinden ccedilıkmıştır Daha daetkileyicisi iccedil savaşların yol accediltığı ahlakbozukluğu tablosudur (III kitap 82-84boumlluumlmler) Yazar koumlleci toplumun bağrındakisınıf kininin iccedil savaş sırasında doruknoktasınaccedilıkanbukininccedilarpıcıbirbetimlemesiniyapar

Thukydidesrsquoten sonra Yunan tarih bilimi(genel olarak buumltuumln toplum bilimlerindegoumlruumllduumlğuuml gibi) gelişmesini suumlrduumlrduuml Amaşurası da bir gerccedilektir ki Thukydidesrsquoiseccedilkinleştiren bilimsel ccediloumlzuumlmleme inceliğine

birkaccedilenderistisnanındışındadahasonragelentarihccedililerulaşamadılarBunakarşılıkyapıtsayısıoumlnemli oranda arttı Biraz oumlnemli Hellaskentlerinin (yuumlz kadar vardı) ccediloğunda dahasonraki yuumlzyıllarda kentinin ya da uumllkesiningeccedilmişine başvuran birccedilok tarihccedilinin ccedilıktığıgoumlruumllduuml Ne yazık ki bu metinlerin buumlyuumlk birccediloğunluğu bize ulaşamadı zaman ancakbazılarının bazı boumlluumlmlerini kiminin yalnızcaadlarını ya da yazarlarının adlarını koruyabildiAma bu kadarının bile buumlyuumlk bir oumlnemi varAttikarsquonın geccedilmişini ve oumlzellikle tarihselefsaneyi inceleyen Atinalı yazarların kalemealdığı Athidesrsquoin parccedilaları buna tanıklıketmektedir

Şu ya da bu oranda guumlnuumlmuumlze ulaşmış olanYunantarihyapıtlarınınbuumlyuumlkbiroumlnemivardırOumlrneğin ThukydidesrsquoinTarihrsquoini durduğuyerden (MOuml 411) suumlrduumlren KsenophonrsquounHellenikarsquosı Ksenophon Peloponez SavaşınınbetimlemesinibitirirveHellasrsquoın tarihini362rsquoyekadar suumlrduumlruumlr Thukydides gibi o da sankiolaylarakendisikatılmışgibianlatıramatarihccedili

olarak Ksenophon daha yuumlzeysel ve dahayanlıdır Atina vatandaşı ama Atinademokrasisinin duumlşmanı olan KsenophonaristokratSpartarsquonındostuvehayranıkimliğiyley a z a rHellenikarsquoda oumlrneğin ikinci AtinaDenizcilik Konfederasyonu gibi demokratikAtinarsquonınenoumlnemliolaylarınısessizcegeccediliştirirbuna karşılık ikinci dereceden ama Spartarsquoyıdaha iyi goumlsteren olayların altını ccedilizerBununlabirlikteHellenika onun MOuml IV yuumlzyılın ilkyarısının yaşamını tutarlı ve sistematik birşekilde sergileyen tek yapıtıdır Eleştirel birgoumlzle ele alınması koşuluyla bu kitap soumlzkonusudoumlneminincelenmesindekullanılabilir

MOuml VI yuumlzyıl Hellas yaşamının değişikgoumlruumlnuumlmlerini aktaran birccedilok ilginccedil yapıtıKsenophonrsquoa borccedilluyuz oumlrneğin On Binlerrsquoinseferi ve doumlnuumlşlerine ilişkin olanAnabasis gibiSefere bizzat katılan KsenophonKafkasoumltesirsquondeyaşayantribuumlveuluslarıanlatırBu bilgilerin eski D Anadolu ve Guumlrcistanincelemelerinde buumlyuumlk değerleri vardırKsenophonrsquoun başka oumlnemli yapıtlarıSparta

Cumhuriyeti Gelirler (koumlleci devlette devlethazinesi sorunu)Sokratesrsquoin Uumlnluuml Soumlzlerivbrsquodir

Mısırrsquoda (Oxyrrhynchusrsquode) bulunanpapiruumlslerden biri MOuml IV yuumlzyıl başı GrektarihininayrıntılıbirbetimlemesiniiccedilermektedirBazı bilginler bu metnin MOuml IV yuumlzyılınikinci yarısı tarihccedililerinden TheopomposrsquounHellen Tarihirsquonin bir boumlluumlmuuml olduğunusanmaktadırlarDaha sonra soumlzuumlnuuml edeceğimizbir Mısır papiruumlsuumlnde bulunmuş olanAristotelesrsquoinAtina Anayasasırsquonın(18) dışındaoumltekiIVyuumlzyıltarihccedililerininyapıtlarıguumlnuumlmuumlzeulaşmamıştır

Ephoros IV yuumlzyılda Grek tarihccedilileriningeniş oumllccediluumlde yararlandıkları duumlnya ccedilapında biryapıt yayınladı Ama bunun da ancak bazıparccedilalarıguumlnuumlmuumlzeulaştı

İlkccedilağrsquoın uumlnluuml tarihccedililerinden biri olanPolybios(MOuml205-125)RomaCumhuriyetininfetihleri ve bir denizcilik guumlcuumlne doumlnuumlştuumlğuumldoumlnemdeyaşadıTanıklıkettiğiolaylarıanlattığıGenel Tarih rsquoini MOuml II yuumlzyılın ilk yarısında

kalemealdıPolybiosrsquounamacıduumlnyanınbuumltuumlnuumllkelerini Romalıların boyunduruğu altınaduumlşuumlren nedenleri goumlstermekti KitabınaGenelTarih adını vermekte haklıdır ccediluumlnkuuml yapıtıbuumltuumln uygar duumlnyada olan olaylarıkapsamaktadırTıpkıThukydides gibi Polybiosda olayların akışını ve nedenselliklerigoumlstermekle yetinmez tarihsel suumlrecin geneldevindirici guumlccedillerini ortaya ccedilıkarmaya veaccedilıklamayaccedilalışırOnagoumlrebusuumlrecinoumlzuumlbirdevlet duumlzeninden bir başkasına kaccedilınılmazgeccediliştedir ve bu geccediliş belli yasalara uygunolarak gerccedilekleşmektedir Her topluluk herdevlet ve her kurum doğanın yasalarına uygunolarak gelişim yuumlkseliş ve nihayet yıkılışevrelerinden geccediler diye yazar Belirgin safyuumlrekliliğine karşın Polybiosrsquoun kuramı buumlyuumlkbir duumlşuumlnceydi Onun yapıtı siyasalbağımsızlığını yitirmiş olmasına karşın eskiYunanrsquoın ccedilok yuumlksek bir kuumlltuumlrel duumlzeydekaldığını kanıtlamaktadır Polybiosrsquoun yazdığı35 kitaptan guumlnuumlmuumlze ne yazık ki yalnızca 5rsquoiulaştı geri kalan 30 kitaptan ancak dağınık

parccedilalar var elimizde Bununla birlikte onunGenelTarihrsquoiIIIveIIyuumlzyılYunanrsquoınailişkinbilgilerimizibuumlyuumlkoumllccediluumldezenginleştirmektedir

PolybiosrsquotansonraMOumlIyuumlzyıldaveMSilk yuumlzyıllarda Roma İmparatorluğunun bireyaleti durumuna gelen eski Yunan birccedilokbuumlyuumlk tarihccedili yarattı Oumlrneğin ancak bazıparccedilalarıguumlnuumlmuumlzeulaşmışolan40ciltlikTarihKitaplığırsquonın yazarı Sicilyalı Diodoros gibiDiodoros MOuml I yuumlzyılın ikinci yarısındayaşadıCcedilokyolculukyapıpccedilokokuyorduTarihKitaplığırsquonda efsane zamanlarından kendidoumlnemine kadar insanlık tarihini dile getirmeyiamaccedillamıştı Bu yapıtta eski Yunan tarihiyleilgili oumlnemli bilgiler bulunmaktadır Birccedilokdağınık belgelerden yararlanmış olan Diodorossayesinde KsenophonrsquounHellenikarsquosınıduumlzeltip tamamlayabilirMOuml IV yuumlzyılda eskiYunanrsquoda meydana gelen ccedilok oumlnemli birdevrimci harekete ilişkin değerli bilgiler eldeedebiliriz Ama DiodorosrsquounTarih Kitaplığıbilimselbiryapıtolmaktanccedilokyazarındanoumlnceyaşamışbaşkatarihccedililerinyapıtlarındanyapılmış

bir derleme gibidir Daha sonra MS IIyuumlzyılda yazar ve tarihccedili Arrhianos Buumlyuumlkİskenderrsquoin seferleriyle ilgili bize ulaşan endoğruyapıtıyazdıArrhianosrsquounccedilağdaşıtarihccedilive coğrafyacı Pausanias Hellasrsquoın 1900 yıloumlnceki durumlarıyla değişik boumllgelerinimimariyapılarını sokaklarını alanlarını heykellerinibize tanıtanYunanistan Manzaralarırsquonı yazdıCcedilağımızın başlarına doğru yaşayan uumlnluumlcoğrafyacı Stracircbon ccedilok oumlnemli tarihsel bilgilerbıraktı On yedi ciltten oluşanCoğrafyarsquosıAkdeniz havzası uumllkelerinden Afrika İranHindistan Arabistan Mezopotamya BatıAvrupa ve Karadeniz kıyılarından soumlz ederYazar bazen herhangi bir uumllkenin tarihineilişkin olarak uzun uzun konu dışına ccedilıkarOumlrneğin Kuumlccediluumlk Asyarsquonın kentlerinin veHellasrsquoın değişik boumllgelerinin geccedilmişi uumlzerinebirccedilokverilerediniriz

Yunan ve Romarsquonın oumlnemli politikacılarınınyaşam oumlykuumllerini yazan Plutarkhos Arrhianosve Pausaniasrsquoın ccedilağdaşıydı Birccediloğu guumlnuumlmuumlzeulaşmamış ccedilok sayıda belgeden yararlanmış

olduğu iccedilin yazılarının tarih bilimi iccedilin buumlyuumlkbir oumlnemi vardır Plutarkhos Lykurgos SolonThemitoklecircs Kimocircn Aristeidecircs PeriklesAlkibiades Lysandros ve Buumlyuumlk İskenderrsquoinyanısırahatipDacircmosthenesSpartakrallarıAgisve Kleomenesrsquoin (MOuml III yy) ve İlkccedilağrsquoındahabirccedilokbuumlyuumlk adamınınyaşamlarını yazdıBu yaşam oumlykuumllerinden 50rsquosi guumlnuumlmuumlze ulaştıKahramanlarının yaşamı tarihsel ccedilevreye sıkısıkıya bağlı olduğu iccedilin yazar yapıtında birtarihccedili goumlruumlnuumlr ama temel amacı didaktikniteliktedir bu durum onu bazen yansızlıktanuzaklaştırır İlkccedilağ tarihinin hemen hemen binyıllık boumlluumlmuumlnuuml kapsayan Plutarkhosrsquounkaleme aldığı yaşam oumlykuumlleri bununla birliktebuumlyuumlkbirbelgeseldeğeresahiptir

Grek filozoflarının yapıtları aynı zamandauumllkelerinin toplumsal ve siyasi yaşamınıyansıtırlar Oumlrneğin PlatonrsquounCumhuriyetrsquoiuumllkuumlsel saydığı bir siyasal duumlzenin kurulmasınayoumlneliktirToplumsal ve siyasal sorunların yanısıra tarihsel sorunlar daAristotelesrsquoin yapıtınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlkapsarlarTarihselyapıtlar

a r a s ı n d aPolitika ve Atina Anayasası rsquonıanabilirizPolitika devletin koumlkenleri oumlzuuml vebiccedilimlerine vb ilişkin kapsamlı bir kitaptırGrek tarihinin incelenmesi bağlamında buumlyuumlkbir değere sahiptir Atina Anayasası Attikarsquodakuruluşundan Peloponez Savaşının sonunakadar yani MOuml 404-403rsquoe kadar Atinarsquonınsiyasal duumlzeninin tarihini sunarBuyapıt ancak1890 yılında bulundu O zamandan bu yanaoumlzelliklekitabınınikinciboumlluumlmuumlndeAristotelesyaşadığı doumlnemAtinarsquosında uygulanan duumlzeninayrıntılı accedilıklamasını yaptığı iccedilin Atinadevletine ilişkin bilgilerimiz oumlnemli oumllccediluumldederinleşti

AristotelesAtina Anayasasırsquonı yazarken biryığın belgeden yararlandı Bu belgelerdenbazıları tarihsel nitelikli yazıtlar ve yazınsalyapıtlardırAthides HerodotosrsquounTarihrsquoi vebirccedilokyerel kroniklerAristotelesrsquoinbuyapıtınıincelerken onun Atina demokrasisinin hiccedil deyandaşı olmadığını unutmamak gerekir budurum yapıtında ccedilok iyi belli olmaktadırAtinaAnayasası Politikasırsquonın habercisi olan buumlyuumlk

bir yitik yapıtın kuumlccediluumlk bir boumlluumlmuumlduumlrAristoteles ve ccedilırakları birccedilok kentdevletinrejiminin tarihi uumlzerine toplam olarak 158ldquopolitikardquoyazdılar

2 Yazınsal kaynaklar Homerosrsquoun yapıtıHellen ilkccedilağının buumlyuumlk şiirleriİlyada veOdysseia tarihinin başlangıcında MOuml XIIyuumlzyıldan VIII yuumlzyıla kadar (bu konuyuXXIII boumlluumlmde tekrar ele alacağız) Grekulusunun yaşamının suumlruumlkleyici bir tablosunuccedilizerler VIII yuumlzyılın sonu ve VII yuumlzyıldayapıtlarıtarihselolaylarıbetimleyenbirccedilokGrekşairi ccedilıktı Bunların arasında ilkin koumlyluumllerinccedilalışma hayatları uumlzerine didaktik şiirler yazanHesiodosrsquou (700rsquoe doğru) ve şiirleridoumlnemlerinin toplumsal ve siyasalmuumlcadelesinidile getiren ve bu nedenle buumlyuumlk bir tarihseldeğerleri olanVII veVI yuumlzyıl lirik şairlerini(Arkhilokhos Alkaisos Tytaios SolonTheognis vb) anabiliriz V yuumlzyıl başlarınınbuumlyuumlk trajedi yazarı AiskhylosPerslertrajedisinde kendisinin de katıldığı Salamin

Savaşını dile getirir ve boumlylece Herodotosrsquounoumlykuumlsuumlnuuml tamamlar Eski Yunan komedilerioumlzellikleThukydidesrsquoinccedilağdaşıAristophanesrsquoiniğneleyici siyasal bir hiciv izleri taşıyan dahicekomedileribirer tarihselkaynakolarakdahadabuumlyuumlkbirdeğeresahiptirler

Grek tarihccedililer Hellasrsquoın siyasal tarihiniaktarmayı yeğlerler Hatiplerinin ve politikayazarlarının yapıtları toplumsal yaşam ve sınıfmuumlcadelesini kavramamıza olanak sağlarlarAralarında Andokides Lysias İsokratesDemosthenes Aiskhines Hyperides (MOuml V-IV yy) olmak uumlzere birccedilok hatibin soumlylevleriguumlnuumlmuumlze ulaştı Bunlar bize insan yaşamınıniccedilyuumlzuumlnuuml accedilarlar oumlrneğin Lysias gibi hatiplerrakiplerininoumlzelyaşamlarınıdidikdidikederlerHalk kurullarında konuşmalar yapan ya damakalelerini yayınlatan başkaları konu olarakguumlncel siyasal ve toplumsal sorunları seccedilerlerİsokrates ve Demosthenes gibileri MOuml IVyuumlzyılın ortasında Makedonya ile Hellasarasındakiilişkilertuumlruumlndenccediloknaziksorunlaradeğinmişlerdir

3 Belgeler maddi kalıntılar Yazıtlar(buumlyuumlk bir ccediloğunluğu taşa kazınmıştır) engerccedilek kaynaklardır Her yazıt bir doumlneminsiyasal toplumsal ya da oumlzel yaşamının somutbir olayını dile getirir Şu andaonbinlerce eskiyazıt biliyoruz bunların ccediloğu 15 cilt tutanGraecae Yazıtlarırsquonda yer almaktadır BazılarıoumlrneğinAtinalı yasacı Drakonrsquoun yasaları eskiGirit yasaları devlet hazinesi raporları ayrıntılıgider listeleri gibi devlet belgeleridir AyrıcakimilerioumlzelyaşamdansoumlzedenmezaryazıtlarıvardırSovyetlerBirliğirsquondeKaradenizkıyısındabulunan yazıtlar oumlzel bir ilgi uyandırdıKhorsonososrsquota (buguumlnkuuml Sivastopolyakınlarında) bulunan yurttaşlık yemini metnibu İlkccedilağ kentininMOuml IV ve III yuumlzyıllardaulaşmış olduğu yuumlksek ekonomik ve politikduumlzeyikanıtlamaktadıreskiOlbiarsquonınyıkıntılarıarasında bulunan halk kurulunun yurttaşProtogenes onuruna verdiği karar bu durumatanıklık etmektedir Rus bilgini V LatyşevKaradeniz kıyılarında bulunan eski Grekyazıtlarını 1885-1916 yılları arasında uumlccedil cilt

iccedilindeInscriptiones orea eseptentrionalis PontiEuxiniadıylayayınladı

Son zamanlarda Mısırrsquoda yapılan kazılardabir başka tuumlrde tarihsel belgeleri iccedileren birccedilokpapiruumls ccedilıkartılıyor Bunlar sayısız hesap vemakbuzlardan vb oluşuyor (oumlrneğin buumlyuumlktoprak sahibi yuumlksek youmlnetici Apolloniosrsquounkacirchyası Zenonrsquola yaptığı yuumlkluuml yazışmabelgeleri) Bunların arasında ayrıca mektuplarokul oumldevleri ve reccedileteler vb şeyler de varBunların yanı sıra mahkemelerin işleyişi vehalkın ccedileşitli katmanları arasındaki ilişkihakkında bilgiler veren hukuksal metinler devar Bazı papiruumlsler tuumlmuumlyle değilse de parccedilaparccedila eski Grek yazarlarının yapıtlarınıiccedileriyorlar Oumlrneğin AristotelesrsquoinAtinaAnayasası 1890 yılında bir muumllk kacirchyasınınraporunun yazılı olduğu papiruumlsuumln (MS 78)arka yuumlzuumlnde bulundu Hellen yazınının bazıyapıtlarını bu papiruumlsler sayesinde tanımakolanağı bulduk (oumlrneğin Menandrosrsquounkomedileri)

Bununlabirliktebize eskiYunanrsquola ilgili en

iyi bilgileri arkeolojik belgeler kent kalıntılarıyapılar ve bunların yanı sıra ev eşyalarıveriyorlar Hemen hemen buumltuumln Balkanlarbirccedilok Ege adası Kuumlccediluumlk Asya kıyılarıKaradenizkıyılarıSicilyaveGuumlneyİtalyauccedilsuzbucaksız bir accedilık hava muumlzesine benziyorlarArkeologlarbirccedilokuumllkedekazılaryapıyorAmaaslında kazılar XIX yuumlzyılın ikinci yarısındanbuyanagenişboyutlarkazandı

Kazılar uumlnluuml Delphoi kutsal yerinintapınaklarının hanlarının sokaklarının kutsalyolunun Grek devletlerinin armağanlarısaklamak iccedilin yaptırdıkları sayısız goumlmuumllerinineski biccedilimlerine uygun olarak yenidenkurulmalarına olanak sağladılar Sokaklarıylaokullarıyla alanlarıyla halleriyle tiyatrolarıylatapınaklarıylavekonutlarıylakocakocakentlerbulundu Okullarda ele geccedilirilen listelerdeoumlğrencilerin adları oumlğretmenlerin bunlarınkişilikleriyle ilgili olarak aldıkları notlar yeralıyordu Oumlrneğin Kuumlccediluumlk Asyarsquoda yoğun birhayatın izlerini taşıyan Priene kenti ortayaccedilıkartıldı Gene Kuumlccediluumlk Asyarsquoda Pergamon

(Bergama) Halkidikyarsquoda Olynthos ve dahabaşkakentlertamamenortayaccedilıkartıldı

Sovyet arkeologları B Farmakovski VBlavatski V Gaydukeviccedil T Knipoviccedil vebaşkalarıKaradenizrsquoinkuzeykıyıboumllgelerindearalarındaOlbiaKhersoneacutesos vb olmak uumlzerebirccedilok buumlyuumlk kentin sokaklarını tapınaklarınısurlarını ve kulelerini ortaya ccedilıkardılar Sovyetbilginleri Kafkasoumltesirsquonde (Ermenistan veGuumlrcistan) ve Orta Asyarsquoda eşsiz bulgularyaptılar Oumlrneğin Profesoumlr S TolstovHarezmrsquode tabyaların seramik kalıntılarıylakaplı yerlerin yanı sıra bilindiği gibi Grekuygarlığına sıkı sıkıya bağlı unutulmuş biruygarlığın gizlerini ccediloumlzmemize olanaksağlayacak bakır ve deri uumlzerine yazılı belgelerbuldu

Antik paralar uumlzerlerindeki resimlerağırlıkları yapımlarında kullanılan madeninniceliğivbeskiGrektarihiyleilgilibilgilerimizitamamlıyorlarSonyıllardaSovyetlerBirliğirsquondeoumlnemli aşamalar yapan tarihin yardımcısınuumlmismatik (sikke ve madalya bilgisi) paralar

uumlzerinde incelemeler yapıyor (Bkz A ZografAntikParalarMoskova1951)

4 Tarihyazıcılığı Burjuva sınıfının ortayaccedilıktığı Roumlnesansrsquotan bu yana zengin kuumlltuumlrelmirasınıkendinemal etmek istediği eskiYunantarihini bu sınıfın yeniden kurmak eğilimigoumlzlemleniyor Oumlzellikle XIX yuumlzyıldanitibaren eski Yunan tarihine buumlyuumlk bir oumlnemverilmeye başlandı burjuva demokrasisi iccedilinverilen muumlcadele politikacıları hukukccedilularıtarihccedilileri ve yazın eleştiricilerini başta AtinaolmakuumlzerekoumlleciGrekdevletlerinindemokrasiduumlzenini incelemeye oumlzendiriyordu XIXyuumlzyılın ilk yarısının tanınmış İngiliz tarihccedilision iki ciltlikYunan Tarihi rsquonde (1846-1856)Atinarsquonın duumlzenini betimleyen G Grote buduumlzeninbuumltuumlnburjuvademokrasileri iccedilinoumlrnekolacağını sanıyordu Alman bilgini DroysenrsquoinYunanistanTarihirsquoninoumlnuumlndeyeralanuumlccedilciltlikHellenizmin Tarihi adlı yapıtında eskiMakedonya Prusyarsquonın prototipi olarakgoumlruumlnuumlrAntiktarihteyapılanbudeğiştirmelerin

XIX yuumlzyıl burjuva historiyografisini buumlyuumlkoumllccediluumlde ccediloraklaştırmasına karşın ilk kaynaklarınincelenmesi etkin bir biccedilimde suumlrduumlruumlluumlyoreleştirileri geliyor ve Grek tarihi bu temeluumlzerinekuruluyordu

DikkatleriilkccedilekenEskiYunanrsquoınsiyasalvekuumlltuumlrel yaşamına ilişkin sorulardı AmaRusyarsquoda İlkccedilağ bilimi daha başlangıcında bileBatırsquoya goumlre daha ilericiydi ccediluumlnkuuml daha genelsorunlarla ilgileniyordu bu nedenle Rushistoriyografisi eski Yunanrsquoda yaşam vetoplumsal muumlcadelelerle ilgili sorularıccediloumlzuumlmleyen ilk tarih yazıcılığı oldu PetersburgUumlniversitesi profesoumlruuml M Kutorgarsquonın (1809-1886) yapıtları 1840-1850 yıllarına doğruuumlnlenmiştiKutorgaAtinarsquonınsiyasalduumlzeninintemel olgularını belirtti ve Grek halkınınyaşamının geniş bir tablosunu ccedilizdiAtinaCumhuriyetindeKoumllelerinveAzatlılarınDurumuadlıyapıtındabu sorunuderinleştiren ilkbilginoldu Rus kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesiyle eski Grekuygarlığının ilişkisini ortaya ccedilıkardı VVassillievskirsquonin guumlnuumlmuumlze kadar değerini

yitirmeyenCcediloumlkuumlş Doumlneminde Eski YunanrsquodaSiyasalReformveToplumsalHareket adlıuumlstuumlnnitelikliyapıtı1869yılındayayınlandı

XIXyuumlzyılınikinciyarısındaKMarxveFEngelsrsquoin yapıtlarının oumlzellikleKapital (I cilt1867rsquode yayınlandı) ve F EngelsrsquoinAileninOumlzelMuumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni (1884) adlıyapıtlarının yayınlanması sayesinde genel tarihbilimininyanısıraGrektarihininincelenmesindede gerccedilek bir devrim oldu Engelsrsquoin kitabınınIVveVboumlluumlmleri (ldquoYunanGensrsquoirdquoveldquoAtinaDevletinin Oluşumurdquo) Grek tarihinin temelsorunlarınıelealırMarxveEngelsyapıtlarındatoplumungelişiminintemelyasalarınıgoumlsterdilerve oumlzguumln bir bilim olarak tarihin ilk taşlarınıkoydular Eski Yunanrsquoda uumlretimin koumllecibiccedilimini ve buna goumlre Grek toplum vekuumlltuumlruumlnuumln koumlleci karakterini en oumlnceMarx veEngels ortaya ccedilıkardılar Ama buumltuumln bunlaronların bu uygarlığın değerlerini accedilıkccedila takdiretmelerineengelolmamıştırldquoAmaguumlccedilluumlkGreksanat ve destanının toplumsal gelişmenin bazıbiccedilimlerine bağlı olduklarını anlamakla ilgili

değildir Guumlccedilluumlk bunların bize hacirclacirc bir estetikhaz sağlamaları ve hala bizim iccedilin bazıbakımlardan erişilmez oumllccediluuml ve oumlrnek değerinesahipolmalarıgerccedileğindenkaynaklanmaktadırrdquo(BkzKMarxEkonomiPolitiğinEleştirilmesineKatkı)

XIX yuumlzyılın sonuna doğru EskiYunanrsquoınekonomik ve toplumsal tarihi batılı tarihyazarlarınındikkatinigiderekdahaccedilokccedilekmeyebaşladı Hellasrsquoın ekonomisini derinlemesinekavramaya olanak sağlayan Grek yazıtlarınınyeni baskıları yayınlandı (Bunların bir boumlluumlmuumlilk kez August Boeckh tarafındanyayınlanmıştı) Eski Yunanrsquoda ekonominindeğişik dallarının (tarımmeslekler ticaret vb)tarihsel evrimi uumlzerine epeyce inceleme yazıldıBu sorunların yanı sıra sınıf muumlcadelesi vesınıfların ilişkileri sorunları da artıkEskiYunanuumlzerine yazılan yapıtlarda oumlnemli bir yertutmaktadır Kapitalizm en yuumlksek aşamasıemperyalizme geccedilerken İlkccedilağ tarihiniccedilağcıllaştırmak eğilimi belirdi Bu bağlamdaAlmanbilginiEdMeyeryazdığı5ciltlikİlkccedilağ

Tarihirsquonde (ilk baskısı 1884 yılında yapıldı)Doğursquonun Eski Yunan ve RomarsquonınkaynaklarındanMOumlIVyuumlzyılınortasınakadaruzanan bir zaman dilimi iccedilinde eş zamanlıtablosunu vermektedir Eski Yunan toplum veekonomisinin bir ccediloumlzuumlmlemesini yapan yazarbunlarda gelişmenin ilk evresinde ldquofeodalilişkilerrdquoi bundan sonraki evrede ise kendisineoumlzguuml ldquofabrikalarrdquoı ldquoişletmelerrdquoi ldquobankalarrdquoıvb ile ldquokapitalizmrdquoi goumlrmektedir Bundanbaşkayazarbisikletkuramınıilerisuumlrmektedirbu kurama goumlre insanlık değişik zaman veyerlerde evriminin aynı evrelerindengeccedilmektedirvebuevrimherzamankapitalizmlesonuccedillanmaktadır yazara goumlre geri doumlnuumlşolmasa daha ilkel ilişkilere geri doumlnuumlş olmasailerleme muumlmkuumln olmazdı Bisiklet kuramı hiccedilkuşku yok ki emperyalist burjuvazinin birideolojik silahıdırİlkccedilağ Komuumlnizmi veSosyalizminin Tarihirsquonin yazarı RobertPoehlmann da bu gerici kuramın yandaşıdıryazar bu ccedilağdaş akımları ilkccedilağ duumlnyasındaldquokeşfetmekrdquole yetinmez buumlyuumlk İlkccedilağ

uygarlığının yıkılmasının kesin nedenleriolduklarını da kanıtlamaya ccedilalışır Almantarihccedilisi J Belochrsquoun geniş oylumlu yapıtı (4ciltlikuumlccediluumlncuumlbaskısı1912-1914yıllarıarasındayayınlandı)Grek Tarihi modernist olmaklabirliktenitelikbakımındandahaılımlıdırMeyerPoehlmann gibi Beloch da Grek ekonomisininkoumlleci karakterini yadsır yuumlkseliş doumlnemindeYunanistanrsquodaki koumlle sayısını azımsar amauumlcretlilerinroluumlnuumlabartır

Fransız bilgini Glotzrsquoun daha başka dahadoğruderlitopluduumlşuumlncelerivardıMarksizminyandaşı olmamasına karşın Grek toplumundatopluluğun ve genslerin (gens aynı soydangelen eski bir koumlke dayanan geniş aile uruk)roluumlnuuml belirterek birccedilok yapıtlarında Fustel deCoulangesrsquoın ilkelerini izledi Yapıtlarındaemekccedilihalkasıcakbirsevgigoumlsterir

Almanyarsquoda faşist tarih ldquobilimirdquo değişmezaskericirc ve koumlleci duumlzeniyle Spartarsquoyıuumllkuumlleştirmeye ve Makedonyalı İskender gibildquobuumlyuumlkrdquofatihlerigoumlklereccedilıkarmayaccedilalışıyorduBir Alman tarihccedilisine goumlre Girit (minoen)

uygarlığı kadınların oumlzguumlrleşmesindenkaynaklanıyormuş Genel olarak son doumlnemburjuva tarihccedilileri Eski Yunan tarihinintoplumsal ve ekonomik sorunlarını genelsorunlarını ihmal ederler Grek tarihine ilişkinyapıtlaryapıcıolmaktanccedilokbelgeselbirniteliktaşırlar Arthur Evansrsquoın 1921-1935 yıllarıarasında Londrarsquoda yayınlanan 4 ciltlik anıtsalyapıtıMinosrsquounSarayı bileGiritrsquoteki toplumsalilişkileri belirtmeksizin ccedilok değerli gerccedilekleraktarırİngiliztarihccedililerininII-IVciltleriGrektarihine ayrılmış olan ortak yapıtlarıTheCambridge Ancient History (2 baskı 1923 vedaha sonra) iccedilin de durum aynıdır Begtsonrsquoun1950 yılında yayınlananYunanistan Tarihi deaynı yanlışları taşımaktadır Arkeoloji veyazıtbilimalanlarındabilginlerinsonzamanlardakazandıkları başarıları belirtmemiz gerekirOumlrneğinMerittWade-Gery veMcGregorrsquoun 4ciltlik yapıtlarıles Listes athenieacutennes du tributdes allieacutesrsquonin (Cambridge 1939-1950)Atinarsquonın ve V yuumlzyıl Hellasrsquoının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuumln tarihinindahaanlaşılmasınakatkıda

bulunduğu iccedilin buumlyuumlk bir değeri vardır İngilizbilginleri Ventris ile Chadwickrsquoin Myken Byazısını ccediloumlzuumlmlemelerinin buumlyuumlk bir oumlnemivardırŞimdiyekadararkeolojikyapılaryoluylayeterince oumlğrenilmemiş olan Myken doumlnemiGrektarihineışıktutmaktadır

XIX yuumlzyıl sonu XX yuumlzyıl başı Rusbiliminde İlkccedilağ ve oumlzellikle Eski Yunanuzmanı birccedilok buumlyuumlk bilim adamı goumlruumlluumlrKimileri genel nitelikli kimileri oumlzel sorunlarıişleyenbirccedilokyapıt yayınladılarEskiOlbiarsquonınTarihiveSiyasiDuumlzeniUumlzerineİnceleme (1887)v ePontusrsquoun Tarihi Uumlzerine Makaleler (1909)gibi Karadenizrsquoin kuzey kıyı boumllgesi eskiyazıtlarının incelenmesine dayalı yapıtlarınyazarı akademi uumlyesiV Latywev EskiYunantarihine buumlyuumlk bir katkıda bulundu Bu kitabınuumlccediluumlncuuml baskısı (1897-1899) Eski Yunanrsquolailgilenenlere buguumln de el kitabı niteliğiyleyardımcıolmaktadırSGebelevrsquoinMOuml229-31yıllarındaAtina (1898) veAkhaiarsquosı (1903)MKhvostov rsquounGrek-Roma Mısırrsquoının DoğuTicaretirsquonin (1907) V Buseskulrsquoun Perikles

(1899)Atina Demokrasisinin Tarihi (1909)Eski Yunan TarihineGiriş rsquoinin (3 baskı 1915)ve akademi uumlyesi R VipperrsquoinYunan TarihiUumlzerineKonferanslar (1905) veKlasik CcedilağdaYunanistanrsquoınınbuumlyuumlkoumlnemlerivardır

DevrimoumlncesiRushistoriyografisininzenginkalıtını eleştirel bir anlayışla oumlzuumlmseyenSovyetbilimi oumlzellikle Eski Yunanrsquoınki olmak uumlzereeski tarihin sorunlarını ele almak iccedilin yeni vegerccedilekten bilimsel bir youmlntem yarattı OumlrneğinS KovalevEski Toplumun Tarihi Yunanistan(2 bas 1937)İlkccedilağTarihi (1937) S LourieYunanistan Tarihi (1940) V Sergueev EskiYunan Tarihi (2 bas 1948) Son kitap eskiYunan tarihininbuumltuumlndoumlnemlerine ilişkingenişbirbibliyografyaiccedilermektedir

Savaş sonrası yıllarında bir grup Sovyetbilgininin yapıtı olanEskiYunan rsquoın (1956)yanısıra K Kolobov ile L GluskinrsquoinEski YunanTarihi Uumlzerine Denemelerrsquoi (1958) yayınlandıEskiYunanveoumltekiuumllkelerineşzamanlı tarihiSSCB Bilimler Akademisinin yayınladığı 10ciltlikDuumlnya Tarihirsquonin ilk iki cildinde (1955-

1956) yansımasını buldu Grek tarihinin belirlisorunlarını işleyen ve İlkccedilağ bilimine katkıdabulunan bilginlerin yapıtları arasında şunlarıanabilirizVGuydukeviccedilrsquoin BosphorosKrallığı(1949) D KallistoavrsquounAntik DoumlnemdeKaradenizrsquoin Kuzey Boumllgesinin Tarihi UumlzerineDenemelerrsquoi (1949) T KnipoviccedilrsquoinTanaisrsquoi(1949 K RanaviccedilrsquoinHellenizm ve TarihtekiRoluuml (1950) A ZografrsquoınAntik Paralarrsquoı(1951)VBlavatskirsquonin İlkccedilağBoyalıKeramiği(1953) M KobylinersquoinAttika Heykeli (1953)bir ortak yapıt olanKaradeniz Kuzey BoumllgesiAntik Kentleri (1955) M MaximovarsquonınKaradeniz Guumlney-Doğu Boumllgesi Antik Kentleri(1956)SLouriersquoninMykenDoumlnemiYunanDiliveKuumlltuumlruumlvb18Atinarsquonınyapısıyoumlnetimbiccedilimi(Oumlİ)

YİRMİBİRİNCİBOumlLUumlM

HELLASrsquoINDOĞASI

Hellasrsquoın (Eski Yunanistan) yuumlzoumllccediluumlmuumlbuumlyuumlk değildi (toplam 64500 kilometre kare)ama coğrafya bakımından ccedilok değişiktiKapsadığı yerler 1) Balkan yarımadasınınguumlneyi 2) Ege ve İyon adaları 3) KuumlccediluumlkAsyarsquonınbatıkıyıları

KıtrsquoaHellasrsquoı (Balkan) buumltuumln yuumlzoumllccediluumlmuumlnuumlndoumlrttebirinikapsıyorduveyarımadayıkoumlrfezlerve sıradağlar uumlccedil belirgin boumllgeye ayırıyorduKuzey Merkez (Orta İccedilboumllge) Guumlney ya daPeloponez Kuzey Hellasrsquoda ikiye ayrılıyorduEpeiros (Epir) ve Thessailia Orta Hellasrsquoınpolitik bakımdan en oumlnemli iki boumllgesi

doğudaki Attikeacute (Attika) ve Boiocirctia idiPeloponnesos (Peloponez) şu boumllgelereayrılıyordu Argolis Lacirckonia Messecircnia Elis(Eleida)veArkadia

Kıtrsquoa Hellasrsquoının belirleyici boumlluumlnuumlşuuml baştakuzeyden guumlneye uzanan yuumlksekliği 2000metreyiaşansıradağlarolmakuumlzereheryoumlndendağlarla parccedilalanmış olmasındankaynaklanmaktadır Dağlar Hellasrsquoı iki boumllgeyeayırırBatıveDoğuHellasrsquoınkuzeyindePindosdağları vardır ortada Pindosrsquoun uzantısıParnassos guumlneyde (Peloponnesos) genişAkhaia veArkadia dağ ccedilemberi guumlneyde ikiyeayrılır Doğuda Parnonas batıda TaygetosHellasrsquoınkuzeyindeMakedonia(Makedonya)ileThessailia (Teselya) arasında en yuumlksek tepesi3000 metreyi bulan Olympos (Olimpos) iledağlar yuumlkselir Dağlarda ccediloğunluğu ırmakağızlarını izleyen dar vadiler vardır Ovalartoplam olarak buumltuumln Kıta Hellasrsquoının beştebirindendahaazdır

UumllkeyiparccedilalaraayırandağlaroumlzellikleKıtaHellasrsquoınınbatısındapolitikbakımdanbağımsız

birbiriyle ilişkisi olmayan birccedilok topluluklarınoluşumuna yol accediltı Doğuda boğazlar vegeccedilitler (kuzeyde Tempe vadisi kıyı boyuncaThessailia ile Boiocirctia arasında uzananThermopylai (Termopil) geccedilidi) ilişki iccedilin dahafazla olanak sağlıyor ve bunun sonucu olarakekonomik ve toplumsal gelişmeyihızlandırıyordu

Dağların boumllge ve devletleri birbirindenayırmasına karşın Hellasrsquoı ccedilevreleyen denizlerGrek topluluklarının dış ilişkilerinikolaylaştırıyordu Girintili ccedilıkıntılı kıyılardenizciliğin erkenden gelişmesine katkıdabulunuyordu Bu accedilıdan en uygun coğrafikoşullar yarımadanın doğu kesiminde ve ccedilokgirintili ccedilıkıntılı kıyıları ruumlzgar almayan kuumlccediluumlkkoylar bakımından zengin batı KuumlccediluumlkAsyarsquodaydıOrtaveguumlneyHellasrsquotakıyıdan50kilometreuzaklıktatoprakyokturveheryuumlksektepeden bakınca accedilık deniz goumlruumlnuumlr OumlteyandanEgeDenizinde(Arşipel)bulunansayısızadalar Balkan yarımadasından Kuumlccediluumlk Asyakıyılarına uzanan tesbih gibi takımlar

oluştururlar bu nedenle bu yolu izleyen eskidenizcilerkarayıyitirmezlerdi

Ege adaları birkaccedil gruba ayrılmıştır BatıdaOrta Hellas boyunca uzanan Euboia (Eğriboz)vardır Euboia buğday bakımından zengindiAttikarsquoya bile buğday sağlardı Daha kuzeydeTrakya kıyıları boyunca Thasos (Taşoz)Samothraki (Semadirek) Limnos (Limni)İmbros(İmroz)veTenedos(Bozcaada)birbiriniizler doğuda buumlyuumlk boyutlu birkaccedil ada KuumlccediluumlkAsya kıyılarını izler Lesbos (Midilli) Hios(Sakız)veSamos(Sisam)

İlkccedilağrsquoda orta Ege Denizirsquondeki adalar ikigrupta toplanıyordu Kikladlar ve SporadlarKikladlara(GrekccedileldquoKuklosrdquoccedilemberdaire)24buumlyuumlk ve yarısı Delos (Dilos) ccedilevresindebulunan 200 ada bağlıydı Bu kuumlccediluumlk ada etkinbir ticaret ve denizcilerin efendisi Apollon-Delphoi kuumlltuumlruumlnuumln merkezi oldu Delosrsquouccedilevreleyen buumltuumln adaların en oumlnemlileri ccedilokguumlzel beyaz mermer ocakları bulunan ParosNaksos Androsrsquotu Bunların daha uzağındaKuumlccediluumlk Asya youmlnuumlnde en buumlyuumlk ada Rodos

bulunurEge Denizinin guumlneybatısında Kithira ve

Egina (Aigina) adaları vardır Guumlneyde sayısızadalar ccedilok eski bir uygarlık ocağı olan sonderece verimli Giritrsquole biterler GiritrsquoindoğusundaAkdenizrsquode KuumlccediluumlkAsya ve SuriyeyakınlarındaKıbrıs vardırKıbrıs bakırmadeni(Kıbrısrsquoın adı bakırın kimyadaki adıldquoCuprumrdquodan gelmektedir) bakımındanzengindir ormanlar zeytinlikler ve bağlarlakaplıdır

Yazın en sakin aylarında denizciler duumlzenliruumlzgarlardan ve Karadenizden Attikarsquoya vePeloponessosrsquoadoğrugidendenizakıntılarındanyararlanabilirlerdiBuumltuumln bu ccediloktan yuumlksek birgelişim duumlzeyine ulaşmış olan ve uygarlığınınhazinelerinden Grekleri buumltuumln Avrupalılardandaha oumlnce yararlandıran Yakın-Doğu ileGreklerinilişkikurmalarınaolanaksağladılar

Hellas İtalya ve Sicilya arasındaki İyonDenizirsquonde az ada vardır Kerkyra (Korfu)LefkadaKefaloniaveİthaki(İthakeacute)BuadalarBatı Hellas kıyılarına yakındır Bu nedenle

Hellas ile İtalya arasında ulaşım oldukccedila guumlccediltuumlAmaGreklerbutoprağıverimliuumllkedenbuğdayithaletmekzorunluluğunuduyuyorlardı

Hellasrsquoın kıyı boumllgelerinin iklimi ılık vesıcaktır suumlbtropikal iklime yakındır Yalnızcadağlık boumllgelerde oumlzellikle Epirrsquode don ve karfırtınaları goumlruumlluumlr Greklerin yaşam biccediliminikonutlarınıvegiysileriniiklimbelirlediEvlerdesuumltunlar uumlzerinde duran sundurmayla ccedilevrili veinsanları guumlneş sıcaklığından koruyan iccedilavlunun buumlyuumlk bir oumlnemi vardı kamu yapılarıve tapınaklar revaklar ve sıra suumltunlarlaccedilevriliydiGreklergoumlmlekleriniyuumlnveketendenyapıyordışarıccedilıkarkenomuzlarınayuumlnharmaniatıyorlardıAyakkabı olarak yazın sandal kışınccedilift kat keccedile giyiyorlardı Buumltuumln Akdenizlilergibi eski Grekler de oumllccediluumlluuml yemek yiyorlardıYiyecekleri unlulardan sebze zeytin peynirkuru incir buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml PontusKrallığırsquondan ithal edilen tuzlu balıktanoluşuyordu

Hellasrsquota tahıl (arpa darı buğday) ekimiyapılabilecek pek az yer vardı Tarım

yapılabilecek topraklı geniş ovalar TesselyaBoicircoticirca Messecircina Lacirckoniarsquodaydı Buumlyuumlksıcaklar (ısı 40 dereceye ulaşıyordu) veyağmursuzluktan akarsuların kuruması tarımiccedilin buumlyuumlk bir engeldi Bunun sonucu olarakHellasrsquoınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlndebuumlyuumlkbiroumlzenisteyenvekimizamantepeyamaccedillarındayapayteraslarda sulamalı olarak yapılan bağcılık vezeytincilik daha ccedilok oumlnem kazandı GenelolarakenuygundoğalkoşullarkıtaHellasrsquoınınccedilamguumlrgenmeşevekestaneormanlarıylakaplıdoğu boumllgelerindeydi vadilerde servi defne vezakkum yetişiyordu yamaccedillarda bağlarzeytinlikler vardı Dağlık batı ancakhayvancılığaelverişliydi

Pek az verimli olan Hellas toprağı yapımalzemesi ve ccedileşitli madenler bakımındanzengindi Lacirckoniarsquoda zengin demir madenivardı Euboiarsquonın (Evia Eğriboz) Halkidaboumllgesinde ve Kıbrısrsquota bakır boldu Attikarsquodaguumlmuumlş madeni işletiliyordu Trakyarsquoda(Strymon ldquoStrumardquo) vadisinde altınccedilıkartılıyordu Attika Korent Boiotia ve

Euboiarsquoda kap kacak yapımında kullanılanyuumlksek nitelikli kil vardı Attikarsquodan pek uzakolmayan Ceos adasında kili boyamaktakullanılansuumlluumlğenyataklarıbulunuyorduBuumltuumlnbunlar uumlruumlnleri şarap ve zeytinyağı gibiyalnızcauumllkeiccedilindetuumlketilmeyenaynızamandabuğday ve oumlteki oumlnemli besin maddeleri (tuzluet balık vb) karşılığında ihraccedil edilenmesleklerin erken gelişmesine katkıdabulunuyordu

Boumlylece sınırlı boyutlarına ve az doğalkaynaklarına karşın Hellas tarihsel evrimi iccedilingerekliolanbuumltuumlnkoşullarasahipbulunuyorduKuumlccediluumlk Asya ile İtalya arasındaki konumuguumlney ve doğuda bulunan uygar uumllkelerleilişkileri kolaylaştıran deniz meslekler veticaretingelişiminidestekleyenolanaklar

YİRMİİKİNCİBOumlLUumlM

EGEUYGARLIĞI

1 XIX ve XX yuumlzyılların arkeolojikbulguları Eski Grekler uumllkelerinin uzakgeccedilmişine ilişkin ccedilok şey bilmiyorlardıThukydides eskiden buralarda ldquoPelasglarrdquo(Pelasgoiler) ldquoKarialılarrdquo ldquoLeleglerrdquo adıylabilinen yabancı ulusların yaşadıklarını tahminetmektedir ldquoKiklop işirdquo (yani Kykloplarınyaptığı)olarakbilinenbuumlyuumlk taşlardanyapılmışyapılarbunlaramaledilmektedirEfsanelerGiritKralıMinosrsquounbuumlyuumlkbirdenizcidevletindenveonun uccedilsuz bucaksız sarayı Labyrinthosrsquotan(Labirent)Troya Savaşını yapanMykenai kralıAgamemnonrsquodansoumlzederler

Avrupalı bilginlerin XIX yuumlzyılın sonccedileyreğine kadar bu konuda pek fazla bilgileriyoktu Ama 1870-1880 yılları arasında Klasikİlkccedilağrsquola ilgili oumlnemli bulgular yapıldıAmatoumlrAlman arkeoloğu Henri Schliemann 1874yılındaTroyarsquonın Eski Zamanları başlıklı birkitap yayınladı ve bunu 1878-1886 yıllarıarasında başkaları izlediMykenai İlion TroyaTirnys Doumlnemin bilginlerinin dalga geccediltiği buotodidakt (kendi kendini yetiştirmiş) buyorulmak bilmez hazine arayıcısı HomerosrsquounTroyarsquosınıİlyadaveOdysseiarsquonınkahramanlarıdoumlneminden kalmaları gereken heykelleri vebirccedilok değerli eşyayı Mykenairsquode bulduğunusoumlyluumlyordu

Ama Schliemannrsquoın bulgularını pek iyideğerlendiremediği belli oldu AmatoumlrSchliemannrsquoa karşı en kuşkulu davrananlardanbiri olan arkeolog Doerpfled seksenli yıllarınbaşındaonayardımcıolmayakararverdiDahasonra (1902) Schliemannrsquoın kronolojiktahmininde yanılmış olduğunu ve bulgularınınbilimin o zamana kadar hiccedil bilmediği ccedilok daha

eski bir doumlneme ait olduğunu kanıtladıSchliemannrsquoınbulgularıMOumlIIIveIIbinlerdeAvruparsquonın guumlneydoğusunda guumlcuuml vegoumlrkemiyle Yakın Doğu uygarlıklarınabenzeyen bir uygarlığın yaşadığınıdoğruluyordu

XX yuumlzyılın başında İngiliz arkeoloğuArthur Evans Girit adasında yaptığı kazılarlaSchliemann gibi Doerpfledrsquoin de bu uygarlığınasıl ocaklarıyla karşılaşmamış olduklarını Girituygarlığının ccedilok daha gelişmiş ccedilok dahagoumlrkemliolduğunuvebelkideMezopotamyaveNil uygarlıklarını aşmış olduğunu kanıtladığızaman Doerpfledrsquoin varmış olduğu temelsonuccedilların doğruluğu yadsınmaz bir biccedilimdeortaya ccedilıktı Doumlrt ciltlikMinosrsquoun Sarayı adlıyapıtında Evans otuz yıllık kazılarınınsonuccedillarını accedilıklarVe kazılar ilerledikccedile ldquoEgeuygarlığırdquo adı verilen bu prehellenik (Helendoumlnemi oumlncesi) uygarlığın tarihteki yeribelirginleşti

Ancak bu kitap hazırlandığında henuumlz tarihbiliminin oumlzuumlmsememiş olduğunu haber

vermemiz gerek Henuumlz evrensel olarak kabuledilmiş bir tarihleme yapılmadı En bilinenyoumlntem olan Evansrsquoın oumlnerdiği tarihleme EskiMısırrsquoın uumlccedil ldquoimparatorluğurdquona denk duumlşen uumlccedilminoen (destansı kral Minosrsquoun adındankaynaklanan) doumlnem belirlemektedir 1) EskiMinoen (MOuml 3000-2100) 2) Orta Minoen(2100-1580) 3) Yeni Minoen (1580-1200)Ama Mısırrsquola yakın ilişkisi olan Giritrsquole ilgiliolarak bu ayrımı kabul eden uzmanların ccediloğuEgeuygarlığınınbaşkaboumllgeleri iccedilinbirincisineparalel başka bir zamanlama kullanıyorlarOumlrneğin Kıta Hellasrsquoı iccedilin eski orta yenihelladikdoumlnemlerkabulediliyorYeniHelladikdoumlnemeldquoMykendoumlnemirdquodedeniliyorGrekadauygarlığına da ldquoKikladlar uygarlığırdquo adıveriliyor

2HellasrsquodaKalkolitikdoumlnem Ege havzasıuumllkelerinin ilkel doumlnem tarihi iccedilin alışılmışarkeolojikboumlluumlmlemeye(KalkolitikBronzccedilağıİlk Demir ccedilağı) başvurulur Kalkolitik (MOuml3000-2100) Ege uygarlığının ilk evresidir Bu

uygarlığın merkezi Ege Denizirsquonde bir tuumlrkoumlpruumlluumlk yapan Kilkad takım adalarındaydıAma yayıldığı alan ccedilok daha genişti Buuygarlık Giritrsquote (erken Minoen katmanları)Peloponnesosrsquota (EskiHelladik)OrtaHellasrsquotaKuumlccediluumlk Asyarsquonın batı kıyılarında (ldquoTroya 1rdquoldquoTroya 2rdquo adı verilen erken Troya katmanlarıMidilli adasındaki Thermi kasabası) ortayaccedilıkartılmıştır Bu uygarlık Ege Denizihavzasında uzun suumlre varlığını suumlrduumlrmuumlş olanccedilok gelişmiş Neolitik kuumlltuumlrlerin sonucuydu Odoumlnemde taş aletler henuumlz ağır basmaktaydıAma yapımları ccedilok yuumlksek bir yetkinlikduumlzeyine ulaşmıştıBazılarının yapımlarında birdeğerli taş doğalcam kullanılıyordu DoğalcamyataklarınasadeceKikladlardanMelosadasındarastlanmaktadır Bu adada Phylakopi adındabuumlyuumlkbirkasabakurulmuştudoğalcamccedilıkaranhalkı bunu işleyerek doumlnemin en değerlialetleriniyapıyorlardı

Taşın dışında maden kullanılmayabaşlanmıştıOumlncebakırsonrailkelbronz(kalayoranı9)Bakırvebronzsondereceazolduğu

iccedilin bunlardan yalnızca silah (ilkel baltalarhanccedilerler) ve muumlcevher (saccedil iğnesi)yapılmaktadır Takılar iccedilin altın dakullanılmaktadır Troyarsquonın en eskikatmanlarındanbirinde(Troya2)Schliemann8binaltıneşyaiccedilerenbirhazine(İlyadarsquonınTroyakralınınadındanesinlenerekldquoPriamrsquoınHazinesirdquoadıverilmiştirkeyficircbirşekilde)bulduKısacasıhenuumlzKalkolitik (ya da Eneolitik) ccedilağıdır yanimadenin yeni yeni işlendiği taştan aletlerinegemenolduğubakırvetaşccedilağıdır

İlkel teknik az gelişmiş bir ekonomik vetoplumsal duumlzene tanıklık etmektedirArkeolojinin verilerine goumlre bir karara varacakolursak belli başlı uğraş balıkccedilılık kuumlccediluumlkboyutlu hayvancılık kazmalı tarım ve ilkelmaldeğişimi ve bunların yanı sıra haydutluk vekorsanlıktı (ldquoPriamrsquoın Hazinesirdquo gibizenginliklerin toplanmasının kaynağındahaydutluk ve korsanlığın bulunması gerekir)Kaba saba kil kaplar ccedilark kullanmadan elleyapılıyordu garip biccedilimli kuş gagalı testilerinsan yuumlzluuml ccediloumlmlekler yapıyorlardı Bunları

henuumlz boyamıyorlar geometrik desenlerlebezemekleyetiniyorlardı

Genellikle halk kuluumlbenin belirgin uzantısıolan yuvarlak ya da oval evlerde oturuyorduAmabukonutlarccedilokgenişti (300metrekareyekadar)onkadarodalarıvardı buralardabirccediloktopluluk hiccedil kuşkusuz klanlar yaşıyorduMezarlar da ortaktı Kikladların sandık biccedilimlitaş mezarlarında Giritrsquoin yuvarlak yeraltımezarlarında bazen 1000rsquoe yakın iskeletbulunuyordu

Ama klanlar duumlzeninin artık ccediloumlkuumlşdoumlneminde olduğuna inanmak gerekir Melosadasındaki Phylakopi duumlzguumln sokakları tabyakalıntılarıylagerccedilekbir kenttirTroyarsquonın erkendoumlnemkatmanları(Troya1ve2)kıdemlilerinyada şeflerin zengin goumlruumlnuumlmleriyle belli olaniyice tahkim edilmiş konutlarını ortaya ccedilıkardıEn buumlyuumlkleri Troya 2rsquodeki yapılardır Pişmiştuğlalardan yapılmış siperler uumlzerinde yuumlkselendevsel duvarlı korkunccedil kalelerdir bunlarDuvarlardan ustaca tahkim edilmiş kapılarvardırSaldırganlarıarkadansarmakiccedilingizlibir

kapıbulunmaktadırKaleninortasındataşdoumlşeliavlusuyla şefin konforlu evi yuumlkselmektedirGeniş bir holden ortasında yuvarlak bir ocakbulunan buumlyuumlk bir salona girilmektedir Evinyanında hiccedil kuşkusuz kadınlara ayrılmış olankuumlccediluumlk bir konut bulunmaktadır Boumlylesine birkentteoturan şefhiccedilkuşkusuzbasit bir kıdemliolamaz buumlyuumlk bir olasılıkla kendi elleriyleyaptıkları surların karşısında ccedilaresiz kalmışuyruklarınısoumlmuumlrenbirşeftir

Buguumln ne yazık ki Ege Denizirsquonin kıyıboumllgesiveadahalklarınınırkıhakkındakesinbirşey soumlyleyecek durumda değiliz Grekler dahaoumlnce de belirttiğimiz gibi kendilerinden oumlnceEgersquode yaşamış olan Kuumlccediluumlk Asya kıyılarıkoumlkenli ilkel topluluklardan ndashKaryalılarPelagslar ve Leleglerndash soumlz ediyorlar Kalkolitikdoumlnem Ege halkının Kuumlccediluumlk Asyarsquodan geldiğiolgusu arkeolojik belgelerin niteliği veyeradıbilimin (toponimie) verileri (HellasrsquoınbirccedilokyerindekorunandağırmakboumllgeadlarıOumlrneğinParnasosKaphisosLarissaKorinthosvb) tarafından doğrulanmış gibi Bununla

birliktesorunhenuumlzccediloumlzuumlmebağlanmışdeğil

3 Bronz ccedilağı Ege uygarlığının ikincidoumlnemi Avruparsquonın guumlneydoğusunda BronzCcedilağırsquonın gelişmesini kapsar Bu doumlnem Mısır(Orta ve Yeni İmparatorluklar) veMezopotamyarsquoda benzer bir gelişmeye denkduumlşmektedirMOuml2100rsquoden1400rsquoeuzananbudoumlnem Girit kuumlltuumlruumlnuumln doruk doumlnemidir(Evansrsquoa goumlreOrtaMinoenveYeniMinoenrsquoinilkyarısı)

Girit o sırada İlkccedilağrsquoın uygar uumllkeleriarasında birleştirici koumlpruuml goumlrevi yapmaktadırAr is to te le sPolitikarsquosında Giritrsquoin elverişlidurumunu belirtmektedir Homeros da aynıduumlşuumlnceyişusoumlzcuumlklerledilegetirmektedir

Girit denen bir toprak var şarap rengidenizinortasındadenizleccedilevrilidirguumlzeldirvedesemizccedilok insan var iccedilinde sayamazsın doksan

tanedekentiKarışmıştırburadabirdiloumlbuumlrdile

(OdysseiaBoumlluumlmXIX172dizevesonrası)

Aynı zamanda Giritrsquoin gelişmesinin birbaşka nedenini de belirtmek gerekir BronzCcedilağırsquonda buumltuumln Doğu uygarlıkları iccedilin kalayticaretinin aracılığını yapıyordu Bronzyapımında kullanılan bu vazgeccedililmez madenbatıdan İberik yarımadasından geliyordu vekalayın ulaşımını denetleyen Girit YakınDoğursquonun temel sanayiinin anahtarını elindebulunduruyordu Bu madenin buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml kendine ayırıp kendisi bronzyapıyordu (bakır Kıbrısrsquotan ithal ediliyordu)Demek ki Girit Bronz Ccedilağırsquonda yalnızca biraracıroluumldeğilbiruumlreticiroluumldeoynuyordu

TekniğiveekonomisiuumlstuumlnbirduumlzeyeulaştıİlkinmetalurjigeliştiSondereceguumlzelccediliftağızlıbaltalar hanccedilerler bir metre uzunluğunda ikiağzı keskin ince kılıccedillar yapılıyordu Altın veguumlmuumlş bardak ve kaseler incelikleri benzersizalccedilak-kabartmalarla suumlsleniyordu Metal telyapmayı başarmışlardı bunun sonucu olaraksarmal Giritli dekoratoumlrlerin yeğlediği motif

durumunageldiBir başka oumlnemli zanaat dalı da seramikti

seramikyapımındabuumlyuumlkoumllccediluumldeccediloumlmlekccediliccedilarkıve gelişmiş fırınlar kullanılıyordu BiccedilimlerinininceliğibezeklerininguumlzelliğibakımındanGiritvazolarının buumltuumln Yakın Doğursquoda eşi benzeriyoktubunedenleMısırveSuriyersquoyedahaUzakDoğu uumllkelerine ihraccedil ediliyordu Resimlerdegoumlruumllenkadınlarınkarmaşıkgiysilerinebakacakolursak dokumacılık da ccedilok gelişmiştiMuumlhuumlrlerdeki gravuumlrler de oumlvguumlye değerDamga-yuumlzuumlkler aristokratların parmaklarınısuumlsluumlyorduboyunlarıkollarıayaklarıvesaccedillarımuumlcevherlerledoluptaşıyordu

Tarımın gelişmesini iccedillerine buğday şarapve zeytinyağı doldurulan kocaman kuumlplerkanıtlamaktadır Şantiyeleri ve tersaneleriyleliman kalıntıları ve birccedilok gemi resmi gelişmişbir denizciliğe ve etkin bir seyruumlsefere tanıklıketmektedir Para yerine oumlkuumlz derisi ya da ccediliftağızlıbaltabiccedilimindedeğişikboyutveağırlıktabakır kuumllccedileler kullanılıyordu Girit ccedilok uzakuumllkelerleticaretyapıyordu

Ekonomikişlemlerve ticarimuumlbadelelerccedilokgelişmiş bir yazı sayesinde buumlyuumlk bir titizliklekaydediliyordu Başlangıccedilta hiyeroglifle kiltabletlere yazılıyordu Daha sonra (1700rsquoedoğru) A ccedilizgisel yazısı ve bunun ardından Bccedilizgisel yazısı ortaya ccedilıktı ama ne yazık ki buyazılar tamamen ccediloumlzuumlmlenemediler Ventris veChadwick1953yılındaancakdahayenisiniBccedilizgisel yazısını ccediloumlzmeyibaşardılar bunedenlebuguumlnkuuml elimizde bulunan Girit metinlerininanlamınıtamolarakbilmiyoruz

Bu doumlnemde toplumsal duumlzen uumlretimguumlccedillerinin yoğun gelişimi sonucu tamamendeğişti Yapılarda ve mezarlarda klanortaklaşacılığının (kollektivizmin) izi yokturartık Oldukccedila kuumlccediluumlk dikdoumlrtgen evler bir tekaile iccedilindirMezarlıklar tek tekmezarlar ya daailemezarlarıbireyselniteliktedirBuumltuumlnbunlarklanlar duumlzeninin yıkılmasının ve toplumunsınıflara boumlluumlnmesinin sonucudur Serveteşitsizliğinin birccedilok belirtisi goumlzlemlenebilirOumlrneğin evlerin boyutları değişiktir Kentlerde(Gyrnia Palaeokatro Pseira vb) ortada soylu

sınıfın oturduğu tek katlı ve asma katlı guumlzelevler toplanmıştı sonra daha goumlsterişsiz evlerinsıralandığı sokaklar geliyordu dış mahallelerdeccedilok sayıda kuluumlbe vardıYoksulların soumlmuumlruumlsuumlartık iyice belirginleşmişti hiccedil kuşkusuzBabilonya ve Mısırrsquoda olduğu gibi borccedil iccedilinkoumllelikle kendini belli ediyordu Resimlerdetutsak olması gereken yabancı koumlkenli koumllelergoumlruumlyoruz

II binlerde Giritrsquote toplumsal sınıflarınoluşumu bir merkezicirc devlete geccedilişi başlattıBaşlangıccediltakuumlccediluumlkkuumlccediluumlkkrallıklarvardıbunlardaha sonra yavaş yavaş birleşerek birimparatorluk meydana getirdiler devletinbaşkenti adanın kuzey kıyısındaki KnossosrsquotuGiritİmparatorluğununEgeDeniziadalarındaveBalkan yarımadasının guumlneyinde oumlnemlitoprakları vardı Buraları youmlneten valiye yerlihalkharaccediloumlduumlyordu

Girit devletinin başında krallar vardıAristokrasitarafındaniktidaragetirilenrahiplerdibunlar Grek tarih efsanesi Giritrsquoin en guumlccedilluumlhuumlkuumlmdarlarından biri olan Minosrsquoun adını

anmaktadır Ayrıca Minosrsquoun bir oumlzel adolmayıp Girit huumlkuumlmdarlarına verilen bir sıfatolduğu da duumlşuumlnuumlluumlyor Guumlnuumlmuumlzde krallarınoturduğudevselKnossosSarayıtamamenortayaccedilıkartılmışdurumda İkihektarlıkalankaplayaniki katlı uccedilsuz bucaksız yapıdır Geniş biravlunun ccedilevresine zekice sıralanmış birkaccedil yuumlzmekacircnındashgoumlsterişlisalonlarodalareklerndashvardıGoumlrkemlimekacircnların ikisiguumlnuumlmuumlzeulaşmıştırTaht salonu ve havuzlu salon oumltekiler yıkılankatlarla birlikte yokolmuştur Ama girişkatındaki ccedilalışma odaları tıpkı hazine odalarıtestilerle dolu 18 kiler krallık atoumllyeleri vezindanlar gibi iyi durumdadır 500 seyircilikolduğutahminedilenbirtiyatronuntopraksekisibulundu Su boruları ve kanalizasyonu bulunansaraybuumlyuumlkbirkonforveluumlksesahiptiLabirentsarayında yapılan goumlrkemli toplantıları goumlsterive temsilleri yansıtan koridorlardaki freskleraynı zamanda Mimar Daidalos KahramanTheacuteseus Prenses Ariadneacute ve KorkunccedilMinotaurosrsquola ilgili Grek efsanelerinin gerccedilekfonunuaccedilıklamaktadır

Girit İmparatorluğunda Mısırrsquoınkinebenzeyen gelişmiş bir buumlrokratik sistem vardıMemurlar sınıf ve mevkilere (şef goumlzetmenvezneci denetccedili) ayrılmıştı Goumlrevlerimuumlhuumlrlerinde simgesel olarak goumlsterilmişti (birayak bir kapı bir goumlz vb) Memurlar birccedilokbakanlığa ayrılmıştı Ordu bahriye iaşe vbMilislerdenoluşansilahlıkuvvetlersilah tuumlruumlnegoumlresınıflaraayrılmıştıAğırsilahlarladonanmışvearabalarabinensavaşccedilılarınoumlzelbiroumlnemlerivardı bunların hareketlerini kolaylaştırmak iccedilinyollar taşla doumlşenmişti Ezilen halk yığınlarınıbaskı altında tutmanın başka bir aracı da dindiHalk hiccedil kuşkusuz insan soyunun yaratıcısıinsanların hayvanların ve bitkilerin kraliccedilesinive guumlccedilluuml kocasını ya da oğlunu (ccediloğu zamanboğa biccediliminde goumlruumlnuumlr) kutlu saymayakoşullandırılıyordu Bunların yeryuumlzuumlndekitemsilcileri krallardı bu da krallara kutsallık vedokunulmazlıkpayesisağlıyordu

Ama Mısırrsquoda olduğu gibi Giritrsquote dekoumlleleşmiş halkın direncini kırmaya nememurların ne ordunun ne rahiplerin guumlcuuml

yetiyordu Bazen ayaklanmalar ccedilıkıyordu Buayaklanmalardan birisi Evans ve oumltekiuzmanlara goumlre MOuml 1750 yılına doğru Ortaİmparatorluğun sonunda Mısırrsquoda ccedilıkan birisyanlabirlikteolduKnossosPhaestosvedahabaşka saraylar asiler tarafından ele geccedilirilipyıkıldıbuolaylardansonradahademokratikbiryoumlnetimkurulduAmabukısasuumlrduumlAristokrasiişinuumlstesindengelmektegecikmedi veKnossosSarayıdahagoumlrkemlibirbiccedilimdetekraryapıldıBaşka bir varsayıma goumlre Girit sarayları 1700yılına doğru izleri Ege havzasının ccedileşitliyerlerinde goumlruumllen şiddetli bir deprem sırasındayıkılmışolmalı

Girituygarlığınıniccedilinekapalıvehalkadayalıolmayanniteliğiistilacılarakarşıkoymaguumlcuumlnuumlbaltaladığı iccedilin yıkılışının gerccedilek nedeni olduSonuccedil olarak arkeolojik veriler III binlerdenitibaren Tunarsquonın aşağı kesiminde Trakya veKuzey Hellasrsquota kuumlltuumlrel duumlzeyleri oldukccedilayuumlksek (bakır metalurjisi bilgisiyle birlikte GeccedilNeolitik) ccediloban tribuumllerin goumlccedilleri olduğunugoumlstermektedir Bu tribuumller III binlerin

ortalarında Tesselyarsquoyı işgal ettiler vekendilerine tahkim edilmiş yerleşim yerlerikurdularbudaonlarındahayerleşikbiryaşambiccedilimine geccediltiklerini ve ekonomilerinde tarımınoumlnemininarttığınıkanıtlamaktadırBelkideEskiGreklerinatalarıbunlardı

2000yılındanitibarenhiccedilkuşkusuzAkhalarve İonların aralarında yer aldığı Grek boylarıTesselyarsquodan yağmalanmış yerleşimyerlerindeki kalın kuumll ve kalıntı katmanının vebu boumllgede birccedilok kasabalarının (kuşaklarlabezeli oumlzguumln seramiklerinden belli olmaktadır)bulunmasının goumlsterdiği gibi Orta Hellas vePeloponesosrsquoa doğru ilerlediler Akhalarınistilası 1700 yılına doğru Giritrsquoin kıtadakitopraklarını yitirmesi ve bu boumllgelerde Akhakasabalarının kurulmasıyla sonuccedillandı Bukasabaların tribuumller ve klanlar halinde yaşayanhalkının kuumlltuumlruuml Akha ve Girit uygarlıklarınınkarışımından oluşmuştu Bilim bu uygarlığamerkezinin adına Argolisrsquoteki Mykenairsquoyedayanarak ldquoMyken Uygarlığırdquo (MOuml 1700-1100) adını verdi Bu doumlnem hem Ege

kuumlltuumlruumlnuumlnsonevresihemdeGrekkuumlltuumlruumlnuumlnilkevresiolarakkabuledilmektedir

YİRMİUumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

İLKCcedilAĞHELLASrsquoININGELENEKLERİVE

TOPLUMSALDUumlZENİ

1 Gelenekler toplumsal duumlzen Akhalaryerleştikleri sırada ilkel topluluk duumlzenindeyaşıyorlardıHertribuumltoplumsaloumlrguumltlenmenintemelini oluşturan fratrilere boumlluumlnmuumlştuuml Herfratri birccedilokgenos kapsıyordu Genosbaşlangıccedilta toprağın işlenmesini vehayvanlardan yararlanmayı youmlneten birekonomik ortaklaşma idi aynı zamanda erkekuumlyelerinin bir askericirc oumlrguumltuuml goumlruumlnuumlmuumlndeydiMitoslarında tanıklık ettiğigibi aileyaşamında

ataerkinin birccedilok kalıntıları direnmekteydi budaha sonraki doumlnemlerde yaşayan bazı eskigeleneklerde goumlruumllmektedir Oumlrneğin Spartarsquodaklasik doumlnem aile ilişkileri grup evliliğininkalıntılarınıkoruyorduFratribirliklerinefile adıveriliyorduOumlrneğinAttikaveAtinarsquonınnuumlfusu4 filersquoye ayrılmıştı Spartalıların file sayısı 3rsquotuumlfratrisayısınagelincedahasonrakidoumlnemGrekyazarlarının verdikleri bilgiye goumlre Attikarsquoda12 Spartarsquoda 27 fratri varmış ki bu sayılaroldukccedila kuşku goumltuumlruumlr Hiccedil kuşkusuz fratrisayısı ccedilok daha fazlaydı Her fratrinin başındaseccedilimle gelen bir ldquofratriarkrdquo vardı filelerildquofilovasileusrdquolar(ldquofilekralırdquo)youmlnetiyordu

2 Myken (Mykenai) Uygarlığı AkhalarOrtaHellasvePoleponessosrsquotaEgeuygarlığınınderin bir etkisini taşıyan Hellenler oumlncesi ccedilokeski bir yerli halkla karşılaştılar ve varolanyerleşim yerlerine yerleştiler Mykenai Tirnys(Argolisrsquote) Atina ve Attikarsquonın başkakasabalarınaPylos(Messecircnia)Thecircbai(Boiocirctia)ve daha başka yerlere yerleştiler Akhalar

gelişme duumlzeyleri kendilerininkinden yuumlksekolan yerli halkın bir boumlluumlmuumlnuuml kırdılar ve gerikalanlarla da kaynaştılar Onlardan dahagelişmiş ekonomibiccedilimleri aldılar Silah ve aletyapımında geniş oumllccediluumlde bronz kullanımı yeniyapı youmlntemleri daha yetkin bir tarım (buğdayarpa baklagiller mercimek zeytin tarımı)Ccediloumlmlekccedililik doumlkuumlmcuumlluumlk demircilik vekuyumculuk gibi meslekler buumlyuumlk gelişimgoumlsterdi zanaat tarımdan ayrıldı ve oumlzerk biruumlretimdalıhalinegeldiAkhalarınilkeltoplulukduumlzeni yıkılmaya başladı Zenginleşmiş veguumlccedillenmişolandoğuştansoylusınıfıMOumlXVIyuumlzyıla doğru yavaş yavaş youmlnetici sınıfdurumunagelmeyebaşladıMOumlXVIrsquodanXIVyuumlzyılakadarMykenaiTirnysOrkhomenosrsquota(Boiotia) ldquokiklop-işirdquo adı verilen guumlccedilluumlduvarlarla ccedilevrili goumlrkemli saraylar yaptırıldıoumlrneğin Tirnysrsquote kabaca yontulmuş kapaktaşlarından yapılmış bu duvarların kalınlığı 20metreye ulaşıyordu Mykecircnairsquodeki ldquoAslanlarKapısırdquo daha İlkccedilağda bile uumlnluumlyduuml veAkropolisrsquoin (Akropol) kalın duvarlarının

kalıntıları gerccedilekten goumlrkemlidir Mykensarayları Giritrsquoinkilere oranla daha kuumlccediluumlktuumlrMimarileri Girit mimarisine benzemez ccediluumlnkuumliccedilinde bir ocak bulunan buumlyuumlk konut yanildquomegaronrdquo adı verilen ana boumlluumlm GiritrsquoteyokturOumlteyandanMykensaraylarınınfreskleriveoumltekisanatyapıtlarıMykenuygarlığınınGirituygarlığının bir izleyicisi olduğunugoumlstermektedir Mykecircnai soylu sınıfınıngoumlrkemli goumlmuumltleri (kubbeli mezarlar ya datholosrsquolar (yeraltı mezarları) ve kayalaraoyulmuşodalar)sonderece ilginccedilveoumlzguumlnduumlrBuralarda iskeletlerin uumlzerinde mask taccedilkemer muumlcevher gibi altın eşyalar bulundubunların en goumlrkemlileri ince işlenmiş altınkabzalı bronz kılıccedillardır Tahkim edilmişsaraylar ve goumlrkemli goumlmuumltler Mykenaitoplumunun sınıflara boumlluumlnmuumlş olduğunatanıklık etmektedirler askericirc soylu sınıfınsavaşlarda ele geccedilirilen ve ldquokiklop-işirdquo yapılarıyapansayısızkoumlleleriolmalıydı

Yoksul kasabaların (Korakou Zygouries vebaşkaları)halkıolantoplulukuumlyesibasitinsanlar

ellerindeki toprakları giderek daha sıkyitiriyorlar ve soylulara bağımlı durumaduumlşuumlyorlar ya da Akdenizrsquoin doğu kesiminidolaşan gemilere kendi hesaplarına savaşccedilıgiriyorlardı Mykenaili denizciler Giritlilerrsquoindeneyimlerindenyararlandılar

AkhalarGirit yazısını kabul ettiler 1939rsquodave 50rsquoli yıllarda yapılan kazılar sırasındaMesseacuteniarsquodaki Pylosrsquota Girit B yazısıyla doluyuumlzlercekil tablet toplandıbilginlerdahaoumlncede belirttiğimiz gibi bu yazıları ccediloumlzuumlmlemeyeccedilalışıyorlarBumetinlertoplumsalveekonomikilişkilerle (oumlzellikle koumllelerle ve bunlarınemeklerinin saraylarda kullanılmasıyla) ilgiliverileri iccedilermektedirler 50rsquoli yıllar iccedilindeMykenairsquodebunlarabenzertabletlerbulundu

MOuml1450yılınadoğruAkhalarGiritadasınıistila ettiler ve Knossos huumlkuumlmdarlarınınsaraylarını yıktılar Akhalar ve onlara bağlıtribuumller bir suumlre sonra bazı adalara (RodosKıbrısrsquoın bir boumlluumlmuuml) ve Kuumlccediluumlk AsyarsquonınkuzeybatıdenizboumllgesineyerleştilerBuolaylarbuumlyuumlk bir olasılıkla Homerosrsquounİlyadarsquosına

dahiceaktarılmışolanTroyaSavaşı(MOuml1180dolaylarında)destanınaesinkaynağıoldularBunedenle son zamanlarda ccediloumlzuumlmlenen ve budoumlnemedayananHitityazıtlarıhomerikşiirlerinboylarınınşeflerininvekahramanlarınınadlarınıanımsatan savaşccedilı boyların adlarınıanmaktadırlar Oumlrneğin ldquoAkhiawardquo ndashAkalarldquoAkagamunardquondashAgamemnon()

3 Dorların İstilası Homerik ccedilağ Demirccedilağının başlangıcı MOuml XII yuumlzyıl DoğubelgeleriAkhalarınyanısıraldquoJavanlarrdquo(İonlar)gibi başka Grek tribuuml birliklerinin adlarınıanarlar 1100 yıllarına doğru Balkanyarımadasının kuzeybatısından gelen buumlyuumlk birDor tribuumlleri birliği guumlney youmlnuumlnde yerdeğiştirdi Savaşccedilı ve Akhalardan daha azuygarlaşmış olan bu topluluk MOuml XIyuumlzyılda Orta Hellas ve Peloponessosrsquoa girdiDorlar Argolisrsquoe de girip Mykenai ve oumltekimerkezleri ele geccedilirdiler Yerel halklakaynaştılar ve bunların bir boumlluumlmuumlnuumlkoumlleleştirdiler Mykenai yıkıldı ve artık siyasal

ve kuumlltuumlrel oumlnemini kesinlikle yitirdi BaşkaDorlar uzun ve kanlı savaşlardan sonraLakoniarsquoyı istila ettiler Daha sonra IXyuumlzyılda Eurotas havzasında Sparta devletidoğduAkhahalkınınbirboumlluumlmuumlhayattakaldıamaOrtaveKuzeyPeloponessosrsquoundahasonraArkadia ve Akhaia adı verilen erişilmesi guumlccedildağlıkboumllgelerinesığındılar

Başta İonların yaşadığı Attika olmak uumlzereKıta ve Ada Hellasrsquoının bazı boumllgeleri ve Egeadalarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuuml Dor istilasınauğramadılarAioleislerin Balkan yarımadasındaortayaccedilıktıklarıdoumlnemisaptanmamıştır

Demek oluyor ki eski Grek ulusu MOuml Ibinin başlarında oluştu Bu ulusu hepsi kendilehccedilesinikonuşanveekonomikkuumlltuumlrelvetoumlrelgelişimleriylekendinigoumlsteren tribuuml toplulukları(İonlar Dorlar Akhalar Aioleisler)oluşturuyordu

Dorların istilası kuumlltuumlrel duumlzeyin belli biroumllccediluumlde duumlşmesine yol accediltı Saray yapımına sonverilditicaretsanatvezanaatccediloumlkmeyebaşladıToplumsal ilişkilerde de belli bir gerilemeoldu

Klanlar yeniden guumlccedillendiler koumllelerinccedilalıştırılması azaldı Mykenai uygarlığınınmerkezleri ataerkin doumlnemini yaşayan boylartarafından sarılmış olduğu iccedilin bu kolaylıklagerccedilekleşti Bu sırada Hellasrsquota demir silahlar(kılıccedil ve mızrak) ve demir aletler kullanılmayabaşlandı KuumlccediluumlkAsyarsquodan alınan demir işlemedegelişmeyebaşladıUumlretimguumlccedilleriningelişimihızlandı

EskiGrek halk sanatının başyapıtları efsaneozanı koumlr Homerosrsquoa mal edilen epik şiirlerİlyadaveOdysseiabudoumlnemeaittirBuşiirlerMyken veMyken sonrası (MOumlXII yuumlzyıldanVIIIyuumlzyıla) toplumsalvekuumlltuumlrelyaşamındansahneleryansıtırlarİlyadaveOdysseiaduumlnyaedebiyatınınoumlnde

gelenyapıtlarıarasındayeralırlarbuşiirlerinnezaman nerede nasıl ortaya ccedilıktıklarınıoumlğrenmeksorunununuygar insanlığıherzamanilgilendirmiş olması ccedilok doğaldır MOuml IIIyuumlzyılda bazı Grek bilginleri daha o zamanHomerosrsquoun yaşamış olduğundan kuşkuduyuyorlardı İki bin yıl sonra XVIII yuumlzyılın

sonu ve XIX yuumlzyılın başında Alman bilginiFrederic-Auguste Wolf Homerosrsquoun İlyada veOdysseiarsquonın yazarı olup olmadığı sorununutekrar ortaya attı WolfHomerosrsquoa Oumlnsoumlz adlıyapıtında (1795) bu şiirlerin epik halkşarkılarından kendiliğinden ccedilıkmış olduğunuilerisuumlrduumlAralarındaSchillerveGoetheolmakuumlzere Wolfrsquoa karşı ccedilıkan ldquouumlnitaristlerrdquoHomerosrsquoun şiirlerini buumltuumlnluumlğuumlnuumln bir dahiyazar gerektirdiğini kanıtladılar Buguumlnuzmanların ccediloğu bu iki şiirin IX yuumlzyılınsonundayadaVIIIyuumlzyılınbaşındabirbuumlyuumlkşair (Homeros) tarafından buumltuumlnuumlyleduumlzenlenmiş olduğu kanısını paylaşıyorlar amafolklor yapıtlarını (ldquoAederdquolerin ndashkendi şiirlerinişarkı olarak soumlyleyen şairlerin ccedilağlar boyusoumlyledikleridestanları)ustacatoplamışolmaktanbaşkabirşeyyapmamışolmalıydı

Homerosrsquoun şiirleri eski Grek yaşamınınbirkaccedil yuumlzyılını yansıtır Bu şiirlerde ilkin(oumlzellikleİlyadarsquoda) Dorların istilası oumlncesiMykenairsquonin goumlrkemli doumlneminin olaylarınıntiplerinin olay yerlerinin oumlykuumllerini buluruz

İlyadarsquonın konusu da tuumlmuumlyle Mykenairsquoninyuumlkseliş doumlnemiyle ldquoaltını bolrdquo Mykenai KralıAgamemnonrsquounkomutasıaltındaAkhalarbirliğiordularının Troya seferi (MOuml 1180 yılınadoğru) sırasındaki uumlstuumlnluumlğuumlyle ilgilidir Bu şiirTroya Savaşını tam olarak son doumlnemlerindenbirinidilegetirirAkhalarınldquogoumlrkemliTroyardquonınsavunucularıkarşısındakazandıkları ezici zaferianlatır Ama İlyadarsquonın temel iccedileriği Doristilasının sonu VIII yuumlzyılın başı arasındakidoumlnemHellasrsquoınıyanildquohomerikccedilağrdquoHellasrsquoınıbelirginleştirirBunedenledemir silahlarbronzsilahlardanondoumlrtkezdahaazanılırİlyadarsquodaBundandemirin artıkbilindiği amaozanınbumaddenin ancak bir merak konusu olduğuzamanı betimlediği sonucu ccedilıkarOdysseiaTroya Savaşı kahramanlarının geri doumlnuumlşuumlnuumlbarış doumlnemi guumlndelik yaşamını betimlerOdysseiarsquodademirİlyadarsquoyaoranlauumlccedilkezfazlaanılıramabakırvebronzdemiregoumlredoumlrtkezfazla geccediler Nihayet bazı boumlluumlmler sınıflaraboumlluumlnmuumlş koumlleci toplumun oluşumundan soumlzederler yani bu boumlluumlmler daha sonraki bir

doumlnemleilgilidirlerXIyuumlzyıl - IXyuumlzyıl arasındaki ldquohomerikrdquo

toplum doğal ekonomi ortamında yaşadı yaniher kasaba her topluluk kendisi uumlretip kendisituumlketti Ekonominin temeli hayvancılık hayvanda değer birimidir Oumlrneğin buumlyuumlk bir bakırkazanın değeri 12 oumlkuumlz bir koumlle genccedil kızındeğeri ise 4 oumlkuumlzduumlr Başlık da gene hayvanlaoumldenmektedir Tarımın şiirlerdeki yeri ikincisıradadır Henuumlz yalnızca ağaccediltan yapılmışsabankullandıklarıiccedilinvadilerdekiyumuşakvealuumlvyonlu toprakları suumlrmektedirler Bununlabirlikte tarım oldukccedila gelişmiştir Buğday vearpa ekilmekte sebze ve meyveyetiştirilmektedir Ccediliftccediliden farklı ve pazardasatılan eşyaların uumlreticisi olan ara katman yanizanaatccedilılar kuyumcular aedeler (şairler)haberciler sipariş uumlzerine ccedilalışan mesleksahipleriolarakgeccedilerlerveldquohalkiccedilinccedilalışanlarrdquo(epitken demiurgos) diye tanımlanırlarDemirhanesindeocağıoumlrsuumlccedilekiccedilleriyleccedilalışantanrı Hephaistos demircilik mesleğinin bellibaşlıtemsilcisiolarakgoumlruumlnuumlr

Duumlzenli ilişkilerve ticaretolmadığı iccedilinparada yoktu Ama dış duumlnyadan yalıtılmış buyaşamınbetimlemelerinindışındaşiirleruzaklarayapılan deniz seferlerinin oumlykuumllerini deiccedilermektedir Odysseia kahramanınınyolculuğunu anlatır Odysseus oumlzellikle Mısırrsquoayaptığı yolculuktan soumlz eder başka denizyolculuğu oumlykuumlleri hatta ticaret soumlzleşmelerivardır Homerik ccedilağ Hellasrsquoında zanaat veticaretin merkezi kimliğiyle kent yoktu henuumlzşiirler kenti betimlemez yalnızca Odysseiarsquodaldquokuumlrek delisirdquo Phaiakların krallığıyla ilgiliboumlluumlmde gerccedilek bir ticaret limanı goumlruumlnuumlrOdysseiarsquonın bu boumlluumlmuumlnde homerik doumlneminsonevresibetimlenir

Homerik toplum klana dayalıdır ama klanartık ccediloumlkuumlş doumlnemine girmiştir ccediluumlnkuuml taşınırmallar dahası evler oumlzel muumllkiyet kimliğikazanmıştır yalnızca toprağın muumllkiyeti halatopluluktadır ve her topluluk uumlyesi oumlmuumlr boyubir toprak payı almaktadır Bu nedenle ozamanda bile oumlnemli bir servet farklılığı goumlzeccedilarpar Klan kıdemlileri birccedilok toprak parccedilası

(klero) almakta ve bu nedenle kendilerine ldquoccediloktopraklıkişirdquodenilmektedir

Zengin ve guumlccedilluuml soylu sınıfı (basileusvasileus) genellikle ayrı bir yere sahiptir Busınıfın topluluk topraklarından ayrılmış toprakmuumllkleri vardır ve Homeros bunlara ldquotemenosrdquodemektedirHomerosrsquounşiirleribusoylusınıfınbarışsever yaşamlarını ve savaşlarını neredeyseoumlzellikle oumlver Barış doumlneminde aristokratlarmuumllklerinde buumlyuumlk aileler halinde yaşarlar vekendilerine koumlleler hizmet eder Doğrusu koumllesayısı fazladeğildirvedahasonraAristotelesrsquoindediği gibi ldquocanlı malrdquo olaraktanımlanmaktadırlar Homerik basileuslarınkoumlleleri efendilerinin yaşamını paylaşmaktadırBu nedenle basileus (askericirc şef) Alkinoosrsquounkızı ldquokolları akrdquo Nausikaa deniz kıyısındakoumllelerle birlikte ccedilamaşır yıkar domuz ccedilobanıEumaios Odyseusrsquoun guumlvenilir adamıdır vbAma homerik toplumun koumlleleri toplumunkoumlleleşmişkesiminigelecektekikoumllelersınıfınıntohumunutemsilederler

Klanlarduumlzenininccediloumlkuumlşuumltoplumuniccedilindeki

belirgin bir farklılaşmayla da kanıtlanmaktadırHomerosrsquoun şiirleri ldquothetesrdquolerin (tetlerin) yanitopraklarınıyitirmişvesoylusınıfahizmetedentopluluk uumlyelerinin acıklı durumlarını betimlerbuumltuumln haklarından yoksun evsiz barksızgoumlccedilmen ve serserilerin yani ldquometanastesrdquolerindurumudasoumlzkonusuedilir

Toplum henuumlz sınıflara boumlluumlnmediği iccedilindevlet de yoktur youmlnetimsel ve hukuksaloumlrguumltler halk yığınlarıyla doğrudan ilişkileriniyitirmemişlerdir ve onların uumlzerinde ayrıcalıklıbiryerleriyokturDoğmaktaolan iktidaryavaşyavaşdoğuştansoylu sınıfkoumlkenlibasileuslarınellerinde toplanmaktadır basileuslarınccedilevresinde toplanan ldquoyaşlılar kurullarırdquodaaristokrasinin temsilcilerinden oluşmaktadırAmatoplulukuumlyeleribasitbirhalkyığınıhenuumlzhaklarını korumaktadır (haklarına sahiptir)Soylu sınıf (oumlzellikle savaş zamanında) halkıaskerlerin(ruumltbesizaskerlerin)isteklerinidikkatealmak ve oumlnemli kararlar iccedilin kurul toplamakzorundadır Marx ve Engels bu duumlzene ldquoaskericircdemokrasirdquoadınıvermektedirlerDemekkiilkel

toplum ile onun ardından gelen sınıflaraboumlluumlnmuumlş koumlleci toplum arasındaki geccedilişdoumlneminin siyasal ilişkilerini askericirc demokrasibelirlemektedir

4Olympostanrılarıdininindoğuşu Dinselideoloji homerik ccedilağdaortaya ccedilıktıHalk sanatıyalnızcaepikşarkılardeğil tanrılaryarı-tanrılarve kahramanlarla ilgili ldquomitoslarrdquo destanlar dayaratıyorduMitoslardoğuguumlccedilleriveinsanlarınekonomik ve toplumsal yaşamlarının değişikevrelerindebuguumlccedillerekarşıdavranışlarıylailgiliccedileşitli kavramları yansıtırlar Buumltuumlnuuml iccedilindemitoslardinselkoumlkenlidir

Grek mitoslarında sık sık hayvan biccedilimlitanrılara rastlarız Bu da bu dinsel inanccedillarınsınıfsız toplumun ccedilok eski doumlnemine ilkelzamanlarıntotemciideolojisinekadaruzandığınıkanıtlamaktadır Bu nedenle korkunccedil guumlccedillerisimgeleyen yılanlara tapma İlkccedilağın en eskizamanlarındaHellasrsquota ccedilokyaygındıAttikarsquonınkahramanı ve yarı-tanrısı Erekhtheuskoruyucusu olduğu Akropolisrsquoin kayalarının

ccedilatlaklarındaoturanbuumlyuumlkbirejderhabiccedilimindebetimlenmiştir Atinarsquoda bu iyilikccedili ejderhayasungu olarak Akropolis sırtlarına boğacabırakmak geleneği uzun suumlre yaşamıştırAkropolisrsquoin ortasına bu ejderhanın onurunaldquoErechteionrdquotapınağıyapıldı

ldquoIşık saccedilanrdquo Apollon ya da guumlneş tanrısıPhoibos da Delphoi yakınlarındaki Parnassosdağının derin bir mağarasında oturan devselldquoPythonrdquoyılanıylailgilieskibirkuumlltesıkısıkıyabağlıdır Bilicilik yapan tapınak rahibelerine bunedenle ldquoPythiardquo denilirdi Apollon bir oklaPythonrsquou oumllduumlrduumlkten sonra kendi tapınağınıoraya yaptırdı yunus biccedilimine girip denizdeyuumlzduuml Giritli denizcilere goumlruumlnuumlp bu tapınağınyanınakendisi iccedilinbirsunakyapmalarını istediOraya bu nedenle Delphoi denildi Delphoirsquonindışında Hellasrsquota Delphoili Apollon kuumlltuumlnebağlananbirccedilokyervardır

ldquoKurtrdquoa(Iykos) tapınma da birccedilok iz bıraktıBirccedilok daha yeni tanrının tapınma yerleriLykaios adını taşıyordu (Oumlrneğin AtinaLykaisosrsquou) Buralarda tapılan tanrılar sanki

yerlerine geccediltikleri tanrıların ardıllarıymış gibildquokurtrdquoadınıalıyorduGecekuşuAtinarsquodakutsalsayılırdı daha sonraAthenarsquonın niteliklerindenbiri durumuna geldi Atina kentinin koruyucutanrıccedilası ldquoGecekuşu goumlzluumlrdquo Athena EskiHellasrsquota bitkilere tapınma da ccedilok yaygındıEpierosrsquotaki Dodonersquode uumlnluuml bir bilicilikmerkezi (yeri) vardı Burada bulunan birkaccedilyuumlzyıllıkmeşeağacınınZeusrsquounyurdu(konutu)olduğuna inanılıyordu rahipler meşeninyapraklarının hışırtısına goumlre geleceğikestiriyorlardı

Klanlar duumlzeninin doruk doumlneminin enbelirginoumlzelliklerindenbiriolananimizminizleribudahaeski temeleekleniyorduGrekleregoumlreyarı-insan yarı-hayvan yaratıklar doğayıkişileştiriyorlardı Teke bacaklı satirler atgoumlvdeli insan buumlstuuml kentaurrsquolar balık kuyruklusuperileriOrmanlarıncinleriormanperileriydidenizcilerin cinleri balık biccediliminde denizkızlarıydı vb İnsanlar bir insanın mutlu verahat bir yaşam suumlrebilmeleri iccedilin bucinlerrsquole(Eski Yunanrsquoda bir kimsenin bir kentin bir

uumllkenin alın yazısını ccedilizen iyi ya da koumltuuml tanrı)iyi ilişkiler kurmak gerektiğine inanıyorlardıEvlerdeki ocak kutsaldı ccediluumlnkuuml atalaratapınmaya bağlıydı Ocak ccediliccedileklerle suumlsleniyorateşi oumlzenle besleniyor iccediline kokulu otlaratılıyordu Nişanlılar yeni doğan ccedilocuklaronunla tanıştırılıyor suumlrguumlnler gelip onasığınıyordu Ev ocağına tapınmaya sıkı sıkıyabağlı olan atalara tapınma tarihsel zamanlardabileGreklerde ccedilok yaygındıGuumlnuumlmuumlze ulaşanbelgelerbunatanıklıketmektedir

Besleyici toprak Demeterrsquoe tapınma buumlyuumlkbir oumlnem kazandı Bu inancın en oumlnemlimerkezlerinden biri durumuna gelen Eleusisrsquote(Attikarsquonın en verimli boumllgesi) Demeterrsquoin kızıKorersquonin (ya da Kora) (yeni gelen ilkbaharladiriliş) koumltuumlcuumll yeraltı guumlccedilleri tarafındankaccedilırılmasımitosuortaya ccedilıktıAncakkarmaşıkvegizemliayinlerinkederlivekızgınDemeterrsquoiuumlretici guumlcuumlnden toprağı yoksun bırakmamayaiknaedebileceğineinanılıyordu

Topluluk duumlzeni dağıldıkccedila ve doğuştanaskericircaristokrasiguumlccedillendikccedileyenivekarmaşık

birdindoğduOlymposdağındaoturduklarıfarzedilen goumlklerin efendileri ldquogoumlksel sakinlerrdquo veldquoduumlnyanın huumlkuumlmdarlarırdquo Olymposlu tanrılarındini Evrenin oumlğelerini kendi aralarındapaylaşmış ve yeryuumlzuuml basileuslarına benzeyenbir ldquokutsal klanrdquoın uumlyeleriydiler bunlar Amayeryuumlzuumlnuumln onların ortak muumllkuuml olduğunu daeklememiz gerek Buumlyuumlk tanrılar uumlccedil erkekkardeşti ldquoGoumlklerde guumlruumlldeyen ve bulutlarıdevşirenZeusrdquo denizlerin efendisi Poseidon veyeraltıuumllkesininefendisiAidoneus(Hades)

ŞanlıPoseidonyanıtladıldquoUumlccedil kardeşiz biz Kronos ve Rhearsquonın

oğullarıZeus ben ve cehennemlere huumlkmeden

AidoneusUumlccedile boumlluumlnduuml duumlnya ve herkes kendi payını

aldıKuraccedilekildivekoumlpuumlkluumldenizduumlştuumlbanaHerzamanoturayımdiyekendipayımdaKaranlıklaruumllkesiduumlştuumlAidoneusrsquounpayınaZeusrsquoa bulutlar arasındaki engin goumlkyuumlzuuml

duumlştuumlAma yeryuumlzuumlnde ve koca Olymposrsquota

herkesinpayıvarrdquo(İlyadaXVboumlluumlm186dizevesonrası)

Daha sonra Zeusrsquoun ccedilocukları olan kuumlccediluumlktanrılar kuşağı gelir Zeus ile Herarsquonın oğullarıolan Hephaistos demirci ocağının ve ateşintanrısı ve demir sanatlarının koruyucusu olduParıldayan arabasıyla goumlkyuumlzuumlnuuml dolaşan ldquoışıksaccedilanrdquoApollon ya da guumlneş tanrısı Phoibos ileayın tanrıccedilası ormanların ve yabanhayvanlarınınhacirckimiveyorulmazavcıArtemisZeusrsquola tanrıccedila Letorsquonun ccedilocuklarıydı ZeusrsquolaNympha (dağ orman ırmak pınar ve denizperisi) Maiarsquonın oğulları Hermes sonsuz yolcuve Zeusrsquoun habercisiydi oumlluumllerin ruhlarınıHadesrsquoe goumltuumlrmek bu gezginler efendisinindiSavaş tanrısı Ares tanrısal zeka ve kentlerinkoruyucusuAthenaZeusrsquolaDionersquoninkızıaşkve guumlzellik tanrıccedilası Aphrodite ve onun oğluafacanvedikkafalıccedilocukErosdaOlymposlulararasında yer alıyorlardı Bu tanrıların ccediloğunu

Grekleroumlrneğinhayvanların egemeniArtemisrsquoivebazımitoslaragoumlregizemlibirşekildedenizkoumlpuumlğuumlnden doğan oumlzellikle Kıbrıs ile Kithiraadalarında kutsanan ve guumlccedilluuml bir minoen vedoğu etkisi taşıyan ldquoaltın saccedillırdquo AphroditersquoyiHellenik-oumlncesi halkın inanccedillarından almışlardıOumlteki tanrıları Greklerin kendileri bulmuşlardıldquoAederdquoler bu tanrılara yakını oldukları soylusınıfın beğeni ve anlayışına uygun bir biccedilimverdilerOlympos tanrılarınınheminsanbiccedilimlioluşlarının ve hem de bir ldquoaristokratikrdquo havataşımalarının nedeni budur Altın saraylarındaaylak ve luumlks bir yaşam suumlrerler ambrosia(Olympos tanrılarının yemeği) yiyip nektar(oumlluumlmsuumlzluumlk iccedilkisi) iccedilerler Musaların tatlışarkılarını dinlerler Zaten kavga ve dalaşyeryuumlzuuml basileuslarının arasında olduğu gibibunların arasında da eksik değildir Odysseusoumlrneğinde olduğu gibi bazen tanrılar goumlzdeleriolan kralların yardımına koşarlar ama basitinsanların acılarını bir ldquoOlymposluya oumlzguumlserinkanlılıkrdquola seyrederler Zeus bir guumlninsanlarısudaboğmayakararverdiyalnızcabir

ccedilift goumlzden duumlşmuumlş tanrılarTitanlar soyundangelen Prometheus tarafından kurtarıldı İnsanlarbu ccediliftten tekrar tuumlrediler İnsanlık yoksul vehayvansal yaşamından da gene aynıPrometheusrsquoun goumlkyuumlzuumlnden ccedilaldığı ateşsayesinde kurtuldu Zeus Kafkaslarrsquoda birkayaya zincire vurarak ve mahkucircmunkaraciğerini yemesi iccedilin her guumln goumlzde kuşukartalı goumlndererek bu asi Titanrsquoı acımasızcacezalandırdı

Bu mitosa bakacak olursak eski Yunanrsquodaacımasızca bir muumlcadeleye dayalı yeni birldquoOlymposdinirdquoyadaldquoZeusdinirdquoortayaccedilıktığıgoumlruumlluumlr ldquoTitanlarrdquoın ldquodevlerrdquoin ve daha sonratanrılaşmış kahramanların sayısız destanları bumuumlcadeleyle ilgili ccedilok belirgin bir fikir verirlerBuumltuumln oumlmruumlnuuml acımasız ve korkak kralEurystheusrsquoun hizmetinde geccediliren Herakleshalkın goumlzde kahramanıydı bu kahramanbenzersiz guumlcuumlyle soylu sınıfın ccedilekindiği halkyığınlarınınguumlcuumlnuumlsimgeliyorduOnikiguumlccedilişigerccedilekleştirdi Daha sonra koumlle olarak LydiaKraliccedilesi Omphalersquoye satılır kraliccedile ona kadın

işleri yaptırır Hırpalanan emekccedilinin simgesiolan Herakles imgesi yoksullar iccedilin ccedilokdeğerliydi

Guumlcuumlnuuml topraktan alan yenilmez bir guumlcesahipToprakrsquoınoğluAntaiosmitosudabirhalksanatı yaratısıdır Bu efsane ccediliftccedililerin kendiguumlccedilleriyle ilgili bilinccedillerini yansıtmaktadırAristokratccedila bir eğilimi dile getiren mitosAntaios ile Herakles arasındaki garip birmuumlcadeleyi anlatır Antaios da devler savaşınakatılmış ama onu yere sermek olanaksızmışccediluumlnkuumlanası toprağınuumlzerineduumlştuumlkccediledoğrulurkalkarmış Herakles bu yuumlzden onu sırtlayıpbaşkabiruumllkeyegoumltuumlrmuumlşvebiroklaoumllduumlrmuumlş

Eski toplumsal duumlzenin gelişiminin değişikevreleri ve ideolojik muumlcadelenin safyuumlrekbiccedilimleri yansımalarını mitoslarda ve Grekinanccedillarında boumlyle bulmaktadır Daha sonrakoumllecitoplumgelişinceOlympostanrılarıpolitikyaşamın değişik oumlgelerinin koruyucularınadoumlnuumlştuumller Oumlrneğin Apollon rahiplerin vekacirchinlerin koruyucusu Poseidon denizcilerinHermes tuumlccarların koruyucuları oldular Eski

Yunan yazarları ve sanatccedilıları koumlleci ideolojiyidesteklemek iccedilin dinden geniş oumllccediluumldeyararlandılar

YİRMİDOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

HELLASrsquoTA(ESKİYUNANrsquoDA)TOPLUMSAL

SINIFLARINVEDEVLETİNDOĞUŞU

(MOumlVIII-VIIYUumlZYIL)

1 Hesiodosrsquoa goumlre Grek toplumuPosthomerik (homerik sonrası) doumlnemdeHellasrsquoın ekonomisinde ve politik duumlzenindebuumlyuumlkdeğişikliklerolduHomerikdoumlnemdebile

parccedilalanmış olan ilkel topluluk duumlzenininyıkılışıbazıboumllgelerdetoplulukmuumllklerininvetop rak ların(kleros) aile oumlzel muumllkiyetinedoumlnuumlşmesi sonucu yoğunlaştı Varlıklı ailelergiderek toplumdan uzaklaşıyor ve ekonomikuumlstuumlnluumlkleri sayesinde klan toplumunun temeluumlretimolanaklarınıellerinegeccediliriyorlardıOumlzguumlrtarımcı nuumlfus giderek soylu sınıfabağımlılaşıyorduTopraklarındanayrılmakve işpeşinde uumllkeyi dolaşmak zorunda kalanldquometanasterdquolerin ve ldquotheterdquolerin sayılarıccediloğalıyordu

Doğuştan soylu sınıfın uumlretici yığınına karşıkeyficirc youmlnetiminin anlamlı bir tablosunu şairHesiodos Boiotiarsquodan vermektedir (MOuml VIIIyuumlzyıl sonu -VII yuumlzyıl başı) Boiocirctia birccedilokkuumlccediluumlk koumlyluuml ekonomilerini kapsayan birboumllgeydiKendisidekuumlccediluumlkbirmuumllksahibiolanHesiodos koumlyluumlnuumln işini oumlvmektedirldquoCcedilalışmakta utanılacak bir şey yok asılutanılacakşeyaylaklıkyapmaktırrdquo

Hesiodosldquoİşler ve Guumlnlerrdquo adlı şiirindezengintopraksahibivetefecininellerineduumlşmuumlş

bir yoksul ccediliftccediliyi sevgiyle dile getirir BuumltuumlnBoiotia Hesiodosrsquoun ldquoruumlşvet yiyicileri ldquodemirsoylurdquo toprak hayvan koumlle zengini olaraknitelendirdiği otuz basileusun egemenliğialtındaydı Basit insanların nasıl ezildikleriatmaca ve buumllbuumll fablrsquoında dile getirilmiştirBuumllbuumlluumlpenccedilesindesıkanatmacaşoumlylekonuşur

ldquoNebağırırsınbebrezavallıSendendahaguumlccedilluumlbirininelindesinSenistediğinkadarguumlzelşarkısoumlyleGoumltuumlreceğimsenicanımınistediğiyereİsterazıkederimkendimeseniDilersemkoyveririmuccedilupgidersinZırdelidirkendindenguumlccedilluumlyedirenenkişiBeceremeyeceğibiryanaacıccedilekerboşunardquo(İşlerveGuumlnlerDize205-210)

Hesiodos muumllksuumlzleşmiş yığınların siyasalmuumlcadelesini duumlşuumlnmekten uzaktı ldquoruumlşvet vehakyiyicikrallarrdquoıtehditetmektenbaşkabirşeyyapmıyordu Haksız despot ve yargıccedilların

tanrısal cezayla cezalandırılacaklarınısoumlyluumlyordu Bununla birlikte ona goumlreadaletsizlik goumlklerde bile zafer kazanıyorduOumlteki şiiriTanrıların Doğuşu rsquonda(Theogoniarsquoda) Zeusrsquou insanların dostu TitanPrometheusrsquou acımasızca cezalandıran birgoumlkseltiranolarakyansıtır

Demek ki Hesiodosrsquoun şiirleri homerikdoumlnemi izleyen evreyi oumlzellikle ataerkiltoplumun yıkılışını ve bir koumlleci toplumunkuruluşunu yansıtmaktadırlar toplum birbirineduumlşman iki kesime boumlluumlnmuumlştuumlr Buumlyuumlk topraksahiplerindenkoumllesahiplerindenvetefecilerdenoluşan egemen kesim ile bunların soumlmuumlrduumlklerildquobasit oumlluumlmluumllerrdquo yoksul ve buumltuumln haklarındanyoksun ldquobasit oumlluumlmluumllerrdquo koumlleninkine yakın birkonumdaydılar Bu nedenle yaşam Hesiodosrsquoaacımasız ve haksız goumlruumlnmektedir ldquotoprakkoumltuumlluumlklerledoludenizdeoumlylerdquodemektedir

Bu tuumlr henuumlz ilkel sınıf ilişkileriMOumlVIIIve VII yuumlzyıllarda yalnızca Boiocirctiarsquoda değilamaHellasrsquoınbuumltuumlnboumllgelerindekuruluyordu

2 İlk Grek kent devletleri (polisleri)Ccedilevresine kırsal boumllgeleri toplayan ve bunlaraegemen olan polisler yani koumlleci kentdevletlerbu doumlnemde ortaya ccedilıktılar KentdevletleriHellasrsquoın toplumsal gelişiminin tipikoumlzellikleriydiBubirleşmesuumlrecinesynoecismos(ldquotoplulukrdquo)adıverildi

Kentdevletlerin kuruluşuna ticaret vetarımdan ayrılan zanaatın gelişmesi eşlikediyorduVIII yuumlzyılın tanınmış kentdevletlerikıyı boumllgelerinde bulunuyordu Miletos gibiİonya kentlerinin KuumlccediluumlkAsya kıyılarına yakınadalardaki Samos ve Mitilini kentlerininSaronikos koumlrfezindeki Egina kentinin AtinaKorinthos Megara Halkida (Khalkis) vbkentlerin durumu boumlyleydi En tipik koumllecikentler doğudan batıya belli başlı deniz yollarıuumlzerinde sıralanmıştı Bu da koumlleciliğingelişmesi ile ticaret ve deniz ulaşım yollarınıngelişmesi arasındaki ilişkiyi kanıtlamaktadırBununla ilgili olarak Marx şoumlyle yazar ldquoAntikduumlnyadaticaretinetkinliğiyleticaretsermayeningelişimi her zaman bir koumlleci ekonomiyle

sonuccedillanmıştır burada ccedilıkış noktasına uygunolarak artı-değer uumlretimine youmlnelik bir ataerkilkoumlleci sistemin basit doumlnuumlşuumlmuumlne ulaşabilirrdquo(Kapital)

Aynı zamanda toprak muumllkiyetinin antikbiccedilimi ortaya ccedilıkıyordu Kentdevletin iccedilindeancak bu kentdevletin yurttaşı toprak sahibiolabiliyordu

Kentdevletkoumllelerinveyoksullarınemeğininsoumlmuumlruumllme merkeziydi Doğuştan soylu sınıfburada buumltuumln eski ataerkil kurumları kendiiktidarının aracı durumuna getirmiştildquoOligarşirdquoyi yani birkaccedil soylu aileninegemenliğini kurmak iccedilin klan başkanlarının(basileusların) ayaklarını kaydırıyordu Halkkurullarının işlevine gelince gerccedilekte hiccedileindirgenmişti Bu kurullar artık aristokrasininellerindeoyuncaktanbaşkabirşeydeğildi

Ataerkiltoplumboumlylecesınıflaraboumlluumlnmuumlşccedilelişik bir topluma doumlnuumlştuuml eskiden tamanlamıyla herkesin ccedilıkarlarını karşılayan biryoumlnetimsel işlev olan iktidar eski klanyetkililerinin egemenlik aracı durumuna geldi

Bununla birlikte soylu toprak sahipleri bazıataerkil yapıları (klanlara boumlluumlnme fratrilerfileler) ezilenlere karşı guumlndelik oumlnlem araccedillarıolarak korumuşlardı ldquoBuna goumlre AristotelesMOuml VII ve VI yuumlzyıllarda Attikarsquodaaristokrat rejiminin belirgin niteliği olankoumlleliğin halk iccedilin siyasal koumltuumlluumlklerin endayanılmazı en acısı olduğu sonucunu ccedilıkardıbununla birlikte halkın hoşnutsuzluk duyduğubaşka konular da vardı ccediluumlnkuuml adeta hiccedilbirhakkasahipdeğildirdquo(AtinaAnayasası2)

YİRMİBEŞİNCİBOumlLUumlM

MOumlVIIIYUumlZYILDANVIYUumlZYILAGREK

KOLONİZASYONU

1 Yayılma hareketinin nedenleri ve geneloumlzellikleri Akdeniz Propontis (MarmaraDenizi) ve Euxeinos Pontos (Karadeniz)kıyılarının kolonileştirilmesi devletin yapısındatoplumsal ilişkilerde ve Greklerin gelenek vegoumlreneklerindeoumlnemlideğişikliklereyolaccediltı

Bunca geniş topraklar uumlzerinde Hellenkolonilerininkurulmasınınekonomik toplumsalvesiyasalnedenlerivardıTopraklarındoğuştan

soylu sınıfın eline geccedilmesi kuumlccediluumlk ccediliftccedililerinmuumllksuumlzleşmesi ccedilıkarları iktidardaki soylusınıfın ccedilıkarlarıyla ccedilatışan esnaf ve tuumlccarkatmanlarının gelişmesi ccediletin bir toplumsalmuumlcadeleye neden oluyorduMuumllksuumlzleşmiş yada bu muumlcadelede yenik duumlşmuumlş toplumsalgruplar goumlccedilmek ve şanslarını kolonilerdedenemekzorundaydılar

Bir başka oumlnemli etken de Hellasrsquoın azverimli boumllgelerinin ccediloğunun dışardan gelenbuğdayagereksinimiolmasıydıbudadahaeskizamanlardan itibarenKorinthosMegaraEginaHalkida gibi kentleri Hellas sınırları dışındabulunan buğday bakımından zengin yerleşimyerleriyle ilişki kurmaya youmlneltti Hellenkolonizasyonunun başlangıcında bu hareketetarımsal bir nitelik verecek kadar bol goumlccedilmenvardı Daha sonra mesleklerin ve ticaretingelişmesizanaatvegenişleyenGrekuumlretimindebelli başlı emekkaynağı durumunagelmiş olanbarbar koumllelerin gittikccedile ccediloğalan uumlruumlnlerinisatmak iccedilin yeni pazarlar gerektirdi Kolonileryerli halkın tribuumller arası muumlbadeleyi yaptığı

yerlerdekurulmuştuBu koloniler19 (Greklerapoikia ndashevden

uzakndash diyorlardı) metropolden (ana-kent)bağımsızdılarvekendidevletbiccedilimleri(politeia)vardı Koloniler ve metropoller ancak ortaktanrılar ve takvim ccediloğu zaman memurlarınatanması file boumlluumlnmesi ve bunların yanı sırabazı saygı belirtileri dolayısıyla bağlıydılarldquoCcedilocukların babalarına saygı duymaları gibiapoikialar dametropollere saygı duyarlarrdquo diyeyazıyordu Halikarnasoslu Dionysios Doğalolarakkolonileryavaşyavaşmetropollerineşsizpazarları ve ticaretlerinin guumlvenilir destekleridurumuna geliyordu hele bu metropoller bukolonilerinkuruluşlarınakatkıdabulunmuşlarsaBu durumda metropol koloninin oumlrguumltlenmesiiccedilin bir sorumlu(oikist-oekiste) atıyorduToprakların kolonlar (kolonilere yerleşengoumlccedilmenler) arasında paylaştırılmasından bugoumlrevlisorumluyduyoumlnetimsisteminikurandaaynıkişiydi

Kolonizasyon batı guumlney ve kuzeydoğuolmak uumlzere uumlccedil youmlne yayılıyordu Balkan

yarımadasının KuumlccediluumlkAsyarsquonın batı kıyılarınınve Archipelago (Ege Denizi) adalarınınkentlerine yayılıyordu En oumlnemli metropollerMiletos Korinthos Megara ve EviarsquodakiHalkidakentleriydi

2 Batı kolonileri Efsaneye goumlre GreklerAkdenizrsquoin batı boumlluumlmuumlnuuml Troya Savaşındansonra kolonileştirmeye başladılar Ama doğrukaynaklar İtalya ve Sicilyarsquodaki Grek goumlccediluumlnuumlancak VIII yuumlzyılda başlatıyorlar GuumlneyİtalyarsquodakiGrekkolonilerioumlylesineccediloktukibuboumllgeye eskiler Buumlyuumlk Yunaneli adınıtakmışlardı Grekleri buraya iklimininyumuşaklığı toprağın verimliliği otlaklarınzenginliği ve gemi yapımı iccedilin ağaccedil sağlayanormanlarınniteliğiccedilekmişti

İtalyarsquonınbatıkıyısınıneneskikolonisiolanKumeacutersquoyi Halkidalılar kurmuştu Kumeacute ccedilabucakbuumlyuumlyuumlp zenginleştiKumeacute de koloniler kurdubunların en oumlnemlilerinden biri Napoli(Neapolis)idi

VIII yuumlzyılın sonunda Taronto koumlrfezinin

doğu kıyısında Sybaris doğdu Son dereceverimli toprak uygun ulaşım yolları Sybarisrsquoizenginleştirip nuumlfusunu ccediloğalttı Zenginyurttaşları şatafatlı yaşamları ve zevkeduumlşkuumlnluumlğuumln verdiği yumuşaklıklarıylauumlnluumlyduumllerldquoSybarislirdquosoumlzcuumlğuumlzevkduumlşkuumlnleriiccedilinortakbiradolmuştuAynıdoumlnemdeccedilokiyibirlimanıvetarımaelverişlitoprağıolanKrotonSybarisrsquoe rakip olduBu uumlstuumlnluumlğuumlnuuml efsaneyegoumlre VIII yuumlzyılın sonunda Spartalılartarafından kurulan Tarontorsquonun ortaya ccedilıkışınakadarsuumlrduumlrduuml

Tarontolular tarım hayvancılık balıkccedilılıkyapıyor yuumln tuzlanmış et ve balık ticaretiyleuğraşıyorlardı

Syrakusa (Sırakuzai) Sicilyarsquoda doğukıyısınınenguumlzelkoyundabuğdaybakımındanzenginbirboumllgedeKorinthoslularınkurduğuenoumlnemli koloniydi Adada Leontinoi CataniaTauromene Messena vb koloniler vardıSicilyarsquonın guumlneyinde zeytinleriyle uumlnluumlAgrigente kurulduKorinthoslular batı yolundaiskele goumlrevi yapan Kerkyra (Korfu) adasına

yerleştilerKerkyrakısazamandazenginleştivebir suumlre sonra oumlnemli bir ticaret filosuna sahipoldu

Pheacutekaia (buguumlnkuuml Foccedila) Grekleri Rhonenehrinin ağzında Massilliarsquoyı (buguumlnkuumlMarsilya) kurdular Phocirckaialılar buradanFransarsquonın guumlney kıyılarına İspanyarsquonındoğusuna ticari etkilerini yaydılar buralardabirccedilokGrekkolonisikurulduMassilialılarbuumltuumlnkabotaj hakkını ellerinde bulunduruyorlar vekalay ithalettikleriBritanya iledoğrudan ticaretyapıyorlardı

Bununla birlikte batıdaki kolonizasyonFenikelilerin direnmesiyle karşılaştı GreklerSicilyarsquonın guumlney ve doğu kıyılarınıkolonileştirebildiler adanın batısı MaltaSardinya ve daha başka yerlerde kolonileribulunan Kartaca Fenikelilerin ellerindeydiMOuml 535 yılında Korsika kıyılarınınyakınındaki Alaliarsquoda yapılan kanlı bir savaşsonunda Etruumlsklerle ittifak kurmuş olanKartacalılar Greklerin batıya doğruilerlemelerinidurdurdular

BatıdakikolonikurmaccedilalışmalarıVIyuumlzyılakadarbarışccedilıbirnitelikteolmasınakarşınyoğunnuumlfuslu ve daha uygar guumlneydoğu Akdenizdevletleri Greklere karşı buumlyuumlk bir direnccedilgoumlsterdiler Bununla birlikte Kuzey Afrikakıyılarında iki koloni kuruldu MısırrsquodaNaucratis ve Libyarsquoda Kyreacuteneacute GreklerMısırrsquodan buğday tuz kaymak taşı ccedilinipapiruumlsparfuumlm ilaccedilbaharat fildişiabanozveccedileşitli yağlar ithal ediyordu Libya buğday vearpa gibi tahıl bakımından zengindi MOuml IVyuumlzyılın 20rsquoli yıllarından kalma ve sonzamanlardabulgulananbiryazıtKyrenersquoninuumlccedilyıl iccedilindeotuzbin tonayakın tahıl ihraccedilettiğinibildiriyor Buğdayın dışında satışı devlettekelinde olan ve ilaccedil yapımında kullanılansilphium bitkisi ihraccedil edilmişti Kyreacuteneacutersquoninccedilevresindeyavaşyavaşkuumlccediluumlkkolonilerkurulupbuumltuumlnuumllkeyeyayıldılar

3 Trakya Propontis (Marmara) veEuxeinos Pontos (Karadeniz) kıyılarındakikolonilerKuzeyvekuzeydoğuyoumlnuumlndekiGrek

kolonileri Trakya Hellespontos (Ccedilanakkale)Propontis (Marmara) ve Euxeinos Pontos(Karadeniz)kıyılarınayayılmıştı

VIII ve VII yuumlzyılların başlarındaHalkidikya (Khalkidike) yarımadasında birccedilokkoloni ortaya ccedilıktı bunları Khalkisliler(Halkidalılar) kurmuşlardı yarımadanın adıbunlardan kaynaklanmaktadır Khalkislileriizleyen Krinhoslular Potidaiarsquoyı kurdularTrakya iccedillerine Balkanlara Tunarsquoya gidenticaretyollarınınbaşlangıccedilnoktasındaAbderaveMaronieiakuruldular

Ticaret uumlstuumlnluumlklerini Lydiarsquoya kaptırmakistemeyen Miletoslular Lydia devletiningerilerinde durumlarını sağlamlaştırdılar veKuumlccediluumlk Asyarsquonın kuzeybatısına yerleştiler veyavaşyavaşHellespontosvePropontiskıyılarınadoğru ilerlemeye başladılarMarmaraDenizininguumlney kıyısındaki limana Kyzikosrsquou kurdularKyzikosrsquoun ccedilevresine başka Miletos kolonileride kuruldu Bosphorosrsquoun (İstanbul Boğazı)ağzına Khalkedonrsquou (Kadıkoumly) kurdukları iccedilinEuxeinos Pontosrsquoun anahtarını ellerinde

bulunduran Megaralılar Propontisrsquoin kuzeyiniistila ettiler VII yuumlzyılın ortalarında daByzantionrsquou(Bizans)kurdular

KaradenizkıyılarınıdeğerlendirmedeMiletosağır bastı Miletosluların Karadeniz kıyılarınageldikleri doumlnem (MOuml VII ve VI yuumlzyıllar)Miletosrsquoun ticaret ve sanayinin yuumlkselişdoumlnemiydi Efsaneye goumlre (Strabon VII 3 6)Greklerin başlangıccedilta ldquokonuksevmezrdquo (PontosAxenos) daha sonra koloniler kuruncaldquokonukseverrdquo(PontosEuxenos) adını verdikleriKaradenizkıyılarınıbirccedilokMiletosludolaştıBudaGreklerinKaradenizrsquoe ilk kezVIII yuumlzyıldagirmiş olduklarını kanıtlamaktadır MiletoslularVII yuumlzyılın ortasında iki oumlnemli ticaret kentikurdular Sinocircpe (Sinop) ve Trepezous(Trabzon)SinopkısazamandaKaradenizrsquoinenoumlnemli kentlerinden biri oldu İki limanı vardıişlenmiş ağaccedil zeytinyağı ve balık ticaretiyapıyordu kısa bir suumlre sonra kendisi kolonikurmaya başladı Kotyocircre ve KerasonteMegararsquonın Bizansrsquola Sinoprsquoun arasındakurduğu Heacuterakleia (Zonguldak Ereğlisi) kısa

zamandabuumlyuumlkbiroumlnemkazandıMOuml VI yuumlzyılın ilk yarısında batı

kıyılarında Tunarsquonın ağzının guumlneyinde İstriaTomis (Koumlstence) ve Apollonia kolonilerikuruldu 150 yıl iccedilinde (VII - V yuumlzyıllar)Hellen koloniciliğinin uumlccedil oumlnemli merkeziKaradenizrsquoin kuzey kıyılarında kurulduBunlardan Olbia Hypanisrsquoin (Bug nehri) sağkıyısı uumlzerinde kuruldu MOuml VI yuumlzyıldaDinyestrrsquoin haliccedilinin sağ kıyısında Tyras(buguumlnkuuml Akkerman-Bielgorod) ve baştaPantikapai ve Phanagoria (Kerccedil boğazının ikiyakasında) olmak uumlzere gelecekteki BosphorosKrallığının kentleri kurulduV yuumlzyıldaKırımyarımadasının guumlney ucunda Khersonesosortaya ccedilıktı Bu kentlerin hepsi kıyıda ya dakıyıya yakın yerlerde kurulmuştu Daha sonraulaşım yolları Tuna Dniyestr Bug Dnyeprnehirleri boyunca uzandı Kuzeydoğudaki sonyerleşimboumllgesiTanaisnehrinin(Don)ağzındabulunan Tanaisrsquoti Karadenizrsquoin doğusundaKolkhis boumllgesinde birccedilok koloni vardı Phasis(buguumlnkuumlPoti)Dioskyriasveoumltekiler

Grekler Karadenizrsquoin kuzeyindekikolonilerini kurarken başlıca amaccedilları ticarettiBaşta buğday balık sonra hayvan balbalmumu tuz olmak uumlzere bu uumllkenin doğalzenginlikleri kolonları buraya ccedilekiyorduKaradenizrsquoin kıyı boumllgeleri Kıta Hellasrsquoı ileArchipelagorsquoyu(Ege)besleyenesirpazarıolarakoumlnemli bir rol oynadı Nihayet etkin balıkihracatı Sinop ve Pantikapai balıkccedilılıkmerkezlerinin doğmasına yol accediltı Karadenizkentlerinin paraları uumlzerinde balık resmininbulunuşu ve en eski Olbia paralarının balıkşeklindeoluşunedensizdeğildirKarşılıkolarakHellas kolonilere şarap zeytinyağı dokumamuumlcevher silah seramik ve başkamallar ihraccedilediyordu Bununla birlikte Karadeniz kentleriyerli halk iccedilin metropolden gelenlerden aşağıkalmayan ccedileşitli mallar uumlretmekte gecikmediler(bkzBlXXXVIII)

4 Kolonizasyonun toplumsal ve ekonomiksonuccedillarıKolonizasyonHellasrsquoıntoplumsalveekonomikgelişmesinekatkıdabulunduUumllkenin

ekonomik merkezi haline gelen Grek kentleriticaret ve esnaf mahalleleriyle ccedilevriliydiZanaatın tarımdan ayrılması suumlreci hızlandıZanaatccedilılar akın akın kentlere geldiler oumlzelliklemadencilik seramik ve dokumacılık olmakuumlzerezanaatlaryoğunbirşekildegeliştileroumlncetuumlccar ve armatoumlr kesimleri sonra tefeci kesimioluştu Grekler VII yuumlzyıldan itibaren madenicircpara kullanmaya başlamışlardı Egina ve oumltekikentler uumlzerlerinde kendi simgeleri bulunanguumlmuumlş drahmiler ve bakır oboller (drahmininaltıda biri) ccedilıkartıyorlardı Aiginarsquonın simgesikaplumbağa Korinthosrsquoun simgesi kanatlı at(pegasus) Atinarsquonınki bir gece kuşuydu Paratoplayan tuumlccar sınıfı ortaya boumlyle ccedilıktı ZanaatuumlretimiMiletosRodosSamosAiginaMegaraKorinthosveAtinagibikentlerdegeliştiuumlretimoumlzellikleihracaticcedilinyapılıyordu

Ticaretvezanaatınbellibaşlımerkezleriaynızamanda koumllecilik merkezleri haline geldilerEmeğinverimiccedilokduumlşuumlkteknikdeilkelolduğuiccedilin koumllelerin emeği buumlyuumlk bir oumlnem kazandıKoumllelik yalnızca Hellas halkının yıkım ve

yoksullaşmasından değil aynı zamandasavaşlardaneşkiyalıkveyabancıkoumlleithalindende besleniyordu O ccedilağda bir tuumlccarla korsanarasında hiccedilbir fark yoktu ticaret işlemleri sıksıksafalıcılarınsoyulmalarıvetutsakedilmeleridaha sonra koumlle olarak satılmalarıylasonuccedillanıyordu Tutsak edilmiş yabancılarınsoumlmuumlruumllmesi Hellen kentlerinde koumlleliğinbaskınbiccedilimihalinegeldi

Akdenizrsquoin buumltuumln boumllgeleriyle yuumlruumltuumllenekonomik ve ticari ilişkiler Grek uygarlığınıngelişmesini buumlyuumlk oumllccediluumlde desteklediler Maddive kuumlltuumlrel yaşamın duumlzeyi ccediloğu zaman gerccedilekHellasrsquoa oranla daha yuumlksekti Doğu iledoğrudan ilişkileri olan Kuumlccediluumlk Asya oumlzellikleİonya kentleri Mısır Babil veAsur kuumlltuumlruumlyleKıta Hellasrsquoını besliyorlardı Greklere madenicircheykel doumlkmeyi doğu oumlğretti ve onların plastiksanatlarının gelişmesine buumlyuumlk bir katkıdabulundu Eski şarkılardan esinlenerek ilkinİonyarsquoda bestelenen ldquohemorikrdquo şiirler dahasonra metropole geccedilip buumltuumln batı kolonilerineyayıldılar İonyalıların doğudan (hiccedil kuşkusuz

Fenikelilerden) alıp geliştirdikleri alfabe buumltuumlnGrekduumlnyasındakullanılıyorduLirikşiiriİonyave Aiolia yarattılar Grek bilim ve felsefesinintemelini atanlar da onlardır (bkz XXXIIIboumlluumlm)

Kolonların şatafatlı yaşam tarzı kentleriningoumlruumlnuumlşuumlneuygunduumlşuumlyorduuyumlubirplanagoumlreyapılankentleriningenişveduumlzcaddeleribirbirini dik accedilıyla kesiyordu (OumlrneğinAgrigente Selinonte Khersonecircsos)AgrigentersquodekiGrekduumlnyasınınenbuumlyuumlkkabuledilen Zeus tapınağı Paestumrsquodaki Poseidontapınağı gibi ccedilağın en goumlrkemli yapılarıkolonilerdedikiliyordu

5 MOuml VII ve VI yuumlzyıllarda HellasrsquotatoplumsalmuumlcadeleTiranlık MOumlVIIveVIyuumlzyıllarda uumlretici guumlccedillerin buumlyuumlk gelişimigelişmiş kentdevletlerde klanlar duumlzenini sonaerdiren ve sınıflara boumlluumlnmuumlş koumlleci toplumuyasallaştıran birccedilok devrimci değişikliklere yolaccediltı

Korinthos Megara Sikyon Argos

Miletosrsquota Lesbos ve Samos adalarında İtalyaveSicilyakolonilerindeccedileşitlitoplumsalgruplararasında sert muumlcadeleler oluyor sayısızhuumlkuumlmet darbeleri yapılıyordu Bu devrimciharekette kent nuumlfusunun yeni zanaatccedilı vetuumlccarkatmanlarınaoumlnemligoumlrevlerduumlşuumlyorduama asıl guumlccedil her yerde soylu sınıfınboyunduruğu altında acı ccedileken koumlyluumlsınıfındaydı Nuumlfusun tuumlm gruplarının suumlrguumlnegoumlnderilmesi yenik duumlşmuumlş topluluklarınbaşkanlarının mallarına el konulması ve idamedilmeleri birccedilok kentte ve oumlzellikle İonyarsquodaalışkanlık haline gelmişti Aristokrasininyandaşı Megaralı şair Theognis ağıtlarındanbirinde uumllkesini felakete uğramış bir tekneyebenzetir

ldquoİyi insanlara ciğeri beş para etmez heriflerbuyruk veriyor alccedilaklar ayağını kaydırıyorKorkarım ki bu gidişle tekne batacakrdquoAsilerinacımaksızın ezilmelerini istiyor ldquoTopuğunla ezkafasız halkı uumlvendirenin sivri ucunu hissettironaağırboyunduruğavurboynunurdquo

Halk partisinin başarı kazanıp aristokrasiyi

devirdiği yerlerde iktidar bu partinin şefinineline geccediliyor ve bu durumda Greklerindeyimine goumlre tiran oluyordu Tiranlararistokrasiyi eziyor topraklarını yoksullaradağıtıyor mesleklerin ve ticaretin gelişmesinidestekliyor dışardan yabancı koumlle getirterekkoumlleci ekonominin ilerlemesine katkıdabulunuyorlardı

İsthmos yani kıstak kentlerinin (SikyonKorinthos Megara) tiranları ile Samos tiranıPolkyracirctes bunların en tanınmışlarıydılar Eskibir aşccedilı olan Sikyon tiranı Orthagorassoumlylenceye bakılacak olursa 100 yıl (670-585)egemenlik suumlren Orthagorides suumllalesinikurmuştu Orthagoraslar Sikyon soylu sınıfınıeziyorlardı uumlccedil aristokrat filenin resmicirc adınıalaylı adlarla (domuz eşek ve domuz yavrusufileleri) değiştirdiler aristokratik Adrastoskuumlltuumlnuuml kaldırıp yerine kırsal tanrı Dionysosrsquougetirdilervedahasışarkıcılarınsoylusınıfıoumlvenhomerik şiirleri soumlylemelerini yasakladılarKorinthos tiranı Kypselos ve oğlu Periandros(657-585)dahacesurbirpolitikaizledilerBaşta

Bacchiades ailesi olmak uumlzere aristokratlarıngeniştopraklarınaelkoyupkoumlleliğeindirgenmişen yoksul koumlyluumllere dağıttılar aristokratoligarşisinin egemenliğine son verdilerPeriandros Korinthosrsquou guumlccedilluuml bir filo vemuumlkemmel limanlarla donattı Ege denizi ileİyon denizi arasındaki seyruumlseferin kendikentinden geccedilmesini sağlamak iccedilin Korinthoskıstağına bir kanal accediltırmayı bile denediKorinthos seramikccedililiği ve madenciliği ccedilokyuumlksek bir duumlzeye ulaştı Korinthos budoumlnemdeİtalyayoluuumlzerindebulunanKerkyraadasınıelegeccedilirdiHalkidikyayarımadasındakiPotidaiadaaralarındaolmakuumlzerebirccedilokkolonikurduMegara kentindeTheagenos (MOuml 630yılına doğru) sonu soyluların hayvanlarınınkırımına varan bir ayaklanma youmlnetti kurtulanhayvanları paylaştırdı Theagenos tiran oluncabaşkakentlerde de (oumlrneğinAtina) halkı isyanakışkırttı

Ama tiranların en uumlnluumlsuuml SamosluPolykracirctesrsquotiHerodotosonu aristokrasiyekarşıldquobir ayaklanmayla Samosrsquou ele geccedilirenhelliprdquo (III

39 ve 120) bir asi olarak tanımlar Youmlnetimdoumlneminde MOuml VI yuumlzyılın ortalarındabuumlyuumlk toprak sahiplerinin (geomores)Samosrsquotakiegemenliklerinesonverdiveiktidarıgeri almak iccedilin yapılan buumltuumln girişimleriacımaksızınbastırdıHerodotosonunldquodenizlereegemen olmayı kafasına koymuşhellip boumlyle birtutkuya kapılan ilk Grekrdquo (III 122) olduğunusoumlyler Bu amaccedilla elli kuumlrekli yuumlz gemilik birfilo ve uumlcretli askerlerden bir ordu kurduldquoBirccedilok adayı ve anakarada birccedilok kenti elegeccedilirmiştirdquo Mısır Firavunu Amasis ile ittifakyaptıPolykratesbuumlyuumlkyapıtlarıylauumlnkazandıBuumlyuumlkbirdalgakıranbirsukemeriyaptırdı sukemeri iccedilin dağlarda 7 stadesrsquolik (birkilometreden fazla) bir tuumlnel accediltırdı ldquobuumltuumlntapınaklarınenbuumlyuumlğuumlnuumlrdquo(III60)yaptırdıŞairAnakreonrsquou Krotonialı hekim Demokedesrsquoisarayına davet etti ama soylu sınıfın soumlzcuumlsuumlPythagorasrsquoıSamosrsquotansuumlrduuml

Buumlyuumlk oumllccediluumlde kolonizasyonun desteklediğiekonomik ve kuumlltuumlrel ilerlemelere karşınHellasrsquoın değişik boumllgelerinin gelişmesinde

belirginfarklılıklarvardıYeniekonomikhayatave toplumsal ilişkilerin değişmesine etkinkatkıda bulunan gelişmiş boumllgelerin vekentdevletlerinin dışında Hellasrsquota hemenhemen ataerkil geleneklerini koruyan LakoniaTesselya Girit gibi boumllgeler vardı VII veVIyuumlzyıllarda Sparta (Lakedaimon) geri kalmışboumllgeleri temsil ederken başkenti Atina olanAttikabirgelişmişuumllkeoumlrneğioldu19 İki tuumlr koloni vardıAna-kente bağımlı olankoloni kentine APOİKİA bağımsız olanaKLERUHIAadıveriliyordu(Oumlİ)

YİRMİALTINCIBOumlLUumlM

SPARTA

1Kaynakları Sparta devleti eskiHellasrsquoıneski devletlerinden biriydi MOuml IX yuumlzyıldakurulanSpartauumlretimguumlccedilleriningelişmesindenPeloponnesos Akha toplumunda klanlarduumlzeninin yıkılmasından ccedilok Dor istilasınınuumlruumlnuumlduumlr MOuml 1100 yıllarına doğruEpierosrsquotan gelen Dorların BoiotiarsquodanKorinthos kıstağından geccedilerek Argolis veLakocircniarsquoyı istila ettiklerini daha oumlnceanlatmıştık

BuolaylardahasonrabazıGrekyazarlarınınele aldıkları ve guumlnuumlmuumlzde arkeolojikaraştırmalar tarafından doğrulanan efsanelere

yansıdılar Spartarsquonın daha oumlnceki yaşamınailişkin kaynaklar azdır MOuml VII yuumlzyıl lirikşairiTyrtaiosrsquotadahasonraHeredotos(I65-67IV 52-60) veThukydidesrsquote (I 101-103 128134IV8)amaoumlzellikleKsenophonrsquoun SpartaCumhuriyeti adlı kitabında ve Plutarkhosrsquota(Lykurgos Lysandros ve Ageacutesilaosrsquounoumlzyaşamlarında) bazı bilgiler buluyoruzSpartarsquonın oligarşik duumlzenini goumlklere ccedilıkardığıiccedilinKsenophonrsquounyapıtınakarşıdikkatliolmakgerekir Plutarkhosrsquounkaleme aldığıLykurgosrsquoagelincedestansıdırvebiryığınyapıntıiccedilerir

Eurotasrsquoun suladığı verimli Lakonia havzasıTaygetosileParnonasdağlarıarasındauzanırveParnonas yamaccedillarına doğru yuumlkselir Denizleilişkisi iyi değildir yakınında bulunan kıyılardaelverişlilimanlaryoktur

Dor istilasından oumlnce Lakonia halkıHomerosrsquoun şiirlerinde anlatıldığı gibiyaşıyorduMykenaiuygarlığınınmerkezlerindenbiri olan eski Amyklaia kenti buradadırArkeologlar yerliAkha soylu sınıfı şeflerindenbirine ait oldukccedila zengin bir konutu ortaya

ccedilıkardılarMykenaidoumlnemininduumlşuumlşuuml sırasındayapılmışolanbukonutbuumlyuumlkbirolasılıklaXIyuumlzyılınsonundaDorlartarafındanyıkılmışDorccedilobanlarınıntoplumsalgelişimduumlzeyiAkhalarınduumlzeyinin altındaydı ama goumlccedilebe yaşamdan veccedilok savaşmaktan kaynaklanan ve Lakoniarsquoyıfethetmelerini kolaylaştıran guumlccedilluuml bir askericircoumlrguumltlerivardıDorlar fethettikleri topraklarıveuumlzerinde yaşayan koumlyluumlleri ortak muumllk ilanettiler ve toprağı aile sayısına goumlre eşit olarak(kleros)paylaştılarOnbindolaylarındabulunanailenin her birine 20 hektar toprak duumlştuumlBoumlylece istilacılar fethedilmiş nuumlfus uumlzerindekiegemenliklerini suumlrduumlrmek iccedilin toplulukduumlzenini koruyarak bir youmlnetici sınıfoluşturdular IX yuumlzyılda vadinin en genişyerine Sparta ya da Lakedaimon adı verilenaskericirc merkezlerini kurdular ve kendileri deSpartalılar adını aldılar Sparta tabyasız beşk a s a b a y ı(kocircme) kapsıyordu bu kentSpartalıların nuumlfusccedila kendilerinden fazlakoumlyluumlleri youmlnettikleri suumlrekli bir savaşordugacirchıydı

Lakocircniarsquoya sağlamca yerleşen SpartalılarVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Taygetosdağlarının batısında bulunan yoğun nuumlfuslutoprakları verimli Messeniarsquoyı fetihe giriştilerHaklarında ancak destansı bilgilere sahipolduğumuzikiccediletinsavaşınsonundaSpartalılarMOumlVII yuumlzyılda Messeniarsquoyı istila ettiler vehalkını demirbaş koumlle yaptılar Messenialıdemirbaş koumlleler (devlet koumlleleri) istilacılarakarşı muumlthiş bir kin duyuyorlar ve onlarınyuumlreğine isyan korkusu salıyorlardı En oumlnemliisyan MOuml 464 yılında patladı Spartarsquoyı yerlebir eden yer sarsıntısından yararlanan demirbaşkoumlleler isyan ettiler Spartalılar erişilmesi guumlccedilİthocircmeacute dağında kendilerini savunan asilerindirencini on yıl boyunca kıramadılar Demirbaşkoumllelerin bu ayaklanmasına Uumlccediluumlncuuml MesseacuteniaSavaşıadıverilir

2 Toplumsal duumlzen ve gelenekler SpartadevletiMOumlVIIyuumlzyılın sonundaLakoniaveMesseniarsquonın Dorlar tarafındanfethedilmelerinden sonra kesinlikle kuruldu

İlotlarrsquoın (devlet koumlleleri demirbaş koumlleler) vekoumllelerin soumlmuumlruumllmesinin arasındaki farkıbelirtmek iccedilin ccedilağdaş bilim Sparta duumlzeninildquoilotizmrdquo olarak tanımlamaktadır bu fark ilkelkoumlleci ilişkilerinniteliğindenve ilkel topluluğunguumlccedilluumlkalıntılarındankaynaklanmaktadır

Sparta nuumlfusu belirgin bir biccedilimde uumlccediltoplumsal katmana ayrılıyorduSpartiatlarperioikos ilotlar (helotlar) Bunların her birikendi başlarına bir yalıtık (izole) topraktayaşıyorlardıbudadevletinilkelniteliğiniortayakoymaktadırSpartiatlar(Spartalılar)birbaşkatopluluğun

uumlzerinde bulunan topluluk olarak egemenlikhakkını ilotlar uumlzerinde kullanan bir youmlneticisınıftıİlotlarınişlediğiherklerosunbiraileyeaitolmasına karşın bu aile toprağında değilSpartarsquoda otururdu ailenin başkanı işletmesiniyoumlnetmezdi ilotları denetlemezdi ilotlara kendimalıymışgibidavranamazdıonlarınekovabilirne satabilir ne de oumllduumlrebilirdi İlotları youmlnetendevletti ndashegemen olmak iccedilin oumlrguumltlenmişspartiatlarndash spartiatların topraklarını işlemeye

hele ticaret ya da zanaatla uğraşmaya haklarıyoktu klerosların youmlnetimi onlara yasaktıOnların işi askerlik sanatıydı Bununla birliktespartiat aile klerosun uumlruumlnuumlnden bir pay(muhtemelenyarısı) alıyorduBirklerosveonuişleyen ilotların zilyetliği kalıtsaldı satılamazdıvasiyetlebırakılamazdı ailebaşkanınınbiroğludışındakimseyedevredilemezdi

Sayıları 30 bin dolaylarında olanperioikosrsquolar fethedilen LakocircniarsquonınAkhalarıydılar Toprak ve taşınır mallara sahipolabilen ama siyasal hakları bulunmayan veSpartiatlarlaevlenemeyenoumlzguumlrinsandılarAyrıbirboumllgedeoumlzellikleParnonasrsquoınyamaccedillarındadoğudaki kıyılarda ve guumlneyde yaşıyorlardıoldukccedila ccedilok kasabaları vardı Perioikoslarharmotesrsquolerin (Spartiat memurlar) denetimindeoumlzerktilerTarımzanaatveticaretleuğraşıyorlarve spartiatlara haraccedil oumlduumlyorlardı perioikoslaraskere alınıyorlardı ama onların birlikleriayrıydı Yurttaşlık haklarından yararlananspartiatların sayıları azaldıkccedila perioikoslarınsırtına askerlik yuumlkuuml daha ccedilok biniyordu

Giderekartanhoşnutsuzluklarınınnedenlerindenbiribudurumduİlotlar (Helotlar) yenik duumlşmuumlş koumlleleşmiş

ve artık devletin olan topraklar uumlzerinebırakılmışhalkyığınındanoluşuyorlardıSayıları200 bin dolaylarındaydı Her klerosu (adccedilekmeyle boumlluumlşuumllen topraklar) birkaccedil ilot ailesiişliyor emekleriylehemmuumllk sahibinehemdekendi ailelerine bakıyorlardı İlotları oumlteki Grekdevletlerindeki koumllelerden ayıran ilk oumlzellikbunların devlet muumllkuuml olmalarındankaynaklanıyordu eski yazarların dediği gibibunlar ldquodevlet koumllesirdquo ldquodemirbaş koumllerdquoydilerayrıcauumlretimintemelaracıolantoprağabağımlıolmalarınakarşınbellibirekonomikoumlzerkliklerivardıvebuoumlzellikleriyledeserfrsquoebenziyorlardıSpartiatmuumllksahibinin toprağınıonunsağladığıaraccedillarla işliyorlar ve buna karşılık ona malolarak değişmez bir vergi (apophora)oumlduumlyorlardı Buğday şarap peynir yağ Koumltuumlhasatların neden olduğu kıtlıklar bir yanatoprağın veriminin yarısı kadarı vergi olarakgittiği iccedilin geri kalan boumlluumlm ilot ailelerini

guumlccedilluumlkle besliyordu Oumlteki devletlerinkoumllelerinin tersine ilotlar hamal hizmetkacircrolarak savaşa katılıyorlardı Yaşam koşullarıoumlylesineağırdıki spartiat şairTrtaios (VIIyy)bunları aşırı yuumlk vurulmuş eşeklerebenzetiyordu

Ayaklanmalarına ve ilot nuumlfusunun tehlikelibir şekilde ccediloğalmasına engel olmak iccedilincanavarca oumlnlemler ndashldquokryptiesrdquondash alınıyorduSpartiatlarheryıl şiddetebaşvuruyorvekuşkuluilotları temizliyorlardı Genccedil spartiatlardanoluşan oumlzel amaccedillı gizli muumlfrezeler halkıgoumlzetlemek ve sindirmek iccedilin uumllkeyidolaşıyordu Guumlnduumlzuumln koumlylerin yakınlarındapusuya yatan bu muumlfrezeler geceleyin ilotlarıkılıccediltan geccediliriyorlardı Hiccedilbir İlkccedilağ devletikoumllelere karşı boumlylesine acımasızcadavranmamıştır Bu durum Spartarsquodakarşıtlıkların ve sınıf muumlcadelesininyoğunlaşmasınanedenoluyordu

Bunun sonucu olarak spartiat geleneklerioumlzelbirnitelikkazandıBuumltuumlnyetişkinerkeklerccedilok disiplinli ve her zaman saldırıya hazır olan

suumlrekli orduya giriyorduYirmi yaşından altmışyaşına kadar her spartiat her guumln toplanıyor vetalim yapıyordu Yurttaşlık haklarındanyararlanan spartiatlarsyssitiesrsquoler (birlikler)oluşturuyorlardı birliklerinin buumltuumln uumlyelerininbirlikte yemek yedikleri lokalleri vardı hemenhemen buradan hiccedil ayrılmıyorlardı ve silahlıgeldikleri yatakhanelerde birlikte yatıyorlardıSavaştayerlerinibusyssitiesleregoumlrealıyorlardıBir syssitiese katılmak zorunluydu ortakyemeklericcedilinaylıkoumldentibellioumllccediluumldearpaunuşarappeynirveincirolarakveriliyordu

Spartiatyoumlneticileryurttaşlarınoumlzelyaşamınaher konuda karışıyorlardı sınıflarının ccedilıkarınabireylerin kesin olarak boyun eğmesiniistedikleri iccedilin evliliklerle genccedillerin eğitimiyleilgileniyorlardı Kocalar koumlleci Spartarsquonınguumlvenilir dayanakları olmaları gereken sağlıklıve sağlam ccedilocuklar yetiştirmek zorundaydılarErkek ccedilocuklar altı yaşına kadar ana-babasınınyanında kalıyordu Bundan sonrası devletinyuumlkuumlmluumlluumlğuumlndeydi devlet(paidonomos)bunları uumlcretli oumlğretmenlerinin goumlzetimi altında

oumlzelmuumlfrezelerde(agelai)topluyorduEğitimveoumlğretimdeenoumlnemliyer jimnastik

ccedilalışmalarınındı Guumlreş koşu disk ve mızrakatmak vb ccedilocukların vuumlcut gelişmesinisağlıyorduDayanıklılıklarını artırmak iccedilin doumlrtmevsim yalın ayak hemen hemen ccedilıplakdolaşmakzorundaydılarBecerikliustaveitaatliolmalarınaoumlnemveriliyordu

İlkoumlğretim en aza indirgenmişti Erkekccedilocuklar her zaman ortak yemeklere (syssities)savaşvekahramanlıklarınanlatıldığıtoplantılarakatılıp bunları dinliyorlardı Duumlşuumlnce vedileklerini askerce ve ldquooumlzluuml biccedilimderdquo dilegetirmeyi oumlğreniyorlardı Spartiatların tinseleğitimi askerlik sanatına uygundu Jimnastikccedilalışmaları ortak yemekler ve askericirc seferlersırasında vatan ve uumlnluuml yurttaşlar onurunamarşlar soumlyluumlyorlardı On doumlrt yaşındadelikanlılar ordugacirch yaşamına ve guumlccedilluumlklerealışmak iccedilin uumllke iccedilinde yetişkin savaşccedilılarınpeşlerinden gidiyorlardı Yirmi yaşında tuumlmsavaşccedilıdonanımıalıpsyssitieslerekatılıyorlardıAskerlik hizmetleri yaşlanıncaya kadar

suumlruumlyorduKızlarıneğitimidedevletinccedilıkarlarınauygun

olarak yapılıyor ve sağlıklı bir kuşağıngelecekteki annelerinin uyumlu bir gelişimiamaccedillanıyordu ldquoGymnasiumrdquolarda kızlar daerkek ccedilocuklar gibi jimnastik ccedilalışmalarıyapıyorlardı dans muumlzik şarkı oumlğreniyorlardıGrek devletlerinde kadınların toplumdan uzakyaşamalarına karşın Spartarsquoda erkekler gibieğitiliyorlar oldukccedila geniş bir oumlzguumlrluumlktenyararlanıyor ve hemşerilerinden saygıgoumlruumlyorlardı Bu duruma anaerkinin oumlnemlikalıntılarıtanıklıketmektedir

3 Siyasal duumlzen Spartarsquonın siyasal duumlzenison derece ilkeldi Efsaneye goumlre Delphoioraklrsquoının (kacirchin) mitsel yasacı Lykurgosrsquoasoumlylediğirhetra(hikmet)ilekurulmuştur

Devletiarkhagetes(huumlkuumlmdar)adıverilenikikalıtsalkralyoumlnetiyorduBuumlyuumlkbirsaygınlıklarıvardı ama siyasal etkileri azdıBarış zamanındayetkileri miras uyuşmazlıklarını ccediloumlzuumlmlemekYaşlılar Meclisinin toplantılarına katılmak ve

ZeusrahipliğiyapmakhakkıylasınırlıydıSavaşzamanında orduya komuta ediyorlardı ve uumllkesınırlarıdışındasınırsızyetkilerledonanmışlardı

İki kral altmış yaşını bitirmiş aristokratlararasından oumlmuumlr boyu seccedililen 30 yaşlıdan(gerontes) oluşanYaşlılar Meclisinde (Gerusia)yer alıyorlardı 30 yaşına basmış spartiatlardanoluşan Halk Meclisi(apella) oumlzellikle savaş vebarışla ilgili olanları olmak uumlzere gerusiarsquonınkararlarınıonaylıyorduamabukararları ancakkabul eder ya da reddedebilirdi bunlarıtartışmakhakkıyoktu

Apellarsquonın seccedilim yapma ve karar almayoumlntemiAristotelesrsquoindeyimiyleldquoccedilocukcardquoydıoylama yoktu alkışların yoğunluğuna goumlre şuya da bu karar alınıyor şu ya da bu adayseccedililiyordu alkışların yoğunluğu olumlu ya daolumsuz oy yerine geccediliyorduAlkışlar belirgindeğilsehazırbulunanlarikiyeayrılıyordu

Spartarsquonın beş kasabasından her birinin birEphorosrsquou (devlet denetccedilisi) vardı buumlyuumlk birolasılıkla VIII yuumlzyılın başında kurulmuş vemutlak bir yetkiyle donanmış olan devlet

denetccedililiği goumlrevi ilotların ayaklanmalarınaengel olmak ya da bastırmaktı Goumlrevin suumlresibir yıldı Oligarşi koumlkenli olan denetccedililer entutucuaristokratccedilevrelerdenseccedililiyorduKrallarıve Gerusia uumlyelerini denetleyebiliyorlardıDevlet siyasetini gerccedilekte yuumlruumlten bunlardıGoumlreve başlar başlamaz ilotlara savaş ilanediyorlardı ve kurulu duumlzeni değiştirmekistediğinden kuşkulanılan huumlkuumlmdarlarıyargılamak ve oumlluumlme mahkucircm etmek hakkınasahiptiler Demek ki denetccedililik kandoumlkuumlcuumlsınıfın diktatoryası ve Hellas aristokrasisininkalesiolanspartiatoligarşisinitamamlıyordu

Bu koşullarda şu ya da bu oranda gelişmişbirmuumlbadelehemenhemenolanaksızdıTicaretilkeldi para yerine demir ccedilubuklarkullanılıyordu yabancıların uumllkeye girmeleriyasaklanmıştı Bu nedenle Plutarkhosrsquounbelirttiğine goumlre yabancı gemiler Spartalimanlarına uğramıyordu Devlet kaynaklarınıperioikoslardan alınan haraccedillardan olağanuumlstuumloumldemelerden ve savaş ganimetlerindensağlıyordu Vergi oumlzellikle mal olarak alındığı

iccedilindevlethazinesiyoksulduSpartarsquonınaskericircoumlrguumltuumlHellasrsquoınenguumlccedilluumlsuuml

olmuştuHer spartiat olağanuumlstuuml bir savaşccedilıydıBir miğfer bir zırh bir mızrak kuumlccediluumlk veyuvarlak bir kalkanla donanmış olanhoplitrsquoler(ağır silahlı piyadeler) ordunun en oumlnemlikesimini oluşturuyordu ve sonuna kadardayanmakzorundaydıAskericircseferlersırasındaordu sıkışık saflarhalindemuumlzik sesineuyarakduumlşman uumlzerine ağır ağır yuumlruumlyordu Spartapiyadesi yenilmezliğiyle uumlnluumlyduuml saldırılarınakarşı koymak olanaksız gibiydi ama kuşatmadeneyimi yoktu ve baskın yaparak kentlerialmakyeteneğindenyoksundu

VI yuumlzyılın sonunda buumltuumln PeloponnesosSpartarsquonınegemenliğinegirdi530yılınadoğruKorinthos Sikyon Megara ve Aigina adasınıkapsayanPeleponnesos Birliği kuruldu Birliğekatılmayanlar yalnızca Peloponnesosrsquoda uumlstuumlnbir yeri olan Argos ile kuzeydeki Akhaiakomuumlnleriydi Genel sorunların Spartarsquodatoplanan muumlttefikler toplantısındaccediloumlzuumlmlenmesine karşın Birlikrsquole ilgili buumltuumln

sorunlarıgerccedilekteSpartayoumlnetimihallediyorduSpartarsquonın gerici youmlnetimi gelişmelerine

engel olarak Peloponnesos ve buumltuumln Hellasrsquoınekonomisine siyasal ve toplumsal yaşamınadamgasını vurdu Değişiklikten korktuğu iccedilinSpartaoumltekiGrekdevletlerindegericioumlgelerivetoplumsal ilişkilerin eski biccedilimlerinidestekliyordu Askericirc uumlstuumlnluumlğuumlnuuml yitirmemekiccedilin oumlteki devletlerin birleşmesine yaniHellasrsquoın siyasi evrimine buumltuumln olanaklarıylakarşıkoyuyordu

YİRMİYEDİNCİBOumlLUumlM

MOumlVIIVEVIYUumlZYILLARDA

ATTİKA

1DoğuştansoylusınıfınegemenliğiAttikaSpartarsquonın tersine VI ve V yuumlzyıllarda ccedilokgelişmiş bir koumlleci Grek devleti oumlrneğisunuyordu Tarihi koumlleci kentdevletlerininoluşumunu doğuştan aristokrasinin yıkılışınıklanlarduumlzenininkalıntılarınınortadankalkışınıve koumlleci devletin uumlstuumln biccediliminin yanidemokratik koumlleci devletin ortaya ccedilıkışınıizlemekolanağıveriyor

Attikarsquonın eski tarihini incelemek iccedilin

elimizde iyi kaynaklar var Herodotos veThukydidesrsquote şurada burada accedilıklamalararastlıyoruz ama en değerli bilgileriAristotelesrsquoinAtina Anayasası PlutarkhosrsquounTheseusrsquoun Hayatı ve Solonrsquoun Hayatısağlamaktadır Nihayet arkeolojik kazılardaoumlzellikle Dipylon ve Kerameikos goumlmuumltluumlklerive Atina Agorası kazılarında sayısız belgelertoplandı

Attika denize doğru uzanan ve yuumlzoumllccediluumlmuuml2500 kilometre kare dolaylarında biryarımadadır Kalker dağlarla kaplı olanAttikarsquonın birccedilok yerinde su ve bitki oumlrtuumlsuumlyoktur Kuzeydoğudaki hemen hemen tarımaelverişsiz olan yuumlksekliğin adı Diakriarsquodır(Yayla)Paralia (DenizBoumllgesi) adıverilenkıyıkesimi de ccediloraktır ama denizcilik iccedilin ccedilokuygundurAttikarsquonınenuygunkesimiortadakiPedionadıverilenovaboumllgesiydiYazınhemenhemen kuruyan en oumlnemli akarsu Kephisosboyunca uzanan Pedion uumlccedil youmlnden dağlarlaccedilevrilmiştir ama guumlneybatıdan denize ulaşırSaronikoskoumlrfezine7kmuzaklıktabulunanbu

ovada kurulmuştur Atina Attikarsquonın doğalzenginlikleri Lavrion guumlmuumlş madenleriPentelikon ve Hymettosrsquoun mermeri veccediloumlmlekccedililiktekullanılanbenzersizplastikkildi

Başlangıccedilta halk adları guumlnuumlmuumlze kadaryaşamış olan tahkim edilmiş kasabalarda(Eleusis Klonos Phaleron Marathon vb)yaşıyordu Bazıları fratrilerin ya da filelerin(phylai) merkeziydi İlişkiler ve muumlbadelegeliştikccedileuumllkeilkesiuumlstuumlnluumlkkazandıveAttikayavaş yavaş merkezi en buumlyuumlk kalelere (AtinaAkropolisrsquoi)sahipolantekuumllkedurumunageldiBasileusun arkeologlar tarafından ortayaccedilıkartılan sarayı ve en oumlnemli tapınaklar olanErekhtheion ve Parthenon burada bulunuyorduYaşlılarMeclisirsquoninyeriburayayakınbiryerdeAres tepesindeydi veHalk Meclisi de Pnikstepesinin yamaccedillarında toplanıyordu Efsanebirleştiricilik goumlrevini Kral Theacuteseusrsquoavermektedir ldquoKasabaların meclislerini veyargıccedillıkları kaldırdı ve buumltuumlnyurttaşları tek birmeclistekbirPrytaneion(Halkmeclisiyuumlruumltmekomisyonu) kurduğu buguumlnkuuml kentte topladırdquo

diyeyazıyorThukydides(II152)Aynı zamanda Plutarkhosrsquoun soumlylediği gibi

(Theacuteseus 25) oumlzguumlr nuumlfus uumlccedil sınıfa ayrıldıEupatrides(soylular)geomores(kuumlccediluumlkccediliftccedililer)vedemiurgos(zanaatccedilılar)Eupatridesrsquoinuumlyeleritoprak ve hayvan bakımından zenginaristokratlardıGeomoresvedemiurgossınıflarıgiderek koumlleleşendemosrsquou (halkı) meydanagetiriyorduYerlihalkındışındaccediloksayıdakoumlleve Atinarsquoya yerleşmiş kişi olarak oumlzguumlr amavatandaşlıkhaklarındanyoksunyabancılaryanimetoikosrsquolar(metekler)vardı

Muumlbadelelerveuumlruumlnlertecimeşyasıoldukccedilatoprağın bireyler tarafından işlenmesi giderekoumlnem kazandı ve oumlzel muumllkiyet sağlamlaştıEupatridesler Pedionrsquoun en verimli topraklarınıellerine geccedilirdiler ve kendi geniş toprakp a y la r ın ı(temenos) ldquohasrdquoa doumlnuumlştuumlrduumllerEşkiyalık ve korsanlık yaparak bu topraklardaccedilalıştırmak iccedilin tutsak ele geccedilirdiler ve faizcilikyoluyla uumllkelerinin geomoreslerinikoumlleleştirdiler Bu suumlrecin sonunda ldquobuumltuumlntopraklar kuumlccediluumlk bir azınlığın ellerine geccedilmiştirdquo

diye yazarAristoteles ve buumltuumln halkı zenginlerkoumlleleştirmişti ldquohellipyoksullar karıları ccedilocuklarızenginlerin koumlleleriydiler Bunlara lsquokorunuklarrsquove zenginlerin topraklarını uumlruumlnuumln altıda birikarşılığında işledikleri iccedilin lsquoaltılıkccedilılarrsquodeniliyordurdquo(AtinaAnayasasıII)

Altılıkccedilılarhiccedilkuşkusuzmallarınızenginlerinyararına ipotek etmiş olan borccedillu kuumlccediluumlk topraksahipleriydiler bunun belirtisi olarak topraklarıuumlzerine borccedil miktarlarının yazılı olduğu sınırtaşları konuluyordu Faiz olarak uumlruumlnuumln 65rsquoinivermek zorundaydılar Borcunu oumldeyemediğiiccedilin artık muumllksuumlzleşmiş ve buumlyuumlk muumllksahipleri tarafından koumlleleştirilmiş borccedillularapelates adı veriliyordu eupatrides topraklarınıbunlarişliyorduAtinakentivekalesiAkropolisbuumltuumln Attika halkı uumlzerinde egemenlik suumlreneupatridesrsquointoplandığıyeroluyordu

Klanduumlzeninineskiilkelerikoumllesahiplerininzenginleşmelerine ve devletin oluşmasına engelccedilıkartıyordu MOuml VIII ve VII yuumlzyıllardaAttikarsquoda krallığın yetkileri sınırlandırıldı vedaha sonra onun yerine soylu sınıftan seccedililen

ve yuumlce yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden dokuzarkont (Arkhontem=yargıccedil-kral)getirildiVIIIyuumlzyılınortasındaarkontluksuumlresionyıldı633yılındanitibarenbusuumlrebiryılaindirildiArkonteponymos youmlnetim yılına adını veren yargıccedil-kraldı iccedil işlerini denetliyor aileuzlaşmazlıklarını gideriyor dul ve yetimlerinkoruyuculuğunu yapıyordu İkinci yargıccedil-kralbasileus kralın eski dinsel goumlrevlerini yerinegetiriyordu Uumlccediluumlncuumlsuuml polemarkhos ordukomutanıydı Kurulun arkont thesmothetes(yasacı) adını taşıyan oumlteki altı uumlyesi yasalarınuygulanmasını denetliyor ve hemşerileriniyargılıyordu Artık eski arkontlardan oluşanAreios Pagos (Yaşlılar Meclisi) yasama erkinielindebulunduruyorduaynızamandaadaletvedenetimin en yuumlce kurumuydu Demek oluyorki iktidar eupatridesrsquoin elindeydi o bundansiyasal egemenliğini kurmak iccedilin yararlanırkenAristotelesrsquoin deyimine goumlre halk ldquohiccedilbir hakkasahipdeğildirdquo(AtinaAnayasasıII2)

2 Atina demosrsquounun (halkının) ilk

hareketleriKylonrsquounayaklanmasıDrakonrsquounyasalarıAttikarsquonın oumlteki birccedilok kentdevletindeolduğugibiAtinarsquodadamesleklerinve ticaretingelişmesi siyasal konumları ekonomidekirollerine denk duumlşmeyen tuumlccar vezanaatccedilılardan oluşan yeni toplumsalkatmanların ortaya ccedilıkmasına neden olduHellasrsquoın oumlteki buumlyuumlk kentleri gibi Atinayalnızca etkili aristokrat ailelerin değil aynızamanda tuumlccarların kuumlccediluumlk esnafınduumlkkancıların ve meteklerin de merkezidurumuna gelmişti Akropolisrsquoin ccedilevresindetuumlccar ve zanaatccedilı mahalleleri (KerameikosMelite vb) oluşmuştu bu mahalleler VIIyuumlzyılda oumlylesine oumlnem kazandılar ki ccedilevrelerisurlarla ccedilevrildi Atinalı ccediloumlmlekccedililer oumlzel birsiyah cila bulmuş yaptıkları bezekli kaplarKorinthos uumlruumlnleriyle yarışa girmişti LavrionguumlmuumlşyataklarıişletiliyorduAtinarsquonınPhaleronlimanıccedilokcanlıbirlimandurumunagelmişti

Eupatridesrsquoin egemen aristokrasisi ticaret vezanaatişleriylehayatınıkazananbutuumlrinsanlarıhor goumlruumlyordu Bununla birlikte eupatridesrsquoin

kendisi de faizden zenginleşerek buumlyuumlk muumllksahipleri kliğine katılmıştı Aralarından bazılarıkorsanlık bile yapıyordu Uumlnluuml AlkmeonidaiailesiKodrideskrallıkailesininsoyundanSolongibi başkaları da ticaretle uğraşıyorlardı Amaccediloğunluğu henuumlz pay edilmemiş olan topluluktopraklarınıelegeccedilirmekklanuumlyelerinintoprakpaylarını kapmak borccedillu altılıkccedilıların dahaccediloğunu koumlleleştirmek ve onları ldquopelatesrdquodurumuna getirmek iccedilin fratri ve file gibi eskitoplumsal yapılardaki egemen durumlarındanyararlanıyorlardı ldquoHalkın ccediloğunluğu bir avuccedilinsanınkoumllesidurumunagelmiştihellipHalkiccedilinendayanılmaz olanıhellip koumlleliktirdquo diye yazıyorAristoteles (AtinaAnayasası II 2)VII yuumlzyılkırsal Attikarsquosında toplumsal ilişkilerle ilgiliolarak

Oysa bu borccedil iccedilin koumlleliğin ccedilok ilkel biccedilimiuumlretici guumlccedillerin gelişmesine engel oluyorduCcediloğalması olanaksız olan kırsal nuumlfuseupatrides sınıfı borcunu oumldemeyen borccedillularıve ccedilocuklarını kitle halinde sattığı iccedilin giderekazalıyordu bu durum bazı ccedilağdaşların

uumlzuumllmesine yol accedilıyordu (Solon) Bu nedenlekent demosrsquou o zamana kadar oumlrguumltsuumlz olandirenmenin başına giderek kararlı bir biccedilimdegeccedilti veAristotelesrsquoin deyimine goumlre ldquosoylularile halkrdquo arasındaki anlaşmazlığamuumldahale ettiKent demosrsquou geomores sınıfınınoumlzguumlrleşmesini istiyor ve eupatrides sınıfınınoumlzguumlr Atinalıları koumlleliğe indirgeyen ilkelsoumlmuumlruuml biccediliminin yerine yabancı uumllkelerdengetirilen koumllelerin soumlmuumlruumlsuumlne dayanan dahagelişmiş bir soumlmuumlruuml biccedilimini getirmeyeccedilalışıyorduYabancı koumllelerin kullanılması kenthalkının ekonomik etkinliklerinde zanaatatoumllyelerindeve ticaret işletmelerindebuumlyuumlkbiroumlnemkazandı

Attikarsquodaki bu muumlcadelenin başlangıccedilevrelerinden birini soumlylencelerden oumlğreniyoruzAtinalı Kylonrsquoun 630 yılına doğru eupatridesiktidarını devirmek ve Atinarsquoya tiran olmakgirişimiSoylusınıfıkoumlkenliKylonbirolimpiyatoyunları şampiyonuydu Megara tiranıTheagenosrsquoun damadı olduğu iccedilin onundesteğine guumlveniyordu Bir şenlik sırasında

yandaşlarıyla birlikte bir baskın yaparakAkropolisrsquoielegeccedilirdiAmakısabirsuumlresonrakendilerine bağlı ldquotarla halkırdquonı toplayaneupatridestarafındansarıldıvekuşatmayaalındıKylon kaccedilmayı başardı yandaşları AthenatapınağınasığındılarKuşatmaveaccedillıktanbitkinduumlştuumlkleri iccedilin hayatlarına dokunulmamasıkoşuluyla teslim oldular Ama sığındıklarıyerden ccedilıkar ccedilıkmaz hepsi oumllduumlruumllduumller Bukırımdan guumlccedilluuml Alkmeonidai ailesi sorumlututuldu Bu durum karşısında Alkmeonidaiailesinin duumlşmanlarının da katıldığı Kylonyandaşları onları andını bozmak ve kutsallığasaygısızlıklasuccedilladılarHepsisuumlrguumlnedildilerveoumlluumllerininkemiklerimezarlarındanccedilıkartılıpuumllkesınırlarınındışınaatıldı

Thukydidesrsquoin(I126)aktardığıbuoumlykuumlnuumlnmasalsıayrıntılarınakarşınAtinayoumlnetiminielegeccedilirmek amacıyla hazırlanan bir komplo soumlzkonusu doumlnemde hiccedil kuşkusuz vardı Kylonkırsal kitlelerin geomoresrsquoin desteğinisağlamadığı ve ldquotarla halkırdquo bu iyihazırlanmamış kentli isyanının bastırılmasında

eupatridesrsquoe yardım ettiği iccedilin başarısızlığauğramıştı

Bu başarısızlıkla sonuccedillanan girişimAttikarsquoda uzun suumlren bir karışıklık doumlnemininbaşlangıcıdır Bu ayaklanmalara ccediloğu zamanyazılı olmayan ve soumlzel olarak aktarılan klangeleneklerini canının istediği gibi yorumlayaneupatrides mahkemesi yol accedilıyordu Demosrsquouneupatridesrsquoe karşı muumlcadelesinde direndiğiisteklerden biri bu nedenle doğmakta olankoumllecitoplumunhukuksalilişkileriniduumlzenleyenyazılı ve herkesin uymak zorunda olduğu biryasanınccedilıkartılmasıydı

Halkın hoşnutsuzluğunun bir ayaklanmayadoumlnuumlşmesi tehlikesi karşısında aristokratlarboyun eğmek ve bir yasa hazırlamak uumlzerearkontDrakonrsquou (621)goumlrevlendirmekzorundakaldılar Gerccedilekte ilkel klan geleneklerinin birderlemesi olduğu iccedilin ldquoDrakon yasalarırdquokatılığıyla uumlnlendi Sebze meyve hırsızlığı daaralarındaolmakuumlzereenkuumlccediluumlkhırsızlıkoumlluumlmlecezalandırılıyordu Atinalı hatip Demades (IVyy) Drakonrsquoun yasalarını ldquomuumlrekkeple değil

kanlardquo yazmış olduğunu soumlyler Bununlabirlikteyuumlruumlrluumlğeyazılı biryasakoymak soylusınıfın keyficirc youmlnetimini bir noktaya kadarsınırlandırdığı iccedilin bir ilerlemeydiTaş tablalarakazınan yasalar Agorarsquoda herkesin goumlruumlşuumlnesunuldu boumlylece kararlar halkın belli birdenetiminesergilenmişoluyordu

3 Solonrsquoun reformları Drakon yasalarıkentli demosrsquoun ve koumlleleşmiş geomoresrsquoindurumunu hiccedil de iyileştirmedi Bu nedenlemuumlcadeleyi şiddetlendirdi ve gerccedilekayaklanmalarayolaccediltıldquoMuumlcadeleşiddetliydiveiki parti (demos ve eupatrides) uzun suumlre karşıkarşıya kaldırdquo diyordu Aristoteles (AtinaAnayasası V 2) Anlaşmazlıklara son vermekiccedilinAtinarsquonın siyasal ve ekonomik duumlzenindebir reform yapılması gerekiyordu Halkhareketini uumlnluuml şair Solonrsquoun ccedilok genişyetkilerle donanmış arkont ve arabulucu olarakatanmasını sağlayan kuumlccediluumlk tuumlccarlar partisiyoumlnetiyordu Halk hareketleri eyleminin tehditedici niteliği karşısında Solon 594 yılında

toplumsal ve siyasal reformlar hazırlamaklagoumlrevlendirildi

Solon yıkıma uğramış bir soylu ailedengeliyorduGenccedilliğinden itibaren ticaret yapmakzorunda kalmış ve bu sayede kentli demosrsquolayakın ilişki kurmuştu Aristokratlarınaccedilgoumlzluumlluumlğuumlnuuml ve buumlyuumlklenmesini kınayan iccedillişiirleri halkın sevgisini kazanmıştı Megararsquonınelinde bulunan veAtinarsquonın Phaleron limanınınccedilıkışını kapatan Salamis (Salamina) adası onunisteğivekatılmasıylaalınmıştı

Arkont sıfatıyla Solon ldquohellipsiyasal devrimleradıverilendiziyioumlncemuumllkiyetedarbeindirerekbaşlattırdquo20 İşeldquoyuumlkuumlnhafifletilmesirdquoanlamınagelenseisabteia ile başladıTarlalardaki ipotektaşlarını kaldırdı borccedilları ve ipotekleri sildi vekoumlleleşmiş buumltuumln borccedilluları azat etti Yabancıuumllkelere koumlle olarak satılanlar bedeli devletkesesinden oumldenerek geri alındı Gelecekteborccedillununvuumlcuduuumlzerindesahipolduğuhaklaralacaklının elinden alınıyordu Bununla ilgiliolarakAristotelesşunlarıyazarldquoBedeninrehinekonulması karşılığı borccedil vermeyi yasaklayarak

Solonhalkı şimdivegelecekteazat ettirdquo (AtinaAnayasası VI 1) Borccedilluları ferahlatmak iccedilinparareformuyapıldıAiginaparasistemiyerineEuboia para sistemi getirildi 100 yeni drahmiparadeğeriolarak73eskidrahmiyeeşittibudaborccedilları27oranındaazaltıyorduDahasonraccedilocuksuz kişiler iccedilin mallarını vasiyet yoluylabırakmak ve devretmek oumlzguumlrluumlğuuml getirildi ozamana kadar boumlyle bir şeye klan ve aileninmuumllkiyet hakları engel oluyordu Buumltuumln buoumlnlemler toprak soylularına karşı alınmıştı vekoumlyluumlsınıfınıkurtarmayıamaccedillıyordu

Solon şiirlerinden birinde reformunu dilegetirirBunuyaptığı iccedilinToprakAnatarafındankınanmaktankorkmazldquohellipheryanınagoumlmuumllmuumlştaşları soumlkuumlp ccedilıkardığım Olymposluların kutsalanasıkaraToprakeskidenkoumlleydioumlzguumlrşimdiSatılmış birccedilok insanı tanrıların kurduğuyurtlarına Atinarsquoya getirdimhellip korkunccedilzorunluluklaryuumlzuumlndensuumlrguumlnegitmekzorundakalmış insanlarıhellip burada bile aşağılık bir koumllehayatıyaşayanveefendilerininoumlfkesikarşısındatitreşen insanları oumlzguumlrluumlklerine kavuşturdumrdquo

(AristotelesAtinaAnayasasıXII2)Solonrsquounbunlarıizleyenekonomikoumlnlemleri

ticaretvemeslekleringelişmelerinikolaylaştırdıZeytinyağıve şarapdışındabesinmaddelerininihracını yasakladıAigia para sisteminin yerineEuboia para sisteminin getirilişi de Atinarsquonınticaret ve koloni politikasının İonyarsquoya veKaradenizrsquoe accedilılan boğazlara youmlneldiğini haberveriyordu Plutarkhosrsquoun tanık olduğu uumlzereSolon her fırsatta meslekleri destekliyor veyabancı sanatccedilıları Attikarsquoya ccedilekiyorduOğulların kendilerine bir meslek oumlğretmemişolanbabalarınabakmamasınaizinverenbiryasaccedilıkardı Tutumluluğu zorunlu kılan aşırı luumlksuumlve soyluların duumlğuumlnler ve cenaze toumlrenleri iccedilinyaptıklarıyararsızmasraflarıyasaklayanyasalarccedilıkardı

Solonrsquoun oumlnemli bir oumlnlemi de doğuştansoylu sınıfın yuumlruumltme erkini kaldıran ve vergiyuumlkuumlmluumlluumlğuuml ilkesini eskilerin deyimiyleldquotimokrasirdquoyi getiren siyasal reformuyduyurttaşların siyasal yaşama katılmaları artıkkoumlkenlerine değil servetlerine gelirlerine ve

servetlerinegoumlreyeraldıklarısınıfabağlıydıToplum vergi yuumlkuumlmluumlluumlğuumlne goumlre doumlrt

sınıfa ayrıldı İlk grup en zenginlerdentopraklarından en az500 medimnos (birmedimna 523 litreye eşitti bir medimnosarpanın değeri bir drahmiydi) tarımsal uumlruumlnalanlardan oluşuyordu Bunlarapentekosioimedimnoi (beş yuumlz medimnossahipleri) deniliyordu Youmlnetici goumlrevleregelmek(arkontolmak)vebununsonucuolarakAreios pagosrsquoa girmek hakkına yalnız bunlarsahiptiler İkinci sınıf yıllık gelirleri 300-500medimnos arasında olan yurttaşlardanoluşuyordu Askere atlarıyla gidebilmekolanaklarına sahip oldukları iccedilin bunlaraatlılar(hippeis)deniliyorduAtlılaragoranomos(ccedilarşıağalığı) kolakretai (polis komiseri) vb astgoumlrevlere gelebiliyorlardı Yıllık gelirleri 200-300 medimnos olan yurttaşlar uumlccediluumlncuuml sınıfıoluşturuyorduGelirleri bir ccedilift oumlkuumlz almalarınaolanak sağladığı iccedilin bunlarazeugites(zevgitler=koşulacak hayvanları olanlar) adıveriliyordu Savaşa ağır silahlarla gitmek

zorundaydılarBunlarınccediloğunluğugeomoresrsquotiİlk iki sınıf gibi bunlar da Solon zamanındakuru lanDoumlrtyuumlzler Meclisirsquone ve ağır cezamahkemesineseccedililebilirlerdiNuumlfusungerikalanboumlluumlmuumlthetes (guumlndelikccedililer yoksul koumlyluumller)doumlrduumlncuuml sınıfı oluşturuyordu Bunlar HalkMeclisirsquoneveağırcezamahkemesinegirebilirdiseccedilmek ve oy vermek hakları vardı amakendileriseccedililemezlerdi

Sonuccedil olarak youmlnetimin yapısı oumlnemlideğişikliklere uğramıştıArkontlar en zenginlerarasındanveherbirionadaygoumlsterenfilersquolerdeseccedililiyorlardı toplam kırk aday arasından kuraccedilekme youmlntemiyle dokuz arkont seccedililiyorduAma asıl oumlnemlisi halk meclislerinin yenidenkurulmasıydı buumltuumln Attika yurtaşları halkmeclisine katılıyorlar veAtina devletinin buumltuumlngoumlrevlileriniseccediliyorlardı

Hukuksal alanda yapılan yenilikler daha azoumlnemli değildi Halka yargılamalara katılmaolanağı sağlamak iccedilin yurttaşlık ve kamuhaklarıyla ilgili davalardamahkemelerde juumlrilerkuruluyorduBoumlyleceHalkMeclisiDoumlrtyuumlzler

Meclisi ve ağır ceza mahkemeleri Atinayoumlnetimininyenikurumlarıoldular

Solonrsquounkurduğuduumlzenbuumlyuumlkbirilericiroloynadı ldquoOumlyleyse burada anayasaya (youmlnetimbiccedilimine) yepyeni bir oumlge giriyordu Oumlzelmuumllkiyet Devletin yurttaşlarının hakları vegoumlrevleri toprakmuumllklerinin buumlyuumlkluumlğuumlne goumlredeğerlendirildi ve muumllk sahibi sınıfların etkisiarttığı oranda eski kandaşlık topluluklarıoumlnemini yitirdigentilice oumlrguumltuuml yeni biryenilgiyeuğradırdquo21

Ayrıcaborccediliccedilinilkelkoumllelikbiccedilimikaldırıldıve bu da koumllelerin emeğinin daha gelişmişbiccedilimde soumlmuumlruumlsuumlne olanak sağladı Yabancıuumllkelerden getirilen tutsakların soumlmuumlruumllmesineolanak verdi ldquoBaşlardaki kendi hemşerilerininhoyratccedila soumlmuumlruumllmesinin yerine oumlzelliklekoumlleler ve Atinalı olmayan korunuklarsoumlmuumlruumllduumlrdquo22diyeyazıyorbukonudaEngels

Ama kendisi koumlken olarak soylu sınıftangelenveservetigereğikentlizenginlerarasındayer alan Solon kentli zenginlerin yararına

doğuştan soylu sınıfa esaslı bir darbe indirdiBununla birlikte klanlar duumlzeninin buumltuumlnkalıntılarını ortadan kaldırmadı Oumlrneğin soylusınıfın temel dayanağı olan buumlyuumlk toprakmuumllklerine dokunmadı ve soyluların baskın roloynadıkları file ve fratrilerde siyasal oumlnemleriniolduğu gibi bıraktı Aynı zamanda koumlktencireformlar oumlzellikle yeniden genel paylaşımınıisteyen yığınların isteklerine kararlı bir şekildekarşıccedilıktı

4 Peisistratosrsquoun tiranlığı Solon aşırıoumlnlemlerden sakınan ve tam ortada kalmayaoumlzen goumlsteren politikacıların genel yazgısınıyaşadı Eupatridesrsquoin defterini duumlrmedi veyurttaşlarının aşağı katmanlarının isteklerinituumlmuumlyle yerine getirmedi ldquoDemokratik Partionuntopraklarıyenidendağıtacağınısoylusınıfise aynı yapıyı koruyacağını ya da birazdeğiştireceğini sanmıştı Ama o ikisine de tersduumlşmuumlştuumlrdquo(AtinaAnayasasıXI2)

İnsanların hoşnutsuzluğu Solonrsquou her yanakarşı kendini savunmak zorunda bıraktı

kendisinin de soumlylediği gibi ldquokoumlpek suumlruumlsuumlnuumlnarasında kalmış bir kurt benzeri ccedilırpınmakrdquozorundakaldıDoğalolarakmuumlcadele tekrarveherzamankindenşiddetlibaşladıDoumlrtyılsonraAtinalılarbirinciarkontubileseccedilemedilervebuboumlyle doumlrt yıl suumlrduuml 581 yılında ArkontDamasias boşu boşuna iktidarı ele geccedilirmeyekalkıştı

Ama yaşanan yılların deneyimi muumlcadeleyiccedilok daha sistemli bir duruma getirmiştiAristotelesortayauumlccedilpartininccedilıktığıbudoumlnemiAtinaAnayasası (XIII 4) adlı yapıtında anlatırLykurgosrsquoun youmlnettiği aristokratik partildquoPedionlularrdquo eupatrides topraklarınınbulunduğu verimli Pedion ovasının insanlarıbağrındatoplamıştıenzenginmuumllksahiplerininccedilıkarlarını ve eski duumlzene doumlnuumllmesiniistiyorlardı İkinci parti Atinarsquonın en guumlccedilluumlailelerinden biri olan Alkmeonidai ailesininoumlnderliğini yaptığı ldquoParalialılarrdquo (deniz boumllgesi)partisiydiYeniduumlzenikabuletmişolanbupartideniz boumllgesi tuumlccar ve zanaatccedilılarının(sanayicilerinin) ccedilıkarlarını temsil ediyordu

Paralialılarrsquoın şefi Alkmeonidai ailesindenMegaklesrsquoti Genel olarak ılımlı olan partisiSolonrsquoun ccedilizdiği ccedilerccedilevenin dışına ccedilıkmıyorduUumlccediluumlncuuml partiyi oluşturan ldquoDiakrialılarrdquo(dağlılar yaylacılar) Attikarsquonınkuzeydoğusundaki toprağı verimsiz Diakriayaylasında yaşıyorlardı Toprakların yenidenpaylaştırılmamasından hoşnutsuz olan toprakpayı kuumlccediluumlk koumlyluumlleri ldquothetesrdquoi ccedilobanlarıguumlndelikccedilileriyanibuumltuumlnemekccedilihalkıbupartisaflarında topluyordu Toptan bir yeniduumlzenleme isteyen en demokratik partiydiPartinin başında kendisi yuumlksek soylu sınıftanolmasına karşın aristokrasiyle iplerini koparmışvehalkındesteğiniarayanPeisistratosvardı

Diakrialıların 560 yılında nasıl zaferkazandıklarınıPeisistratosrsquounnasıltiranolupdaAtina devletinin başına geccediltiğini tam olarakbilemiyoruz Guumlnuumlmuumlze kadar ulaşan fıkratuumlruumlnden oumlykuumlleri Peisistratosrsquoun duumlşmanlarıuydurmuş olabilirler Herodotosrsquoa goumlre (I 59-64) ldquoKendi kendini yaraladı katırlarını dayaraladı sonra agoraya suumlrduuml hayvanları guumlya

kentdışındaduumlşmanlarıylakarşılaşmışkendisinioumllduumlrmek istemişler ama ellerinden kurtulmayıbaşarmış gibi yaptı ve kendisine muhafızverilmesi iccedilin halka başvurduhelliprdquo Halk Meclisikendisine inanmış ve koruyucu olarak ldquotopuzluadamlarrdquo verilmiş Bununla birlikte bir yolunubulup bunların sayısını ccediloğalttı ve 560 yılındaAkropolisrsquoielegeccediliriptiranoldudeniliyor

Her ne olursa olsun demokratik partininzaferivePeisistratosrsquoundevletinbaşınageccedilmesirakip partilerin zorlu direnmesiyle karşılaştı İkipartionakarşıbirleşipkendisiniikikezsuumlrduumllerİkinci suumlrguumlnuumlonyıl suumlrduumlSuumlrguumlnPeisistratosDiakrialı yandaşlarıyla ilişkisini suumlrduumlrduumlTrakyarsquoda Pangaion dağındaki altın madenicircniişleterek muumlcadele iccedilin kaynak topladıAtinarsquonın duumlşmanlarıyla oumlzellikle Euboiaadasındaki Eretria kenti ile ittifaklar yaptıBoumlylece kendisine askericirc guumlccediller ve koumlyluumlnuumlndesteğini sağlayan Peisistratos 541 yılındaMarathon koumlrfezine ccedilıktı rakiplerini PalleneSavaşındabozgunauğrattıveAtinarsquoyıneredeysesavaşmadan ele geccedilirdi ve oumlluumlmuumlne kadar

buranınegemenioldu(527)Diakrialıların şeflerinin egemenlik

doumlnemindedoğuştansoylularkesinbiryenilgiyeuğradılarSoylularınccediloğusuumlrguumlnegittibirccediloğuoumllduumlruumllduuml ve geniş topraklarına el konulduPeisistratosrsquoun oumlnlemleri oumlzellikle koumlyluumlekonomisini sağlamlaştırmayı ve iktidarınınbaşlıca desteği olan ağır silahlı piyadelerindurumlarını guumlccedillendirmeyi amaccedillıyorduKoumlyluumllerin istediği gibi toprakların yenidengenel dağıtımına gitmedi ama bununla birliktesoyluların el konulan topraklarının buumlyuumlk birboumlluumlmuumlnuuml yoksul koumlyluumllere dağıttı ve yoksulccediliftccedililer iccedilin yararlı bir devlet kredisi duumlzenikurdu ve gelirler uumlzerinden 10 vergi alarakzenginlerin zararına en yoksul nuumlfusun vergiyuumlkuumlnuuml hafifletti Koumlyluuml sınıfı iccedilin ccedilok oumlnemlibir oumlnlem kuumlccediluumlk uzlaşmazlıkları kararabağlayan gezginci yargıccedilların vedemes (kırsaltopluluklar) mahkemelerinin getirilmesiydiBaşka bir sınıftan geldiği iccedilin PeisistratosDiakralıların desteğine tam olarak inanamazdıbu nedenle Paralialılardan destek aradı Bu

partininşeflerindenbiriolanMekaglesrsquoinkızıylaevlendi Tuumlccar ve zanaatccedilılara yaranmak iccedilinbuumlyuumlkbir ticaretvesavaş filosukurduyabancıuumllkelerle ilişkileri yoğunlaştırdı AtinalılarPeisistratos doumlneminde Attikarsquonın gereksinimduyduğubuğdayınbellibaşlıambarlarındanbiriolan Pontos boumllgesinde (Kuzey KapadokyabuguumlnkuumlCcedilorumAmasyaTokatSivasboumllgesi-Oumlİ)MiletoslularınayağınıkaydırmayaccedilalıştılarBu amaccedilla Sigeion kentini (Ccedilanakkaleboumllgesinde) aldıktan sonra Hellespontos(Ccedilanakkale boğazı) uumlzerinde bir dayanaknoktası kurdular Bu sırada Atinalılar ile Mısırarasındaki ilişkiler sıkılaştı Demek ki dışticaretin buumlyuumlk oumllccediluumlde geliştiği goumlruumllduumlPeisistratos Atinarsquonın gelecekteki kolonipolitikasınıyoumlnlendirdiveAtinadevletinindenizguumlcuumlnuumlntemelleriniattı

Aynı zamanda buumlyuumlk yapım ccedilalışmalarıgerccedilekleştirdiAtinagoumlrkemliyapılarıylabuumlyuumlkbir kent oldu Atinarsquoda Akropolis uumlzerindeHekatompedon tapınağıyapıldı suyabuumlyuumlkbirgereksinimduyanbukent iccedilin ccedilokoumlnemli olan

su boruları doumlşendi sarnıccedil duumlzeni kurulduOumlnemli bayındırlık ccedilalışmaları (SamosluPolykrates gibi başka tiranların da yaptığı)birccedilok zanaatccedilı ve işccediliye ekmek kapısı sağladıPeisistratos doumlneminde Atina Grek kuumlltuumlruumlnuumlnmerkezi durumuna geldi Tiran sanatccedilıları veAnakreon gibi uumlnluuml şairleri kente ccedilekmeyibaşardıBirgrupbilginiİlyadaveOdysseiarsquonındağınık parccedilalarını toplamak değişik metinlerikarşılaştırdıktansonratekbirmetinoluşturmaklagoumlrevlendirdi Halk iccedilin kırsal tanrı Dionysos(Buumlyuumlk ve Kuumlccediluumlk Dionysies) onuruna iki kezbayram duumlzenledi bu şenlikler sırasındaAtinarsquodailkkeztiyatrotemsilleriverildi

PeisistratosrsquounccedilalışmalarıAtinarsquoyıoumlnemlibirkuumlltuumlr merkezi yaptı ve onu Grek kentleriarasındaenoumlnemliyeregetirdiKentbuumlyuumlkbiruluslararası saygınlık kazandıTicaret ve devlethazinesiningelişmesineuygunkoşullardoumlnemiiccedilin ilerici bir toplumsal duumlzen olan koumlleciliğinevrimine katkıda bulundu ldquoKoumllelerin emeğisayesinde ticaret zanaat ve sanat mesleklerioumlndegelenccedilalışmadallarıoldularrdquo23

Ama yurt dışından bol miktarda buğdaygetirtilmesi ve kitle halinde koumlle sağlanmasıkoumlyluuml ekonomisine ağır bir darbe indirmektegecikmedi

5 Peisistratos oğullarının duumlşuumlşuumlKleisthenesrsquoin reformları Peisistratos 527rsquodeoumllduumlğuuml zaman ccedilok yaşlanmıştı İktidarı uumlccediloğluna Hippias Hipparkhos ve Thessalosrsquoabıraktı Uumlccedil kardeş iccedilerde ve dışarda buumlyuumlkguumlccedilluumlklere goumlğuumls germek zorunda kaldılarHalklaolanilişkilerindesonderecealccedilakgoumlnuumllluumldavranan babalarının tersine bunlar mağrur veerişilmezgoumlruumlnuumlyorlardıDebdebelisaraylarınıngiderlerini sağlamak iccedilin kentte var olan herşeye (evlerin katlarına asma katlara vb) vergikoydular

Dış ilişkilerinin bozulmasıyla durumlarıoumlzellikle sarsıldı PerslerKuumlccediluumlkAsya kıyılarınıtopraklarına katmışlar Atinarsquonın muumlttefikiSamos tiranı Polykratesrsquoi oumllduumlrmuumlşler Mısırrsquoıistila etmişler ve Pontosrsquoa giden boğazları elegeccedilirmişlerdi (513) Bu nedenle Atinarsquonın

denizdeki durumu yalıtılmış gibiydi Oumlteyandan tiranlığa karşı muumlcadele edenaristokrasiyi accedilıktan accedilığa destekleyen veAttikarsquodan suumlrguumln edilen soylulara kucağınıaccedilan Spartarsquonın gittikccedile artan baskısınıhissediyordu

Bu koşullar iccedilinde toprak soylusu sınıfınAtina tiranlarına karşı ayaklanmayıduumlşuumlnmesinden daha doğal bir şey olamazSoylu sınıf Harmodios veAristogeiton adlı ikiaristokratın youmlnetiminde bir komplo hazırladıBunlar Peisistratos oğullarından birininHarmodiosrsquoun kızkardeşine hakarette bulunmuşolan Hipparkhosrsquoun kişisel duumlşmanıydılarKomplocular halkın desteğine guumlvendikleri iccedilinsuikast buumlyuumlk Panathenaia bayramında yapıldıBununla birlikte sadece Hipparkhosrsquououmllduumlrduumller Harmodios olay yerinde oumllduumlAristogeiton tutuklandı ve daha sonra idamedildi Daha sonra anılarına Atinarsquoda bir anıtdikildiveldquozorbakatilirdquoolarakonurlandırıldılar

Hipparkhosrsquoun oumllduumlruumllmesinden doumlrt yılsonra Sparta ordusunun muumldahalesi sonunda

(510) Hippias suumlrguumlne goumlnderildi SpartalılarAtinarsquoyı almayı başardılar ve başınagoumlccedilmenlerin şefi İsagorasrsquoı geccedilirerek aristokratoligarşisini yeniden kurdular Sparta garnizonuAkropolisrsquoi iki yıl (510-508) işgal altında tuttuveteroumlrAtinarsquoyıkasıpkavurduAmaoligarşininyeniden kurulması kısa suumlrduuml Ve muumlthiş birhalk ayaklanması Diakralılar ile ParalialılarıAlkmeonidai ailesinden ve Paralialıların şefiKleisthenesrsquoinoumlnderliğindebirleştirdiSpartalılarkovulduEuboia işgal edildi ve aristokratlarının(hippobotes) topraklarıAtinalı kolonlar (kleruk)arasındapaylaştırıldı

Arkont seccedililen Kleisthenes uumllkenin siyasalyaşamında kitlelerin artan roluumlnuuml hesabakatarakAtinarsquonınrejiminidemokratikleştirmeyegirişti(506)

Bureformyeniyuumlzdemosrsquounoumlrguumltlenmesinesıkı sıkıyabağlıydıDemoslarAttikarsquonınbiryada iki koumlyuumlnden ya da bir kasabasından oluşanoumlzerk birimlerdi Atinarsquonın her mahallesi birdemostu Demosların kendi meclisleri kendigoumlrevlileri kendi toprakları hatta kendi

bayramları vardı Her demosun başında biryıllığına seccedililen ve yerel işleri youmlnetipyurttaşların listesini tutan bir youmlneticibulunuyorduOnsekizyaşınıdoldurmuşgenccedillerbu listelere yazılıyorlar ve vatandaşlık haklarınıelde ediyorlardı Genel kurullar demosuumlyelerinin Atina yurttaşlığını saptıyor vekendileriyle ilgili olarak verilen bilgileridenetliyordu Demoslar buumltuumln Atinalıpolitikacıların ccedilıraklık doumlnemlerini geccedilirdiklericcediloketkinbiryerelyoumlnetimoumlrguumltlerioldular

Kleisthenesrsquoin bir başka oumlnemli reformu daAtina yurttaşlarının yeni file (pylai) boumlluumlnuumlşuumlneuygun seccedilim sistemiydi Ccedilok eski zamanlardanberi varlığını suumlrduumlren ve Solon tarafındandokunulmayan doumlrt klan filesi seccedilim boumllgesiolarak kaldırıldılar ve başlangıccedilta her biri ondemostan oluşan on file youmlnetim boumllgesinedoumlnuumlştuumlruumllduumllerAmabufilelerbuumltuumlntopraklarıkapsamıyordubunlarınherbirininAttikarsquonınuumlccediltemelboumllgesinitemsiletmesiiccedilinmerkezinkıyıve dağlık boumllgelerin birccedilok fileleri bunlarakatıldı Her file trittyes (uumlccedilte bir) adı verilen uumlccedil

parccediladanoluşuyordutoplamolarakotuztrittyesvardı Boumlylece her filede değişik meslek vekonumda yurttaşların bulunmaları sağlanmışoluyordu eskiden hepsi aynı fileye ait olan veher şeyde olduğu gibi seccedilimlerde de oumlnemli birrol oynayan buumlyuumlk soylu ailelere gelince artıkparccedilalanmış oluyorlardı Bu oumlnlem doğuştansoylu sınıfın temel guumlcuumlnuuml hiccedile indiriyor veAttikarsquonın uumlccedil boumllgesine goumlre oluşmuş olan uumlccedilpartiyi yani yurttaşların uumlccedil partiye boumlluumlnmesiniortadankaldırıyorFilelertopraksalniteliklerininyanı sıra yapısal tekbiccedilimlilik de kazanmışoluyorlardı

Kleisthenes devletin merkez kurumlarınıyenidenoumlrguumltlediUumlyesayısıyuumlzartanSolonrsquounDoumlrtyuumlzler Meclisi Atina devletinin YuumlceMeclisrsquoiolduHerfiledenellidelegeseccedililiyorduher demosun mecliste kendi buumlyuumlkluumlğuumlneorantılı yeri vardıBeşyuumlzler Meclisi Atinarsquonıntemel youmlnetimsel oumlrguumltuumlyduuml Suumlrekli toplantıyapıyordu Uumlyelerinden ellisi yılın onda birisuumlrede sırayla guumlndelik işleri inceliyordu soumlzkonusudelegelerbusuumlreiccedilindeonursalprytanis

(şefvali)sıfatınıalıyorduYurttaşlık haklarına sahip olan buumltuumln

Atinalılardan oluşan HalkMeclisi artık devletingerccedilek yuumlce guumlcuuml ve koumlleci demokrasinin enyuumlksekoumlrguumltuumlyduumlHalkMeclisiherguumlndeğişenbir prytanisrsquoin başkanlığında ayda uumlccedil-doumlrt keztoplanıyordu Halk Meclisi BeşyuumlzlerMeclisirsquonin ccedilalışmalarını denetliyor veyoumlnetiyordugerccedilekteAtinarsquonınortak(kollektif)huumlkuumlmdarıydı Areios Pagos (Yaşlılar Meclisi)vearkontlarınyetkilerisınırlanmıştıHazineartıkbirinci arkonta değil file sayısına uygun olarakher yıl seccedililen on veznedara bağlıydı Askericircişler on uumlyesi veznedarların seccedilildiği youmlntemleseccedililen strategosrsquolar (askericirc şefler) kurulununsorumluluğundaydı Bunlar savaşta kendifilelerine komuta ediyorlardıPolemarkhosrsquoun(askerlik işleriyle ilgili arkont) yetkisi savaşmeclisi onursal başkanlığıyla sınırlıydı vesavaşta ordunun sağ kanadına komuta etmekhakkını suumlrduumlruumlyordu Daha sonra strategoslarkurulu Atina demokrasisinin temelkurumlarındanbiridurumunageldi

Nihayet oumlrneğin tiranlığın yenidengetirilerek kurduğu duumlzenin değiştirilmesiolanağını ortadan kaldırmak amacıylaK l e i s t h e n e s ostrakimosrsquou yani yıkıcıniyetlerinden kuşkulanılan ldquotehlikelirdquoyurttaşların yurt dışına suumlrguumln edilmesiyoumlntemini getirdi Bu oumlnlem şoumlyleuygulanıyorduYılınbaşındaBeşyuumlzlerMeclisiHalk Meclisirsquone ostrakimosrsquoa başvurmanıngereği olup olmadığını soruyordu HalkMeclisirsquoninccediloğunluğueğerolumluyanıtverirsebirbaşkatoplantıyapılıyorduButoplantıdaheruumlyedevlet iccedilin tehlikeli saydığıkişininadınıbirkavkının (ostrakon) ya da bir kil parccedilasınınuumlzerine yazıyordu Toplantıya altı bin yurttaşkatılmış ve katılanların ccediloğunluğu sanığınsuumlruumllmesi iccedilin oy kullanmışsa balotaj geccedilerlisayılıyorduSuumlrguumlnegoumlnderilenkişionyılsonrageridoumlnuumlyorvehaklarınatekrarkavuşuyordu

Koumllesahibizengin tuumlccarların temsilcisiolanKleisthenes yoksullar lehine tek bir yasaccedilıkarmadı Buumltuumln oumlnlemleri siyasal ilişkiler vedevletin yapısıyla ilgilidir Attika nuumlfusunun

buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuuml oluşturan ve zorunlu emeğiAtina toplumunun ekonomik yaşamının temeliolan koumlleler herhangi bir hak elde etmek şoumlyledursun koumlleci demokrasinin yetkinleşmişoumlrguumltuumlnuumln ilk kurbanları oldular Kadınlar vetoplumun ezilen uyruklaşmış uumlyeleri meteklerdesiyasalhaklardanyoksundular

Kleisthenesrsquoin reformları Attikarsquoda yuumlz yılsuumlren siyasal ve toplumsal karışıklıkları sonaerdirdi ve boumlylece toplumsal sınıflar ve devletoluştu Atinarsquoda VII ve VI yuumlzyıllardameydana gelen soumlz konusu değişikliklerinnedeni oumlzellikle Kleisthenes ve oumlnceleri(selefleri) Solon ve Peisistratos değildirlerBunların rolleri yavaş yavaş uygun bir koumllecikuruluşlarduumlzeniyaratmakveklanlarduumlzenininkalıntılarını sona erdiren toplumsal hareketlerinsonuccedillarını yasallaştırmakla sınırlıydıDevindirici guumlccedil toplumun alt katmanlarıoumlzellikle de kendisini koumlleleştirmek isteyendoğuştan soylu sınıfa karşı muumlcadele verenkoumlyluuml sınıfıydı Koumlyluumller kuumlccediluumlk uumlreticikonumlarını korumayı başardılar ve koumlleci

toplumlabuumltuumlnleştilerBuna benzer gelişmeler Hellasrsquoın oumlteki

gelişmiş kentdevletlerinde de meydana geldiama belge eksikliği nedeniyle bunlar henuumlzincelenemediler20 F EngelsAilenin Oumlzel Muumllkiyetin veDevletinKoumlkenis162

21 F EngelsLrsquoOrigine de la famille de laproprieacuteteacutepriveacuteeetdeIrsquoEtats108

22Agy23FEngelsages108

YİRMİSEKİZİNCİBOumlLUumlM

MEDSAVAŞLARIATİNADENİZ

KONFEDERASYONUrsquoNUNKURULUŞU

1Med Savaşlarının Nedenleri BaşlangıcıHellasMOumlV yuumlzyılda bu yuumlzyılın ilk yarısıboyunca devam eden Med savaşlarının mutlusonucu sayesinde doruk noktasına ulaştı BuzaferGrekuygarlığıveekonomisiningelişmesiiccedilinuygunolankoşullarıyarattı

BudoumlnemleilgilikaynaklarımızyokSalamisSavaşına bizzat katılmış olan şair Aiskhylos

Persler adlı trajedisinde bu savaşın oumlykuumllerineyer verir Kaynaklar arasında Miletoslu tarihccediliHekataiosrsquotanparccedilalarvebazıyazıtları(oumlzellikleSiracusa tiranıGelonrsquounHimera zaferi onurunayazdırdığı yazıt ve savunmaya katılandevletlerin adının yer aldığı bir burmalı suumltun)katabiliriz

Ama Med Savaşlarıyla ilgili temel bilgilerintoplandığıkitapsavaşlarınbitiminden40-50yılsonra olayları anlatan HerodotosrsquounTarihrsquoidirBu yapıtın amacı Herodotosrsquoun dediğine goumlreşudur ldquoİnsanoğlunun yaptıkları zamanlaunutulmasın ve gerek Greklerin gerekBarbarların meydana getirdikleri harikalar birguumlnadsızkalmasınhellipBirdebunlarbirbirleriyleneden doumlvuumlştuumllerdi diye merakta kalınmasınrdquoBununlabirlikteHerodotosAtinalılarıHellasrsquoınkurtarıcıları olarak yuumlcelttiği iccedilin hiccedil de nesneldeğildir(beşincikitaptanitibaren)

Bu doumlnemin incelenmesi iccedilin daha başkaoumlnemli kaynaklar Sicilyalı DiodorosrsquounTarihKitaplığıvePlutarkhosrsquounyazdığıThemistoklesAristeides Kimon ve Periklesrsquoin yaşam

oumlykuumlleridir Ama bu yaşam oumlykuumlleri aktarılanolaylardan ccedilok sonra yazıldığı iccedilin bize kadarulaşmayan tarihle ilgili eski kitaplardan alınanbelgeler dolayısıyla değerlidirler Sonuccedil olarakbu yarım yuumlzyıl suumlren savaşlarla ilgilibilgilerimiz yeterli değildir Pers krallarınınbaşkenti Persepolisrsquote son zamanlarda bulunanarşivlerin bilgilerimizin eksiklerinitamamlayacaklarını ve bize yeni bilgilersağlayacaklarınıumalım

Savaşın nedeni Pers İmparatorluğunun batıyoumlnuumlnde durmadan ve bir amaccedil guumlderekgenişlemesiydi Bu imparatorluk daha I Dariusdoumlneminde Hindistanrsquodan Ege Denizirsquone veKafkaslarrsquodan Mısırrsquoa kadar uzanan geniştopraklarıkapsıyorduFetihlebirarayagetirilmişbirbirine benzemez uluslar yığınıydı amaaralarında yeterli bağlar bulunmayan buulusların uygarlık duumlzeyleri ve ccedilıkarları ayrıayrıydı Boyun eğdirilen uumllkelerden oluk gibiakan altın yalnızca paraya ccedilevrilmiyor aynızamanda krallık saraylarının mahzenlerindeonlarcayılkalankuumlpleredolduruluyordu

Pers aristokrasisi komşu ulusları kendisinebağlamak ve soumlmuumlrmek toprak ve koumllekazanmakistiyorduKrallıkdanışmanlarıaskericircşefler ve fethedilen toprakları youmlneten sayısızgoumlrevliler bu politikayla doğrudan ilgili biryoumlneticitoplumsalgrupoluyordu

Bu yayılma aynı zamanda DoğuAkdenizrsquoinbaştaFenikeolmakuumlzerekoumllecivetuumlccar aristokrasisi tarafından destekleniyorduKuumlccediluumlkAsyaGrekkentlerinindoğupazarlarınınelverişli durumunun kışkırttığı ticaret ve zanaatccedilevreleri işi Pers yandaşı olmaya kadarvardırmışlardı Fenike Lydia ve bir diziKuumlccediluumlkAsya kentdevletinin fethedilmesi Persİmparatorluğunu bir buumlyuumlk deniz guumlcuumldurumuna getirmişti ve bu guumlccedil KartacaCumhuriyetirsquoninsaldırganniyetliittifakıyladahada buumlyuumlyordu Persler batıya yuumlruumlyecekolurlarsa Balkan Greklerine yardıma gelmesiniengellemek iccedilin Kartaca filosu Sicilyarsquoyasaldırabilirdi

Perslerin Avruparsquoya akını 513 yılında IDariusrsquoun Karadenizrsquoin kuzey kıyısına boyun

eğdirmek iccedilin İskitlerrsquoe karşı sefer accediltığı zamanbaşladıBuguumlnkuumlMoldavya toprakları uumlzerindeyapılan birkaccedil savaştan sonra İskitler buumlyuumlkduumlşman ordusunu (tanıklara goumlre 700000 kişi)peşine takarak steplere doğru ccedilekildi BirdensaldırıphemengericcedilekilenveyollarıuumlzerindekibuumltuumlnkuyularısukaynaklarınıvebitkioumlrtuumlsuumlnuumlyokedenbuerişilmezsuumlvarilerekarşıPerslerbirşeyyapamıyorlardı

İskityarsquodaki başarısızlıklara karşın PerslerHellespontosrsquoun (Ccedilanakkale) iki kıyısınaTrakyarsquoya komşu boumllgelere kendilerinePontosrsquoun kapısını accedilan Byzantion (Bizans) veKhalkedonrsquoa (Kadıkoumly) boyun eğdirdiler BudurumHellasileKaradenizrsquoinkuzeykıyılarınınilişkilerini sona erdirdi ve Atina Megara veKuumlccediluumlk Asya kentlerinin elinde bulunan ticaretFenikelilerin ellerine geccedilti Aynı anda PerslerKuumlccediluumlk Asya kıyılarına yakın adaları (Khios -SakızSomas-Sisamvb)ellerinegeccedilirdilerveLesbosrsquou(Midilli)kendilerinebağlayarakKuumlccediluumlkAsyakentleriyleGrekBalkanrsquoıarasındakiticaretilişkilerinibozdular

500 yılında Persler ilerlemelerini KıtaHellasrsquoına doğru suumlrduumlrduumller Kikladların enbuumlyuumlk adası zengin ve verimli Naxosrsquou elegeccedilirmeye ccedilalıştılar Bu seferin kılavuzluğunuduumlşmanla birleşmiş olan Miletos tiranıAristogorasyapıyorduAmaPersfilosuNaxosrsquoualmayıbaşaramadıvebudurumdaHerodotosrsquoagoumlre Aristogorasrsquoı Perslerin kralına ihanete veişgalcilerinboyunduruğundanbıkmışolanİonyakentlerinin halkını 499 yılında ayaklandırmayagoumltuumlrduuml Dariusrsquoun İskitlere karşı yaptığıseferde İonyalıdenizcilerPersordusununTunauumlzerinekurduğukoumlpruumlyuumlyıkarakonunkayıplarvermesineyol accediltılarKendi guumlccedilleriyle başarıyaulaşamayacaklarını anlayan asiler Kıta HellasrsquoıdevletlerindenyardımistedilerVeboumlyleceMedSavaşlarıbaşlamışoldu

Hellasrsquoın parccedilalanmışlığı başlangıccedilta kendinihissettirdi Argosrsquoa karşı savaş hazırlığıyapmakta olan ve kendisinden daha gelişmişİonyarsquoyakarşıhiccedilbiryakınlıkduymayanSpartaAristogorasrsquoa yardım etmeyi kabul etmediSpartarsquonınmuumlttefikiolanvekendiyerelccedilıkarları

ortak savaş ccedilıkarlarından daha ağır basanKorinthos ve oumlteki Grek kentleri de asileridesteklemediler Yalnızca hayati ccedilıkarları Persdonanması tarafından tehdit edilenAtina asilerebeş gemi goumlnderdi Miletosrsquola ticaret yapanEuboia ile Eretria da beş gemi goumlnderdilerAtinarsquonın yetersiz yardımının nedeni Persrsquoinyayılmasından zarar goumlrenler ile Asyarsquodakiticaretlerinisuumlrduumlrmekiccedilinbuimparatorluklaiyiilişkileri korumakta ccedilıkarları olanlar arasındakiccediletin muumlcadeleydi Bu nedenle ilk başarılarına(Sardeisrsquoin alınması) karşın AvrupaHellasrsquoından etkili bir yardım gelmediği iccedilinasileryalnızkaldı

PerslerGrekleri anakaradaEphesosoumlnuumlndeyendiler (498) Daha sonra savaşı denizdesuumlrduumlrmek iccedilin kendilerine bağımlı Mısır veFenikersquoden gemiler istediler Grekler Miletoskıyılarındaki Lade adası24 yakınlarında buumlyuumlkbir bozgunauğradılar (494) bundanyararlananPersler ayaklanmanın merkezi olan Miletosrsquouhem karadan hem denizden kuşatıp saldırıylaaldılar Kent yerle bir edildi halktan hayatta

kalanlar tutsak edildiler ya da koumlle olaraksatıldılar Persler Byzantionrsquou tekrar elegeccedilirdiler Boumlylece 494 yılında KuumlccediluumlkAsyarsquodaki en oumlnemli ticaret ve deniz ulaşımyollarını ellerine geccedilirdiler ve İonyarsquodaegemenlikkurdular

2 Perslerin Hellasrsquoa karşı ilk seferleriİonya saflarında Atina ve Eretria savaşgemilerinin bulunmasını bahane eden PerslerKıta Hellasrsquoına saldırdılar I Dariusrsquoun damadıMardoniosrsquoun youmlnettiği ilk sefer 492 yazındaHellas iccedilin yola ccedilıktı Ordu Hellespontos(Ccedilanakkale) Trakya ve Makedonyarsquodangeccedilerekkaravedenizdenilerliyordu

AmaPersfilosuşiddetlibirfırtınayuumlzuumlndenAthos Burnu yakınlarında battı Herodotosrsquoagoumlre 20000 den fazla insan hayatını kaybettiKara ordusuna gelince Perslerin geccedilmesiniistemeyen Trakya halklarından Bryglerindirenmesini kırarken buumlyuumlk kayıplar verdiKendisi de yaralanan Mardonius sonundaharekacirctı suumlrduumlrmekten vazgeccedilti Bununla

birlikte sefer oumlnemli bir sonucu ulaştı PerslerTrakyarsquonın zengin kıyı boumllgelerini ellerinegeccedilirmişlerdi ve gelecekte Hellasrsquoa yapacaklarıseferler iccedilin buralara sıccedilrama tahtalarıkurabilirlerdi

Mardoniosrsquoun uğradığı başarısızlık Perslerincesaretini kıracak kadar ağır değildi DariusbuumltuumlnGrekkentlerineldquotoprakvesurdquo istemeklegoumlrevli elccedililer goumlnderdi Aralarında ThessaliaBoiotia Aigina Argos olmak uumlzere halkayaklanmalarından korkan aristokrasininegemenolduğu oligarşik rejimleyoumlnetilenbazıGrek devletleri Perslerin uumlstuumlnluumlklerini kabulettilerYalnızcaAtinaveSpartabunukesinliklereddettiler ve habercileri oumllduumlrmektenccedilekinmedilerVyuumlzyılınbaşındaAtinarsquodahalkkoumlkenli Themistoklesrsquoin youmlnetimindeldquoDenizcilikPartisirdquokurulmuştuThemistoklesrsquoinpartisiticaretyollarınıvepazarlarıelegeccedilirerekAtinarsquonın ekonomik temelini genişletmekistiyorduBupartiKaradenizkıyılarıvebuğdaykarşılığızanaatuumlruumlnlerininihraccediledildiğiTrakyaile yapılan ticaretle oumlzel olarak ilgilendiğinden

başta boğazları ele geccedilirmek iccedilin Perslere karşıetkili bir muumlcadeleye girilmesini istiyorduCcediluumlnkuuml boğazların kapalı olması ccedilıkarlarınabuumlyuumlkzararlarveriyordu

Trakya Khersonesosrsquou (Gelibolu) eski tiranıolan ve Perslerin istilası dolayısıyla buradanayrılmış bulunan zengin ve soylu Miltiadesrsquoinoumlnderliğini yaptığı bir başka toplumsal grup daistilacılara karşı savaşılmasından yanaydıAmatoprak sahiplerinin ccedilıkarlarını temsil eden bupartimuumllklerinkorunmasınıistediğiiccedilinyalnızcasavunmasavaşındanyanaydı

Sonuccedil olarak Atinarsquoda Themistoklesrsquoinyoumlnettiği tuumlccarlar ve zanaatccedilılar kitlesi veMiltiadesrsquoin oumlnderlik ettiği kırsal boumllge muumllksahipleri Spartarsquoda iktidardaki aristokrasi karşıkoymaya karar vermiş durumdaydılar AynızamandaAtinahalkıPersistilasınıbirfelaketvedemokrasinin oumlluumlmuuml olarak goumlruumlyordu DemekkiAtinalılarıngoumlzuumlndebumuumlcadeleuumllkeninveuygarlığın kurtuluşu iccedilin girişilen bir ulusalsavaştı Atina nuumlfusunun değişik katmanlarınıayağakaldıranbuguumlzelyurtseveratılımburadan

kaynaklanıyordu490 yılında ilk Hellas seferinden aşağı

yukarı on sekiz ay sonra Persler ikincisinegiriştiler Kuzey Hellas hemen hemen ellerinegeccedilmiş olduğu iccedilin Dariusrsquoun planı bu kezdenizigeccedilerekOrtaHellasrsquoaulaşmayıveburayıfethetmeyi oumlngoumlruumlyordu Ccedilok deneyimli yaşlıkomutan Datis guumlccedilluuml filoyu youmlnetirken karaordusunaDariusrsquounyeğeniArtaphreneskomutaediyorduAtinarsquodan suumlruumllmuumlş olan ve Perslerinyardımıyla hala birccedilok yandaşının bulunduğubu kente tekrar tiran olmayı uman Hippias buseferdedanışmanlıkvekılavuzlukyapıyordu

Doğruca Kikladlara yelken accedilan PerslerNaxos adasına ccedilıkıp burayı ele geccedilirdilerHippiasrsquoın tavsiyesi uumlzerine deniz youmlnuuml accedilıkama başka tarafları tamamen dağlarla ccedilevriliMarathon ovası yakınlarında Doğu Attikarsquoyaccedilıkartma yaptılar Duumlşmanın bu beklenmedikccedilıkartması Atinalıları hazırlıksız yakalamıştıKleisthenesrsquoin youmlnetimine duumlşman olanSpartalılarınyardımapekhevesligoumlruumlnmemeleridurumu daha da koumltuumlleştiriyordu Gelenekleri

gereği savaşa ancak dolunay ccedilıkıncagirebileceklerini bildirdiler YalnızcaBoiotiarsquonın kuumlccediluumlkkenti Plataia bin hafif piyadegoumlnderdiAtinalılarkoumllelerdearalarındaolmakuumlzere buumltuumln erkekleri bayrak altına ccedilağırmakzorunda kaldılar Başlangıccedilta kentin surlarınınarkasında mevzilenmek niyetindeydiler ancaktoprak sahiplerinin ve ccediliftccedililerin diretmesiuumlzerine Marathonrsquoda duumlşmanın karşısınaccedilıkmaya karar verdiler Orduları on bin ağırpiyade bin Plataia piyadesi ve hafifmuumlfrezelerden oluşuyordu Tarım partisininbaşkanı Miltiades aşağı yukarı buumltuumln birliklerekomuta ediyordu Komutanlar arasında bupartininbirbaşkabuumlyuumlkşefiAristeidesdevardıAtinalılar Pentelikon dağının yakınlarındaAtina yolunu koruyan ve suumlvarilerin erişmesiolanaksızdarbirboğazamevzilendiler

Pers ordularının sayısına ilişkin hiccedilbirbilgimiz yok Herodotosrsquoa goumlre filoları 600gemidenoluşuyordu amabu ccedilok abartılmış birsayı Her ne olursa olsun Persler sayıcaduumlşmanlarındanccedilokuumlstuumlnduumllervemevcutlarının

40000 dolaylarında olduğu kabul edilebilirAmapiyadeleri fethedilmişdeğişikboumllgelerdentoplanmış aralarında birlik ve beraberlikolmayan değişik birliklerden meydanageliyordu

Miltiades ordusunu merkezi geri ccedilekipkanatlarıguumlccedillendirecekşekildevegenişcepheyeyayılmış falanjlar halinde mevzilendirmiştiMiltiades vadinin dar ccedilıkış yollarını kapatarakPerslerin gemilerle buluşmuş olan suumlvarilerinisavaş duumlzenine sokmalarını oumlnledi Boumlyleceuumlstuumln duruma geccedilenAtinalılar dağdan koşarakindilerveuumlnluumlMarathonSavaşınabaşladılar

Ccedilarpışma sırasında merkezleri duumlşmantarafından delindi ama aynı anda kanatlarsavaşa giripAtina saflarının gerilerine sarkmışolan Persleri sarmaya başladılar Sonundaduumlşmangemilerinedoğrugericcedilekilmekzorundakaldı Grekler onları kıyıya kadar kovaladılaramaancakyedigemiyielegeccedilirmeyibaşardılarHerodotos durumu şoumlyle anlatıyor ldquoBuMarathon guumlnuumlnde yaklaşık olarak altı bin doumlrtyuumlz barbar oumllmuumlştuumlrAtinalılar yuumlz doksan iki

kişiyikaybetmiştirrdquo(VI117)Bununlabirliktebirliklerinin geri kalan buumlyuumlk boumlluumlmuumlnuumlgemilere aldıktan sonra Persler hızla Atinarsquoyayoumlneldilerkenttekiyandaşlarınıhesabakatarakani bir saldırıyla deniz tarafını ele geccedilirmeyiduumlşuumlnuumlyorlardı Ama Marathon vadisinisavunmuşolanordubirzorlu(cebri)yuumlruumlyuumlşlekentle arasındaki 30 kilometrelik mesafeyi aştıPers filosu Atinarsquonın belli başlı limanıPhaleronrsquoa yanaşırken Marathon galiplericcediloktan surlara girmiştiBunun uumlzerine yeni birccedilarpışmadan ccedilekinen Persler ccedilıkartmayapmaktanvazgeccedilipAsyarsquoyadoumlnduumller

Boumlylece Perslerin ilk saldırısı Atinalılar(Spartalılar iş işten geccediltikten sonra geldiler) veoumlzellikle falanjın ccedilekirdeğini oluşturan Attikakoumlyluumlleri ndashzeugitesndash tarafından puumlskuumlrtuumllduumlBaşkomutan Miltiades guumlnuumln kahramanıydıYurttaşları onun iccedilin Marathonrsquoda oumllensavaşccedilıların ortak goumlmuumltuumlnuumln (bu tepeguumlnuumlmuumlze kadar korundu) yanına bir anıtdiktilerBuumlyuumlkbiretkisiolanMiltiadespartisinisaldırısavaşınaitmeyeccedilalıştı70gemilikbirfilo

kurmayı ve Perslerle işbirliği yapmış olanadalara sefer yapmayı oumlnerdi Miltiades birfilonunbaşındaParosadasınasaldırdıvehalktan100 talent haraccedil istediBununla birlikte kaleninkuşatması başarısızlıkla sonuccedillandı veMiltiadeselleri boş doumlnduuml Yargılanarak 50 talent cezaoumldemek zorunda kaldı ve kısa bir suumlre sonraParos kuşatması sırasında aldığı yaralaryuumlzuumlndenoumllduuml

İşadamı ve becerikli politikacı DenizPartisirsquonin lideri Themistoklesrsquoe gelince şimdisoylu ailelerin siyasal etkilerini yıkmanınccedilarelerini arıyordu Atinarsquonın deniz guumlcuumlnuumlsağlamlaştırmak amacıyla geniş bir planhazırladı Attika guumlmuumlş madenlerinin buumlyuumlkoumllccediluumlde işletilmesi tasarının uygulanmasınıkolaylaştırdı Themistoklesrsquoin girişimi uumlzerinemadenin gelirleriyle buumlyuumlk bir filo hazırlandılimanlaronarılıptahkimedildiTarımPartisirsquonindirenci lideri Aristeidesrsquoin suumlrguumlnegoumlnderilmesiyle kırıldı ve Themistoklesrsquoinccedilabaları sayesindeAtinalılar iki yıl iccedilinde 200uumlccedil sıra kuumlrekli kadırgayı denize indirdiler

KısacasıAtinadonanmasınıngelişmesibukentibirincisınıfbirdenizguumlcuumlhalinegetiriyorduBuguumlccedil Perslerle yapılacak savaşlarda geleceğinzaferlerinisağlayacaktı

3 Kserksesrsquoin seferi Marathonmuharebesindenonyılsonra480yılındasavaşdoruk noktasına ulaştı Darius 486 yılındaoumllmuumlş yerine oğullarından biri Kserksesgeccedilmişti Bu kral değişikliğini DoğudespotluklarınaoumlzguumliccedilkarışıklıklarizlediMısırve Babilrsquodeki tehlikeli ayaklanmaları Kserksesbastırdı Ayrıca Avrupa Greklerinin inatccedilı veyaban bir duumlşman olduklarını biliyor ve oumlzenleyeni bir sefer hazırlıyordu Filosuna hareketoumlzguumlrluumlğuuml kazandırmak ve Athos burnuyakınlarında batma tehlikesini oumlnlemekamacıyla Kserkses yarımadayı anakarayabağlayan Akte kıstağında bir kanal accediltırdıMısırlı ve Fenikeli uzmanlar tarafından huumlnerlibir şekilde accedilılan kanal oumlylesine genişti ki ikibuumlyuumlk savaş gemisi karşılıklı geccedilebilirlerdiTrakyarsquoda yiyecek ve silah gereksinimleri iccedilin

ambarlar yaptırıldı buralara hayvan ve yemgoumlnderildi Trakya ırmakları hatta HellepontosboğazıuumlzerinedubalıkoumlpruumlleryapıldıKserksesbirkaccedil yıl ordu topladı toplananlara bir kışlahaline gelen Kapadokyarsquoda oumlzel eğitimuygulandı ldquoGeccedilmişin buumltuumln seferleri bir arayagetirilse bu bir tek seferin yanında lafı bileedilmezrdquodiyeyazıyorHerodotos(VII21)

Perslerin yaptığı hazırlıklar Grek kentleriniduumlşmana karşı ortak savunma yapmakkonusunda anlaşmaya zorlamıştıDahaoumlncedebelirttiğimiz gibi siyasal birliğin bulunmamasıGreklerin zayıf yanıydı Her kentin kendiccedilıkarları vardı Hepsi birbirinin yakın komşusuolan Sparta ve Argos Atina ve AiginaBoiotiarsquonınThespiai Plataia veThebai kentleribirbirlerine karşılıklı kin duyuyorlardı ArgosThesselia ve Thebai devletleri yansız kalmayacan atıyorlar ve ayakta kalabilmek iccedilin Persleridesteklemeye hazır gibi goumlruumlnuumlyorlardıHerodotosrsquoa goumlre ldquoPers kralına toprak ve suvermeye razı olanlar barbarlardan bir koumltuumlluumlkgoumlrmeyeceklerine guumlveniyorlardı iccedilleri rahattı

toprakvesuvermeyerazıolmayanlar isekorkuiccedilindeydiler Hellasrsquota istilacının darbesinikarşılayacak sayıda gemi yoktu hepsi savaşakatılmak istemiyordu ama Medlere boyuneğmeyehazırdılarrdquo(VII138)

Themistoklesrsquoin youmlnettiği Atinalılar birliğinenateşlisavunucusuoldularSpartarsquonınyoumlneticisınıfı demokrat Atinarsquodan iğrenmesine karşınbirleşmenin gerekliliğinin bilincindeydi ccediluumlnkuumlSpartalılar deniz youmlnuumlnden gelecek bir Persistilasına karşı koyacak durumda değildilerOumlteki Grek devletleri de bir savunma ittifakıkurdular 481 yılı guumlzuumlnde Atina SpartaAigina Euboia ve oumlteki devletlerin temsilcileriKıstakrsquota (Korinthos Kıstağı) PoseidontapınağındatoplandılarveyeniKonfederasyonrsquoasadık kalacaklarına and iccediltiler İlk panhellenikoumlrguumlt girişiminde bulunan otuz devlet buKonfederasyonrsquoa uumlye olmuştu Muumlttefikkentdevletleriarasındaevrenselbarışilanedildiaynı zamanda politik succedillular iccedilin af ccedilıkartıldıHepsininkabulettiğiaskericircuumlstuumlnluumlğuumlnedeniylekara ve deniz guumlccedillerinin komutanlığı Spartarsquoya

verildi480 yılı guumlzuumlnde Mardoniosrsquoun yolunu

izleyen Persler bazıları Trakya kıyılarınıizleyerek karadan kimileri denizden Hellasrsquoadoğru harekete geccediltilerHerodotosKserksesrsquoinasker sayısını duumlpeduumlz abartıyorOna inanacakolursak sadece piyade sınıfının toplam sayısı1700000rsquodi ordunun tuumlm guumlcuumlne gelincetayfalarıyla hizmetkacircrlarıyla kadınlarıyla vbbirlikte toplam olarak 5287320 kişiydi Filo1207gemidenoluşuyorduOysabirccedilokccedilağdaştarihccedili Kserksesrsquoin Asyarsquodan 260000savaşccedilıdan daha fazlasını goumlnderemeyeceğiniileri suumlruumlyorlarNe olursa olsun ccedilağı iccedilin hemduumlşuumlnce hem de kapsamı bakımındanolağanuumlstuuml bir girişimdi Persler AsurlularLibyalılarAraplarHintlilervedahabirccedilokulushepbirliktekuumlccediluumlkHellasrsquoınuumlzerineccedilullandılar

Savaşın başlangıcı Grekler iccedilin bir felaketoldu Her şeyden oumlnce kendi devletlerininderdine duumlştuumlkleri iccedilin ortak hareketiduumlzenlemeyi beceremediler ve duumlşmanısıradağların oluşturduğu doğal engellerde

durduramadılar Muumlttefik birlikleri ilkin Perslerikarşılamak iccedilin Thesseliarsquoda ilerlemişler veOlympos ve Ossa (buguumlnkuuml Kissavos) dağlarıarasında Tempe geccedilidini işgal etmişlerdiThesseliarsquoda moral durumu iyi olmadığı iccedilinSpartalı komutanlık bu durumu pek guumlvenilirbulmadı ve Grek ordusu doğrudan doğruyaOrta Hellasrsquoı Peloponnesosrsquotan ayıran Kıstakrsquoınoluşturduğu uumlccediluumlncuuml engele ccedilekildi Thesseliaverimli topraklarıyla duumlşmanın eline geccedilti OrtaHellasrsquoın kapısı olan Thermopylai (Termopil)geccedilidini ccedilekirdeğini Kral Leonidasrsquoın komutaettiği300SpartaaskericircninoluşturduğukuumlccediluumlkbirmuumlfrezesavunuyorduSoumlylenceyegoumlreyerlibirhain Persleri dağ patikalarından Grek hatlarınınarkasına goumltuumlrduuml Spartiat muumlfrezesi cesaretlesavaştıvebaşlarındaKralLeonidasolmakuumlzerehepsioumllduuml

Kendi kaderleriyle baş başa bırakılmış olanOrta Hellas da Persler tarafından talan edildiKserkses ordusunun başında Boiotia veAttikarsquoyı işgal etti acımaksızın yakıp yıktıYalnızca duumlşman tarafına geccedilmiş olan

Makedonya Kralı Alexandrosrsquoun buyruğuuumlzerine Perslerden yana davranan Boiotiakentleri kurtuldular FatihlerAtina tapınaklarınıyağmaedipAkropolisrsquoe sığınmışolan insanlarıkılıccediltan geccedilirdikten sonra kenti yaktılarAttikarsquonın eli silah tutan buumltuumln erkekleri karaordusu ve donanmada askere alınmış vekadınlar ccedilocuklar yaşlılar ve koumlleler Salaminadasınagoumlnderilmişti

Bu kritik anda Hellasrsquoı donanma kurtardıThermopylai Savaşı sırasında Leonidasrsquoınbirliğini yandan koruyanGrek donanması Persdonanmasını Artemision burnu yakınlarındabozgunauğratarakoumlnemlibirbaşarıkazanmıştıDonanma Orta Hellasrsquoın boşaltılması uumlzerineSalaminadasınadoğruccedilekildi

Spartalılar donanmanın Salamin adasındanayrılıp Peloponnesosrsquou savunmakla goumlrevlimuumlttefik kara ordularının bulunduğu Kıstakrsquoagelmesi iccedilin diretiyorlardı Ayrıca PersordusunundahaileriyegeccedilmemesiiccedilinKıstakrsquoaenlemesine alelacele sur yapımına başlandıAma Atinalılar iccedilin boumlyle bir geri ccedilekilme

uumllkelerinin terk edilmesi anlamına geliyorduAtina donanmasının (Grek donanmasınınyarısından fazlası)başkomutanıThemistoklesrsquoinısrarıuumlzerinePerslerleSalaminboğazındasavaşagirmeye karar verildi Themistokles işimuumlttefikleritehditekadarvardırdıldquoEğerburadakalırsan yiğit bir adam olursun kalmazsanHellasrsquoı mahvetmiş olursun ccediluumlnkuuml savaşınduumlğuumlmuuml bizim gemilerimizin uumlzerindedir İnanbana Eğer olmaz dersen o zaman biz de birsaniye bile gecikmeden ccediloluk ccedilocuğumuzuyuumlkler İtalyarsquoya Sirisrsquoe gideriz Orası nicezamandır bizimdir ve tanrılar bize orada kolonikurmamızıbildirdilersizdeozamanbizimgibimuumlttefikten yoksun kalınca bu soumlzlerimianımsarsınızrdquo(HerodotosVIII62)HattaGrekdonanmasınıngidebileceğiolasılığınıKserksesrsquoehaber verdiği ve onun da Greklerin ccedilıkışınaengelolupboğazdasıkıştıracakşekildeSalaminadasınıguumlneydensardığıtahminediliyor

ErtesiguumlnSalaminyakınındakideniz savaşıMed Savaşlarının yazgısına karar verdiAvuccedillarınıniccediligibibildikleriboğazdacanlarının

istediği manevrayı yapabilen ve pek buumlyuumlkolmayan gemilerden oluşan Grek donanmasıduumlşmana durmadan darbeler indiriyordu BunakarşılıkdarbiralanasıkışmışağırPersgemilerikendi aralarında ccedilarpışıp ccedilarpışıp batıyorlardıSavaşPersdonanması iccedilin tambiryenilgiolduDonanmasının geri kalan boumlluumlmuumlnuuml toparlayanKserkses KuumlccediluumlkAsyarsquoya doumlnmek uumlzere savaşyerinden ayrıldı ayrıca ordusunun gemilerolmadan başının ccedilaresine bakması olanaksızbuumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml de birlikte goumltuumlrmekzorunda kaldı Elli bine yakın askerMardoniosrsquounkomutasındaHellasrsquotakaldı amabunlar da yaklaşan kışı goumlz oumlnuumlnde tutarakverimliThesseliarsquoyaccedilekildiler

Salamin Savaşına katılmış olan şairAiskhylosPersler adlı trajedisinde savaşınccedilarpıcıbirtablosunuccediliziyor

ldquohellipHer şey birbirine karıştı sonra İlkhamleyi bizim donanma yaptı darboğaza sıkışmış olan sayısı ccedilokgemilerimiz birbirine yardım

edemiyordu parccedilalandı ccediloğunun kuumlrektakımları manevra yapabilen Grekgemileri doumlrt bir yandan saldırıpbatırıyordu gemilerimizi tekneparccedilalarından cesetlerden denizgoumlruumlnmuumlyordu kıyı ve kayalıklarcesetlerlekaplandıDuumlzensizbirşekildekaccedilmayabaşladıbuumltuumlnfilordquo

(AiskhylosPersler411dizevesonrası)

4 Grekler saldırıya geccediliyor Delos denizkonfederasyonu Salamin zaferi Greklerikentdevletlerin birleştikleri zaman Persleriyalnızca topraklarından kovmakla kalmayıpaynı zamanda son zaferi kazanıncaya kadarsavaşı suumlrduumlrebileceklerine inandırdı Oumlteyandan o sırada Syracusa tiranı GelonPerslerin muumlttefikleri Kartacalıları SicilyarsquodaHimera yakınlarında bozguna uğratmıştı BunedenleMardonios479yılındatekrarAttikarsquoyagirdiğizamanGrekordusukorkusuzcasaldırıyageccedilmekuumlzereKıstakrsquotakimevzilerindenayrıldı

Sparta kral naibi Pausaniasrsquoın komuta ettiği50000 kişilik (Herodotosrsquoa goumlre 110000rsquoeyakın)muumlttefikordusuAttikarsquodaAtinayolunahacirckimolanKithairondağınınyamaccedillarındayenimevzilerelegeccedilirdiMardoniosBoiotiarsquoyagericcedilekilmek zorunda kaldı ama geri ccedilekilmedenoumlnceAttikarsquoyı bir kez daha yakıp yıktı GenişBoiotia ovasında suumlvarilerini dilediği gibikullanmak niyetiyle Plataia yakınlarındaordugacirch kurdu Orada Plataia oumlnlerinde busavaşın en buumlyuumlk muharebesi yapıldıMarathonrsquodaolduğugibiGrekağırfalanjlarınınuumlstuumlnluumlğuuml burada da kendini hissettirdiAtinalılar tahkim edilmiş ordugacirchı elegeccedilirirkenduumlşmanınuumlzerinesarsılmazbirduvargibi yuumlruumlyen Spartalılar uumlnlerini kanıtlıyorlardıMardonios da ccedilarpışmada oumllduuml bunun uumlzerinePers ordusu kurtuluşu kaccedilmakta bulduBundansonra sıra Mardoniosrsquoa destek vermiş olanThebairsquoye geldi nihayet muumlttefikler duumlşmanınarkasından Thesseliarsquoya girdiler Soumlylenceyegoumlre sadece satrapArtabazosrsquoun komuta ettiğikuumlccediluumlk bir grup Makedonya ve Trakyarsquoya

kaccedilmayıbaşardıBoumlylecebuumltuumlnanakaraHellasrsquoıkurtarılmışoldu

Bu sırada Grek donanması Persleri EgeDenizinden kovuyorduAynı 479 yılı yazındaduumlşmandonanmasınıntoplanmanoktasıMykaleburnu(Kuşadasırsquonınguumlneyinde)yakınlarındabirdeniz savaşı oldu Greklerin karşısına ccedilıkmayacesaret edemeyen Persler gemilerini kıyıyaccedilekmişti Sparta Kralı Leotykhidas ile AtinalıKsanthipposrsquoun (Periklesrsquoin babası) komutaettiğiGrekdonanmasıbirliklerinikarayaccedilıkardıPersmevzilerinikuşattıvedenizeaccedilılmayıgoumlzealamayan gemilerini yaktı Bu zafer SamosLesbos ve Khios adalarını Perslerden ayrılıpHellenKonfederasyonunauumlyeolmayazorladı

BoumlyleceSalaminMykalevePlataiasavaşlarıkesin bir doumlnuumlm noktasıyla sonuccedillandı Busavaşlar oumlzguumlrluumlk aşkının zor anlarda buumltuumlnGrekhalkınınortakoumlzlemiadınakentdevletleriiccedilinde ya da bazı toplumsal katmanlar arasındaccedilıkananlaşmazlıklarınuumlstesindengelebilecekbirguumlccedilolduğunukanıtladılar

Med Savaşları daha sonra bu kez daha

sınırlı ve Atinarsquonın himayesi altında Grekdevletleri birliğini doğurdu Parlak Mykalezaferinden sonra muumlttefik donanması PerslerinAvruparsquoylailişkisinikesmekiccedilinHellespontosrsquoadoğru yelken accediltı Ama Sparta KralıLeotykhidasrsquoın gemileri Hellasrsquoa geri doumlnmekiccedilin Atinalıları yalnız bıraktı Kendileri iccedilin enoumlnemlişeyPontosbuğdayınınsuumlrekliveduumlzenlisağlanması olduğu iccedilin Atinalılar denizharekacirctını suumlrduumlrduumller Ada gemilerinin dekatıldığı Atina filosu Hellespontosrsquoun(Ccedilanakkale) en dar yerindeki Sestos kalesini(Akbaşlimanı)sardıveikiaykuşatmadansonraPers garnizonunu teslim olmaya zorladı 478yılındabiryandaKuumlccediluumlkAsyaGrekkentleriveadalar bir yandandaAtinaolmakuumlzereDelossymmakhiarsquosı adıyla tanınan bir antlaşmayaptılar Perslere karşı yapılacak savaşta bellisayıda insan ve gemi sağlamak zorunda olandeniz kentlerinin oluşturduğu bir birlikti buKendi olanaklarıyla gemi yaptıracak durumdaolmayan kuumlccediluumlk topluluklar her yıl bir oumldentioumldemek (bazı yazıtlarda listesi var) hakkına

sahiptiYıllıkgeliri460talentrsquoi(birmilyonaltınrublersquoye yakın) bulan ortak hazine Delosadasında Apollon tapınağının yanındabulunuyorduMuumlttefik synodos (meclis) buradatoplanıyordu Symmakhiarsquonın alanı ccedilok genişti200rsquoeyakınkentdevletinikapsıyordu

AtinalılarşimdiPerslerledahaetkilisavaşıyorve buumlyuumlk başarılar kazanıyorlardı 470 yılındaAtinalı general Kimon Persleri TrakyakıyılarındansuumlruumlpccedilıkardıPerslerebağımlıolanbuumltuumlnGrekkentleriKimonrsquounyanındayeraldıGrekler Persleri Kuumlccediluumlk Asyarsquonın guumlneykıyılarında Pamphyliarsquoda (Antalya ve ccedilevresi)Eurymedonrsquoun (Koumlpruuml ırmağı) ağzında 468yılında bozguna uğrattılar Sonuccedil olarakadaların ve Ege Denizi kıyılarının buumltuumln ticaretyollarıGrektuumlccarlarınaaccedilılmışolduAtina459yılındaPerslerekarşı ayaklananMısırrsquoa yardımetmeyekararverdivefilosununeniyigemileriniburaya goumlnderdi Bununla birlikte PerslerMısırlıların ayaklanmasını bastırmayı başardılarveAtinarsquonın goumlnderdiği filo neredeyse tuumlmuumlyleyok edildi (454) Beş yıl sonra 449 yılında

Kimonrsquoun komuta ettiği bir başkaAtina filosuPerslere Kıbrıs yakınlarında Salamin kentioumlnlerinde rastladı Savaş Atinalıların zaferi vePerslerinAkdenizrsquoindoğukesimindenkesinliklekovulmalarıylasonuccedillandı

Greklerin uumlstuumlnluumlğuuml kesindi ve Persler 449yılında tarihteKallias (Pers krallarının başkentiSusarsquoda antlaşmayı imzalayan Atinalı elccedilinina d ı )barışı adıyla bilinen bir barış yapmakzorunda kaldılar Med Savaşlarının sonundaKuumlccediluumlkAsyaEgedeniziveKaradenizrsquoinzenginboumllgeleri Greklere accedilıldı onlar da buralaradoğulu tuumlccarlar yerleştirdiler Bunun sonucuolarak Hellasrsquoın ekonomik siyasal ve kuumlltuumlrelgelişmesi MOuml V yuumlzyılın ikinci yarısındadoruknoktasınaerişti24 Lade Miletos oumlnuumlndeki kuumlccediluumlk ada Soumlkeovasında Şimdi kara iccedilinde kuumlccediluumlk bir tepeolarakkalmıştır(Oumlİ)

YİRMİDOKUZUNCUBOumlLUumlM

HELLASrsquoTAKOumlLECİEKONOMİNİNENYUumlKSEKAŞAMASI

1 MOuml V ve IV yuumlzyıllarda ekonomiHellas ekonomisi V yuumlzyılda en yuumlksekaşamasında bile bir buumltuumlnluumlk oluşturmuyorduBilindiği gibi uumllke ekonomik duumlzenleribakımından birbirlerinden belirgin bir şekildefarklı devletler ve oumlzerk boumllgelerden meydanageliyordu Hellasrsquoın bir boumlluumlmuumlnde ilkel yaşambiccedilimi yuumlruumlrluumlkteydi EpierosAkarniaAitoliaccediloban boumllgelerdi Thesselia Boiotia Lokris

Phokis ve Peloponnesos kentlerinde tarımcılıkbaskındı En oumlnemli tarım boumllgesi uumlrettiğibuğdayın fazlasını ihraccedil edecek durumda olanThesselia idi burada hayvan oumlzellikle atyetiştiriliyordu Orta Hellasrsquota tarımda Boiotiaoumlnde geliyordu Atina pazarının alışılmışsatıcıları Boiotia koumlyluumlleriydi tarlalarınınuumlruumlnlerinibalıkveavhayvanısatıyorlardıAdaHellasrsquoında Euboia topraklarının verimliliğiyleuumlnluumlyduuml

Ccediloban ve tarımcı boumllgeler toplumsal vesiyasal bakımdan geri kalmışlardıThukydidesrsquoin tanıklığına goumlreAkarnialılar veAitolialılar V yuumlzyılda Homeros doumlneminiyaşıyorlardı Her zaman silah taşıyorlar kadınkaccedilırıyorlar ve koumlle kullanmasını bilmiyorlardıBazı boumllgelerde kırsal nuumlfus toprak sahiplerinebağımlıydı ama bu bağımlılık biccedilim olarakilkeldi Bilindiği gibi Spartarsquoda iktidardakisınıfın ndashspartiatlarınndash topraklarını koumlleleşmişilotlar işliyordu Koumlleleşmiş ilotların durumuThesseliarsquonın penestersquolerini Giritrsquoinmnoitersquolerini Argolisrsquoin gymnetersquolerini

andırıyorduTarımcı boumllgelerin tersineAtina Korinthos

AiginaMegaraMiletosvbbirccedilokkentlerdahaMed Savaşlarından oumlnce birer buumlyuumlk ticaret vesanayi merkezleri durumuna gelmişlerdi Genelolarak toprakları tahıl iccedilin pek uygun değildiOumlrneğin Attikarsquoda bağcılık zeytincilik gibibuumlyuumlk emek ve oumlzen gerektiren işleryapılıyordu Buğday yokluğu sanayi uumlruumlnuumlnuumlihraccedil etmek ve yiyecek maddeleri hammaddeve koumlle ithal etmek gereksinimi duyan ve bunedenle zanaatmesleklerineve ticarete youmlnelenccediloksayıdanuumlfusdoğurdu

Gelişmiş kentdevletlerinin meslek vezanaatları V yuumlzyılda ccediloktan gelişmişdurumdaydı Plutarkhos (Perikles 12)duumllgerlerin heykelcilerin bakırcılarınduvarcıların kuyumcuların fildişiişlemecilerinin ressamların ccedilinicilerinoymacıların iplikccedililerin dokumacılarındebbağlarınyolyapıcılarınvbadlarınısayıyorBu listeye fırıncıların şekercilerinayakkabıcıların saraccedilların ve oumlteki mesleklerin

adlarını ekleyebiliriz Atinarsquoda aynı meslekteninsanların oturduğu mahalleler vardı oumlrneğinMelitaişekercilerinmahallesiydiKerameikosiseccediloumlmlekccedililerin mahallesiydi Bazı kentler bazıticaretmallarıyla uumlnluumlyduumllerOumlrneğinAtina veKorinthos metal işlerinde oumlzellikle silahccedilılıktamobilyacılık dokumacılık ve ccediloumlmlekccedililikteuzmandı VIII yuumlzyıldan itibaren ihraccedil iccedilinuumlretilen Korinthos boyalı vazoları Etruriarsquoya(İtalya) kadar ulaşmıştı Korinthos ve Atinarsquodagemiyapımcılığıdagelişmişti

MOuml V yuumlzyılda Atinarsquoda patronların veailelerinin bizzat ccedilalıştığı birccedilok kuumlccediluumlk atoumllyevardı bir ya da iki bazen daha ccedilok koumlleyardımcıdakullanıyorlardı

Zanaatccedilının guumlnluumlk kazancıV yuumlzyılda birdrahmiyiIVyuumlzyıldaikidrahmiyigeccedilmiyorduYoksullar ev adı verilemeyecek kuluumlbelerdeyaşıyorlardı Birkaccedil adım uzunluğundaduvarlarıağaccediltanyadakilkarıştırılmıştaşlardanyapılmıştekgoumlzevler

EskiHellasrsquotazanaathiccedilde saygınbiruğraşsayılmıyordu Ksenophon bu konuda şunları

yazıyor ldquoZanaat adı verilen mesleklerkınanmaktadır ve kentlerde bunların horgoumlruumllmesihiccedilkuşkusuzdoğaldırrdquo (İktisadicirc IV2) sayıları az da olsa uumlretime katılan uumlcretlilerdahadaaşağıgoumlruumlluumlyordu

Med Savaşlarından sonra oumlzellikle MOumlVyuumlzyılda kuumlccediluumlk atoumllyelerin yanı sıra koumlleccedilalıştıranbuumlyuumlkişletmelerortayaccedilıktıBunlarınkurucularının ccediloğumetoikosrsquolardı (meteklerAtinarsquoya yerleşmiş yabancılar) Bu işletmelerinortaya ccedilıkışı Orta Hellasrsquoın ccedilevreye yaptığıihracatın arttığını goumlstermektedirDemosthenesrsquoe babasından 32 silahccedilı koumlleninccedilalıştığı bir atoumllye miras kalmıştı Ayrıcababasınarehinolarakverilmiş iccedilinde20işccedilininccedilalıştığıbiryatak-yorganatoumllyesindensoumlzederHatip Lysiasrsquoın birkaccedil koumllenin ccedilalıştığı birkalkan yapımevi vardı Aynı tuumlrden buumlyuumlk biryapımevini zengin Pasion işletiyordu Bubağlamdauncuların (değirmenciler) fırıncılarınterzi atoumllyelerinin debbağların adlarıanılmaktadır bu tuumlr işletmelerin bazıları lambavemuumlzikaletleriuumlretiyorduvbBunoktadaişin

teknik boumlluumlnuumlşuuml goumlzlemlenmektedir Metalurjiatoumllyelerinde bazıları demiri doumlvuumlyor kimileriişliyor kimileri de su veriyordu Seramikatoumllyelerinde ccediloumlmlekccedililerden başka kaplarabezekler yapan ressamlar da ccedilalışıyorduAmaV ve IV yuumlzyıl Grek sanatları makinekullanmıyordu Ancak en ilkel aletlerbiliniyordu Genel olarak insanın kol guumlcuumlnedayanankaldıraccedilmakaradeğirmentaşıvb

Buumltuumln Hellas ve başka yerlerde ccedilok yaygınolarakccediloumlmleklerigoumlsterebilirizVyuumlzyıldaccedilokdirenccedillisiyahcilauumlzerineccedilizilmişresimleriolanuumlnluuml vazolar yapılıyordu bunların guumlzelliğiguumlnuumlmuumlzdedegoumlzokşayıcıdırPişmiştopraktanyapılan kaplar uumlzerinde bazen ressamın adıatoumllyepatronunundamgası veuumlruumlnuumlnkalitesinigaranti eden ldquoccedilarşı ağasırdquonın damgasıbulunuyordu Bu ldquoamphorardquolardan birininuumlzerindeşuyazıyıokuyoruzldquoEuthymidesbunuoumlylesineiyiyaptıkiEuphroniosaslayapamazrdquo(Euphroniosbirrakibiolmalı)

Yapımevlerindehemkoumllehemdeoumlzguumlrişccedilikullanılırken maden ccedilıkarma işlerinde yalnızca

koumllekolguumlcuumlkullanılıyorduBunatanıkolarakAtina devletinin malı olup bireylere kirayaverilen Attikarsquonın guumlneyindeki uumlnluuml Lavrionmadenlerini goumlsterebiliriz Bunlar 40 metrederinliğe kadar iniyorlardı Bu kuyulardankayalara oyulmuş yatay galerilerle guumlmuumlşmadenlerine gidiliyordu Her galeriyi on ikisaatte bir değiştirilen madenciler kazmaylaaccedilıyorlardıboumlylece24saatccedilalışarakaydaancak10 metre ilerlenebiliyordu Bel ve kuumlrekleccedilıkartılan maden bir sepete konup galerilerdenkuyu ağzına suumlruumlkleniyordu galerilerinyuumlksekliği bir metreyi geccedilmediği iccedilin bu işiccedilocuklar ve yeniyetmeler yapıyordu Madenbuumlyuumlk sepetlerle koumllelerin ccedilalıştırdığı vinccedilleryardımıyla yukarı ccedilıkartılıyor değirmen taşlarıve dibeklerde ufalanıyorduKadın ve ccedilocuklarguumlmuumlşuuml kurşundan ayırmak iccedilin akar sulumermer havuzlardamadeni yıkıyorlardıMadenbuumlyuumlkfırınlardaeritiliyorduBuradan inceuzunccedilıkan kuumllccedileleri ccedilocuk ve yaşlı koumlleler demethalinde bağlayıp katır sırtında Atinarsquoyagoumlnderiyorlardı Preslenerek levha haline

getirilen kurşuna koumlle sahibinin damgasıvuruluyordu Koumlmuumlr ısınma odunu getirmeklavrion madenini goumlndermek iccedilin yoldoumlşenmişti

Zanaatlar ve ticaret birlikte gelişiyorlardı İccedilticaret oumlzellikle anakarada Balkanyarımadasındaki ccedileşitliGrekdevletleri arasındabuumlyuumlk boyutlu değildiYerel ticaret perakendeve pazar ticaretiydi Bu ticareti gezgin satıcılarduumlkkancılar ve koumlyluumller yapıyordu Her kentinbir pazar alanı agorası vardı kentin merkeziolan bu alanın ccedilevresinde kamu yapıları vetapınaklar yer alıyordu Her mal iccedilin ayrı birboumlluumlm vardı Balık peynir şarap ccediloumlmlek vbKoumlle satışı iccedilin oumlzel bir yer vardı Buumlyuumlkkentlerin pazarlarında masalarını(trapeza)25kuran tefeciler(trapezites)vesarraflarher tuumlrluumlmali işler yapıyorlardıHavale para alıp istenenyere goumlnderiyorlar ve oumldemeleri yapıyorlardıvb Faiz yuumlksekti Genellikle 18 ve kuşkuludurumlarda36rsquoyakadaryuumlkseliyordu

Eski Hellasrsquoın buumlyuumlk tuumlccar ve zanaatmerkezleri buğday inşaat ağacı ve el emeği

(koumlle) gereksinimi dolayısıyla deniz dışticaretine katılıyordu Persleri yendikten sonraGrekler Ege Denizi ve Karadenizrsquoe accedilılanboğazlarda tekrar uumlstuumln duruma geccedilmişlerdiPers deniz guumlccedillerinin ezilmesi Perslerin uyruğuveGrek armatoumlrlerin eski rakipleri Fenikelilerindurumunun sarsılması sonucunu doğurdu OrtaHellas ile Kuumlccediluumlk Asyarsquodaki kolonileri ve aynışekilde Doğu Mısır Halkidikya TrakyaMakedonya ve oumlzellikle Karadeniz kıyısıkentleriylekarşılıklıilişkiyenidenkurulduGrekticaret gemileri Buumlyuumlk-Hellasrsquoa (Buumlyuumlk-Yunaneli) Syracusarsquoya doğru yol alıyorCampania Etruria ve batıda daha uzaklaraGalliaİberiakıyılarınaulaşıyordu

OumlrneğinAtinaKaradenizkıyılarındanMısırve Sicilyarsquodan buğday hayvan balık (fuumlmetuzlu kuru salamura) deri kuumlrk yuumlngetiriyorduEtruriarsquodanbronzMısırrsquodanpapiruumlsve ketenli kumaş Doğursquodan halı parfuumlmAfrikarsquodan fildişi ithal ediyordu Kitle halindekoumlleler getirtiliyordu oumlyle ki MOuml V ve IVyuumlzyıllarda demokratik Attikarsquonın başkenti

Hellasrsquoın belli başlı koumlle pazarlarından biriolmuştu

İthal edilen mallara karşılık olarak Atinazeytinyağı bal ballı peksimetmermer kurşunguumlmuumlşmadenieşyadokumaseramikkapihraccedilediyordu Arkeolojik bulgular Atinarsquonın veoumlteki Grek ticaret ve zanaat merkezlerininticaretinin buumlyuumlkluumlğuumlnuuml ortaya ccedilıkarmaktadırKhrakov Voronej ve Smolenkrsquoe kadar Grekeşyalarıbulundu

Kuumlccediluumlk iccedil ticaretin tersine toptan dış ticaretbuumlyuumlk kacircrlar (gemi seferi başına 100)sağlıyorduMOumlVyuumlzyıldaAtinarsquonın ticaretitransit ticareti olacak kadar gelişmişti BuğdaygibibazımallaryabancıuumllkeleresatılmakuumlzerePirersquoye (Peiraieus)getiriliyorduBunedenlebirticaret ve zanaat kentinin iyi bakımlı bir limanasahip olması zorunluydu Atinarsquonın en uumlnluumllimanı Pirersquoydi (Atinarsquoya birkaccedil kilometreuzaklıkta) Pire yarımadasında bulunan uumlccedil koyvardı bunların ikisine savaş gemileri demiratıyordu Batıdaki uumlccediluumlncuuml koy yani Pirersquodeticaretlimanı(emporion)bulunuyorduBirbirine

bitişik ambar ve depoların arasında sergiyerlerinin ve borsanın bulunduğudigma (sergi)adı verilen bir bina vardı Pire merkezi velimanın ccedilevresinde uumlccedil sur vardı ve ldquouzunduvarlarrdquola Atinarsquoya bağlanıyordu KorintosEphesos Delos Rodos Syracusa ve başkayerlerdedeiyilimanlarvardı

Uumlretiminccediloğalmasızanaatveticaretleilişkilinuumlfus katmanlarını buumlyuumlttuuml ve guumlccedillendirdiZanaatccedilı memur guumlndelikccedili liman ve ambarişccedilileridenizciişletmepatronlarıtuumlccartefeciBunları birbirinden ayıran ccedilelişkilere karşınhepsinin ortak ccedilıkarları vardı Ticaret vesanayinin gelişmesi Oumlzellikle Atinarsquonın denizguumlcuumlnuumln buumlyuumlmesi oumlteki Grek kentlerine elkonulmasına yardımcı oluyordu Bu fetihlertuumlccarlara yeni pazarlar accedilıyor ve devletinmalisaygınlığını yuumlkseltiyordu oumlzguumlr halk iccedilin bufetihlerfethedileneyaletlerdetoprakeldeetmekpara ve ekmek dağıtılması kamu hizmetlerindeiş ve oumlzellikle donanmada artan insan guumlcuumlgereksinimi anlamına geliyorduNihayet buumltuumlnoumlzguumlr insanların koumllelerin soumlmuumlruumllmesinde ve

direnccedillerininkırılmasındaazccedilokccedilıkarlarıvardıKentin sanatccedilı ve tuumlccar ccedilevreleri youmlnetimin

iccedil ve dış politikasına koumlyluumllerden daha ccedilokbağımlıydılar ve meydana gelen değişiklikleridaha ccedilok hissediyorlardı Bu nedenleCumhuriyeti youmlnetmek Atina gibi buumlyuumlk birkentin halkı iccedilin buumlyuumlk bir oumlnem taşıyorduDağınık yaşayan koumlyluumllerin tersine başkentindar sınırları iccedilinde toplanmış olan ccedilok etkin vepolitika konularında uzmanlaşmış kentlilerbirccedilok kentte kırsal nuumlfusun oumlnuumlne geccediltiler veaşağıyukarıiktidarıelegeccedilirdiler

2 MOuml V ve IV yuumlzyıllarda HellasrsquotakoumllelikVve IVyuumlzyıllarınoumlncuumldevletleriningelişmiş bir koumlleci ekonomileri vardıMOuml IIIyuumlzyıl yazarlarından Athenaios guumlnuumlmuumlzeulaşmamış olan yapıtlardan bazıkentdevletlerinin sahip olduğu koumlle sayılarınailişkin bilgiler derlemiş ldquoKorinthos oumlylesinezengindi ki 640000 koumllesi vardıhellip 117Olimpiyatlarda (MOuml 312) yapılan nuumlfussayımına goumlre Attika nuumlfusu 21000 Atina

yurttaşı 10000 metek ve 400000 koumlledenoluşuyordu AristotelesAiginarsquonın YoumlnetimBiccedilimirsquonde bu Cumhuriyette 470000 koumllebulunduğunu bildirmektedirrdquo (Athenaios VI272b)Guumlnuumlmuumlzbilginleribusayılarıkuşkuylakarşılıyorlar Yapılan karmaşık hesaplamalaroumlrneğin metekler de dahil olmak uumlzere oumlzguumlrinsan sayısının aşağı yukarı koumlle sayısına yakınolduğunu ortaya ccedilıkartıyor bazı bilim adamlarıdakoumllelerindahafazlaolduğukanısındaOumlzguumlrinsanların yalnızca bir boumlluumlmuumlnuumln uumlretici bir işyaptığı ve bunların buumltuumln koumllelere sahipolmadıkları duumlşuumlnuumllecek olursa her oumlzguumlrinsanın bir koumlle sahibi olduğu varsayımı bileMOumlVveIVyuumlzyıllardaAtinaekonomisindekoumllelerinenoumlnemliuumlreticilerolduğuduumlşuumlncesinidoğrulamak iccedilin yeterlidir Koumllelerin ccedilalışmaalanlarının giderek genişlediğini de unutmamakgerek

Buumltuumln koumlleci toplumlarda olduğu gibiHellasrsquota da koumllenin ccedilalışma guumlcuuml bir ticaretmalı değildi ve bu guumlccedil iş verme yoluyla değilekonomiyle ilgisi bulunmayan bir başka

youmlntemle sağlanıyorduYani zorla ve şiddetleKoumlle Greklerin deyimiyle ancak bir ldquovuumlcutrdquo(soma) bir nesne robot tuumlruumlnden basit biruumlretim aracıydıKoumlle aletler ve hayvanlar gibiefendinin mutlak malıydı efendi onu alıpsatabilirhattaoumllduumlrebilirdi

Belli başlı koumlle sağlama kaynağı esiryabancıların ithali korsanlık ve savaştı SuriyeFrigya Lidya ve Asyarsquonın başka boumllgelerininPontos uumllkelerinin (İskitler)Trakya veMısırrsquoınhalkları Grek koumllelerinin buumlyuumlk ccediloğunluğunuoluşturuyorduTutsak ticareti ticaretin en kacircrlıve en oumlnemli dallarından biriydi Khios (Sakızadası)Samos(Sisamadası)veEphesosrsquota(Efes)buumlyuumlk koumlle pazarları vardı bu pazarlardakorsanlardan tuumlmuumlyle tutsak kafileleri satınalınıp kıta Grek devletlerine satılabilirdiTrakyarsquoda koumlleler tuzla trampa ediliyorduDurmadanbirbiriyleccedilarpışanTrakyakentlerindebu takas iccedilin her zaman tutsak bulunurduTrakyarsquoda tek tek de koumlle satın alınabilirdiHerodotos Trakyalılarrsquoın ldquoccedilocuklarını yabancıuumllkelere satmak geleneği olduğurdquonu soumlyluumlyor

Polybios Pontos uumllkeleriyle ilgili olarakldquogerekli şeyler arasında hayvan ve uumlstuumlnnitelikli koumllelerin ccediloğunu sağlıyorlarrdquodemektedir (IV 38 4) Koumlle ccedilocukları vebulunan ccedilocuklar da koumlle oluyorlardı Bunundışında buumltuumln Hellasrsquota ana-babaların kendiccedilocuklarınısatmalarınaizinverenbirgoumlrenekdevardı Atinarsquoda bu yola bir tek durumdabaşvuruluyordu Bir baba baştan ccedilıkmış kızınısatabilirdi Koumllelik borcunu oumldeyemeyenborccedilluları da kapsıyordu Atinarsquoda borccedil iccedilinkoumllelik Solon doumlneminde kaldırılmıştı amaHellasrsquoın başka boumllgelerinde devam ediyorduNihayet koumllelik mahkemelerce de ceza olarakverilebiliyorduLykiarsquoda(KuumlccediluumlkAsya)hırsızlıkiccedilin Atinarsquoda yurttaşlık hakkını yitirmedurumlarındabucezauygulanıyordu

Koumllelerin fiyatı değişkendiAğır iş yapmayıbeceremeyenler 2 ya da 2 buccediluk mana (parabirimi) herhangi birmeslek yapabilen koumlle 3-4mana ediyordu Luumlks koumlleler ya da ldquozevkrdquohizmetkacircrlarının değeri 10 15 30 mana idiBelgelerin aktardığına goumlre bir kacirchya koumlle 40

manaediyorduKoumllelerin emeğinden buumlyuumlk oumllccediluumlde zanaat

işyerlerinde madenlerde ve taş ocaklarındayararlanılıyordu Bazen efendileri bunları kendihesaplarına atoumllye accedilmakla goumlrevlendiriyorduOumldenti oumldeyen koumllenin buyruğunda ccedilalışankoumlleleri vardı bunların yasal sahibi olmasa bilebunları buyruğunda ccedilalıştırabiliyordu Bazıdurumlarda oumldenti oumldeyen koumlle başta oumlzguumlrzanaatccedilılar olmak uumlzere oumlzel kişilerin yanındaişccedili olarak ccedilalışabiliyorlardı bu durumdauumlcretlerinin bir boumlluumlmuumlnuuml efendilerineveriyorlardı Bazen muumllk sahipleri 300-1000kişilik koumlle topluluğunu satın alıp belli bir suumlreiccedilin başkalarına kiralıyorlardı Lavrionmadenlerinin kol guumlcuuml bu youmlntemlesağlanıyordu

Koumllelerin tarımda kullanılması da yaygın birolguydu Buumlyuumlk muumllk sahipleri hatta zenginkoumlyluumller ccediliftliklerinde ccedilalıştırmak uumlzere koumllesatınalıyorlardı

Koumllelergenelolarakhizmetccediliveuşakolarakkullanılıyorlardı Hali vakti yerinde bir ailenin

beş-altı koumllesi vardı Geliri daha duumlşuumlk olanlarbir koumlleyle yetiniyorlardı Kendi fırını kendideğirmeni kendi dokuma tezgacirchı kendizanaatccedilıları olan bir zengin ailenin ccedilalışmaduumlzeni kapalı bir duumlnyaydı Oumldenti oumldeyenzanaatccedilılar efendi ccedilağırır ccedilağırmaz eve gelipccedilalışmakzorundaydılar

Devlet koumlleleri ayrı bir takımoluşturuyorlardı Attikarsquoda devlet oumlrguumltlerindeccedilalışan İskit koumlleler (1000 erkek) vardıHaberciler muhasebeciler yazıcılar darphaneişccedilileri devlet koumllesiydiler Bunların buumlyuumlk biroumlzguumlrluumlkleri ve bazen de belli bir saygınlıklarıvardı

Yasa koumlleyi bir ldquokişirdquo saymıyordu Olurolmaz hırpalanmak bir yana en kuumlccediluumlk hata yada efendinin tersliği yuumlzuumlnden işkencegoumlruumlyordu Koumlleye katı davranmak bir kuraldıldquoKoumlleye soumlylenen her soumlz bir buyruksayılmalıdırrdquo diyor Platon ldquoOumlzellikle kadın yadaerkekhiccedilbirkoumlleyleşakalaşmamalırdquo

Koumllelerin oumlzellikle ccedilok olduğu devletlerdeayaklanmakorkusuldquokonuşanaraccedilrdquosahiplerinin

keyficirc hareketlerini engelliyordu OumlrneğinAtinarsquoda bir koumllenin oumllduumlruumllmesi bir succedil olarakceza goumlruumlyordu Efendisi tarafından hırpalananbir koumlle ldquosığınma hakkırdquondan yararlanabilirTheseusrsquoun sunağının yanına ya daEumenidlertapınağına sığınabilirdi Boumlyle bir durumdagelenek gereği başka birine satılıyordu Koumllezorla goumltuumlruumllemezdi ama accedillık ve ateş yoluylasığındığıyerdenccedilıkmayazorlanabilirdiKoumlleninyazgısı şikacircyetlerinin haklı olup olmadığınakararverecekolanrahibebağlıydı

3 Koumllelerin muumlcadelesinin başkagoumlruumlnuumlmleri Buumltuumln bunlar doğal olarak ccediletinbir sınıf muumlcadelesine yol accedilıyordu ldquoOumlzguumlrinsan ile koumlle soylu yurttaş (patrisyen) ile halkadamı (plebiyen) derebeyi (baron) ile toprakkoumllesi(serf)loncauumlyesiustaileloncaişccedilisiteksoumlzcuumlkle ezen ile ezilen suumlrekli karşıtlıkdurumunda kimi zaman gizli kimi zaman accedilıkbirmuumlcadele suumlrduumlrmuumlşlerdirhelliprdquodiyorMarxveEngels Koumllelerin efendilerine karşı yaygınkapalı muumlcadele biccedilimi efendilerin ldquotembellikrdquo

olarak tanımladıkları youmlntemdi Homeros bukonudaduumlşuumlncesinişoumlyleaccedilıklıyor

ldquoUşakların huyudur efendileri bir yeregidince ya da zayıf duumlşmuumlş soumlzuumlnuumldinletemez olmuşsa gevşerler işlerinigoumlrmekakıllarınagelmezrdquo

(OdysseiaXVIIBoumlluumlm320-321)

Ve İlkccedilağ yazarları koumlleleri nasıldavranılması gerektiğine değindikleri zamantembelliklerine karşı alınacak oumlnlemleribelirtirler

Muumlcadelenin bir başka biccedilimi de kaccedilmaydıBuyoumlnteminnedenliyaygınolduğunuanlamakiccedilin mesleği kaccedilak koumlleleri aramak olanuzmanların bulunduğunu bilmek yeter Bununbir başka tanığı da koumllelerin oumlzguumlr insanlardanayırt edilmelerini sağlayan ve kaccedilmalarınıguumlccedilleştiren damgalar ve gerdanlıklardı Kaccedilakkoumllelerin aranması ve bulunması yetkililerinişiydi kaccedilak koumlleyi geri getirene bir oumlduumll

veriliyordu Koumlleler tek tek ya da toplu olarakkaccedilıyorlardı Savaş sırasında devletinzayıflamasından yararlanıyor ve toplu haldekaccedilarak kendilerini ezenlerden oumlccedil alıyorlardıAtinalılar 425 yılında Messeniarsquodaki Pylosrsquoualırlarken ldquoilotları (Spartalı ldquohelotlarrdquo)kaccedilıyorlardı diye aktarıyor Thukydidesayaklanmanın buumltuumln boumllgeye yayılmasındankorkuluyordu bu nedenle ccedilok kaygılıydılarrdquo(IV 41 3) 413 yılında AttikarsquodakiDekeleiarsquonın Spartalılar tarafından alınışısırasındaldquoccediloğuzanaatccedilıolanyirmibindenfazlakoumllenin kaccediltığını goumlrduumllerrdquo (Thukydides VII275)

Koumllelerin zorbalara karşı en son muumlcadelebiccedilimi ayaklanmaydı MOuml V ve IVyuumlzyıllarda koumllelerin ayaklanmaları Hellasrsquotakendiliğindenlik oumlzelliği kazandıAsiler koumlleciduumlzeni ortadan kaldırıp yerine bir başka duumlzengetirmeyi duumlşuumlnmeksizin yalnızca kendilerinioumlzguumlrleştirmeyiamaccedillıyorlardı

Hellasrsquota koumlle ayaklanmalarından eneskilerinden biri ve soumlz konusu doumlnemin ilk

ayaklanması 494 yılında Argosrsquota oldu Buayaklanmayı Herodotosrsquotan oumlğrenmekteyiz (VI83) Spartiatlar Argosluların uumlzerine saldırıpccediloğunu kılıccediltan geccedilirdiler ldquoArgos kentinegelince erkekler oumlylesine azalmıştı ki koumllelerbuumltuumln devlet youmlnetimini ellerine geccedilirdileryargıccedillıkları işgal ettiler ve kenti youmlnetmeyebaşladılar Bu durum oumllduumlruumllen yurttaşlarınoğullarınınerkekyaşınagelmesinekadarsuumlrduumlOzamanArgosyoumlnetiminitekrarbunlarellerinegeccedilirdiler ve koumlleleri kovdular bunun uumlzerinekovulan koumlleler Tirynsrsquoi silah guumlcuumlyle elegeccedilirdiler İki taraf bir suumlre iyi geccedilindiler amabir guumln koumllelerin yanına Arkadiarsquonın PhigaliakentindenKleandros adında bir kacirchin geldi buadam koumlleleri efendilerine saldırmaları iccedilinkandırdı Bunu uzun suumlren bir savaş izledi vesonunda Argoslular epeyce uğraştıktan sonrabaşarıyaulaşabildilerrdquoHerodotoshiccedilkuşkusuzkonumları bakımından Sparta helotlarınabenzeyen Argos ldquogymnetesrdquolerinden soumlzetmektedir

464 yılında Sparta veMessenia helotlarının

buumlyuumlk bir ayaklanması oldu Plutarkhosrsquoa goumlreSpartarsquoda ldquoArkhidamosrsquoun huumlkuumlmdarlığınındoumlrduumlncuumlyılındardquobiryersarsıntısıolduKenttekarışıklıklar ccedilıktı ldquoİccedilinde bulundukları tehlikeliduruma bakıp olacakları oumlnceden tahmin edenArkhidamon yurttaşların silahlanıp ccedilevresindetoplanmalarını sağlamak amacıyla sankiduumlşman gelip kentin kapılarına dayanmış gibisilah başı işareti verdirdihellip Helotlar yersarsıntısındankaccedilmışolanSpartiatlarıtepelemekiccedilin koumlylerinden harekete geccediltiler amakarşılarında savaş duumlzenine girmiş olan orduyugoumlruumlncekendilerinekucakaccedilankomşukentlereccedilekildiler Spartiatlara saldıran Messeniarsquolılarındesteğinde Lakedaimonrsquoa (Sparta) karşı accedilıksavaşabaşladılarrdquo(PlutarkhosKimonXXI)OnyılsuumlrenMesseniaSavaşıboumlylebaşladı

Koumlleler ccediloğu zaman oumlzguumlr nuumlfusun ccedileşitlikatmanları arasındakimuumlcadeleye katılıyorlardıbazen bu sayede azat olup oumlzguumlrluumlklerinekavuşabiliyorlardı 427 yılında Kerkyraadasında oligarşi yandaşlarıyla demokratlarıkarşı karşıya getiren savaş sırasında ldquoher iki

taraf da oumlzguumlrluumlk vaadi ile koumllelere habersaldılar Bunların ccediloğu halka katıldırdquo(ThukydidesIII73)

4 Grek ekonomisinin gelişmesindekoumlleciliğin etkisi Burjuva bilimi İlkccedilağrsquoınekonomi hayatını değişik biccedilimlerde ama herzaman yanlış bir biccedilimde tanımlar Birbirinekarşı iki goumlruumlşuuml K Buumlcher ile Ed Meyerrsquoingoumlruumlşleriniaktaralım

Buumlcherrsquoe goumlre Avrupa uluslarının ekonomiyaşamı uumlccedil ardışık evreden geccedilmiştir Birincievre uumlretilen uumlruumlnlerin uumlretildikleri yerdetuumlketildiği doğal kapalı ekonomi ya da İlkccedilağldquoevrdquoekonomisidirticaretegereksinimiolmayanmuumlbadelesizbirekonomidirbuBuevredetemeluumlreticiler koumllelerdir İkinci evre Ortaccedilağrsquoınldquokentrdquo ekonomisidir Bu evrede de ticaretyoktur uumlruumln doğrudan doğruya uumlreticidentuumlketiciye oumlzguumlr zanaatccedilıdan muumlşteriye giderUumlccediluumlncuuml evre modern ldquoulusalrdquo ekonomievresidir bu evrede uumlruumlnler tuumlketiciyeulaşıncaya kadar ccedileşitli oumlrguumltlerden geccedilerler

ldquouumlruumlnlerin suumlruumlmuuml evresirdquo gelişmiş ticaret veuumlcretliemeğedayalıbuumlyuumlkuumlretimevresidir

İlkccedilağ ekonomisinin bu basite indirgenenoumlzelliği Hellasrsquoın gelişmiş boumllgelerinin sanayive ticaret hayatına ilişkin bilgilerimizleccedilelişmektedir Buumlcherrsquoin youmlntemsel yanlışıoumlnemsiz bir etken (faktoumlr) olan ticareti oumllccediluumlt(kriter) almasından kaynaklanmaktadır oysadeğişik uumlretim biccedilimlerinden ve bunlara uygunduumlşenuumlretimilişkilerindenyolaccedilıkmakgerekir

MeyerrsquoinkuramıbaşkadıramaodayanlıştırMeyer İlkccedilağ ekonomisinin gelişim duumlzeyiniabartır ve onu ccedilağcıllaştırır Ona goumlre İlkccedilağtarihinin başlangıccedil evresi bir feodal doumlnemdirbir ldquoAntik Ortaccedilağrdquodır İkinci evre iccedilinBuumlcherrsquoin tersine Meyer ekonomileri gelişmişdevletleri oumln plana getirir İlkccedilağ ekonomisinindoruknoktasınıXVIIIyuumlzyılBatıAvruparsquosınınuumlcretli emek sistemine benzetir ve ldquoİlkccedilağkapitalizmirdquondensoumlzederMeyerkoumllelerin soumlzkonusudoumlneminuumlretimindekiroluumlnuumlngenelliklesanıldığındanccedilokdahakuumlccediluumlkolduğunuccediluumlnkuumlkoumlle işccedililerin yanı sıra oumlzguumlr halktan buumlyuumlk

oumllccediluumldeişccedilibulunduğunukanıtlarBu anlayış tamamen yanlıştır Grek

toplumunun gelişim suumlrecinin başlangıcındafeodal ilişkiler bulunmadığını biliyoruzİlkccedilağrsquoın ekonomik doruğunda ise kaynaktanyoksun koumlyluumller ve zanaatccedilılar işccediliyedoumlnuumlşmemişlerdi rastlantı kazanccedilla devletparaziti olarak yaşayan yoksul durumunagelmişlerdi Bu nedenle İlkccedilağ ekonomisinindoruknoktasındauumlcretlilerinoumlnemlibirroluumlnuumlnolması soumlz konusu olamaz Egemen olan koumlleemeğiydivesayılarıgiderekartıyordu

MOuml V ve IV yuumlzyılda bazı Grekdevletlerininkoumlleciekonomilerioldukccedilayuumlksekbir duumlzeye erişmişti ve bu hiccedil kuşkusuz ilericibir olguydu Engels bu durumla ilgili olarakşunları yazıyor ldquohellipne kadar ccedilelişkili ne kadaraykırı goumlruumlnuumlrse goumlruumlnsuumln koumlleliğin ortayaccedilıkışı o zamanın koşullarında buumlyuumlk birilerlemedir demek zorundayızrdquo ldquoİşin tarım ilesanayiarasındadahagenişoumllccediluumldeboumlluumlnmesiniboumlylelikle de eski duumlnyanın yani Hellenizminen yuumlksek aşamasına erişmesi yalnızca koumllelik

sayesindemuumlmkuumlnoldurdquo26Bununla birlikte zorunlu ccedilalışmaya dayalı

koumlleci duumlzen teknik durgunluğa yargılıydı Buolgunun nedeni Marxrsquoın dediği gibi koumllenindurumundanilerigelmektedirKoumlleldquohayvanlarave iş aletlerine onların kendisine eşitolmadıklarını kendisinin bir insan olduğunuhissettirmek ister Bu keyfi yaşamak iccedilin deonlaraconamore koumltuumldavranırBunedenleensağlam ve en ağır iş aletlerini kullanmakzorunluluğu buuumlretimbiccedilimindekabul edilmişbir ekonomik ilkedir ccediluumlnkuuml bu aletlerinkabalıkları ve ağırlıkları onların bozulmalarınıdaha guumlccedilleştirirrdquo27 Tekniğin ilkel ve bununsonucuolarak emeğinuumlretkenliğinin ccedilokduumlşuumlkolması nedeniyle toplumun mamul uumlruumlne olanartan gereksinimini karşılamak iccedilin bir tekolanak vardır Toplumun gereksinimlerioranında koumlle sayısını artırmak İşccedili ordusununsuumlrekli buumlyuumlmesi ekonomiyle ilgisi olmayanzorlayıcı oumlnlemle yani savaşla ve her tuumlrluumlşiddet youmlntemiyle oumlzguumlr insanların onur kırıcı

bulduğukolişindenkaccedilınmasınedeniyleİlkccedilağuumlretiminin gelişmesinin vazgeccedililmez birkoşuluydu ldquoKoumlleliğin uumlretimin egemen biccedilimiolduğu yerde ccedilalışma (iş) bir koumlle etkinliğioumlzguumlr insan iccedilin onur kırıcı bir şey durumunagelirrdquo28 Bunun sonucu olarak koumlleci uumlretimbiccedilimi uumlretim guumlccedillerinin gelişimi sonundatıkandı ve İlkccedilağ toplumu suumlrekli bir bunalımagirdi25ModernYunancarsquodaldquoBankardquo(Oumlİ)26 F EngelsAnti-Duumlhring II partie chap IVp213

27KMarxLeCapitallivreItomeIp19628FEngelsNaturdialektik1925p86

OTUZUNCUBOumlLUumlM

PERSLERrsquoEKARŞIKAZANILANZAFERDENSONRAHELLASrsquoTA

DEMOKRATİKHAREKETİNGELİŞMESİ

1 Muzaffer Hellas Med Savaşları halkyığınlarında buumlyuumlk bir coşkuya yol accedilmıştıBunun ilginccedil bir oumlrneği şudur KserksesrsquoinistilasındansonraAtinatambiryıkıntıyığınıydıKentin surlarını yeniden yapmak gerekiyorduYaşlıgenccedilbuumltuumlnAtinalılarccedilalışmalarakatıldılarve bir ay iccedilinde surları yaptılar 9 kilometreuzunluğunda 35 metre yuumlksekliğinde ve 6

metre kalınlığındaki surlar ccedilok kısa bir suumlreiccedilinde eksiksiz yapıldılar Yapı harcıkullanılmıyordu Taşlar oumlylesine oumlzenleoumlylesine hesaplı yontulmuşlardı ki birbirlerineyapışıkizlenimiuyandırıyorlardı

Kitlelerin artan etkinliğinden dolayı Medsavaşları doumlnemi bazı kentlerde iccedil politikmuumlcadele ile belirginlik kazandı ccediluumlnkuuml savaşkoumlleci sınıfın değişik katmanları arasındakiccedilelişkiyi yoğunlaştırdı Attikarsquoda BoiotiarsquodaSpartarsquoda Peloponnesosrsquoun oumlteki devletlerindeSyracusaOlbiaPontosHerakleiarsquosı(ZonguldakEreğlisi)Grekkolonilerindekipolitikmuumlcadeleyişiddetlendirdi

Boiotiarsquoda iktidar doğuştan soylu sınıftansoylu sınıftan olmayan toprak sahiplerinin vezengin hayvancıların eline geccedilti Plataia Savaşıgalibi Spartalı Pausanias komutasında Grekmuumlttefik birliklerinin Perslerin yandaşı Boiotiaaristokratlarına karşı bir cezalandırma seferiaccedilmasıhuumlkuumlmetdarbesinihızlandırdıThebairsquoyikuşatan Pausanias hain aristokratların kendisineteslimedilmeleriniistedivehepsinioumllduumlrttuuml

Kral Pleacuteistonaxrsquoın kuumlccediluumlkluumlğuuml doumlnemindeSparta naibi olan Pausanias ephorosrsquoların(devletdenetccedilileri)youmlnettiğitutucukesimekarşıegemen sınıftaki muhalefetin başına geccediltiMuhalefet ephorosrsquoların uumlstuumlnluumlğuumlne sonvermekHellasrsquotaSpartaegemenliğikurmakiccedilindaha saldırgan bir dış politika izlemekperiokikosların ve helotların bir boumlluumlmuumlnuuml dekatarak yurttaşlık haklarından yararlananyurttaşların sayısını artırmak istiyordu Butasarısını gerccedilekleştirmek iccedilin PausaniasPerslereguumlveniyorduThukydidesrsquoin tanıklığınagoumlre ldquoonlara (helotlara) kendisiyle birlikteayaklanırlarsa ve kendisini desteklerlerseoumlzguumlrluumlk ve kentin yurttaşlığını sağlayacağınadair soumlz verdirdquo (I 132 4) Ephoroslar bugirişime son verdiler Pers severlikle succedillananPausaniasidamedildiBirsuumlresonra464yılınadoğru helotlar ayaklandılar (daha oumlncedeğinilenuumlccediluumlncuumlMesseniaSavaşı)

Lakoniarsquonın sınırdaşı Argosrsquota savaşlardansonra meydana gelen gelişmeler demokratlarınzaferi ve demokratik youmlnetimin kurulmasıyla

sonuccedillandıEylemkolonilerdekiGrekkentlerineyayıldı Syracusarsquoda MOuml 460 yılına doğrutiranlarduumlştuumlve50yılsuumlrecekdemokratikrejimkuruldu Pontos Herakleairsquosında (ZonguldakEreğlisi) ve Karadeniz kıyısındaki oumlteki Grekkentlerinde aristokratların youmlnetiminin yerinedemokratikbirhuumlkuumlmetgeccedilti

2470-460yıllarıarasındaAtinarsquodasiyasalmuumlcadele Demokrasinin genişlediği ve uumlstuumlnbir duumlzeye eriştiğiAtina tarihi (MOumlV yuumlzyıl)koumlleci demokrasi iccedilin yapılan başarılımuumlcadelenin en guumlzel oumlrneğini sunarAtinarsquodakoumlleci sınıfın iccedilinde iki topluluk ya da iki partimuumlcadele etmekteydi Tutucu tarım partisi vedemokratikpartiyadadenizpartisi

Koumlyluumllerin ve kuumlccediluumlk toprak sahiplerininccediloğunluğunuoluşturduğututucutarımpartisininoumlnderleri soylu koumlkenli buumlyuumlk topraksahipleriydi Salamin Savaşından oumlnce denizdeve karada yeni bir savaşa hazırlanan Perslerekarşıduumlzenlenecek savunmanınbiccedilimine ilişkinolarak bu iki parti arasında amansız bir

muumlcadele olduğunu biliyoruz Tarım partisininşefi Aristeidesostrakismosrsquoa (suumlrguumln)ccedilarptırılmıştı Oumlnce Ksanthipposrsquoun daha sonraThemistoklesrsquoin youmlnettiği denizcilik ccedilevreleriaskericircbakımdanhaklıccedilıkankendiprogramlarınıgerccedilekleştirmişlerdi Ama Attikarsquonın kırsalboumllgeleriyakılıpyıkılmıştıBunedenlesavaştademokratların politikaları halk yığınlarınınhoşnutsuzluğuna neden oldu eski zamanlaraldquobabaların geleneklerirdquone yani buğdayınzenginliğin oumllccediluumltuuml olduğu Solon doumlnemine geridoumlnuumllmek isteniyordu Lakonia severlik tarımpartisinin ideologlarının belirgin niteliğiydiYurttaşları topraktan geccedilindiği iccedilin Spartarsquoyıoumlrnek uumllke olarak goumlsteriyorlardı Spartarsquonınsiyasal duumlzeni kusursuz kabul ediliyordudemokratik devletlerin tersine iktidardoğuşlarından itibaren devlet adamı olmak iccedilinyetiştirilmişolansoylularınelindeydi

Demokratik partiyi ya da Deniz partisinituumlccarlar ihracatccedilılar armatoumlrler tersanesahipleri işyeri patronları youmlnetiyordu Partininyandaşlarınınccediloğunluğuzanaatccedilılardanyoksul

kentlilerden ccediloğunluğu Pirersquode oturan vedenizcilikle uğraşan emekccedililerden (tayfakuumlrekccedilihamaltersaneişccedilileri limangoumlrevlilerive politik rakiplerinin dedikleri gibi ldquolimanserserilerirdquo)oluşuyordu

Demokratik partinin iki sloganı vardıİsonomia veİsegoria İsonomia yurttaşlıkhaklarında eşitlik (muumllklerin youmlnetiminde vemirasta eşit hak vb) İsegoria politik haklardaeşitlik (aktifvepasifoylamalardaeşitoyhakkı)anlamınageliyorduDemokratlarındışpolitikasısaldırgandı ticaret ve sanayinin gelişmesiniGrekguumlcuumlnuumlnartmasınıyabancı topraklarınvelimanların ele geccedilirilmesini kolonilerin veguumlvenlik kolonilerinin kurulmasınıgerektiriyordu Sparta ile Atina arasındakiduumlşmanlık ve Hellasrsquoa egemen olmak iccedilinyaptıkları hazırlıklar bu doumlneme damgasınıvurdu Demokratlar Spartarsquonın ccedilevresindetoplanan aristokratlar koalisyonuna karşı olandevletleribirleştirmeyeccedilalıştılar

Tarımcı ve denizci partiler arasındakimuumlcadele ldquoelli yılrdquo adı verilen doumlnemde

(Kserksesrsquoin istilası ndashMOuml 480ndash ilePeloponnesos Savaşının başlangıcı ndashMOuml 431ndasharasındakidoumlnem)iyiceşiddetlendi

Demokratik partinin şefi Themistokles 490yıllarının sonundan 470 yıllarının başına kadarAtinarsquoda ağır basan bir rol oynadı Kişiliğiyoumlnettiği yeni işadamları iccedilin bile kendineoumlzguumlyduumlSoylubirailedengelmemesineiyibireğitimgoumlrmemişolmasınakarşınyalnızcakendiyeteneğiyle yuumlkselmişti Thukydides herduruma bir ccedilıkar yol bulma yeteneğine işaretetmektedir ldquoThemistokles doğanın guumlcuumlnuuml ccedilokccedilarpıcı bir biccedilimde kanıtladıhellip duumlşuumlncesinihazırlamaksızın kararını ne oumlnce ne sonradeğiştirmeksizin bir kavrayış guumlcuuml sayesindebir anlık duumlşuumlnme iccedilinde bulunulan durumlailgilikesinbirkararavarmasınayetiyordurdquodiyeyazıyorThukydides(I138)

Themistoklesrsquoin rakibi politikayaAristeidesrsquoin soktuğu Tarım partisinin şefiKimon Atina soylu sınıfındandı Marathongalibi Miltiadesrsquoin oğlu ana tarafından daTrakya Kralı Olorosrsquoun torunuydu Zengin

aristokrat demokrasi duumlşmanı ve Lakoniahayranı olarak sadece eylemleriyle değilccedilevirdiğidolaplarladauumlnkazandıldquoEvinibuumltuumlnhemşerileri iccedilin BeşyuumlzlerMeclisi binası halinegetirmiştihelliprdquo (PlutarkhosKimon XII) Evindeherkese ziyafetler ccedilekiyordu Herkes dilediğimeyveyi alabilsin diye evinin ccedilevresindekiduvarları yıktırmıştı Oumlnemli bir politikacı vekusursuzbirbaşkandı

470 yılına doğru Atina tutucu tarım partisiuumlstuumln geldi ve demokratların başkanıThemistokles ostrakismosrsquoa ccedilarptırıldı (471)Duumlşmanları suumlrguumlnde de peşini bırakmadılar veonu ldquomedizmrdquole (Pers dostluğu) succedilladılarAtina mahkemesi onu yasadışı ilan ettiThemistoklesPerskralınınyanınagittivebirkaccedilyılsonraoumllduuml

Atinarsquonın youmlnetim biccediliminde resmen hiccedilbirdeğişiklik olmamıştı ama Aerios Pagosrsquoun(YaşlılarMeclisi)oumlnemigerccedilekteoumlnemliorandaartmıştıHalkMeclisirsquoninkararınıyasalaraaykırısayması durumunda bu eski kuruluşun kararıveto etme hakkı vardı Aerios Pagos ayrıca

yurttaşların haklarına goumlz kulak oluyor vehizmet kusurlarını yargılıyordu 460 yıllarındaAtinarsquonın başına Kimon geccedilti Eurymedon(Koumlpruuml ırmağı) Savaşında Greklere Kimonrsquounkomuta ettiğini daha oumlnce belirtmiştik Buzaferden sonra askericirc girişimlere yedi yıl araverildi(461rsquoekadar)

60rsquolı yılların sonunda Demokratik partioumlylesine etkin bir duruma geldi ki Kimonrsquounyandaşları iktidarı ona bırakmak zorunda kaldıKimonrsquoun duumlşuumlşuumlnuumln doğrudan nedeni 464yılında asi helotlara karşı Spartarsquoya yardımgoumlnderilmesini Ekklesiarsquoya (Halk Meclisi)oumlnermesiydi Halk Meclisirsquonin karşı ccedilıkmasınakarşın Messeniarsquoya cezalandırma birliğigoumlnderildi Spartalılar haberi guumlvensizliklekarşıladılar ve kendilerine yardım edecek yerdehelotları desteklemelerinden korkarak Atinalıhoplitleri (ağır silahlı piyadeler) kovdular BuolayAtinarsquonın kızmasına neden oldu StrategosKimon goumlrevinden alındı ve ostrakismosrsquoaccedilarptırıldı

3 Ephialtesrsquoin reformları 60rsquolı yıllarınsonuna doğru en koumlktenci demokratlar tekrariktidara geccediltiler Başroluuml ldquodenizci serserilerrdquoinlideri Ephialtes oynamaya başladı Bu adamınccedilalışmalarıgenelliklegerccedilekdeğerleriverilerekdeğerlendirilmemiştirYuumlksekniteliklibuldquoaşırırdquodemokrat insanın yaşamını hiccedilbir yurttaşıyazmadığı iccedilin onunla ilgili olarak pek az şeybiliyoruzGoumlccedilmuumlşbiraristokratailedengelenveSophonidesrsquoinoğluolanEphialtesldquodevletebağlıolduğukadarnamuslurdquobir insandı (AristotelesAtina Anayasası 25 1) Serveti bakımındantoplumunaltkatmanlarınayakınolanEphialteskendisinibir savunucu (ldquodemosrsquounprostatesrsquoirdquo)olarak kabul eden yoksulların dostuydu Onungoumlzuumlnde halk (yurttaşların aşağı katmanları)devletin gerccedilek efendisiydi Demokrasiduumlşmanlarıondannefretediyorveldquoağzınakadardolu saf oumlzguumlrluumlk kadehini halk yığınınasunmak ve onu sarhoş etmekrdquole (Platon)succedilluyorlardı Halkın parasının har vurupharman savrulmasına ccedilalınmasına karşıamansızcamuumlcadele etti 462 yılında ihtilas ve

zimmetine para geccedilirmekten sanık memurlarakarşı birccedilokdavalar accediltırdıKamuoyunuAreiosPagosrsquoun yeniden duumlzenlenmesi duumlşuumlncesinehazırlayarak bu kuruluşun uumlyelerini bilebağışlamadıEphialtesrsquoinyoumlnettiğiHalkMeclisiEkklesiarsquonın ccedilıkardığı yasaları veto etmekhakkını Areios Pagosrsquoun elinden aldı AyrıcaAreios Pagosrsquoun ruumlşvet succedillularınıcezalandırmakyetkisi kaldırıldı bu işlerin tuumlmuumlBeşyuumlzler Meclisirsquone ve Helieiarsquoya (juumlrili halkmahkemesi) verildi Boumlylece her duumlzeydenmemurların işlemleri halkın denetimine alındıSadece cinayet ve dinsel succedilların yargılanmasıAreiosPagosrsquoabırakıldı

Hiccedil kuşkusuz bu doumlnemde anayasanınkorunmasıyladaHelieiagoumlrevlendirildiHerkesant iccedilerekHalkMeclisirsquonde incelenen oumlnerininyasayaaykırıolduğunu ileri suumlrebilirdiBundansonra iş Helieiarsquoya geliyordu Mahkeme karşıccedilıkankişiyihaklıbulursayasayıoumlnerenlerparacezasına ve olağanuumlstuuml durumlarda oumlluumlmcezasına ccedilarptırılıyordu Karşı ccedilıkanın haklıccedilıkmaması durumunda kendisi para cezası

oumlduumlyorduBukurumaldquographosparanomosrdquoadıveriliyorduYasanınccediliğnenmesinekarşı şikacircyetyadayasayıccediliğneyenlerisuccedillama

Graphos paranomos demokrasiduumlşmanlarının anayasayı değiştirmelerine engeloldu Yasal koruma graphos paranomosrsquounsuumlrekliliğinisağladı

Ephialtesrsquoin reformları demokratik hareketingelişmesinekatkıdabulunduHalkMeclisidahasıktoplanıyorduBeşyuumlzlerMeclisiccedilalışmalarınıikikatınaccedilıkardıEphialteshiccedilkuşkusuzbuumlyuumlktoplumsal reformlar tasarlıyordu ama bunlarıgerccedilekleştirmeyezamanıolmadıSoylularondannefretediyorlardı461yılındageceleyinalccedilakccedilaoumllduumlruumllduuml Katiller bulunamadı Bunların onunpolitikkurbanlarıyadaonlarınkoumltuumlluumlkortaklarıolduklarınıduumlşuumlnmekgerekir

OTUZBİRİNCİBOumlLUumlM

PERİKLESrsquoİNYOumlNETİMİ

1 Atinarsquonın deniz imparatorluğuEphialtesrsquoin oumllduumlruumllmesinden sonra demokratikpartionuntilmiziveccedilalışmaarkadaşıPeriklesrsquoinyoumlnetiminde iktidarda kaldı Parti on beş yılboyunca temelde emperyalist bir politika izlediBu suumlre Atina devletinin bir denizimparatorluğu olmak ve Hellasrsquoın egemenliğinisağlamakiccedilinoumltekiGrekdevletleriyle(oumlzelliklePeloponnesos Birliği) ve Perslerle sonu gelmezsavaşlara giriştiği bir doumlnemdir Ephialtesrsquoinoumlluumlmuumlnden sonra Atina demokrasisinin bellibaşlı desteği artık aşağı halk katmanı değil

zenginortasısınıfkatmanlarınıntemsilcileriydiAtina ile Korinthos arasındaki ticari rekabet

Peloponnesos Savaşının ccedilıkmasına neden olduAtinalılar Korinthos devletine batının denizyollarını accedilan aynı isimli koumlrfezin kıyılarınayerleştiler (Lokrisrsquoin Naupaktos kentininalınması ve bu boumllgeye Messenialılarınyerleşmesi) Ayrıca 460 yılında PeloponnesosBirliğinden ayrılıp Atinarsquonın yanına geccedilenMegarakentinebirgarnizonyerleştirdilerAtinagarnizonu Korinthosrsquou kuzeyden tehdit etmeyebaşladı

459-445 yılları arasında aralıklarla suumlrensavaşı Korinthoslular başlattılar Korinthoslularbaşarısızlığa uğradıkları iccedilin Sparta kavgayakarıştıSpartalılar457yılındaAtinalılarıTanagra(Boiotia) yakınlarında bozguna uğrattılar amaAtinalılarrsquoda Mironides komutasındaBoiotialılara karşı zafer kazandılar veBoiotiarsquonın yanı sıra Lokris ve Phokisrsquoi işgaletiler Atina donanmasına komuta edenTolmides Poleponnesosrsquou dolaşıp kıyıboumllgelerine saldırdı ve Sikyonrsquou kuşattı

Periklesrsquoin youmlnettiği ikinci bir deniz seferi azsonra Korinthos koumlrfezine goumlnderildi Sonuccedilolarak koumlrfez ve hemen hemen buumltuumln OrtaHellas Atinalıların denetimine girdi Thesseliafatihlerekatıldı

Aynı suumlre iccedilinde (461-454) Atina Persboyunduruğuna başkaldıran Mısırrsquoda savaştıAsilerin başında bulunan Libyalı İnharosrsquounisteği uumlzerine buraya iki yuumlz kadırga (uumlccedil sırakuumlrekli) goumlnderildi Atina filosu Deltarsquoya girdiveasiMısırlılarındesteğindeMemphisrsquoikuşattıBununla birlikte girişim felaketle sonuccedillandıBuumltuumlngemilerveccediloğuAtinalıolan35bininsanyok oldu Bu bozgundan sonra AtinalılarPeleponnesos Birliği ile beş yıl suumlreli ateşkesyapmakzorundakaldılar

Savaşlar 448 yılında tekrar başladı ama bukez Atinalıların yararına olmadı BoiotialılarakarşıTolmideskomutasındagoumlnderilenbirAtinaBirliği muumlthiş bir yenilgiye uğradı veKoroniearsquoda(447)tamamenyokolduTolmidessavaş alanında oumllduuml Boiotia sonra Lokris vePhokis oumlzguumlrluumlklerine kavuştular Atina

Konfederasyonursquonun bir uumlyesi olan Euboiabaşkaldırdı Spartalılar Attikarsquoya yuumlruumlyuumlpburayıyakıpyıktılar

Atinalılar Peloponnesos Birliğirsquoyle yenidenbukez30yılsuumlrelibirbarışimzalamakzorundakaldılar (445) Bu ldquoOtuz Yıl Antlaşmasırdquouyarınca iki taraf da savaş oumlncesi topraklarınıkorudular ve başka birliklere girmemeye veyoumlneticidevletekarşıayaklanmalarıdurumundabu birliklerden birinin uumlyesi olan topluluklarıdesteklememeye soumlz verdiler AtinaPeloponnesos ve Megararsquodaki fetihlerindenvazgeccedilti

Hellas egemenliği iccedilin yapılan savaşınsonucu boumlylece Atina iccedilin bir yıkım olduBunun nedeni Mısırrsquoda uğranılan felaket vebunun yanı sıra guumlccedillerini abartan Atinalılarınbirccedilok duumlşmana karşı aynı anda savaşagirmeleriydi Bununla birlikte temsilcileriKallasrsquoın gayretleriyle 449 yılında Perslerlekendi yararlarına bir barış antlaşması yapmayıbaşardılar bu antlaşmaya goumlre Persler EgeDenizinde donanma bulundurmamayı kabul

ediyorlardı459-445 savaşları sırasında Atina ile

muumlttefikleri arasındaki ilişki artık Delossymmakhiarsquosının (birliğinin) başlangıcındakiilişkiler gibi değildi Symmakhia artık eşitdevletler arasındaki bir konfederasyon değilbağımlılarla egemen bir guumlccedil arasındaki ittifaktıBazımuumlttefiklerin (oumlrneğin Naksos veThasos)460 yılına doğru birlikten ayrılma girişimleriguumlccedil kullanarak bastırıldı Atina devletimuumlttefiklerin oumldentilerinin oluşturduğukaynakların tuumlmuumlnesahipbulunuyorduFederalhazine 454 yılında DelosrsquotanAtinarsquoya taşındıAtina youmlnetimi yalnızca Perslere değil oumltekiGrek devletlerine saldırmak iccedilin demuumlttefiklerinden kara ve deniz birlikleri desteğiistiyordu Uumlstelik Atinalılar muumlttefiklerininiccedilişlerine de karışıyorlardı Birliğin topraklarınık e n d iepiskoposrsquoları (denetccedili) tarafındanyoumlnetilen beş youmlnetim boumllgesine ayırmışlardıMuumlttefikuumllkelerineAtinayurttaşlarıyerleştirildiYerleşmeleri hem tarımsal hem de askericircamaccedillıydı Her kolon (kleruk kolonide yaşayan

goumlccedilmen) askerlik hizmeti yapmaklayuumlkuumlmluumlyduuml her koleruhia (anakente bağımlıkolonikenti)genellikletemelamacımuumlttefikleriitaat altında tutmak olan bir garnizonduGoumlruumlluumlyor ki Delos symmakhiarsquosı oumlzerk vebirbirine eşit uumllkeler arasında kurulmuş olan iyiniyetli birlik niteliğini yitirmişti Bir Atinaimparatorluğuna doumlnuumlşmuumlştuuml ve birliğin uumlyeleriAtinarsquonınuyruğudurumunagelmişti

Demokratların başa geccedilmesiyle 462 yılındabaşlayan tarım ve denizcilik (demokratik)grupları arasında 17 yıl suumlren politikmuumlcadelenin ayrıntılarını bilmiyoruz Ancakamansız bir muumlcadele olduğu ve demokratlarınlehine doumlnduumlğuuml kesinlikle soumlylenebilirBaşlangıccedilta muhalefetin başına geccedilen Kimon445 yılında suumlrguumlnden geldikten pek az sonraoumllduumlOnunyerineMilesiasrsquoınoğluThukydides(tarihccedili Thukydidesrsquole aynı kişi değildir) geccediltiAmaOda444yada443yılındaostrakismosrsquoauğradı ve bu tarihten itibaren demokratik grupkimseyle paylaşmaksızın 430 yılına kadariktidardakaldıHeryılyenidenstrategosseccedililen

Perikles14yıl boyunca iktidardakaldı bu suumlrePeriklesrsquoinyoumlnetimdoumlnemiolaraktanımlanır

2PeriklesrsquoinyoumlnetimiKsanthipposrsquounoğluolan ve zengin bir aristokrat aileden gelenPerikles ana tarafından Kleisthenesrsquoin kuumlccediluumlkyeğeniydi Dostları arasında bilginler şairleryetenekli sanatccedilılar vardı Duumlşuumlncelerimateryalizme yakın olan filozof AnaksagorasSokrates trajedi şairi Sophokles o sıradaAtinarsquoda yaşayan ldquoTarihin babasırdquo HerodotosheykeltraşPhidiasvebaşkalarıPeriklesrsquoinHalkMeclisirsquonde buumlyuumlk bir etkisi vardı O sıralardapekrağbetteolantartışmasanatındabaşkabireşibulunmayan buumlyuumlk bir hatip olarak kabulediliyordu Savaşta birleşik birliklere komutaediyordu Kimon kadar olmasa da iyi birkomutansayılıyordu

Oumlzel yaşamında ilerici ve oumlnyargısızdavranıyorduMiletos koumlkenli ve eski bir kibarfahişe olduğu soumlylenen Aspasia ile evlendiAspasiaguumlzelzekivebilgilibirkadındıPolitikyaşamın ccedilalkantısı iccedilinde ccedilevresine ccedilağının en

aydın kişilerini toplamıştı Periklesrsquoin dostlarıonunla konuşmaktan hoşlanırdı Aspasiasaygıdeğerbir eşgerccedilekbirdostvePeriklesrsquoindanışmanıydı

Perikles denizci partinin aşırı-solunu değilortasını temsil ediyordu Toplumun ortakatmanlarının ccedilıkarlarını savunuyordu Yanizengin tuumlccarların duumlkkancıların zanaatccedilılarıntopraklarında yoğun tarım uygulayan oumlncuumlccediliftccedililerin pazarın isteklerine uyum sağlamakiccedilinPerslerinyakıpyıktığıccediliftliklerinionaranvedış pazarlarla ilgilenen koumlyluumllerinsavunucusuydu

ThukydidesPeriklesrsquoipolitikacıolarakşoumlyletanımlıyor ldquoPeriklesrsquoin karakterinin yuumlksekliğigoumlruumlşlerinin derinliği ccedilıkar guumltmemesininsınırsızlığı sayesinde Atina uumlzerinde kuşkugoumltuumlrmez bir etki guumlcuuml vardı Halkı youmlnetirkenbağımsızkalmayıbiliyorduTek soumlzcuumlkle demokrasi onun adı sayesindeyaşıyordu ama gerccedilekte birinci yurttaşınyoumlnetimiydirdquo(ThukydidesII65)

KoumllecisınıfınbirliğinikorumakiccedilinPerikles

veccedilevresitoplumunaltkatmanlarınınsiyasalveparasal isteklerini devlet kesesinden kısmenkarşılamaya ccedilalışıyorlardı Seccedilimle gelinengoumlrevle guumlndelik uumlcret oumldenmesininkurumlaşması Periklesrsquoe mal edilir Juumlri uumlyelerioumlrneğin iki obolos arkonlar doumlrt obolosBeşyuumlzlerMeclisiuumlyeleribeşobolosalıyorlardıBunlar yuumlksek uumlcretler değildi bazen birzanaatccedilı daha fazlasını kazanıyordu Oumlrneğinbir taş kırıcı guumlnde bir drahmi yani altı oboloskazanıyorduGuumlnuumln fiyatlarınagoumlrebuuumlcretlerduumlşuumlksayılmazdı

457 yılında bir zevgit (Solon anayasasınagoumlre uumlccediluumlncuuml sınıftan yurttaş) ilk kez arkontgoumlrevine seccedilildi daha sonra tetler (Solonanayasasına goumlre belirli bir geliri olmayandoumlrduumlncuuml sınıftan yurttaş) birccedilok goumlrevleregeldiler Başka bir deyişle varlıklı olmayansınıflara seccedililme hakkından yararlanmayı buuumlcretkurumusağladı

UumlcretsistemiaskerleretayfalaravesubaylarauygulandıOumlrneğinbirkuumlrekccediliguumlndebirdrahmialıyordu subaylar bunun iki ya da uumlccedil katını

Doğrudan dağıtım sistemi geniş oumllccediluumldeuygulanıyorduYurttaşlar tiyatroda (theorikon)yer satın almak iccedilin para (iki obolostan birdrahmiye kadar) kazanıyorlardı ama bu parayıdiledikleri gibi harcayabilirlerdi Bazen bedavaekmek (Mısır ve Bosphorusrsquoun ldquoarmağanlarırdquo)dağıtılıyordu Perikles doumlneminde toprağıolmayan yurttaşlara Attika dışında ve baştadeniz imparatorluğuna bağlı devletlerde genişoumllccediluumlde toprak payı dağıtılıyordu Topraksızyurttaşlarınsayılarınıazaltankolonilerinstratejikve ticari bir oumlnemleri vardı On binden fazlaaileninkleros(adccedilekmeyleboumlluumlşuumllentopraklar)aldığıbiliniyor

Perikles aynı zamanda işsizlere veyoksullara(tekamacıbuolmasada)işsağlayanbayındırlık ccedilalışmalarına girişti Bu ccedilalışmalarccedilok pahalıya patlıyordu Yalnızca ParthenonyedibintalantaccedilıktıParanınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlsanatccedilılara yapıcılara zanaatccedilılara taşkırıcılarına ve vasıfsız işccedililere gitti Buumltuumln bugirişimleryıkılmışkoumlyluumllerin(oumlzellikleKleruhiakoumlyluumllerinin) tetlerin (donanma hizmetinde) ve

oumlteki yoksul insanların yararına hizmetediyorlardı

3 Atinarsquonın anayasası (youmlnetim biccedilimi)Atina koumlleci demokrasisinin anayasası budoumlnemde kusursuz biccedilimini aldı Yuumlce yetkiyetkisigenişbiralanıkapsayanHalkMeclisirsquoneaitti Devletin youmlnetimiyle ilgili buumltuumln sorunlarıinceliyorvekararabağlıyordu

Ekklesia el kaldırarak oumlzel goumlrevleri olan(hoplitlerin komutanlığı Attika sınırlarınınsavunulması gemi yapımı Pirersquonin youmlnetimivb) on strategosrsquou seccediliyordu Bu goumlrevlerindağıtımıda el kaldırmayoumlntemiyleyapılıyorduHalk Meclisi stratogosların ccedilalışmalarınıdenetliyordu İccedillerinden biri kınanacak bir şeyyapacak olursa ldquoCeza ya da para cezasınınmiktarını saptayanhellip mahkeme tarafındanldquoyargılanıyordurdquo (AristotelesAtina Anayasası633)

Ordu komutanlarının yanı sıra genccedillerin(yurttaşlıkhakkındanyararlananyurttaşların18-20 yaşındaki oğulları) oumlğretim ve askericirc

eğitimleriyle ilgilenen goumlrevliler de elkaldırılarak seccedililiyordu Halk Meclisi maliyememurlarınıveSukemeridenetccedilisinivbgoumlreviatıyordu Uzman ve işin ustası olmuş kişilerekendi hataları yuumlzuumlnden devletin uğradığızararları oumldeyebilecek serveti olanlara oumlnceliktanınıyordu Ekklesia iktidarın buumltuumlntemsilcilerini yorulmadan denetliyordu ccediluumlnkuumluumlyesayısıccediloktuveuumlyelerininsuccedillusayılankimolursaolsunhakkındadavaaccedilmayetkilerivardı

Halk Meclisi yasa goumlrevleri de yapıyorduHeruumlyeyasaoumlnerisiyapabilirdiBuumltuumlnEkklesiabu tasarıların goumlruumlşuumllmelerine katılıyor MeclistarafındanonaylanantasarıdahasonraldquoBulerdquoye(Beşyuumlzler Meclisi) goumlnderiliyordu Bulersquoninkararına ldquoprobulevmardquo adı veriliyordu Bugoumlruumlşuuml dinledikten sonra Halk Meclisi soumlzkonusu tasarıyı Bulersquonin goumlruumlşuumlnuuml de dikkatealarak bir kez daha goumlruumlşuumlyordu Goumlruumlşmelersonaerinceyasatasarısıikincikezoylanıyorvebir Halk Meclisi kararına doumlnuumlşuumlyordu AmayasaHelieiarsquonın(juumlrilihalkmahkemesi)biroumlzelkomisyonu tarafından onaylandıktan sonra

yuumlruumlrluumlğe (nomos) giriyorduGraphosparanomos gibi bu youmlntem de demokrasirejimininguumlccedillenmesinekatkıdabulunuyordu

BeşyuumlzlerMeclisi daha az oumlnemli bir devletoumlrguumltuuml değildi Uumlyeleri kura ccedilekme youmlntemiyleseccedililiyordu Her demos file başına 50 temsilciolacak şekilde kendi nuumlfusu oranında adaygoumlsteriyorduMeclistamuumlyesayısıylapekendertoplanıyordu Meclis file sayısına goumlre onpritaneiarsquoya(encuumlmen)boumlluumlnuumlyorduYıliccedilindepritaneiarsquolarsıraylatoplanıyorvebiraydanfazla(36-39 guumln) goumlrev yapıyordu Pritanislerin(pritaneiauumlyeleri)ayrıbirbinalarıvardıburadadevlet hesabına karınlarını doyuruyorlardı Herguumln yeni bir başkan (epistates) seccediliyorlardıEpistateV yuumlzyılda Beşyuumlzler Meclisirsquonin veHalk Meclisinin toplantılarına başkanlıkediyordu Hazinersquonin arşivrsquoin ve devletmuumlhruumlnuumlnanahtarıondabulunuyordu

Beşyuumlzler Meclisi devleti diplomatikilişkilerde temsil ediyordu elccedilileri o kabulediyorveHalkMeclisirsquonetakdimediyorduAğırsuccedilluları tutuklamak ve davalarını mahkemeye

yadasuccedillarınınkarşılığıolancezalarHelieiarsquonınyetkisini aşıyorsa Halk Meclisirsquone yollamakkonusunda sınırsız yetkileri vardı BeşyuumlzlerMeclisidokimasiahakkınayaniBuleuumlyelerininve arkontların yurttaşlık haklarını ve ahlakdurumlarını denetleme yetkisine sahiptiPrytanisler Halk Meclisirsquonin kararlarınınuygulanmasını denetliyor devlet ekonomisiniyoumlnetiyor bayındırlık ccedilalışmalarını kontrolediyor genccedillerin eğitimini goumlzetiyordonanmanın ve gereccedillerinin youmlnetimininsorumluluğunu yuumlkleniyorlardı Kenttepyranisler kentin işlerini yuumlruumltuumlyorlardıBeşyuumlzler ve Halk Meclislerini topluyor vetoplantı guumlndemlerini hazırlıyorlardı BeşyuumlzlerMeclisi Halk Meclisirsquonin yalnızca yuumlruumltmeorganıdeğilaynızamandaonunbuumlrosuyduGraphos paranomosrsquoun kurumlaşmasından

veAreios Pagosrsquota yapılan reformlardan sonrajuumlrili mahkemeler (Helieia)Atinarsquoda buumlyuumlk biroumlnem kazandı Demokrasinin en yuumlksekdoumlneminde ldquoHelieia uumlyelerirdquo otuz yaşınıgeccedilmişveadaylığınıkoymuşerkeklerarasından

ad ccedilekme youmlntemiyle seccedililiyorlardı Helieiauumlyeleri toplam altı bin kişiydi (file başına altıyuumlz) bunların bini yedekte tutuluyor beş binigene ad ccedilekme youmlntemiyle hukukkomisyonlarına ayrılıyordu Duruşma sırasındadavacı ve davalı dinleniyor bundan sonraHelieia uumlyeleri kuumlccediluumlk taşlar kullanarak ve gizlioylamayla kararlarını bildiriyorlardı Buumltuumln birtaş aklama ortası delik taş succedillama anlamınageliyordu

Bu doumlnemde Arkontlar kurulu ve AreiosPagos gibi eski kurumlar ccedilalışmalarınısuumlrduumlruumlyorlardı ama etkinliklerini yitirmişlerdiArkontların başlıca goumlrevi adli davalarıincelemek ve mahkemelere sevk etmektenibaretti ayrıca din işleriyle de (alaylarınduumlzenlenmesi rahiplikle ilgili goumlrevler vb)ilgileniyorlardıDaha oumlnce de belirttiğimiz gibiEphialtesrsquoin reformlarından bu yana AreiosPagoskatillerikundakccedilıvebozguncularıkutsalşeylere saygısızlık yapanları yargılayan birmahkemegoumlreviyapıyordu

MOumlV yuumlzyıldaAtinarsquonın rejimi boumlyleydi

Atina ldquohellipbiccedilimi ccedilok yetkin bir devletDemokratik cumhuriyetrdquo29 idi Bu koumllecidemokrasi Hellasrsquoın gerici aristokratikdevletlerine ve doğunun despotluklarına oranlaileri atılmış bir adımdı Atina anayasasıdoumlneminegoumlreilericiolanbirtoplumsalduumlzeniyansıtıyordu

Ama gerccedilekte bir koumlleci demokrasi olanİlkccedilağ demokrasisini abartmamak gerekir Butoplumda oumlzguumlr yurttaşlar ccedilalışan nuumlfusunoumlnemsiz bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturuyordu asıluumlreticiler koumllelerdi Hiccedilbir siyasal haktanyararlanmayan koumlleler kendilerinden gelecekher tuumlrluuml direnmeyle savaşan devlet kuruluşlarıtarafından eziliyorlardı Bu nedenle hiccedilkuşkusuz Attikarsquoda sayıca oumlzguumlr insanlardandaha az olmayan koumlleler buumltuumln insanhaklarından yoksun bulunuyorlardı Oumlzguumlrnuumlfusun yarısını oluşturan kadınlar ve bunlarınyanısırameteklerpolitikbakımdanhiccedildedahaayrıcalıklı değillerdi Sonuccedil olarak Attikanuumlfusunun ancak altıda ya da yedide birihaklarınasahipti

Atina anayasası kırsal kesimin zararınakentten yanaydı Halk Meclisi her sabahAtinarsquoda Pniks tepesinde toplanıyorduTuumlccarlar duumlkkancılar uumlcretliler guumlndelikccedililerve oumlteki yurttaşlar Meclisrsquoin toplantılarınakatılabilirlerdiKoumlyluumller iseyaoradahiccedil temsiledilmiyor ya da az sayıda delegegoumlnderiyorlardı ccediluumlnkuuml Halk Meclisirsquonintoplantısına katılmak en az iki-uumlccedil guumlnyitirmelerine neden oluyordu bazen toplantılartarım mevsimine rastlıyordu Bu toplantılarakatılanların sayısı otuz beş bin oumlzguumlr Attikavatandaşı uumlzerinden iki ya da uumlccedil bini birazgeccediliyordu Grek demokrasisinin bir kusurunudaha belirtelim Yasaya goumlre kentdevletin hervatandaşı herhangi bir devlet goumlrevineseccedililebiliyorduamabugoumlrevlerinccediloğuuumlcretsizolduğu iccedilin buralarda ancak zenginler goumlrevalabiliyordu Periklesrsquoin juumlri uumlyeleri BeşyuumlzlerMeclisi uumlyeleri arkontlar ve stratogoslar iccedilinuumlcret getirmiş olmasına karşın bu uumlcretleroumldenmediği iccedilin bu goumlrevleri ancak zenginleralabiliyordu

4 Atina koumlleci demokrasisinin yayılmapolitikasıOumlzguumlrleştirmeamacıguumltmektenuzakolanGrekdemokrasisibununtersineyayılmakyeni koumlleleri yeni muumlttefikleri soumlmuumlrmekistiyordu

Atina gelirlerini guumlmruumlk liman pazaradalet ticaret koumlle ticareti haklarındanmeteklerden alınan vergiden ve kamumallarından sağlıyordu Devletin bazıgereksinimleri en zengin insanların zorunluolduğuliturgia (toplumun yararıyla ilgili işler)yoluylasağlanıyorduBirkaccediltuumlrluumlliturgiavardıOuml r n e ğ i ntrierarkhia bir savaş gemisinidonatmak zorunluluğuydukhorogia dramatiktemsiller iccedilin bir koro toplamak ve uumlcretinioumldemek zorunluluğuydu vb Gerektiği zamanHalk Meclisi servetleri iki bin drahmiyi geccedilenyurttaşlardan oumlzel bir vergieisphora alıyorduBununlabirliktebuumltccedilegelirleri(yılda400talantdolaylarında) cumhuriyetin artan masraflarınıkarşılamayayetmiyorduDengeyisağlamakiccedilinfederal hazine (yılda 600 talanta yakın) AtinahazinesiylebirleştiriliyorveAtinahazinesiortak

kaynakları kendi halkı yararına dilediği gibikullanıyordu

Perikles doumlneminde Atinarsquonın saldırgan dışpolitikası biraz duruldu ama bununla birlikteyeni bir kanlı savaşa yol accedilan emperyalistpolitikasını suumlrduumlrduuml Periklesrsquoin ldquobarışccedilısaldırganlıkrdquoınındoumlrtamacıvardı1)Diplomatikyolla (anlaşmalar vb)Atinarsquonın deniz guumlcuumlnuumlsağlamlaştırmak ve yaymak 2) İttifakantlaşmalarıyla etkisini doğu ve batıda(EuxeinosPontos İtalyaSicilya)guumlccedillendirmekBu politikanın amacı yalnızcaAtinarsquonın ticaretve askericirc varlığını guumlccedillendirmek değildi aynızamanda Hellen duumlnyasındaki uumlstuumlnluumlğuumlnuumlsağlamaktı

Oumlrneğin Perslerle yapılan barışantlaşmasındansonraTrakyaKhersonesosrsquounaLemnos ve İmrozrsquoa Kleruhia kolonlarıyerleştirildi bundan amaccedil Euxeinos Pontos(Karadeniz)veTrakyarsquodakidoğalkaynaklarıylauumlnluuml Strimon pazarını ve bunların yanı sıraayaklanma girişimleri cezalandırma seferleriylebastırılan birlik topluluklarının topraklarını

denetim altında tutmaktı CezalandırmaseferlerininbirinebizzatPerikleskomutaetmiştiSamos adasını youmlneten oligarşi Miletosrsquola olananlaşmazlığında Atinarsquonın arabuluculuğunukabul etmemişti Bunun uumlzerine Perikles kırkkadırgayla gelip oligarşiyi devirdi ve Samosrsquotademokratik bir duumlzen kurdu Kaccedilmayı başaranoligarklar eski rejimi kurmak uumlzere PerslerinyardımıylaSamosrsquoadoumlnuumlncePeriklesbuadayatekrar saldırdı ve dokuz ay suumlren kuşatmadansonra asileri teslim olmaya zorladı Demokrasitekrar kuruldu Samoslular surlarını yıkmakfilolarını teslim etmek ve bir haraccedil oumldemekzorundakaldılar(439)

437 yılında buumlyuumlk bir Atina filosuPeriklesrsquoinkomutasındaKaradenizrsquoedoğruyolaccedilıktı Bu diplomatik seferin amacı Atinadevletinin guumlcuumlnuuml kanıtlamak ve Karadenizhavzası Grek kolonilerini Atina deniz birliğinebağlamaktı Sefer oldukccedila başarılı oldu Sinope(Sinop) Nymphodoros ve Karadenizrsquoin batıkıyısında bulunan birccedilok koloni birliğe katıldıBazı yeni uumlyelerin toprakları uumlzerine (oumlzellikle

Sinop) anakente bağlı kolonlar yerleştirildiBoumlylece Atina İmparatorluğu Karadenizkıyılarındakendisinedayanaknoktalarısağlamışoldu

Atina uzun suumlredir ticaret yaptığı İtalyarsquodaetkisini sağlamlaştırmak iccedilin Periklesrsquoingirişimiyle Sybaris yakınlarında Krotonlularınyıktığı Thourici kolonisini kurdu (443) Bukoloni sadece Atinarsquonın değil buumltuumln HellenduumlnyasınınkolonisiolacaktıBurayaccedileşitliGrekboumllgelerinden kolonlar goumlnderildi goumlnderilenkolonların ccediloğu seccedilkin insanlardı FilozofEmpedokles (Sicilyarsquonın Agrigentersquosinden)TrakyarsquonınAbderakentindenfilozofProtogorasHalikarnasoslu tarihccedili Herodotos Protogorasyeni kentdevletlerinin yasasının hazırlanmasınakatıldı UumlnluumlmimarHippodamos kentin planınıyaptıBirbirleriyle dik accedilı yaparak kesişen duumlzccedilizgi halinde uzanan yolları buumltuumln yapılarınaynı oumllccediluumlde ışık alacağı şekilde duumlzenlenmiştiKoloninin kurucuları oumlrnek bir kentdevletkurduklarınainanıyorlardı

Daha sonra Thourici Atinarsquoyla bozuştu ve

onunduumlşmanlarınınyanınageccediltiBunakarşılıkPerikles Zakynthos ve Kephalonia adalarıylaSicilyarsquoda Segesta ve Leontinoi İtalyarsquodaRhegion ve Napoli kentleriyle ve nihayetKerkyra adasıyla anlaşmalar imzaladı (433)Boumlylece Atina batının ticaret yolunu guumlvenlikaltınaaldı

Periklesrsquoin Atinarsquonın egemenliğini kurmakeğilimi ifadesini panhellenci bir politikadabuldu Buumltuumln Grek uumllkelerinin katılacağı veaşağıdaki sorunların ccediloumlzuumlme bağlanacağı birkongre toplamayı denedi 1) Med Savaşlarısırasında yıkılan Grek tapınaklarının belli birplana goumlre onarımını sağlamak iccedilin bir Hellashazinesi kurulması 2) Korsanlığa karşımuumlcadele ve 3)Grek devletleri arasında barışınkorunması Ama Spartarsquonın karşı ccedilıkmasıyuumlzuumlnden kongre yapılamadı Perikles birazsonra Eleusis kuumlltuumlnuumln evrensel olmasını vebuumltuumlnHellenuumllkelerindenhasatınilkuumlruumlnlerininEleusis tanrıccedilaları Demeter ve Korarsquoya (Kore)sunulmasını oumlnerdi Ama hiccedilbir uumllke kabuletmedi bu oumlneriyi Ccediluumlnkuuml bunu kabul etmek

Atina tanrılarının uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul etmekanlamına geliyordu Atinarsquonın Hellasrsquoın dinselyaşamında uumlstuumlnluumlk sağlayarak siyasal etkisiniguumlccedillendirmekgirişimleribaşarısızlığauğradı

Atina ldquoPerikles Ccedilağırdquonda Hellasrsquoa politikuumlstuumlnluumlğuumlnuuml kabul ettirmek guumlcuumlnuuml bulamadıama ekonomik oumlnemi doruk noktasına eriştiDenizinefendisiAtinaHellasrsquoın ticaretmerkezivePiredeenzenginlimanıoldu

5Hellen duumlnyasının kuumlltuumlrmerkeziAtinaAtina V yuumlzyılın ortasında aynı zamandaHellenduumlnyasınınkuumlltuumlrmerkeziolduldquoPeriklesdoumlnemi Hellasrsquoın gelişmesinin doruknoktasıdırrdquo der Karl Marx Oumlteki Hellendevletlerinin bilgin şair ve sanatccedilılarıAtinarsquoyageliyorlardı Klazomenaili (Urla-İzmir)Anaksagoras Trakyarsquonın Abdera kentindensofist Protogoras Sicilyarsquonın Leontinoikentinden Gorgias Buumltuumln Grek topraklarınıgezmiş olan İlkccedilağrsquoın buumlyuumlk maddeci filozofuDemokritosdaAtinarsquodayaşadı

ldquoTarihin babasırdquo Halikarnasoslu Herodotos

Atina yurttaşı haklarını kazandı İkisi deBoiotialı olan şair Pindaros ile ldquodiskobolosrdquoun(disk atıcısı) yaratıcısı heykeltraş Miron uzunsuumlre Attikarsquonın başkentinde yaşadılar Hellenkuumlltuumlruumlnuumln uumlnluuml temsilcileri Phidias SokratesAiskhylos Sophokles EuripidesAristophanesOlorosrsquounoğluuumlnluumltarihccediliThukydidesAtinarsquodadoğdular Atina sanatı gelişme doumlnemindeyalnızca koumlle sahibi zengin azınlığın tekelindedeğildi ldquoPerikles Ccedilağırdquonda yılda altmış kadarbayram (bunların en oumlnemlileri DionisiosrsquolarPanathenairsquoler Lenaiarsquolar idi) kutlanıyorduDinsel toumlrenlerden başka bayramlar sanatsalgoumlsterilerevebazendeatletikyarışmalaradayerveriyorduEupatridesdoumlnemininyalnızcaaskericircoumlzellikli yarışmalarıagonlarrsquoın tersine bunlarPisistratesrsquoden bu yana bir ulusal nitelikkazanmışlardı Oumlrneğin Dionisiosrsquolar sırasındauumlccedil-doumlrt guumln suumlren tiyatro temsilleri yapılıyorduBu bayramlar iccedilin Sofokles Aiskhylos veEuripides trajediler Kratinos Aristophanes vebaşkaları komediler yazıyorlardı On uumlyesibulunan bir juumlri oumlduumll dağıtıyordu Temsillerin

masraflarını zenginler bir tuumlr vergi olanldquoliturgiardquo (toplum yararına işler) ilekarşılıyorlardı Bu durum dramatik yapıtlarıniccedileriğini etkiliyordu ccediluumlnkuuml masrafları oumldeyenzenginler dolaylı da olsa sansuumlruygulayabiliyorlardı

Buumlyuumlk yapım ccedilalışmaları Atinarsquoyı Hellasrsquoınen guumlzel kentlerinden biri durumuna getirdiLimanı Pire surlarla dalgakıranlar ve yenirıhtımlarla donatıldı Hallerrsquoe buumlyuumlk buğdayambarları yapıldı 455 yılında tamamlananldquoUzunDuvarlarrdquoın arasına Periklesrsquoin buyruğuuumlzerinekentivelimanınıdahadasağlamlaştıranbir uumlccediluumlncuuml duvar yapıldı Yeniden yapılanAkropolisdinselvekuumlltuumlrelmerkezoldu

Akropolisrsquoe accedilılan ve savunma istihkacircmlarıolarak yapılanpropylaionrsquolar (Propliaia)30dorik tarzda goumlrkemli bir sıra suumltunlaroluşturdularbusırasuumltunlarduvarlarıAtinarsquonınşanlı geccedilmişini yansıtan resimlerle bezelidehlizlerle yandan berkitilmişti bu resimlerdenbiri Marathon Savaşını temsil ediyorduAkropolisrsquoin iccedilinde yapıların arasında

ccedilimenliklerağaccedillarmermervebronzheykellervardı Propylaionların solunda yuumlksek birkaidenin uumlzerinde Athena Promakhos(koruyucu)heykeliyuumlkseliyorduAthena silahlıtemsil edilmişti elinde tuttuğu mızrağın parlaktemreni uzaklardan goumlruumlnuumlyor ve Pirersquoye gidendenizcilere yol goumlsteriyordu Atinarsquonın engoumlrkemli anıtı kutsallaşmış erdem vemesleklerin koruyucusu Athena Parthenosrsquoa(KızoğlankızAthena) adanmışbir tapınakolanParthenonrsquodu İktinos ve Kallikrates adlı ikimimarın yapıtı olan Parthenon goumlrkemli Dorikuumlslubuyla yapılmış ve yurttaşların yenibeğenisini okşayan İonik oumlgelerle bezenmiştiDorik yapıların goumlrkemli goumlruumlnuumlşuuml AtinaCumhuriyetinin sarsılmazguumlcuumlnuuml simgeliyorduİonik geleneğe uygun olarak alınlıklar veefrizlerde heykeller ve alccedilak-kabartmalar yeralıyordu Bunların bir boumlluumlmuumlnuuml PhidiasyapmıştıTapınağın iccedilinde yuumlkselen tanrıccedilanınaltın ve fildişinden yapılmış heykeli Phidiasrsquoınyapıtıydı Boyutlarıyla (14 metre) ilgili bir fikiredinmek iccedilin sağ avucunun iccedilinde bir insan

boyundaNike31 figuumlruuml tuttuğunu bilmek yeterBuAthenaheykelidevlethazinesininkapsamınagiriyordu (değeri 20 milyon altın rubledolaylarında) giysilerindeki altın parayaccedilevirmek iccedilin ccedilıkartılabiliyordu Daha sonraAkropolisrsquoin iccedilinde Erekhteion32 ve bundandaha kuumlccediluumlk bir tapınak olan Nike (zafer)yuumlkseltildi Bunların ikisi de İonik tarzdayapılmış başyapıtlardıAkropolisrsquoin guumlneydoğuyamacına ses yarışmaları iccedilin Odeon (şarkıtapınağı) yaptırıldı Perikles doumlnemindeyaptırılan anıtlarla ilgili olarak Plutarkhosrsquounyargısı şu ldquoBu yapıtların her biri dahabittiklerindebileguumlzellikleriylebirantikniteliğesahiptiler bununla birlikte buumltuumln tazeliklerinibuumltuumln genccedillik parıltılarını suumlrduumlruumlyorlarkendilerini zaman etkilerinden koruyan biryenilik ccediliccedileği gibi parıldıyorlarrdquo Ama buumltuumlnbunlar ccedilok pahalıya patlıyordu OumlrneğinParthenondevletbuumltccedilesininyedikatınaeşitolan7bin talantamalolmuştuBuumltuumlnbumasraflarınAtinarsquonın muumlttefikleri tarafından karşılanması

gerekiyordu bu da onların hoşnutsuzluklarınıartırıyordu29 F EngelsLrsquoOrigine de la famille de laproprieacuteteacutepriveacuteeetdeIrsquoEtatp11

30 Eski Grek yapılarında tapınak avlusu girişrevakı Atina Akropolisrsquoinin anıtsal girişi(Oumlİ)

31 Zeusrsquoun habercisi kanatlı kızhellip ZaferrsquoisimgelerAthenarsquonınekadı(Oumlİ)

32 Mitolojik Attika Kralı ErekhteusrsquounAthenarsquoylabirliktekullandığıtapınak(Oumlİ)

OTUZİKİNCİBOumlLUumlM

PELOPONNESOSSAVAŞI

1Anlaşmazlığınnedenleri ArkhidamosrsquounSavaşı Bununla birlikte Atinarsquonın goumlnenccedil vegelişmesi geccedilici oldu Atina Denizİmparatorluğu ile Peloponnesos Birliği arasındaccedilıkan yeni bir ccediletin savaş (431-404) buna sonverdiPeloponnesosSavaşıadıverilenbusavaşhemen hemen buumltuumln Hellasrsquoı ve dahası bazıbaşka uumllkeleri (Makedonya Trakya Pers) deiccediline aldı Thukydides ccedilok haklı olarak busavaşın halkların ccediloğunluğunda buumlyuumlk birkargaşaya yol accediltığına ve kendisindenoumlncekilerden daha belirleyici olduğuna işaret

etmektedir Grek devletlerinin toplumsal vesiyasalyaşamlarındakizıtlıklarbuyirmiyediyılsuumlren iccedil savaş boyunca kesinlikle yoğunlaştılarveHellasrsquoıağırbirbunalımasuumlruumlklediler

Peleponnesos Savaşının Grek toplumununtuumlmuumlnde olduğu gibi ccedileşitli devletler iccedilinde debirbunalımınhabercisiolanccedilokderinsiyasalveekonomik nedenleri vardı İlkin egemenlikmuumlcadelelerinin sonucu olarakAtina ile Spartaarasında bir savaş ccedilıkmasının kaccedilınılmazlığıgoumlsterilebilir Atina devleti egemenliğiniyalnızca denizde değil aynı zamanda KıtaHellasrsquoında da yaymaya kalkıştığı zamanSparta Atinarsquonın başarılarını kıskandı OrtaHellasrsquoınnedenolduğurekabetdahaoumlnceotuzyıllıkbarışyadaPeriklesbarışıylasonaerenilksavaşa yol accedilmıştı Perikles barışıylaAtinalılaregemenliklerini kıtaya yaymaktanvazgeccediliyorlarve iki birlik karşılıklı olarak eski sınırlarınıtanıyorlardı Hiccedil kuşkusuz bu uzlaşma heryerde birbirine zıt siyasal duumlzenleri destekleyendevletler arasındaki bir ciddi anlaşmazlığıccediloumlzuumlmleyemezdi Atina demokratları

desteklerken Sparta gerici bir aristokratik rejimkurmak istiyordu Karşılıklı olarak temelleriniyıkmaya ccedilalışıyorlar ve siyasal zıtlıklarıkoumlruumlkluumlyorlardı

Atina ile Sparta arasındaki muumlcadele Atinaile Peloponnesos Birliği uumlyeleri olan Korinthosve Megara arasındaki ticari rekabet yuumlzuumlndenhızlandıAtinaetkialanınıİtalyaveSicilyayoluuumlzerinde bulunan Balkan yarımadasının batıkıyısındaki kentlere yaydıktan sonraAtinarsquonınen amansız duumlşmanı Korinthos oldu Batı ileticaretMedSavaşlarındansonrabuumlyuumlkbiroumlnemkazandığı iccedilin batı pazarlarındaki muumlcadeleyoğunlaştı Atinarsquonın Peloponnesos Birliğirsquonekarşı savaşmasının belirleyici nedeni tamolarak bir yandanAtina oumlte yandanKorinthosveMegaraarasındakiticarirekabetti

Savaşın ilk bahanesi Kerkyra ileKorinthosrsquoun Adriyatikrsquoin zengin tuumlccar kentiEpidammos iccedilin yaptıkları savaşa Atinarsquonınmuumldahalesi olduKerkyrarsquoyı destekleyenAtinaKorinthoslular uumlzerine bir filo goumlnderdi Budesteğin başlıca sonucu zenginliği ve filosuyla

uumlnluuml Kerkyrarsquonın Atina DenizKonfederasyonuna girmesi oldu Atina ileKorinthosarasındakiduumlşmanlıkbunedenleiyiceccediloğaldı İkinci bahane de gene Korinthosrsquolailgiliydi Ccedilatışmanın nedeni Halkidikya(Khalkidike) yarımadasındaki Poteidai kentiydiKorinthosrsquoun kolonisi olmasına karşın PoteidaiDeniz Konfederasyonuna girmek zorundakalmıştı bu durum da Atina ile Korinthosarasındaki duumlşmanlığı koumlruumlkledi Bu kentiellerinden kaccedilırmak korkusuyla Korinthoslugoumlrevlilerin kovulmasında ve kentin deniztarafını koruyan surların yıkılmasında direnenAtinalıların istekleriyle başlayan iki taraflıbağımlılık Poteidaiarsquoyı muumlcadele arenasınadoumlnuumlştuumlrduuml

Karşılık olarak Korinthoslulardan cesaretalanPoteidaialılarKonfederasyondanayrıldılarAtinarsquonın bu kenti oumlrnek alıp peşinden gidenHalkidikyarsquodaki muumlttefikleri ayaklandılarAtinalılar buumlyuumlk bir kara ve deniz guumlcuumlhazırladılar Savaşın uumlccediluumlncuuml bahanesi AtinaHalk Meclisirsquonin Korinthosrsquoun muumlttefiki

MegaralılaraKonfederasyonlimanlarındaticaretiyasaklama kararı (432) oldu bu karar Megaraticaretineonarılmazbirdarbeindiriyordu

Spartalılar muumlttefiklerinin şikacircyetlerinedeniyle Atinalıların kararlarındanvazgeccedilmelerini istedilervePeloponnesosBirliğidevletlerinin temsilcilerini toplantıya ccedilağırdılarKorinthoslular bu toplantıda Atinarsquonın enamansız duumlşmanı olarak sivrildiler Atinaldquotiranlığırdquonın buumltuumln Hellasrsquoı tehdit ettiğini ilerisuumlrduumller ve ldquoAtinalıların koumlleleştirdiğiHellenlerin oumlzguumlrluumlklerine kavuşturulması iccedilinrdquosavaş ccedilağrısında bulundular Birlik uumlyelerininccediloğunluğusavaştanyanaccedilıktılarAnlaşmazlığıngerekccedilesi Atinalılar tarafından koumlleleştirilmişHellenlerin oumlzerkliklerini sağlamaktı bununuumlzerine muumlttefiklerinin savaşccedilı niyetlerindenyararlanan Sparta Peloponnesos Birliği adınaAtinarsquoyauumlltimatomgoumlnderdi

O sırada Atinarsquoda baş strategos ve birnumaralıdevletadamıolanPeriklesyurttaşlarınıPeloponnesoslularaboyuneğmemeyevesavaşagirmeye ccedilağırdı Kimileri Periklesrsquoin kişisel

nedenlerden dolayı boumlyle davrandığıkanısındaydı O sırada Periklesrsquoin karşısındakimuhalefetguumlccedillenmekteydiBirtabakhanesahibiolanKleonrsquounyoumlnettiği en radikal demokratlaruumlcretlilerinuumlcretlerininvedevletindağıtımlarınınartırılmasıvebununyanısıradahaetkilibirfetihpolitikası izlenmesini istiyorlardı Spartarsquoylabarış ve demos lehinde alınan oumlnlemlerinazaltılmasını isteyen sağ da Periklesrsquoe karşıydıPeriklesrsquoin durumu sarsılınca onu goumlzdenduumlşuumlrmek iccedilin yakınlarını succedilladılar Dostlarıheykeltraş ve ustabaşı Phidias filozofAnaksagoras ve hatta Periklesrsquoin karısıAspasiasuccedillanıp mahkemeye verildiler Başka nedenlerarasında kişisel nedenler dolayısıyla da boumlyledavranmış olabilir Perikles ama asıl nedenccedilıkarlarını savunduğu Atina demokrasisinintuumlccar ve zanaatccedilı katmanlarının Korinthos veMegararsquonınrekabetiniortadankaldırmayaticaretve sanayii geliştirmeye can atması ve bununsonucuolarakdasavaş istemesiydiBunedenleSpartarsquonın elccedilisinin dinlenilmesine gerekgoumlruumllmedi ve adam ldquoBuguumln Hellenlere buumlyuumlk

bir musibetin başlangıcı olacaktırrdquo diyerekAttikarsquodan ayrıldı (Thukydides II 12)Atinarsquonınyoumlnetici ccedilevreleri savaştankaccedilınmayaccedilalışmak şoumlyle dursun durumu daha dagerginleştirdiler

Periklesrsquoin savaş planı Atinarsquonın denizuumlstuumlnluumlğuumlnden yararlanmak iccedilin denizdesavaşmaktı Attika topraklarını savunmayıgerekli goumlrmuumlyordu ve orduları kendiordusundan sayıca daha fazla olanPeloponnesoslularla karada savaşa tutuşmayıaptalca buluyordu Perikles Thukydidesrsquoin (I140-144) aktardığı bir soumlylevinde ldquoEvlerin vetoprakların yitirilmesine değil insanlarınyitirilmesine acınmamız gerekrdquo diyorduYanitarımcı katmanların ccedilıkarlarını kesinlikleumursamıyor ve Konfederasyonrsquoun denizguumlcuumlne buumlyuumlk umutlar bağlıyordu Ona goumlreduumlşmanın guumlccedilsuumlz yanı parasızlığı ve denizdekiyetersizliğiydi Ama olaylara beklenmedik birbiccedilim verecek olan iccedil ve dış karışıklıklarıoumlncedentahminedemezdi

Savaşın ilk evresine (431-421) Sparta

kralınınadındanesinlenerekArkhidamosSavaşıadı verilir Savaş Boiotia konfederasyonununAtinarsquonın muumlttefiki Platiarsquoya saldırmasıylabaşladı Duumlşman kapıları aristokrasi tarafındanaccedilılan bu kenti işgal etti Bu birinci evredenitibaren savaşın gidişinin belirgin bir niteliğiolan askericirc harekacirct ile şiddetli toplumsalmuumlcadeleninbirbirinekarıştığıbuumltuumlnaccedilıklığıylagoumlruumllduuml Kral Arkhidamosrsquoun komuta ettiğiPeloponnesoslularınmuumldahalesiAttikarsquodayakıpyıkıcı baskınlarla başladı Yaz ortasıydıbuğdaylar olgunlaşıyordu İstilacılar hasadı yokediyor zeytinlikleri bağları yerle bir ediyorevleri yağmalıyordu Kırsal boumllge halkıPeriklesrsquoin oumlnerisi uumlzerine kente sığındıhayvanlar adalara aktarıldı Bu arada Atinadonanması Peloponnesoslulara epeyce zararveriyordu Gemilerin bir boumlluumlmuuml (100 adet uumlccedilsıra kuumlrekli kadırga) Peloponnesos kıyılarınıdolaşıyor kıyı boumllgelerini yakıp yıkıyor vebuumltuumlnKorinthos ticaretini felce uğratıyordu birbaşka filo Halkidikyarsquoda PoteidaiarsquoyıkuşatıyorduHattaAtinalılarbaşarılıbileoldular

Ama Atinarsquoya yığılan Atinalıların durumuguumlnden guumlne koumltuumlleşiyordu Koumlyluumllerinccedilıkarlarını ihmal etmek yanlışı kendinihissettirmeye başlıyordu Kentin nuumlfusuccediloğalmıştı goumlccedilmenler kuluumlbelerde alanlardasurlarınkulelerindevetapınaklardayaşıyorlardı

Topraklarının yakılış yıkılışınıAkropolisrsquotengoumlren halk (oumlzellikle koumlyluumller) savaşkışkırtıcılarınakızıyorduamaplanınabağlıolanPeriklesAtinalılarınsaldırıyageccedilmelerineengeloluyordu Pire yoluyla Mısırrsquodan gelen vebasalgını hemen kente yayılınca durum ağırlaştıThukydidesdurumunkorkunccediltablosunuccediliziyor(II 47-54) İnsanlar sokaklarda oumlluumlyordu kentcesetlerle doluyor ama boşaltacak zamanbulamıyorlardıHalkınhoşnutsuzluğubuumltuumlnbufelaketlerdensorumlututulanPeriklesrsquoeyoumlneldiPeriklesyurttaşlarınıdevletinselametiiccedilinkendikişisel sıkıntılarını unutmaları gerektiğineinandırarak bu eğilimleri etkisiz hale getirmeyeccedilalışıyordu Buumltuumlnuumlyle guumlccedilluuml bir devletinyıkılmış bir devlette bazı bireylerinmutluluğundan daha yararlı olduğunu

soumlyluumlyordu (Thukydides II 60) amahoşnutsuzluk buumlyuumlyor ve Periklesrsquoin saygınlığıazalıyordu 445 yılından itibaren on beş yılsuumlreyle yaptığı baş strategos goumlrevine 430yılında tekrar seccedililmedi Hatta hakkındaihtilastan dava bile accedilıldı 429 yılında yenidenstrategosseccedililenPeriklesaynıyılvebadanoumllduumlPeriklesrsquoin duumlşuumlşuuml ılımlı politikasının radikalkentli nuumlfus ile tutucu koumlyluumller arasındakikarşıtlıkların giderek yoğunlaştığı bir doumlnemdeAtinalıları hoşnut edemediğini kanıtlamaktadırPeriklesrsquoin oumlluumlmuumlnden iki yıl sonra HalkMeclisirsquonde ccediloğunluğa sahip bulunan Atinademosrsquounun radikal kesimi başına Kleonrsquougeccedilirdi Ilımlıların lideri sayısız koumlleye sahipbulunanparababasıNikiasrsquotı

Eski yazarlar Kleonrsquoun kişiliğiniguumlluumlnccedilleştirerek yansıtmışlardır Bunun nedenionuanlatanThukydidesAristotelesPlutarkhosAristophanesrsquoin ılımlı olmaları ve radikaldemokratlardan hoşlanmamalarıydıThukydides Kleonrsquoun ldquoyurttaşların enutanmazırdquo olarak tanımlarAristophanesAtlılar

adlı komedisinde onun kusurlarını betimlerkenccedilok eğlenir Aristoteles onun ldquotaşkınlığıylahalkın ahlakını herkesten fazla bozduğurdquokanısındadır Oysa Kleon ccedilıkarlarını dilegetirdiği demokratik sol fraksiyonun doğru veccediloketkinbirlideriydi

Rakibi Nikiasrsquoı zenginler ve aristokratlardestekliyordu Aristoteles gibi ılımlı tutucularonu Atinarsquonın en iyi youmlneticileri arasındasayarlarPlutarkhosrsquoagelinceKleonrsquoanekadarduumlşman olursa olsun onu Nikiasrsquolakarşılaştırırken Nikiasrsquoın ccedilekingen kolaycacesareti kırılan boş inanccedillı oumlzel yetenekleriolmayan biri olduğunu vurgular Uumlnuumlnuuml halkavcısıcoumlmertliğineborccedilluydu

Kleonrsquounyoumlnettiğiradikalkesimsavaşıdahaetkili bir şekilde ve cesaretle yuumlruumlttuumlAtinalılardenizde olduğu kadar karada da savaşmayabaşladılar

Yetenekli bir komutan olan Demosthenesrsquoinyoumlnetiminde Messenia helotlarını (ilotlarını)kendi taraflarına ccedilekmek iccedilin Messeniarsquonındeniz kasabası Pylosrsquou ele geccedilirdiler Oumlzellikle

helotların yaşadığı bu boumllgeye girerekAtinalılar Spartalıların en zayıf yerine darbeindirmiş oluyorlardı Spartalılar bu yuumlzdenPylosrsquouhemenkaradansardılarfilolarınıburadatopladılarvedoumlrtyuumlzdenfazlahoplitgoumlndererekPylosrsquoun karşısındaki Sphakteria adasını işgalettiler Atinalıların buraya goumlnderdiği filoPeloponnesosluları yenilgiye uğrattıKomutanlığı uumlstlenen Kleon Demosthenesrsquoinyardımıyla Sphekteriarsquoyı sardı ve Spartalılarıteslim olmak zorunda bıraktı Adada bulunansavaşccedilılarrehinealındılarvePeloponnesoslularakoşul olarak bir daha Attika topraklarınasaldırmamalarıoumlnesuumlruumllduumlAksihalderehinelerkılıccediltangeccedilirilecektiAtinarsquoyadoumlnuumlşuumlndebuumlyuumlkbir saygınlıkkazananKleonbuumlyuumlkboyutlubirsaldırı politikasına başladı Megararsquonın Nisaialimanını Kythera adasını işgal ettirdi veSicilyarsquoyabirseferyolladı

Ama bu girişimler buumlyuumlk kaynaklargerektiriyordu Konfederasyon uumlyelerininvergilerini 600 talantrsquotan 1000 talantrsquoayuumlkseltmek gerekti Bu da Konfederasyon

uumlyeleriyle ilişkilerin bozulmasına yol accediltı veAtina devleti bunun bedelini ağır oumldedi Daha427 yılında Spartalıların desteklediği Lesbosadası Konfederasyonrsquodan ayrılmıştı Atinarsquoyakarşı ayaklanmanın merkezi durumuna gelenMytilenekentiuzunbirkuşatmadansonraAtinabirliklerine teslimolduAtinalılarmuumlttefikleriniancakşiddetyoluyladizginleyebiliyorlardı

Aynıyıl(427)şiddetlibirmuumlcadeleKerkyraadasında aristokratlarla demokratları karşıkarşıya getirdi Kerkyrarsquoyı Atinarsquodan ayırmaamacıyla muumlcadeleyi kışkırtan Korinthoslulararistokrasiyi destekliyorlardı Sokaklardakadınlarınvekoumllelerindekatıldığıkanlısavaşlaroluyorduldquoİki tarafdakoumlylereulaklargoumlnderipkoumllelere oumlzguumlrluumlk vaadinde bulundularKoumllelerin ccediloğu halka katıldırdquo diye anlatıyorThukydides (III 73) Konfederasyon uumlyesidevletlerde Peloponnesoslular tarafındankışkırtılan sınıf muumlcadelesi son dereceşiddetlendi

AtinalılarınPeloponnesosrsquoagirmesiSpartarsquodaiccedil karışıklıklara yol accedilabilirdi Sparta

duumlşmanının dikkatini başka tarafa ccedilekmek iccedilinAtinarsquonın muumlttefiklerindeki isyanlarıdestekliyorduSpartalılarbuamaccedillasavaşıEgeDenizirsquonin kuzey kıyısına taşıdılarKonfederasyonrsquoun burada birccedilok kentleri vardıbukentlerinenoumlnemlileriPoteidaiaOlynthosveAmhipolisrsquoti Peloponnesoslular egemenlerineduumlşman olan bu Atina muumlttefiklerinin ondanayrılacaklarını umuyorlardı YanılmadılarTrakya kıyılarındaki Atina kolonilerini elegeccedilirme tasarısını Spartalı genccedil komutanBrasidas buumlyuumlk bir beceriyle gerccedilekleştirdi Birgoumlnuumllluumller birliğinin başında Boiotia veThessaliarsquoyı cesaretle geccedilip HalkidikyakentleriniAtinarsquoyakarşıayaklandırdı

Bu seferin kesin sonuca goumltuumlren olaylarıduumlşman tarafına geccedilen Atina kolonisiAmphipolis oumlnuumlnde meydana geldi BrasidaskentiAmphipolislilerinyardımıylaelegeccedilirdiOsırada (424) Trakya kıyıları yakınlarındabulunan Atina filosunun komutanıThukydidesrsquoti Koloniyi korumayı beceremedive bunun bedelini Atinarsquodan suumlruumllerek oumldedi

Kleon durumu duumlzeltmek iccedilin buumlyuumlk birAtinaordusunun başına geccedilti 422 yılında yapılanccediletin Amphipolis Savaşı Atinalıların ağırbozgunuyla sona erdi ve iki tarafınbaşkomutanları (Kleon ve Brasidas) savaşalanında can verdi Konfederasyon uumlyelerininisyanıyayıldı

Askericirc başarısızlıklarAtina halkoyunu savaşpartisininaleyhineccedilevirdiveNikiasrsquoınyoumlnettiğipartinin etkisini artırdı 421 yılındastatu quoante bellumrsquou (savaş oumlncesi durum) yenidenkuran Nikias barışı yapıldı Aristophanes aynıyılyazdığıBarışadlıkomedidebarışccedilılyaşamınnimetlerine oumlvguumller duumlzer insanlar bağ vezeytinyetiştirmekiccedilinldquouğursuzrdquomızrakyerineellerine kazmayı tekrar alabileceklerdiKoumlyluumllerin ve muumlttefiklerin ccedilıkarlarınınumursanmamasısavaşınbirincievresindeAtinademokratlarınınyenilgisineyolaccediltı

2 Peloponnesos Savaşının İkinci evresiBuumlyuumlk Sicilya Seferi ve Dekeleia SavaşıNikiasrsquoın barışı sağlam temellere oturmuyordu

Savaş oumlncesinin temel ccedilelişkileriniccediloumlzuumlmlememişti Zaten antlaşmanın koşullarıyerine getirilmemişti İki taraf da boşaltmalarıgereken işgal edilmiş toprakları ellerindetutuyordu Sonra yalnızca tuumlccarlar vesanayiciler değil şimdi artıkAtina toplumununyıkıma uğramış yığınları da savaşın yenidenbaşlamasını istiyordu Birccedilok insan başarılı birdenizoumltesi seferden sağlanacak ganimetledurumunuduumlzeltmeyiumuyordu

Atina koumlleci demokrasisinin saldırganccedilevrelerinin oumlnderliğine geccedilen PeriklesrsquoinakrabasıAlkibiades 420 yılından itibarenAtinapolitik yaşamında oumlnemli bir rol oynadıAlkibiades oumlzellikle yetenekli ve bilgili birgenccedilti

Zenginliği inceliği savurganlığı halka karşıcoumlmertliğivebuumlyuumlkkişiselccedilekiciliğionayaygınuumln sağladıAma mutlak utanmazlığı koşullarauyma ve olayların akışına goumlre davranışınıdeğiştirme yeteneği kendisine ldquoccedilerccedilirdquo lakabınıntakılmasına neden oldu Alkibiadesrsquoin buumltuumlnpolitikası son derece geniş ve seruumlvene

yaklaşan fetih tasarılarına dayanıyordu BatıAkdenizrsquoin zengin buğday boumllgelerini (Sicilyaİtalya Kartaca) ele geccedilirmek gibi tehlikelitasarıları vardı Uzun suumlredir Sicilyarsquonın tahılzenginliklerine goumlz dikmiş olan ve fetihler iccedilinsabırsızlananAtinalılarbutasarıyıonayladılar

Sicilya kentlerinin kendilerini aralarında enguumlccedilluuml kent olan Dor koumlkenli Syracusarsquoya karşıkorunma istemeleri Sicilya seferi iccedilin bahaneoldu Alkibiades Atinalıları harekete geccedilirmekiccedilin bundan yararlandı Her yerde sokaklardabeden eğitimi salonlarında sadece Sicilyarsquodansoumlz ediliyordu bu adanın LibyarsquonınKartacarsquonın haritaları ccediliziliyordu AralarındaNikiasdaolmakuumlzereAlkibiadesrsquoinrakiplerininkarşı ccedilıkmasına rağmen demokratik parti 415yılında Alkibiades Nikias ve Lamakhoskomutasında Sicilyarsquoya sefer duumlzenlemesikararını Halk Meclisirsquonden ccedilıkardı Buumlyuumlk birfilo ve ordu donatıldı (134 uumlccedil sıra kuumlreklikadırga40yuumlkgemisive20bineyakınasker)

Bununla birlikte partiler arasındaki sertmuumlcadele daha başından itibaren seferin gidişi

uumlzerinefenahaldeyansıdıHareketinarefesindeyolcuların koruyucusu tanrı Hermesrsquoin doumlrtyolağızlarına konan resimleri sakatlandı EskiGreklerin goumlzuumlnde bu sadece kutsallığasaygısızlık değil aynı zamanda bir koumltuumlbelirtiydiKimileribuişteAlkibiadesrsquoinrakipleriolan oligarşi yandaşlarının parmağı olduğuduumlşuumlncesindeler Seferi oumlnlemek iccedilin bu succediluldquotanrıtanımaz filozoflarrdquoın tilmizi olanAlkibiadesrsquoinbizzatişlediğisoumlylentisiniyaydılarveyargılanması iccedilindirendilerAmaamaccedillarınahemen erişemediler ccediluumlnkuuml Alkibiadesrsquoe ccedilokbağlıolanaskericircbirliklerdenccedilekiniyorlardı

Filo oumlngoumlruumllen guumlnde Pirersquoden goumlrkemli birşekilde ayrıldı Kendisini yargılanmak uumlzereAtinarsquoya goumltuumlrmek buyruğunu getiren bir gemigeldiği zaman Alkibiades Sicilyarsquoda askericircharekacirctı ccediloktan başlatmış bulunuyordu Şimdidemokrasiye karşı fesat ccedilevirmeklesuccedillanıyordu Ama doumlnuumlş yolunda Spartarsquoyakaccedilmayı başardı Bunlar hiccedil kuşkusuz ordununduumlzenini bozuyorve savaşmaguumlcuumlnuuml tehlikeyeduumlşuumlruumlyordu

Alkibiadesrsquoin ayrılmasından sonrabaşkomutanlığıNikiasaldıSyracusayakınlarınabaşarılı bir ccedilıkartma yapan Nikias kişiliğineaykırı duumlşen bir etkinlikle ilkin kenti kuşattı vekısa bir suumlre iccedilinde kentin surlarını sarmagirişimini başlattı Spartalı Gylippos oumltekiSicilya kentlerinin birlikleriyle birlikte kentinsavunmasını uumlstlenmek uumlzere Syracusarsquoyagelinceye kadar şans Atinalılara guumllduumlKorinthos da Syracusalıların yardımına koştu413yılındaAtinadonanmasıPylosrsquotauumlnlenmişolanDemosthenesrsquoinkomutasında75kadırgalıkbir yardım aldı Bununla birlikte İtalya vePeloponnesosrsquotan gelen birlikler Syracusarsquonındirenme guumlcuumlnuuml artırdığı ve Atinalılarındurumunu ağırlaştırdığı iccedilin strategoslarAtinarsquoya doumlnme kararı aldılar Syracusalimanında abluka altına alınanAtina ordusununuğradığı felaketi Thukydides dramatik birşekilde anlatmaktadırDuumlşman hatlarını yarmakiccedilin umutsuzca yapılan bir girişimden veAtinalıların kendi gemilerini kendi elleriyleyakmasından sonra ordu adanın iccedilerlerine

ccedilekilmek istedi Duumlşmanın sayıca uumlstuumlnluumlğuuml veaccedillıkonları teslimolmayazorladıSicilyaSeferikorkunccedilbiryıkımlasonaerdiDonanmaveorduyok edildi hayatta kalanlar koumlle yapıldı ve taşocaklarına goumlnderildi strategoslar da idamedildiler(413)

Bu arada Atinalılar Attikarsquoda bir başkafelaket yaşadılar Spartalılar Atinarsquonınkuzeydoğusunda bulunan ve ccedilok oumlnemli birstratejik nokta olanDekeleiarsquoyı işgal etmişlerdiBoumlylece Attikarsquonın bu kesimi ve kendisineyiyecek sağlayan Euboiarsquoyla kentin ilişkisikesilmiş bulunuyordu Spartarsquoya sığınmış olanve oumlccedil almak iccedilin vatanını yakanAlkibiadesrsquoinisteği uumlzerine boumlyle davranıyordu duumlşman Ozamana kadar Peloponnesosların işgali kısasuumlreli oluyordu Oysa bu kez Dekeleiarsquoyayerleşmişler Attikarsquodan ayrılmıyorlar burayıyakıp yıkıp ekonomisini felce uğratıyorlardıCcediloğu meslek oumlğrenmiş bulunan yirmi bindenfazlaAtinalıkoumlleduumlşman tarafınageccediltiKoumlleciAtinarsquonın sanayi ve buumltuumln ekonomisi uumlzerindebununetkisihissedildi

Atinarsquonın iccedilinde bulunduğu koumltuuml durumSpartarsquoyı Atinalıların deniz uumlstuumlnluumlğuumlnuuml sonaerdirmek iccedilin girişimlerini iki katına ccedilıkarmayakışkırtıyordu Filolarını kurabilmek iccedilinSpartalılarHellasrsquoınccedilıkarlarınıbiryanabıraktılarveparayardımıalmakamacıylaPerslerle ittifakyaptılarAlkibiadesKuumlccediluumlkAsyarsquoyagittiburadasatrapTsissaphermesrsquole dostluk ilişkileri kurduBuumltuumlnİonyarsquoyıAtinarsquodanayırmayıbaşardıamaonaguumlvenmeyenSpartalılaryerinefilokomutanıLysandrosrsquou goumlnderdiler Lysandros yeteneklibir insan ve kurnaz bir diplomattı ldquokoumlrleruumllkesinde şaşılar baş olurrdquo diyordu LysandrosAlkibiadesrsquoin youmlntemlerini kullanıyorduDalkavukccedila davranışı Perslerin kralının kuumlccediluumlkoğlu Kyrosrsquoun hoşuna gitti ve ona istediğinivereceğine soumlz verdi Lysandros Spartarsquonınverdiği para yardımının artırılması ve EgeDenizine egemen olacak guumlccedilluuml bir filo kurmakiccedilin genccedil prens uumlzerindeki etkisindenyararlandı

Buumltuumln bunlar Atina devletinin askericircbaşarısızlıklarının yol accediltığımoral bozukluğunu

hızlandırdı İlkin Kuumlccediluumlk Asya kentlerinin vehemen hemen buumltuumln adaların ayrıldığı AtinaKonfederasyonu ccediloumlktuuml Khios Lesbos veMiletosgibimuumlttefiklerinyitirilişioumlzellikleetkiliolduOumldentiakımıoumlnemlioumllccediluumldeazaldıvemalikriztehditediciboyutlaraulaştı

Atinarsquonın uğradığı felaketler demokrasiyizayıf duumlşuumlruumlyor ve karşı cepheyiguumlccedillendiriyorduGoumlruumllmemişşiddettebirpolitikmuumlcadele başladı Uumlyeleri demokrasi duumlzeniniyıkmaya yemin etmiş olanhetaireiarsquolar (gizlidernekler)bumuumlcadeleninenoumlnemlikaynaklarıdurumuna geldiler 411 yılında ordu vedonanma subaylarının yardımıyla oligarşik birhuumlkuumlmetdarbesiyapmayıbaşardılarFilebaşınabiradetve40yaşındanaşağıolmamakuumlzere10probuloi seccediltiler Bu arada oligarkların dediğigibibirldquobabalarduumlzenirdquokurulduOumlzellikleaşırıgericilerden oluşan Doumlrtyuumlzler Meclisi devletinen yuumlksek oumlrguumltuuml olduThukydidesrsquoe goumlre bumeclis demokratları acımaksızın ezerek uumllkeyildquotiranikbirbiccedilimdeyoumlnetiyordurdquoDemokrasinintemellerini savunangraphos paranomos

kaldırıldıveaylıklıgoumlrevleriptaledildiAmabuaşırıoligarşikısaoumlmuumlrluumlolduDoumlrtaysonraenateşlioligarşiyandaşları(PhrynikosAntiphosvebaşkaları) idam edildiler ve Doumlrtyuumlzler Meclisidevrildi

On probuloirsquonin hazırladığı anayasa iktidarı5000 ldquoağır silah sahibirdquone yani nuumlfusun ortakatmanlarına veriyordu Oligarşinindevrilmesinde ve Beşbinler youmlnetimininkuruluşundaenoumlnemliroluumlTheramenesoynadıDevletin ldquovatanı bir drahmiye satmaya hazırkoumlleler ve yoksul yurttaşlarrdquo tarafındanyoumlnetildiği demokrasiden nefret ediyorduAmaTheramenes oligarşiyi de sevmiyorduKararsızuzlaşmalarayatkınbiradamdıhalivaktiyerindekatmanların tipik bir temsilcisiydi kendisineldquokothornosrdquo (iki ayağa da giyilen ayakkabı)lakabı takılmıştı (KsenophonHellenika II 330)

Beşbinlerrsquoin ılımlı youmlnetimi genişdemokratik katmanlarda da şiddetli birhoşnutsuzluğa yol accedilıyordu O sırada Samosadası yakınlarında bulunan filonun tayfa ve

kuumlrekccedilileri bunların en oumlrguumltluuml kesiminioluşturuyordu Filonun başında tayfalarınguumlvenini kazanabilecek bir komutanbulunmadığı iccedilinAlkibiadesrsquoi KuumlccediluumlkAsyarsquodanccedilağırmaya karar verildiYurduna geri doumlnmeyiistediği iccedilin Alkibiades yapılan oumlneriyi kabulettiBirkezdahayoumlndeğiştirdi

Alkibiadesrsquoin başlattığı savaşın bu evresindeAtinalıların başlıca amacı Hellespontosrsquou(Ccedilanakkale)PeloponnesoslulardankurtarmakveKaradeniz yolunu accedilmaktı AlkibiadesrsquoinAbydos (Ccedilanakkale boğazında bir kent) veKyzikos (Bandırma koumlrfezinde bir kent)yakınlarındakazandığıparlakzaferlerAtinarsquonındenizdeki saygınlığını tekrar yuumlkseltti ve dahaoumlnce Atina İmparatorluğundan ayrılmış olanbazı kentler birliğe doumlnmek zorunda kaldılarAlkibiadesrsquoin askericirc başarıları Beşbinleryoumlnetiminin duumlşmesine (410) ve demokrasiduumlzeninin yeniden kurulmasına yol accediltı BudoumlnemdeAlkibiadesdevletyoumlnetimindeoumlnemlibir roloynadıamaAtinarsquonınbaşarılarıvezaferiuzun oumlmuumlrluuml olmadı Sparta Perslerden

sağladığı yardımla guumlccedillenmesini suumlrduumlruumlyorduKyros Sparta birliklerini paraca buumlyuumlk oumllccediluumldedestekliyordu ayrıca Lysandros gizli oligarşiderneklerinin youmlnetimini elinde toplamış vebunların aracılığıyla demokrasiye zararveriyordu Alkibiadesrsquoin durumu sallantıdaydıccediluumlnkuuml youmlnetici ccedilevreler buumltuumln olanaklarınıkullanarak kendisine engel oluyorlar ama obunlarakarşıhiccedilbiroumlnlemalamıyorduOumlnemsizbir yenilgiden sonra kendisini alkışlayanccedilevrelerde bile otoritesi kalmadı Atinarsquodanayrılmak zorunda kaldı ve Hellespontoskıyısındabir suumlregoumlnuumllluuml suumlrguumlnhayatıyaşadıDahasonrakralındesteğinisağlamakumuduylaPers uumllkesine gitti Oysa kral hiccedil kuşkusuzLysandrosrsquoun isteği uumlzerine daha yoldaykenoumllduumlruumllmesinibuyurdu

Atinarsquoda partilerin amansızmuumlcadelesi iccedil vedışpolitikadadalgalanmalarayolaccediltıLesbosrsquounyakınlarındaki Arginussai (Midillirsquoninguumlneyindeki Acar adaları) muharebesine bağlıolaylar (406) bu bakımdan belirleyiciniteliktedir Atina filosu Mytilene limanında

ablukaya alınmıştı Son kaynaklarını bir arayagetirenAtinalılar100gemidonattılarvekoumllelerde dahil olmak uumlzere silah altına alınabilecekbuumltuumlnerkekleritayfaolaraktopladılarLesbosrsquouKuumlccediluumlkAsyarsquodan ayıran boğazda yapılan savaşAtinalılarınzaferiylesonuccedillandıAmabir fırtınayuumlzuumlnden Atina strategosları yaralı gemilereyardımedemedilerveoumlluumllerinigoumlmemedilerBuolay strategosların duumlşmanları olan gericilerigalipleraleyhinedavaaccedilmakveoumlluumlmemahkucircmedilmelerini sağlamak olanağı verdi (kurbanlararasında Periklesrsquoin oğlu da vardı) Bu kararuygulanınca Atinalılar (Ksenophonrsquoa goumlre)yaptıklarına pişman oldular ve halkı yanıltmışolanları yargılamaya karar verdiler Doğalolarak bu tuumlr bunalımlar Atina devletininsarsılmışolandurumunudahadazayıflatıyordu

405 yılında Ageos-Potamos (CcedilanakkaleBoğazırsquonda Cumalıdere) yakınlarında yapılansavaşın sonukesinolduvezaferiPeloponnesosBirliği kazandı Atinalılar hemen hemen buumltuumlnfilolarını yitirdiler Daha sonra Lysandrosrsquounkomuta ettiği Peloponnesos filosu Pira

yakınlarında goumlruumlnduuml ve Atinarsquoyı kara vedenizdenablukaaltınaalmayabaşladıTutucularbarış imzalanması iccedilin baskı yapıyorlardıdemokratlar bu tuumlr oumlnerilere oumlluumlm cezası verenbir yasa ccedilıkardılar Ama accedillık ve hastalıklarkuşatılmış kentin durumunu daha dakoumltuumlleştirdiğiiccedilinAtina404yılındateslimolduAtinalılar iccedilin barış koşulları ccedilok ağırdı 1)12muhafız gemisi dışında buumltuumln filolarını teslimetmek2)Surları (ldquoUzunDuvarlarrdquo)yıkmak3)Deniz Konfederasyonursquonu dağıtmak 4)Demokrasiyesonvermekzorundaydılar

AtinarsquonınaskericircguumlcuumlyokedildiAtinaDenizİmparatorluğu sona erdiGrek demokrasisi ağırbiryaraaldı İlkccedilağkoumlleciduumlzenineoumlzguumltemelccedilelişkiler bu duumlzenin yuumlksek bir olgunluğaeriştiği Atinarsquoda ortaya ccedilıktı Bu duumlzenidesteklemekte bir ccedilıkarı olmayan koumllelerinsoumlmuumlruumllmesi ldquouyrukrdquo durumuna indirgenenmuumlttefiklerin ezilmesi kırsal halkın aşağıkatmanlarının ccedilıkarlarının umursanmaması vebunun sonucu olarak bu kesimin kentdemokrasisine duumlşman olup duumlzenin yeminli

duumlşmanlarının (gerici oligarşi yandaşları)yanında yer alması bu temel ccedilelişkilerdenkaynaklanmaktadır

Ama Peloponnesos Savaşının sonucu nekadar yıkımlı olursa olsun Atina devletinindemokratik rejimini ortadan kaldıramadı Evet404 yılında Lysandrosrsquoun buyruğu uumlzerineAtinarsquoda iktidar bir oligarşi komitesinin elinegeccediltiBukomiteninldquoOtuztiranrdquoadıverilenotuzuumlyesinin başında sert bir aristokrat olanKritiasile Theramenes bulunuyordu Devleti yasalaraaldırmadanzorbalıklayoumlnetiyorlardıGerccedilekbirdemokrasi yandaşı avı yuumlruumltuumlyorlardı vemallarına el koymak iccedilin bu bahaneylezenginleri oumllduumlruumlyorlardı Kimse hayatındanemindeğildiYurttaşsayısı3bineinditiranlarıngetirdiği bir yasa bu takımdan olmayanherhangi bir yurttaşa oumlluumlm cezası uygulamakolanağı veriyorduAma bir suumlre sonra rekabettiranları karşı karşıya getirdi Daha ılımlı olanTheramenes Kritias tarafından 3000 yurttaşlistesinden ccedilıkartıldı ve idam edildiKsenophonrsquoun anlattığı Theramenesrsquoin

duruşması Otuzlar doumlneminde egemen olanşiddet ve keyfi youmlnetim iccedilin ccedilarpıcı bir oumlrneksunmaktadır (Hellenika II 3 Bk LysiasSoumlylevlerXIIXIII)

Bununla birlikte oligarşi rejimi ancak sekizay suumlrduuml Başlarında Thrasybulos olmak uumlzereguumlccedillerini Thebairsquode toplamış olan demokratsuumlrguumlnler buradanAttikarsquoya saldırdılar SıraylaPireAtinaveAtinarsquodankaccedilmışolansonoligarşiyandaşlarının sığınmaya ccedilalıştıklarıEleusisrsquoi elegeccedilirdiler Spartarsquoyı parccedilalayan iccedil savaşlarOtuzlar tiranlığının yıkılmasını kolaylaştırdıŞimdi Atinarsquonın kaderini elinde tutanLysandrosrsquoun yuumlkselişi Sparta youmlnetimccedilevrelerini tasalandırıyordu Sparta KralıPausanias Lysandrosrsquoun haberi olmadandemokratAtinalılarla ılımlı oligarşi yandaşlarınıbarıştırmaya ccedilalıştı BoumlyleceAtina demokrasisi401 yılında eski yapılarına uygun olarakyeniden kuruldu ama egemen politik guumlccedilHellasrsquoın birleşmesinin temel etkeni olmak iccedilingerekli olan buumltuumln neden ve olanaklarını artıkyitirmişti

OTUZUumlCcedilUumlNCUumlBOumlLUumlM

MOumlVVEIVYUumlZYILLARDAGREK

UYGARLIĞI

1 Okul tiyatro plastik sanatlar ldquohellipİnsanlığıngelişme tarihindebaşkahiccedilbirulusunerişemediği bir yeri evrensel yetenek veetkinliğiyle kazanmış olan bu kuumlccediluumlk ulusunyaratılarına başka birccedilok alanda olduğu gibifelsefede de başvurmak zorundayızrdquo33 diyeyazıyorduEngelsGerccedilektendeşimdiyekadarHellen yaratılarından bazı bakımlardanyararlanmayı suumlrduumlrduumlk Heykeltraşlarımızmimarlarımız eski Greklerin yapıtlarını oumlrnek

alıyorlar Grek filozof diyalektikccedili vemateryalistlerinin yapıtlarıyla ccedilok yakındanilgilenen Marksizmin kurucuları ldquoduumlşuumlncenineski devlerirdquoni sık sık burjuva filozoflarınınkarşısınaccedilıkardılar

Koumlleci demokrasi onlara kendi belirleyicioumlzelliklerini vererek Hellen uygarlığınınzenginlikleri doğuran toprak oldu Atinarsquonınkapalıbirseccedilkinlerccedilevresinintekelindeolmayankuumlltuumlrel ve siyasal yaşamı nuumlfusun en genişkatmanlarını ilgilendiriyordu Bununla birlikteoumlzguumlr insanların ccediloğunluğu temelde koumllelerinemeğiyle geccediliniyordu Kuumlltuumlruumln gelişmesininmaddi temelini yaratan koumlle yığınları kendiyarattığı nimetlerden yoksundu Koumllecidemokrasininyaratıcıguumlccedilleribilimselbulgularayeni uumlretim araccedil ve aletleri bulmayayoumlnelmemişlerdi Onların tek amacı sanatlardavesoyutduumlşuumlncedeilerlemekti

Genccedillerin eğitim ve oumlğretimi Greklerinkuumlltuumlrel yaşamında buumlyuumlk bir rol oynuyorduAtina ve oumlteki demokratik kentdevletlerdeccedilocuklar 7yaşınakadar evlerdeyetiştiriliyordu

7-14 yaşlar arasındaki ccedilocukları iccedilin kuumlccediluumlk birpara karşılığında ilkoumlğrenim goumlrduumlkleri birccedilokoumlzel okul vardı Ccedilocuklar bu okullarda okumayazma hesap oumlğreniyor ccediloğu zamanHomerosrsquotanalınmışedebiyatparccedilalarınıezbereoumlğreniyor ve muumlzik ccedilalışıyorlardı İlkoumlğretimccedilok yaygındı O doumlnemin el kitapları okumaalıştırmalarında kullanılan heceleme tablolarıguumlnuumlmuumlze kadar ulaşmıştır MOuml V yuumlzyıldaAtina yurttaşlarının hemen hemen tuumlmuuml okumayazmabiliyordu

15-18 yaşları arasındaki genccediller oumlzelkişilerin ve devletin paraca desteklediğio k u l la rd a gymnasiumrsquolarda (spor okulu)oumlğrenim goumlruumlyorlardı Spor(lar) ve jimnastikyapıyorlardı Gymnasiumlarda genccediller(ephebos) ccediloğunun yurttaş-hoplitler arasındayeralması iccedilinaskericirceğitimgoumlruumlyorlardıAmaeğitimlerinde ağır basan oumlzellikle Periklesdoumlneminde askerliğe hazırlık değildiOkullarınvebedeneğitimiokullarınınccedilocuklarınınruhsalyazınsal ve sanatsal gelişmeleriyleuğraşmalarının dışında Atina yurttaşlarının

buumltuumlnyaşamıgerektiğigibiduumlzenlenmişeğitseletkinliklerin etkisi altındaydı Yalnızca Atinayurttaşlarıdeğilamahemenhemenbuumltuumlnoumlzguumlrinsanlarboşzamanlarınıfilozofvehatiplerinsıksık konuşmalar yaptıkları ateşli tartışmalaragiriştikleri kemeraltlarında ve koklarda oumlnemlikişilerin soumlylev verdikleri Halk Meclisi gibigenel yerlerde geccediliriyorlardı On binlerceseyirci aynı zamanda buumlyuumlk bir sanat vepolitikaokuluolantiyatrodabirarayageliyordu

Eski Hellas halkı kuumlltuumlrel gelişiminin dahabaşlangıcında Homerosrsquoun destanlarınıyaratarak yeteneğini kanıtladı VIII yuumlzyılınsonunadoğruyadaVIIyuumlzyılınbaşındaadıveyapıtı guumlnuumlmuumlze kadar ulaşan ilk şair olanHesiodos Boiotiarsquoda ortaya ccedilıktı HesiodosrsquounhalkdestanıbiccediliminikoruyanGuumlnlerveİşler ileTheogoniaadlıyapıtlarıyazarınkişiliğinivebirccediliftccediliye oumlzguuml toplumsal ve siyasal goumlruumlşleriniyansıtmaktadır Aynı zamanda kendisineyabancıolanbaşkaesinveduumlşuumlncelerinHellasrsquoıistila ettiğini accedilıklamaktadır Bu duumlşuumlnceleruzak deniz yolculuklarında mutluluk ve

zenginlikarayışları fırtınalıdenizle ilişkikurmaccedilabalarıdır

VII yuumlzyılın başlarında hemen hemenHesiodosrsquola aynı doumlnemde Hellasrsquota kişiselduyguları dile getiren lirik şiir doğdu ve geliştiVIIveVIyuumlzyıllardaMegaraLesbosadasınınMytilenersquosi Khios Atina gibi gelişmişkentdevletler hatta Thebai ve Sparta gibi gerikalmış olanları onlarca yetenekli şairyetiştirdiler Guumlzel-yazınların bu hızlı gelişimiHellasrsquoın toplumsal siyasal ve ekonomikbakımdan geliştiği bir doumlneme koumllecikentdevletlerinin oluşum doumlnemine denkduumlşuumlyordu Arkhilokhos Solon TheognisTerpandros Tyrtaios vb bazı lirik şairlerinşiirlerisiyasalvetoplumsalmuumlcadeleninyankısıolduSapphoveAnakreongibişairlerdahaccedilokaşkveyaşamınguumlzelliklerini dile getiriyorlardıLirik şairler koşuklamayı (versification)geliştirdiler ve duumlnyanın buumltuumln şairlerininyararlanmayı suumlrduumlrduumlkleri ccedileşitli oumllccediluumlleriyarattılar Grek lirik şairleri halk şiirinden vehalkşarkılarındanyararlanıyorlardı

HalkınyaşamıfolkloraynızamandaHellenkuumlltuumlruumlnuumln başka uumlruumlnleri olan tiyatro vedramatik yapıtları yarattı MOuml VI yuumlzyıldaAtinarsquoda doğan tiyatro şarap tanrısıDionysosrsquoun onuruna yapılan ve tekelerin(tragos) ortasında goumlsterilen bu tanrının gelişinive yaşamını dile getiren şarkı ve dansların yeraldığı kırsal bayramlardan kaynaklanmaktadırBu olguda totemciliğin başka Grek dinseltoumlrenlerine rastladığımız bir yansımasınıgoumlruumlyoruz

Teke postu giyen şarkıcılar ldquotrajedilerrdquosoumlyluumlyorlardıyaniDionysosrsquountutkularınınsoumlzkonusu edildiği ldquoteke şarkılarırdquo soumlyluumlyorladışarkıya mimikler ve danslar eşlik ediyordu Buldquotrajedilerrdquo yavaş yavaş uumlnluuml şair ve şarkıcıArionrsquoun ldquodithyrambusrdquo adı altında kesinlikkazandırdığıbellibirbiccedilimaldıldquoDithyrambusrsquouumlsoumlyleyen birkoryphaios (birinci şarkıcı)veonuyanıtlayan bir koro vardı Bu dialoglu olaytiyatrotemsilininbirilkoumlrneğiydi(prototipiydi)Daha sonra 530 yılına doğru ilk drama yazarıThespis aktoumlr (Grekccedilesi ldquoyanıtlayan kişirdquo

anlamına gelenHypokrita) kullandıBirccedilokkişitarafındanseyircilerinoumlnuumlndegerccedilekleştirilenvetrajedi adınımiras olarak alan yeni bir yazınsaltuumlr boumlyle doğdu Koro devam etti ve tiyatroyaldquokişirdquoolarakgeccedilti

Tiyatrokırsalbayramlardadoğdudahasonradaha suumlrekli ve daha oumlrguumltlenmiş topluluklarseyirciler iccedilin bir tahta sekinin kurulduğukentlerde temsiller verdiler bu sekiler giderekbuguumlnkuuml goumlrkemli yapılara doumlnuumlştuuml MOuml IVyuumlzyıldan itibaren tiyatrolar taştan yapılıyorduCcediloğuzamanonbinlerce seyirciyi alacakkadargeniş anıtsal yapılardı bunlar Bir tepeninyamacında yarım ccedilevre biccediliminde duumlzenlenenamfiyi merkezden uzaklaştıkccedila aralıklarıgenişleyenyollarboumlluumlyordu

Oumlnemli kişilere ayrılan aşağı sıralar oumlzelolarak hazırlanmıştı En aşağıda koronungoumlsterileri iccedilin yuvarlak bir mekacircnorkhestravardı orkhestranın arkasında kulisler dekorlarvedoğauumlstuumlolayların(kişilerinuccedilmasıtanrılarıngoumlruumlnmesi vb) temsilinde kullanılanmakinelerle donanmış bir seki yani sahne

(skene)yeralıyorduTemsiller yılda birkaccedil kez halk

bayramlarında yapılıyor ve birkaccedil guumln araverilmedensuumlruumlyorduHerseferonkadarpiyesoynanıyordu Temsil guumlneşin doğuşuyla batışıarasında suumlruumlyordu Bir tuumlr yarışmaydı Heroyun dizisi iccedilin bir juumlri seccedililiyor juumlri de galipgelene şampiyonluk uumlnvanı ve bir oumlduumll (taccedil)veriyordu

İlk trajedi şairleri bir aktoumlr iccedilin monolog vekoroiccedilinreplikler(karşısoumlz)yazıyorlardıDahasonrabirbaşkabiccedilimbulunduTekoyuncununseslendirdiği diyalog Oyunun herhangi birkonuyla ilgili geniş kapsamlı yazınsal iccedileriğioluyordu MOuml V ve IV yuumlzyıllarda buumlyuumlkoumllccediluumlde oumlzguumlrluumlk ve insan yaşamının alınyazısısorunlarını işleyen binlerce trajedi ve komediyazıldı devlet ve yurttaşlık hakları aşk ailesorumluluğukişiselmutlulukhakkıvb

Aiskhylos (MOuml 525-456 dolayları) ancakyedisiguumlnuumlmuumlzekalan90rsquoayakıntrajediyazdıBunlardanbiriolanPerslerKserksesrsquoinHellasrsquoayaptığı seferi ve oumlzellikle Salamin Savaşını

yansıtır bir başkasıZincire VurulmuşPrometheus insanlara vermek amacıylaZeusrsquotan ateşi ccedilalan ve bu yuumlzden deKafkaslarrsquoda bir kayaya zincirlenen goumlzuuml pekTitan Prometheusrsquoun mitosunu işlerOresteia(Orestesnacircme) uumlccedillemesi Homerosrsquoun destanınınkişilerini tekrar yaşatır bu kişilerin giriştiklerikanlı savaşımda Aiskhylos insanlara egemenolan ve karşısında tanrıların bile guumlccedilsuumlz kaldığıalın yazısı (ldquoMoirardquorsquo pay) sergiler Moriatoplumsal gelişmenin karşı konulmaz guumlcuumlduumlşuumlncesinibellibelirsizdilegetirir

Aiskhylosrsquoun oyunlarında ilk kez buumltuumlnerkek ve kadın rollerini oynayan iki oyuncusahneye ccedilıkarAiskhylos doumlneminde aktoumlrlerinoyunuoldukccedilasaymacaydı(itibari)DahasonraSophokles ve Euripides uumlccediluumlncuuml oyuncuyugetirdiler ve sahne oyunlarını daha gerccedilekccediliyaptılar Atina uygarlığının buumltuumln dallarınıngelişmesi ve toplumsal ve siyasal yaşamınilerlemesiyle belirginleşen ldquoPerikles Ccedilağırdquonday a ş a d ı l a r Sophokles (MOuml 496-406dolaylarında) guumlnuumlmuumlze kadar yalnızca yedisi

eksiksiz ulaşan 100rsquoden fazla trajedi yazdıBunların en uumlnluumlleriKral Oidipus veAntigonersquodir Trajedilerinin egemen temasıbirey ve toplum arasındaki ccedilatışma toplumsalyasayı ccediliğneyen kişinin kaccedilınılmaz yenilgisidirSophoklesrsquoi ilgilendiren artık tanrılar değilkişilikleriyle tutkularıyla insanlardır ldquoDuumlnyadabirccediloketkiliguumlccedilvaramadoğadainsandandahaguumlccedilluumlsuuml yokturrdquo derAntigonersquonin korosuEtiyle kemiğiyle tam bir insan olarak ortayaccedilıkan kişileri on binlerce seyircinin sevgisinikazanıyordu

Sophoklesrsquoin ccedilağdaşı olan Euripides (480-406 dolayları) ccedilok değişik ccedilok ccedilarpıcı gerccedilekyaşamdan esinlenir O da Sophokles gibikonularını eski Grek destanlarından alır Amaonun ccedilok oumlzguumlrce yorumlanmış kahramanlarıPerikles doumlnemi Atina yaşamının iccedilinde yeralırlar OumlrneğinYakaran Kadınlar adlıoyununda Atinarsquonın efsanevi kralı TheseusdemokrasininyararlarınailişkinbirsoumlylevverirMedeiarsquoda şair kadının insan haklarını ortayaatarEuripidesrsquoinguumlnuumlmuumlzekalan18 trajesinde

tiyatrosahnesinehepyaşayangerccedilekgetirilirBir başka sahne sanatı tuumlruuml olan komedi de

Atina kaynaklıdır Komedi de trajedi gibi tanrıDionysos adına yapılan gizemsel tapımlardadoğdu komedi (Kocircmos) soumlzcuumlğuuml aşağı yukarıldquoccedilakırkeyf koumlyluumllerin tuumlrkuumlsuumlrdquo anlamındadırNeşeli korolar yuumlksek goumlrevlilere hitaben accedilıksaccedilık ve taşlamalı şarkılar soumlyluumlyorlardıYazarlar ilk trajedilerin biccedilimini kullanıyorlardıamakomikveyergiliiccedilerikyenituumlrdebirtemsilve yazınsal yapıt gerektiriyordu V ve IVyuumlzyıllarda Attikarsquoda aralarında birccedilok gerccedilekusta bulunan onlarca ldquoguumllduumlruumlrdquo şairi yaşıyorduGuumlnuumlmuumlzebunlarınyapıtlarındanancakparccedilalarkaldı bunların bir boumlluumlmuuml oldukccedila uzundurama Aristophanesrsquoin (V yuumlzyılın sonu IVyuumlzyılın başı) olağanuumlstuuml komedilerinin birboumlluumlmuuml (44rsquoten IIrsquoi) guumlnuumlmuumlze eksiksizulaşmışlardır Aristophanesrsquoin oyunlarıAtinarsquonınkırkyılayakınsuumlresinin toplumsalvesiyasal yaşamını gerccedilekccedili ama karikatuumlrsuuml birbiccedilimde yansıtırlar Uumlnluuml politikacıları vekomutanları (Atlılarrsquoda Kleon) şairleri

(Kurbağalarrsquoda Euripides) filozofları(Bulutlarrsquoda Sokrates) partileri siyasalprogramları amansızca alaya alırlar hattaAtinarsquonın efendisi demos (halk) bu oyunlardakafadan ccedilatlak ve guumlluumlnccedil bir ihtiyar kimliğindegoumlsterilir Aristophanesrsquoin oyunlarıkaynaklandıklarıfolklorlayakınlıklarınıkorurlarvebuaradasavaştanamansızcaetkilenenkoumlyluumlsınıfının hayat biccedilimi ve ccedilıkarlarını yansıtırlarBu nedenle oyunlarının bazıları(Akharnes-ldquoAkarnialılarrdquo Barış-Atlılar)kentlilerinaccediltığısavaşaduyulanhayranlığakarşıbir protestodurlar halk dilinin tadını ccedilıkaraccedilıkarayazılmışolanbuoyunlardaaccedilıksaccedilıksoumlzeksik değildir ve son derece guumlluumlnccediltuumlrlerTemsiller sırasında tiyatro kahkahadan yıkılıyorolmalıydı ama bunlar halk iccedilin bir eğlencedenbir sanat yapıtının sağladığı hazdan oumlte birşeydir Oyunlar acı yerginin altında buumlyuumlkkuumlltuumlrel ve toplumsal ve siyasal sorunlaradeğiniyorlardı

Hellasrsquoın plastik sanatları aynı ldquoklasikrdquodoumlnemde (V ve IV yy) benzersiz bir duumlzeye

erişmişti Bu doumlnemde yaratılan eşsiz heykellergelecek kuşaklara oumlrnek oldular VI yuumlzyılınsonuna doğru AtinarsquodaTyrannoktones heykelgrubu yapıldı Kserksesrsquoin istilasında Persuumllkesine goumltuumlruumllen grupV yuumlzyıldaKritias veNesiotestarafındantekraryapıldıHarmodiosveAristogeitonrsquoun kahramanlıklarının anısınayaptırılan bu heykel yurttaş oumlzguumlrluumlğuumlduumlşuumlncesinidilegetirmektedirMyronrsquoundahiceyapıtıyaşamıbuumltuumlnccedileşitliliğiyleyansıtırBirccedilokbronzheykellerikırsalyaşamı(oumlrneğinboumlğuumlreninek) en ince duyguları(Athena ve Marsia)eşsizbirgerccedilekccedililikleaktarırDiscobolosrsquou(diskatıcısı) her kası belirgin canlı ve esnek guumlccedilluumlbir hamle hareketli iccedilinde bir genccedil atleticanlandırmaktadırBunakarşınPeloponnesosluheykeltraş Polykteitosrsquoun zafer simgesi alınbağını takanDiadumenosrsquou ya daAmazonrsquouhareketsizdir Periklesrsquoin dostu Phidias(Pheidias) ccedilok oumlnemli yapıtlar yarattıOlymposrsquotaki devselZeus AtinarsquodakiAthenaPromakhos ve Athena Parthenos heykelleriPhidias okul accediltı yetenekli birer sanatccedilı olan

oumlğrencileri onun youmlnetiminde Parthenontapınağının 276 metre uzunluğundakiefrizlerininalccedilak-kabartmalarınıyaptılar

Hellas ve oumlzellikle Attika mimarisininkusursuzluğuyla uumln kazanmıştır bunlarınarasında buumlyuumlk kamu yapıları dikkati ccedilekerDinsel amaccediltan ccedilok siyasal amaccedilla yapılantapınaklar Hellasrsquoın en goumlrkemli yapılarıydıPeriklesdoumlnemindebirdahisanatccedilılartopluluğutarafındanyaratılanAkropolis topluluğuHellenmimarisinin en oumlnemli anıtıdır Perslere karşıkazanılan zaferin onuruna Aigina adasındayaptırılan tapınak Olymposrsquotaki Zeus tapınağıPoseidonia(Paestum)tapınağıguumlnuumlmuumlzdehalaGrek mimarisinin şaşırtıcı duumlzeyinikanıtlamaktadır Bu sanatın daha sonratamamlayıcıparccedilasıolankendineoumlzguumluumlsluplarıoldu Grek mimarisinin Bunların arasında eneskiveenoumlnemlisiolanDoriktarzınenbelirginoumlzelliği kendini suumltunların boyut vebezeklerinde olduğu kadar yapının genelboyutlarında da hissettiren yalınlık ve goumlrkemlibuumlyuumlkluumlğuumlndedir Daha sonra VI ve V

yuumlzyıllarda İonyarsquonın tuumlccar kentlerinde dahanarin suumltunları kıvrımlı suumltun başlıklarıylataccedillanmışolanİonik tarzortayaccedilıktıParthenonDorikve İonik tarzlarınınkarışımınınuumlruumlnuumlduumlrIV yuumlzyılda bezeklerinin bolluğu vezenginleriyle kendini goumlsteren daha oumlzentiliKorinthosuumlslubudoğduAkdenizveKaradenizkıyılarında bu uumlccedil tarza goumlre yapılmış birccedilokmermertapınakkalıntılarıvardır

2 Felsefe ve bilim Eski Grekler felsefe vebilimdedeoumlnemlibir roloynamışlardırFelsefe(sevgi anlamına gelenphilia deyimiylebilgianlamına gelensophiarsquodan meydana gelmiştirbilgi sevgisi demektir) bu soumlzcuumlk buguumlnyuumlklediğimiz anlamda Hellasrsquota doğmuşturİonyarsquonın gelişmiş kentdevletlerinin yurttaşlarıDoğursquonun kuumlltuumlrel mirasını ccedilok erkenoumlzuumlmlemişlerdir Bu miras doğa olaylarınıaccedilıklamaya ccedilalışan bilimsel duumlşuumlnceyiiccedileriyorduDoğursquodatoplumunyoumlneticikatmanı(rahipler ve soylu sınıf) tarafından kafalarasokulan inanccedillara karşı eleştirel bir tavrın

koşullarını sınıf muumlcadelesi yaratmışbulunuyordu Ticari ilişkileri kolonizasyonsayesinde sağlamlaşmış bulunan girişkentuumlccarlarİonyarsquodadoğuştansoylusınıfınyerineiktidara geccediltiği zaman duumlşuumlncenin goumlzuuml pekgelişmesidesteklendiİonyarsquonınenoumlnemlikentiMiletos kendiliğinden maddeciliğin (spontanemateryalizmin) babası olan ilk Hellen filozofuThalesrsquoin (600rsquoe doğru) yurduydu Uyanık birtuumlccar ailesinde duumlnyaya gelenThales doğanınve hayatın buumltuumln ccedileşitliliğini kendiliğinden birbuumltuumln olarak kavrıyordu var olan hiccedilbir şeytanrının yapıtı değildi ama bir ilk oumlğeden(sudan) kaynaklanıyordu Meteoroloji veastronomiyle ilgilendi ve 28 Mayıs 585 guumlneştutulmasını oumlnceden haber vererek uumlnlendiThales Demek ki Thales doğal felsefeninkurucusudur

Miletos Okulursquona mensup oumlğrencileri vesuumlrduumlruumlcuumllerionunbilimselvefelsefioumlğretiminigeliştirip derinleştirdilerAnaksimenes canlı vecansız doğanın yoğunlaşarak katı ve sıvıcisimleri oluşturan havadan kaynaklandığını

ateşin ise havanın yoğunluğunun azalmasısonucu ortaya ccedilıktığını ileri suumlrerAnaksimondros ldquosonsuzrdquo deyimiyle tanımladığımaddenin duumlnyanın temeli olduğunu savunurCanlı varlıkları bu maddenin yarattığıkanısındadır ldquoİlk insanın başka insanlardantuumlrediğirdquoni savunarak bir oumllccediluumlde Darwinrsquoinevrimoumlğretisinioumlnceler

Amakoumllecikentdevletindevrimciyapısındankaynaklanan Miletos Okulursquonun maddeciilkelerinin parlak gelişimi iktidardan duumlşmuumlşyenik soylu sınıfın karşı koymasıyla karşılaştıBu karşı koyma halkın etkinliğine ve gelişendemokrasi rejimine karşı savaşım veren gericisoylu sınıfın gizli derneklerinde doğan idealistfelsefeyleortayaccedilıktı

Pythagoras (MOumlVI yuumlzyılın ikinci yarısı)idealist felsefenin babasıdır Tiran Polykratesrsquoiiktidara getiren halkın zaferinden sonra Samosadasından kaccedilan PythagorasGuumlney İtalyarsquodakiKroton kolonisini youmlneten soylu sınıfa sığındıAma halk Krotonrsquoda da ayaklanıp aristokratikrejiminyerinedemokrasiyikuruncaPythagoras

oumlğrencileri ve izleyicileriyle birlikte buumltuumlnHellasrsquoa yayılan ve demokrasiye karşıacımasızca savaşmayı ilke olarak amaccedillayangizlibirdernekkurdu

Pythagorasrsquoın yapıtları guumlnuumlmuumlze kadarulaşmadı Ancak matematiğin gelişmesinebuumlyuumlk katkılarda bulunmuşturAma kendisi veoumlzelliklePythagorascıardıllarıidealistbirduumlnyaanlayışıoluşturdularHerşeyinoumllccediluumllebileceğivesayı olarak ifade edilebileceği savından yolaccedilıkarak sayıyı evrenin kutsal oumlzuuml kabul ettilerBirlik iki uumlccedil yedi on onlara goumlre duumlnyayıduumlzenleyengizemlivedoğauumlstuumlguumlccedillerdi

Pythagorascılar oumlğretilerini ancak soylusınıfın anlayabileceğine ve onun halk kitlesiuumlzerinde egemenlik kurmasına yardımcı olmasıgerektiğineinanıyorlardı

Bu maddeci ve idealist anlayışlar arasındakiccedilatışma Ephesoslu dahi Herakleitosrsquoun (MOumlVI yuumlzyılın sonu ve V yuumlzyılın başı) felsefedizgesinde de yansır Herakleitos diyalektikduumlnya goumlruumlşuumlnuumln temellerini attı Bazı kısaparccedilaların ve tek tek yargılarının dışında

ccedilalışmaları guumlnuumlmuumlze ulaşamadı BununlabirliktebizeulaşanmetinlerHerakleitosrsquoagoumlrevar olan her şeyin hareket ve oluşum halindeolduğunu accedilıklamaktadır bu bağlamdakiduumlşuumlncelerindenbazılarınıaktarıyoruzldquoHerşeygeccedilip gitmektedirrdquo (ldquoHer şey akmaktadırrdquo)ldquoAynı ırmakta iki kez yıkanılmazrdquo ldquoBilmekgerekir ki savaşım adalettir (haktır) ve her şeyzorunluluğun zaman aşımına uğramayanyasasına uygun olarak savaşım iccedilinde doğarrdquoMarksizminkurucularıHerakleitosrsquounoumlğretisinebuumlyuumlk bir değer verirler Lenin onun ldquoHerşeyin buumltuumlnuuml olan duumlnya ne bir tanrı ne de birinsan tarafından yaratıldı ama yasalara uygunolarakyananvesoumlnensonsuzbirateşvardıvarvevarolacakrdquosavınıyorumlarkenldquoDiyalektikmateryalizm ilkelerinin ccedilok guumlzel accedilıklamasırdquodemektedir

Bununla birlikte Grek bilimsel ve felsefiduumlşuumlncesidoruknoktasınakoumllecidemokrasiningelişim doumlneminde Demokritosrsquoun (460-370rsquoedoğru) elimizde ancak bazı parccedilaları bulunanyapıtlarında ulaştı Demokritos doumlneminin

buumltuumlnbilgidallarınakatkıdabulunduAstronomi(goumlksel olayların nedenleri) fizik(havaolaylarının nedenleri yeryuumlzuuml olaylarınınnedenleri vb) biyoloji matematik(dairenin vekuumlrenin tanjantı uumlzerine irrasyonel biccedilimler vecisimler uumlzerine vb) coğrafya sanat(ritimlervearmoniuumlzerineşiiruumlzerinevb)konularındadenemeler yazdı ayrıca tarih tarım ve askerliksanatı konularında da yapıtları vardır Felsefeoumlğretisini ccedilok geniş bir bilgi tabanınaoturtmuştu Var olan her şey dayanıklı vegoumlruumlnmez taneciklerden (Grekccedilesi ldquoatomrdquo)oluşmuştur Atomların nitelikleri gibi biccedilimlerideevreninccedileşitliliğinizorunlukılarldquoruhrdquouolaninsan da dahil olmak uumlzere canlı varlıklaratomlardan oluşuyorlar Ama sayısı sınırsızatomların yanında atomlara evrenin buumltuumlndevinim ve değişmelerin temel yasası olansuumlreklibirhareketledevinmelerineolanakverensınırsız bir boşluk hiccedillik vardır Buumltuumln doğaduygular duyumlar insanın duumlşuumlnceleri deatomların deviniminin sonucudur Demokritostutarlımateryalistoumlğretisiniboumlylegeliştirdiama

olayların tuumlmuumlnuuml mekacircnik eylemlerleaccedilıklamayaccedilalıştığıiccedilinonunkihenuumlzancakbirmekanikccedilimateryalizmdi

AyrıcaDemokritosyapıtlarınınadlarınındakanıtladığıgibi toplumsalvesiyasalyaşamladailgileniyorduTarihle ilgili kitaplarında ccedilağınınuygar toplumunun kaynağını goumlsterdi SoumlzdeldquoAltın Ccedilağrdquoı şiddetle reddetti Uzak geccedilmişteinsanlar korkunccedil bir hayvan yaşamısuumlruumlyorlardıyoksullukonlarabirlikteyaşamayıoumlğretti ve giderek yavaş yavaş daha elverişliyaşama koşulları yarattılar oumlğretmenleriguumlndelik yaşamlarına aktararak taklit etmeyeccedilalıştıklarıdoğaydıDemokritos ayrıcadevletinyaşamıveyapısına ilişkinsorunlarıda işliyordukitaplarında

Etkinliğinin bu goumlruumlnuumlmuuml onuV yuumlzyılınikincisiyarısıHellasrsquoınınoumlnceliklitoplumsalvesiyasal yaşamını inceleyengeniş bir bilimsel vefelsefi akıma yaklaştırmaktadır Bu akımıntemsilcileriSofist (bilgiciler) adını aldılar amasiyasal ve bilimsel duumlşmanları bu adı alaylı birşekildeldquosafsatacırdquoya(sophisterei)ccedilevirmişlerdir

Materyalistfilozoflardoğanınyaşamınıvedoğaile insanın karşılıklı etkileşimini accedilıklamayaccedilalışırlarken sofistikler toplumsal bilimlerintemellerini atıyorlardı Hellasrsquoın değişikkentdevletlerinden akın akın geldikleri Vyuumlzyılın ikinci yarısının Atinası onların enoumlnemli ccedilalışma alanı durumuna geldiAbderalıProtagorasPolitik Duumlzenin Mayası UumlzerineEski Doumlnemde (Toplumsal) Yaşamın YapısıUumlzerine yapıtlaryazdıThurioirsquonınYasaları adlıyapıtı koumlleci demokrasinin bakış accedilısındanideal bir toplumsal ve siyasal duumlzenin ilkoumlrneğidir Protagorasrsquoa goumlre herkes iccedilin aynıolan bir yasaya dayanmaktadır insan toplumuccediluumlnkuumlbuumltuumlninsanlardoğalarıgereğibirbirlerineeşittirler Koumlleliğin yasallığı ve tanrıların varlığıonda kuşku uyandırmıştı ldquoVarlar (tanrılar) mıyoksayoklarmıBukonudabirşeysoumlyleyecekdurumdadeğilimrdquodiyorduihtiyatlıbirşekilde

Birccedilok sofist Protagorasrsquoın duumlşuumlncelerinigeliştirip tamamladılar Oumlzellikle devletsorununu inceliyorlardı Kimileri (oumlrneğinProdikos) devleti buumlyuumlk bir olumlu guumlccedil

sayarken başkaları (Antiphon) onu insanyaşamının buumltuumln koumltuumlluumlk ve felaketlerininkaynağı olduğunu ilan ediyordu Antiphontoplumsal yaşamın devlet baskısıyla değil amahalkın ahlaksal ve siyasal eğiliminin birliğitarafından koşullandırılması gerektiğinisavunuyordu Bu nedenle bazı sofistler ilkdevletin kurucuları arasındaki bir anlaşmayadayalı olarak devletin ortaya ccedilıktığı kuramınıileri suumlrduumller Daha sonra oumlzellikle XVIIIyuumlzyılda (Rousseau) bu kuram geniş bir boyutkazandı

Sofistlerin ccedilalışmalarının Atina koumllecitoplumunun yuumlkselişinin doruk noktasıylakarşılaşması hiccedil kuşkusuz bir rastlantı değildirSofistlersoumlylemekgerekirseevlerininsakinbirkoumlşesinde yapıtlarını yazmakla yetinmiyorlardıtemelgoumlruumlşlerininyaygınlaştırıcıkonferansccedilılarıpropagandacıları gibi davranıyorlardı Bu yenioumlğretiHellasrsquoınkuumlltuumlryaşamınabuumltuumlnalanlardagirdi Doumlnemin iki oumlnemli tarihccedilisi Herodotosile Thukydides yapıtlarında sofistlerinkuramlarını parlak bir şekilde yansıtırlar

Euripidesrsquoin trajedileri tiyatro aracılığıyla halkyığınlarınaulaşansofistccedileduumlşuumlncelerledoludurKonuşma sanatının yaratılmasında ve kendisavlarının kanıtlanmasını ve karşı savlarınccediluumlruumltuumllmesini sağlayan tartışma sanatınınyoumlntemlerinin ortaya ccedilıkmasında sofistlerinoumlnemli katkıları vardır Mantığın belli birsavdan yola ccedilıkarak doğru duumlşuumlnmeyi oumlğretenbilimintemelleriboumlyleatıldı

Bazı sofistler zaman iccedilinde kabul edilmişsaygınlık kazanmış şeyleri eleştirirken işi tambir kuşkuculuğa ve buumltuumln aktoumlre oumllccediluumltleriniyadsımaya ve aşırı bireyciliği aklamayavardırıyorlardı bu da oumlzellikle antidemokratikveoligarşikccedilevrelerinnefretlerinikazanmalarınayol accedilıyordu Bu ccedilevrelerin kuramcılarısofistleri kendi silahlarıyla yenmek iccedilin sofistccedileyoumlntemlerkullanıyorlardıSofistlerinenkorkunccedilduumlşmanlarından biri yazılı hiccedilbir yapıtbırakmamışolanvetilmiziPlatontarafındanaşırıoumllccediluumldegoumlklereccedilıkartılanSokratesrsquoti

Sokrates sofistleri iccedili boş biccedilimcilik siyasalvebilimselinanccedilyoksunluğutartışmayaptıkları

kişi karşısında soumlzsel (laf) zafer kazanmak veldquologomakhiardquodan (kof soumlz) başka amaccedillarıolmamakla succedilluyordu Bunlar bilge değildiyordu bunlar oumlğrencilerini kuşkuculuklabaştan ccedilıkaran bilgi madrabazından başka birşey değiller Kendisi de zaten dış duumlnyayıtanımakolanağındankuşkuduyuyordu(ldquoBirşeybildiğim varsa o da bir şey bilmediğimrdquo) amainsanın kendi oumlzuumlnuuml tanıyabileceğinisavunuyordu (ldquokendini tanırdquo) Sokrates devletiyoumlnetmek iccedilin gerekli olan yuumlksek yurttaşlıkniteliklerinin eğitim ve oumlğretim sayesindekazanılabileceğini ileri suumlruumlyordu Oumlyleyse heryurttaşdevletyoumlnetiminekatılamazbunuyalnızgereken hazırlığı yapmış olanlar becerebilir ŞuhaldebuoumlzellikleresahipolanaristokrasiAtinademokrasisinde kesinlikle arka plana itilmişolduğuiccedilinldquoseccedilkinsınıfrdquondasharistokratlarndashbuumlyuumlkbir gayretle kendini yetkinleştirmek birleşmekve toplumdaki yerini sağlamlaştırmakzorundaydı 399 yılında uumllkedeki toplumsal vesiyasal muumlcadele uccedil noktasına vardığı sıradaSokrates demokrasinin en koumltuuml duumlşmanı olarak

oumlluumlme mahkucircm edildiAyrıca genccedilleri siyasalbakımdanbaştanccedilıkarmaklasuccedillanıyordukibudapekhaksızdeğildi

Sokratesrsquoin felsefesi Atina koumllecidemokrasisinin bir bunalımına tanıklıketmektedirBubunalımaskericircbaşarısızlıklarvePeloponnesos Savaşının sonunda Atinarsquonındenizguumlcuumlnuumlnsonaermesiyle iyiceşiddetlendiUumllkenin toplumsal siyasal ve kuumlltuumlrel yaşamıuumlzerinde oumlnemli bir etkisi bulunan zengin koumllesahipleri katmanı halk kitlesinden koptuMateryalist bilim ve felsefeye karşı bir dengekurmak isteyen idealist felsefe bu doumlnemdegelişti Materyalizm ve idealizm arasındakimuumlcadeleyenibirevreyegirdiZenginvesoylubir Atinalı olan Platon (427-347) buguumln halagerici idealist filozoflara bir temel ve oumlrnekoluşturantutarlıbiridealistfelsefedizgesikurduldquoİdeardquo(değişmezoumlznesnelerinilkoumlrneğindashOumlİndash)deyim ve kavramını felsefeye Platon getirdiPlaton yaşadığımız duumlnyanın gerccedilekdışı (irreacuteel)olduğunuilerisuumlruumlyorduOnagoumlreyaşadığımızduumlnyainsanınhakkındaancakyaklaşıkbirbilgi

edinebileceği gerccedilek duumlnyanın yani ldquoidealarduumlnyasırdquonın goumllgesinden soluk biryansımasından başka bir şey değildi İdealarduumlnyasımaddibirduumlnyadeğildirBuradaevlermasalarinsangoumlvdeleridağlardenizlerhiccedilbirmaddi nesne yoktur yalnızca ldquoidealarrdquo yanibuumltuumln maddi nesnelerin oumlzdeksel (maddi)olmayan oumlzleri vardır Platon insanlığı zincirevurulmuş olduğu bir zindanda guumlneşinaydınlattığıdışduumlnyanıngoumllgeleriningeccediltiğibirduvara yuumlzuumlnuuml ccedilevirmiş olan bir mahkucircmabenzetir

Platonrsquoa goumlre yalnızca yetkin insanlargerccedileğe yaklaşabilirler Bu nedenle seccedilimi(ayıklamayı)eniyilerinyanibilginlerinoumlğretimveeğitimleriniguumlvencealtınaalacakbir toplumyaratmak gerekmektedir Bilginler sınırsız biryetkiye sahip olmalı (ldquoya bilginler kral olmalıya da krallar bilgin olmalırdquo) ve Platonrsquounldquosavaşccedilılarrdquo adını verdiği isteklerinin oumlzeluygulayıcıları aracılığıyla da yurttaşların buumltuumlntoplumsal ve oumlzel yaşamlarını youmlnetmelidirleroumlzenli bir askericirc eğitimden geccedilen savaşccedilılar

tasarımsal (ideal) bir topluluk duumlzenindeyaşamak zorundadırlar Bilginler ve savaşccedilılarher tuumlrluuml maddi tasanın dışında olmalıdırlarDevletin buumltuumln maddi kaynaklarının yaratıcısıyuumlzlerce yıllık tasa ve uğraşlarla bunalmış olanşu emekccedili kitleye gelince youmlnetimdenuzaklaştırılmalıydı

Platonrsquoun bu ldquoidealrdquo devleti Hellendemokrasisinin buumltuumln fetihlerine taban tabanazıttır Spartalıların youmlnetici sınıfını anımsatanaristokratik bir askericirc azınlığın egemenliğinedayanmaktadır Doğal olarak Atinademokrasisinin duumlşmanı olan Platonrsquoun siyasalduygudaşlığı Spartarsquoya youmlnelmektedir İdealistfelsefe ortaya ccedilıktığı andan itibaren halka vebilimekarşıgericiideolojiyebağlanmıştı

Platonrsquoun oumlğrencisi olan Aristoteles (384-322) tıpkı Demokritos gibi bilginin buumltuumlnalanlarını oumlzuumlmsemişti Ama Demokritosrsquountersine idealizmi benimsemişti bu nedenlekoumlleci uygarlığın yukarıda soumlzuumlnuuml ettiğimizbunalımını yansıtıyordu Aristotelesrsquoin oumlnemibilimsel bilgiyi dizgeleştirmesinden (sistematize

etmesinden) ileri gelmektedir Şaşılasıderinliktekibilgiyledeğişikalanlardakiverilerinbir doumlkuumlmuumlnuuml yaptı ve değişik bilim dallarıkurdu Guumlnuumlmuumlze kadar adını koruyan bilimeldquofizikrdquo adını verdi bitki bilimi (botane Ot)Botanikrsquoi ilkin o yazdı duumlşuumlncenin yasalarıylailgiliilkkitaplarıgeneoyazdı(AnalitikUlamlarndashKategorilerndash vb) ve sofistlerindeneyimlerinden yararlanarak mantık gibioumlnemli bir bilimi kurdu devletin yapısınıincelediğiPolitikarsquoyı (Siyasetkonuları)veonundeğişik biccedilimleri olanEthika Poetika veRhetorikarsquoyı ve daha başka birccedilok yapıtıAristotelesrsquoe borccedilluyuz Aristotelesrsquoinccedilalışmaları boumlylece guumlnuumlmuumlzde degelişmelerini suumlrduumlren birccedilok bilim dalınıkurdularyadadahadoğrusuoumlrguumltlediler

AristotelesPolitikarsquodakendidevletoumlğretisiniayrıntılarıylaaccedilıklarvekendisindenoumlncekilerinhiccedil kuşkusuz sofistlerin araştırmalarını oumlzetlerAristoteles ccedilok belirli bir koumlleci ideolojininsoumlzcuumlsuumlduumlr Ona goumlre devlet kasabalardan(kocircmai) oluşur kasaba aileleri ve aile de koca

karıccedilocuklarvekoumllelerikapsarUygarbir toplumkoumllesizvarolamazldquoKoumlle

muumllkuumln en iyi biccedilimi ve aletlerin enmuumlkemmelidirrdquo diyor Aristoteles Bununlabirlikte koumlleliğe karşı olanların iyi kanıtlanmışkarşıyanıtlarınıdikkatealmakzorundakalmıştırveonlarlayapılantartışmalaryapıtlarındaoumlnemlibir yer tutar Aristoteles her ne olursa olsunkimi insanların doğaları gereği oumlzguumlrkimilerininse koumlle olduğunu duumlşuumlnuumlyor Onagoumlrebuumltuumlnbarbarlarkoumlledoğmuştur

Aristoteles olabilir saydığı buumltuumln devletduumlzeni biccedilimlerini inceler Bunların arasında uumlccedildoğrubiccedilimimonarşiaristokrasivecumhuriyetve uumlccedil ldquoyozlaşmışrdquo biccedilimi tiranlık oligarşi vedemokrasi belirler Huumlkuumlmet darbesikuramlarına oumlzel bir oumlnem verir ve bunlarıoumlnleme yollarını titizlikle inceler Nihayettemelde tarıma dayalı kuumlccediluumlk bir kentdevletolması gereken bir devlet tasarlar Ccedilalışankitlenin bu devlette yurttaşlık hakkı yokturAristoteles duumlzenini ideale yakın saydığıSpartarsquoyakarşıyakınlıkduyar

Sonuccedil olarak Aristoteles de Atina koumllecidemokrasisinin bunalımından son dereceetkilendi buumlyuumlk devlet birliklerine(ortaklıklarına) gelişmiş bir ticarete vemesleklerenuumlfusugirişkenvepolitikbakımdanetkinbuumlyuumlkkentlerekarşıdır

Duumlnya uygarlığının gelişmesi uumlzerindeAristotelesrsquoin buumlyuumlk bir etkisi oldu Bilimselilkeleri XV yuumlzyılın sonuna kadar yadsınmazbir saygı goumlrduumlPolitikasırsquonın temel savınagelince buna goumlre aile toplumun ccedilekirdeğidirbusavburjuvakuramcılarınınhalagoumlzdesidir

Kaynakları incelediğimiz boumlluumlmde Grektarihbilimininyuumlksekduumlzeyindensoumlzetmiştik

F Engels Grek bilim ve felsefesinin veoumlzellikle Herakleitos ve Demokritos gibitemsilcilerinin oumlnemli roluumlnuuml accedilıklar ldquoBoumlyleceGrek felsefesinin buumlyuumlk kurucularının goumlruumlşbiccedilimine en kuumlccediluumlkten en buumlyuumlğe kumtaneciklerinden guumlneşlere tek huumlcreli canlıdaninsana kadar doğanın tuumlmuumlnuumln varlığınınsonsuz bir doğuş ve oumlluumlm kesintisiz bir akımbitimsiz bir hareket ve değişime bağlı olduğu

goumlruumlşuumlne bir kez daha doumlnmuumlş oluyoruzBununla birlikte temel bir fark var Greklerdeparlakbir sezgi olan şey bizim iccedilin sonderecebilimselvedeneyselaraştırmalarınsonucudurvedolayısıyla ccedilok daha kesin ve accedilık bir biccedilimdeortayaccedilıkmaktadırrdquo3433FEngelsDialectiquedelanaturep5234FEngelsDialectiquedelaNaturep38

OTUZDOumlRDUumlNCUumlBOumlLUumlM

MOumlIVYUumlZYILINBİRİNCİYARISINDA

HELLAS

1HellasrsquotabunalımSpartarsquonınegemenliğiPeloponnesos Savaşının Hellasrsquoa buumlyuumlk zararıdokundu Thukydides bu savaşla ilgili olarakldquoPeloponnesoslularlaAtinalıların Savaşırdquonda (I23) şunları yazıyor ldquoSavaş uzun suumlrduuml veHellasrsquoın aynı suumlre iccedilinde asla yaşamamışolduğukadarkoumltuumlluumlkveacılarayolaccediltıHiccedilbirzaman bu kadar kent ele geccedilirilip yerle biredilmedihiccedilbirzamanbukadarsuumlrguumlnolmadı

ister savaşlarda olsun ister ayaklanmalardaolsun hiccedilbir zaman bu kadar kan doumlkuumllmedihellipAynıandaduumlnyanınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlsarsandeprem bazı yerlerde buumlyuumlk kuraklıklar vebunun sonucu olarak da accedillık Greklerin birboumlluumlmuumlnuuml yok eden daha da amansız bir belaVeba hepsi birden savaşın koumltuumlluumlkleriylebirleşenfelaketlerrdquo

AtinaveDenizİmparatorluğunakatılanoumltekigelişmişdevletlersavaştanoumlzellikleetkilendilerSavaşın galibi Sparta bile yaşamıngerekliliklerini karşılamayan geleneksel siyasalve toplumsal duumlzenin ccediloumlkmesi yuumlzuumlndensavaştan zayıflamış ccedilıktı Spartiat youmlnetici sınıfgiderekazalıyordubununnedenisavaştanccedilokkleroslarını yitiren ailelerin yıkımıydı Yıkımauğrayan vehypomeiones (aşağılar) sınıfınaduumlşen bir spartiat savaşccedilı niteliğini yitiriyorduHypomeionelerin etkin katılımıyla mevcutduumlzene karşı komplolar duumlzenlemek amacıyladuumlşmantopluluklaroluşuyordu399yılındabirhypomeioneolanKinadonrsquouumlnyoumlnettiğibirfesattehlikeli boyutlara ulaştı Buumltuumln helotları

(ilotları) perioikosları ve hypomeionelerikendilerine her tuumlrluuml silah hatta balta şiş vetırpanvererekayaklandırmayıtopraksahiplerinioumllduumlrmeyi ve Sparta rejimini değiştirmeyitasarlıyorlardı Komplo başarısızlığa uğradı veacımasızca bastırıldı (Bkz KsenophonHellenikaIII34-II)

Bununla birlikte o doumlnemde Spartayeryuumlzuumlndeki tek guumlccedilluuml Grek devletiydiHellasrsquoın geri kalan boumlluumlmuumlnde toplumsalmuumlcadelenin doruk noktasına ulaştığı birccedilokkentdevleti ve oumlzerk kuumlccediluumlk devletler vardıPeloponnesos Savaşından sonra koumllelerinsoumlmuumlruumllmesi yoğunlaştı Bir azadlı katmanıticaretvesanayitekelinielindebulunduruyordukoumlyluumllerden daha ccedilok buumlyuumlk oumllccediluumlde koumllekullanılıyordu

Soumlmuumlruumlnuumln guumlccedillenmesi nuumlfus iccedilinde kesinbir servet farklılaşmasına neden oldu AtinaArgos ve başka kentdevletlerde silahmuumlteahhitleri buğday tuumlccarları ve tefecilerarasında zengin koumlle sahipleri ortaya ccedilıktıbunlarkendilerinetopraklarsatınalıyorşatafatlı

konaklar (mimaride Korinthos uumlslubudoumlnemiydi) yaptırıyorlardı Bu sonradan goumlrmeyenizenginlerdevletiyoumlnetmekistiyorlardıOumlteyandanccediloğuyıkımauğramışeskikuumlccediluumlktopraksahipleri olan yoksulların sayısı giderekartıyordu İsokrates bu konuda şunları yazıyorldquoEskiden muhtaccedil durumda kentin onurunukıracakşekildesokaklardadilenenyurttaşyoktuşimdi varlıklılardan daha ccedilok yoksul insan varO guumlnuuml nasıl geccedilirip yaşayabilecekleriniduumlşuumlnuumlyorlar sadecerdquo Bu satırların yazarıİsokrates doumlnemin tanınmış bir siyasetadamıydı

Aşırı zıtlıklar kentdevletlerin iccedilinde siyasalve toplumsal muumlcadeleyi şiddetlendirdiToplumun aşağı katmanları zenginlere karşıdirenişe geccediltiler ve bir devrim hazırladılarortaya bir parola atıldı ldquoTopraklar yenidendağıtılsın borccedillar iptal edilsinrdquo 392 yılındaKorinthosrsquounyoksullarıccediloksayıdaaristokratveldquoseccedilkinrdquo yurttaş oumllduumlrduumller 370 yılında bunabenzer bir ayaklanma Argosrsquota patlak verdiYoksullar scytale (sopa) darbeleriyle 1500

zenginioumllduumlruumlpmallarınıpaylaştılarldquoSopacılıkrdquobuumltuumln Peloponnesos kentlerine yayıldıİsokrates ldquoYoksulların zenginleri soymaktanbaşkabirşeyduumlşuumlnmediklerinirdquoyazıyor

Aynı doumlnemde maddi yaşamı devletindenetimine vererek toplumsal ilişkileri koumlktendeğiştirmek isteyen bir uumltopik eğilim ortayaccedilıktı KsenophonGelirler adlı kitabında bunuoumlğuumltlemektedir Bu sorunAristophanesrsquoin 392yılında Atina tiyatrosunda oynananKadınlarKurulursquondaoumlzellikleelealınırAtinarsquoda iktidarageldikleri varsayılan kadınların elebaşı olanoyunun baş kişisi Praksagoras kadınlaryoumlnetimininccedilalışmaprogramınıaccedilıklarldquoToprakve uumlruumlnleri hepimizin olacakhellip Sonra bizkadınlarbuvarlığadayanaraksizibesleyeceğizve tutumlu bir şekilde youmlneteceğiz ve herkesiduumlşuumlnerek herkese bol bol ekmek taccedil uumlzuumlmsakallı yumurtalı ccediloumlrek tahta at goumlmlekkestane vereceğizhelliprdquo Praksagorasrsquoın bu guumlzelyaşamı kendisine goumlre herkesin ldquoortakrdquo malıolması gereken koumlleliğin emeği uumlzerinekurduğunubelirtmemizgerek

Ama youmlnetici sınıftaki karışıklıklar buradankaynaklanıyordu Bu durumda toplumsalmuumlcadeleolsaolsa taşınırve taşınmazmallarınve koumllelerin yeniden paylaşımıylasonuccedillanabilirdi Duumlşkuumlnler bir başka yolbuldular Savaş ganimeti sayesindezenginleşmelerine olanak veren askerlikmesleği Her Hellen yurttaşı bir askerlikeğitimindengeccediliyordusavaşsanatınınenyetkinolduğuyerHellasrsquotıYoksulGreklerkendilerinegereksinim duyan devletlerin ordularınagiriyorlardı En buumlyuumlk uumlcretli asker pazarıLakoniarsquonınguumlneyindekiTainaronrsquodaydı

Hellas bunun sonucu olarak Persler vesatraplıklarından bazılarıyla ilişkiler kurduOumlrneğinMOuml401yılındaKralArtakserksesrsquoinkardeşi Kuumlccediluumlk Asya satrapı Kyros iccedilinde onbinGrekuumlcretli askericircnin bulunduğubuumlyuumlkbirordunun başında iktidarı ele geccedilirmeye ccedilalıştıGrek ordusu Babil yakınlarındaki KunaksarsquodaPers ordusunu yendi ama tahtı ele geccedilirmekisteyenKyros savaş alanında oumllduumlGrekler ağırkoşullarda Kafkasoumltesirsquonden geccedilerek

Trapezontersquoa (Trabzon) kadar geri ccedilekildilerUumlcretli askerlerin komutanı olanKsenophon buuumlnluuml yuumlruumlyuumlş ve geccedililen uumllkeler uumlzerine ilginccedilanılarbıraktı(Anabasis)

Hellasrsquoın siyasal yaşamı da aynı şekilde birsarsıntıve iccedil savaşlardoumlnemigeccedilirdiKyrosrsquounGrekuumlcretli askerlerinin seferiSparta ilePerslerarasında bir ccedilatışmaya yol accediltı SpartaHellasrsquotaki egemen konumunu sağlamlaştırmakiccedilin Kuumlccediluumlk Asya kentdevletlerininbağımsızlığını savunmak bahanesiyle Hellasrsquoınbuumltuumlnaskericircbirlikleriniseferberetti387yılındaSparta Kralı Agesilaosrsquoun komutası altındagirişilen bu panhellenik sefer sonuccedilsuz kaldıSpartarsquonın buumltuumln Grek duumlşmanları bundanyararlandılar Atina Argos ve Korinthostarafından desteklenen Thebai Spartarsquonın enbuumlyuumlk duumlşmanı durumuna geldi Persler Spartaduumlşmanlarının koalisyonuyla ilişki kurdu veGrek devletleri eski duumlşmanlarının coumlmert parayardımlarınıkabulettilerPerslerinparayardımıAtinarsquonınkentiPirersquoyebağlayansurları (ldquoUzunDuvarlarrdquo)yenidenyapmalarınaolanak sağladı

Atina filosunun başkomutanı Konon kendisinegemilerini veren Pers kralının accedilıkccedila hizmetinegirdi

ldquoKorinthos Savaşırdquo (395-387) Spartarsquonınguumlccedilsuumlzluumlğuumlnuuml ortaya ccedilıkardı Lysandros ilePausaniasrsquoın komuta ettikleri PeloponnesosbirlikleriBoiotiarsquoyayuumlruumlduumllerAmakomutanlararasındaki uyuşmazlık Haliartos yenilgisiyle(395)sonuccedillandıLysandrossavaştaoumllduumlDahasonra ağır davranarak yenilgi ve Lysandrosrsquounoumlluumlmuumlne sebep olduğu succedillamasıyla Pausaniasidam edildi Yakınlaşan tehlike karşısındaephoroslar (Sparta devlet denetccedilileri) KuumlccediluumlkAsyarsquoda bulunan Agesilaosrsquoa hemen Hellasrsquoadoumlnmesibuyruğunugoumlnderdiler

AgesilaoskarayoluylageridoumlnerkenAttika-Pers filolarının başında bulunan Konon 394yılında Sparta ve muumlttefiklerinin filolarınıKnidosrsquota (guumlneybatı KuumlccediluumlkAsyarsquoda) bozgunauğrattı Atina Thebai Argos ve Korinthoskoalisyonu Spartalıların saldırısını Korinthoskıstağında ve Agesilaosrsquoun birliklerinin girdiğiBoiotiarsquoda durdurdular İki cephede Nemea ve

Koroneiarsquoda (394 yılı ilkbahar ve sonbaharı)Spartalılar galip geldiler Bununla birliktebaşarılarından yararlanamadılar Korinthoskıstağı Atina Argos ve Korinthos birleşikdemokrasilerininelindekaldı

KıstağısavunmadabuumlyuumlkbirbaşarıgoumlsterenAtinalıGeneral İphikrates ağır silahlı hoplitlerihızlı manevralara alışkın ldquopeltacırdquo (Pelta Hilalşeklinde kuumlccediluumlk kalkan) hafif piyadelerledestekleyerek yeni bir savaş duumlzeni getirdi Buaskericirc reformu ağır silah sağlayamayanyurttaşların yoksulluğu zorunlu kılmıştı SpartaPeloponnesosrsquotahemenhementekbaşınakaldı

Persler burunlarını Greklerin işlerinecesaretle sokmak iccedilin bundan yararlandılarKoumltuuml durumunu goumlren Sparta yardım istemekuumlzere amirali Antalkidasrsquoı Perslere goumlnderdi(392) Daha sonra (387) Susarsquoda Spartadelegeleri başlarında Kononrsquoun bulunduğuAtina delegelerine rastladılar Spartalılar PerskralınınegemenliğinikendiuumllkelerindevebuumltuumlnHellasrsquotakabulettileroumlzellikledebuumltuumlnKuumlccediluumlkAsya Grek kolonilerinin Pers İmparatorluğuna

bağlanmasını kabul ettiler Konon Hellasrsquoın veKuumlccediluumlk Asya kolonilerinin bağımsızlığındadirendiği iccedilin goumlruumlşmelere başkanlık edensatrap krala ihanet ettiği succedillamasıyla onuzindanaattırdıKononkısabirsuumlresonraoumllduuml

Nihayet satrap Tiribasoz Hellasrsquoıntemsilcilerine kendi huumlkuumlmdarının iradesinibildirdildquoKralArtakserksesAsyakentlerininvebunların yanı sıra Klazomenai (Urla) veKyprosrsquoun(Kıbrıs)kendisineaitolduğunukabuletmektedir geccedilmişteolduğugibiAtinarsquoyabağlıolanLemnos(Limni)İmbros(İmroz)veSkyrosdışında kalan buumlyuumlkluuml kuumlccediluumlkluuml buumltuumln GrekkentlerioumlzerkolacaktırBubarışıkabuletmeyendevletolursakabuledenlerlebirliktekaradavedenizde gemilerim ve hazinemle ona savaşaccedilacağımrdquo Spartarsquonın yardımıyla Perslerduruma egemen oldular ve boyunduruklarınıGreklerezorlakabulettirdilerBukoşullardaneAtina veThebai ne de herhangi birGrek kentiSpartarsquonın ve Hellasrsquoın geri kalan kesimininmuumlttefiğiolanPerslerlesavaşabilirdi387yılındagoumlruumlşuumllenAntalkidasBarışı yadakralınbarışı

ne Dariusrsquoun ne de Kserksesrsquoin silahla eldeedemediği sonucu sağlıyor ve Hellasrsquoı aşağıyukarı Perslerin protektorası (koruma altınaalınan devlet) altına alıyordu PlutarkhosAgesilaosrsquota (23) şoumlyle yazıyor ldquoBu bir barışdeğildibirihanetveHellasrsquoabirhakarettirdquo

Sparta buumltuumln Hellasrsquoa ihaneti pahasınaegemenlik ve hatta ldquoKralın barışırdquonınmaddelerini uygulamak hakkını elde etti İşeSpartarsquoyaduumlşmanPeloponnesoskentdevletlerineboyun eğdirmekle başlandı en oumlnemli duumlşmanolanMantineiahemenortadankaldırıldıSpartaduumlşmanları olanAtina veThebairsquonin yanı sıraHalkidikya yarımadasında son zamanlardagelişmişvebirccedilokkomşukentdevleticcedilevresindetoplanmış bulunan Olynthosrsquoa oumlzel bir dikkatgoumlsteriyordu Sparta 382 yılında Olynthosrsquoakarşı bir sefer duumlzenledi yolda Thebairsquoninkalesi Kedmeairsquoyi kalleşccedile ele geccedilirip burayasuumlrekli bir garnizon yerleştirdi SpartalılarThebairsquode bir şiddet rejimi kurdular Thebaidemokrasisinin uumlnluuml temsilcisi İsmenias buşiddet rejiminin kurbanı oldu Birccedilok Thebaili

demokrat koumlleleşmiş uumllkelerinin oumlzguumlrluumlğuumlnuumlhazırlamak iccedilin Atinarsquoya goumlccedil etti 379 yılındaPelopidasrsquoın youmlnettiği ve dansoumlz kılığına girmişolan bu vatanseverler Spartalılar ve dostlarınınverdiğibirşoumllenegizlicegirerekhepsinikılıccediltangeccedilirdiler Thebaili asiler Sparta garnizonunukovdular veAtinarsquoyla bir ittifak yaptılar Spartaboşyere isyanıbastırmayaccedilalıştıveaşırı askericircdespotizmiyleherkesinkininikazandı

2 İkinci Atina Deniz KonfederasyonuThebairsquoninyuumlkselişiveduumlşuumlşuumlBuaradaAtinademokrasisi ccedilevresinde denizci kentdevletleritekrar toplanmaya başladı 378 yılında ikinciAtina Deniz Konfederasyonu bir antlaşmaylaonaylandı Atinarsquoda bir mermer levha uumlzerinekazınmış olan antlaşmametni guumlnuumlmuumlze ulaştıBubirlikeşitlikilkelerinegoumlrekurulmuştu

ldquoKıta ve krala (Pers kralına) ait bulunmayanadalarda oturan Grekler ve Barbarlarrdquokonfederasyona uumlye olabiliyordu BuumltuumlnKonfederasyon uumlyeleri oumlzerkliklerini koruyorlarve merkezi Atinarsquoda bulunan ve Atina

demokrasisi devletinin kurumlarına bağlıolmayan bir suumlrekli delegeler kurululdquosynedrionrdquo tarafından youmlnetiliyorlardıSynedrion aynı zamanda bir yuumlksek hukukkuruluşuydu Kararlarını Halk Meclisionaylıyordu Atina Deniz İmparatorluğununzorla aldığı ve muumlttefiklerinin hoşnutsuzluğunaneden olan haraccedil(phoros) yerineKonfederasyon uumlyeleri Hazinersquoye miktarısynedrion tarafından saptananvergi(syntakseis)oumlduumlyorlardı

İkinci Atina birliği 200rsquoden fazla uumlyesibulunan V yuumlzyıl Atina İmparatorluğundandaha az kentdevleti (70 dolayında) kapsıyorduİkincisi birincisindenuumlyelerininoumlzerklikleriveeşitlikleribakımındanfarklıydıBununlabirlikteAtina muumlttefiklerine şiddetli siyasalkarışıklıklara yol accedilan ve konfederasyonunsağlamlığını sarsan zorlayıcı oumlnlemleruyguluyordu

Oysa egemenliğini yitirmeye razı olmakistemeyen Sparta Atina Konfederasyonursquonakarşı karada ve denizde savaşa girişti Atina

Konfederasyonu her yerde zafer kazandıyetenekli komutanları Timoteos ve KhabriasSpartarsquoyı goumlruumlşmelere başlamak zorundabıraktılar (374) goumlruumlşmelerin sonunda AtinaKonfederasyonursquonun varlığının ve SpartarsquonınPeloponnesosrsquotakiegemenliğininkabuledilmesigerekiyordu Ama Sparta goumlruumlşmeleri kesti veAtina Konfederasyonursquonu bir kez daha ezmeyidenedi Stratejik ve ticari bakımdan oumlnemli biradaolanKerkyrarsquoyıtopraklarınakattıPerskralı371 yılında Hellasrsquoa barışı sağlamak iccedilin birldquoarabulucurdquo heyeti goumlnderdi Spartarsquoda yapılangoumlruumlşmeler (371) sonunda AtinarsquonınKonfederasyonrsquodaki egemenliği ve EgeDenizinin kuzey kıyısındaki hakları onaylandıBuna karşılık Sparta sınırlarının dışınagoumlnderdiği garnizonlarını geri ccedilekmeyi kabulediyorduBoumlyleceSpartarsquonınHellasegemenliğiiddialarıhiccedileinmişoldu

Bu doumlnemde bir demokratik huumlkuumlmetdarbesinden sonra Boiotiarsquodaki egemenliğininkabul edilmesinde direnen Thebai bir uumlccediluumlncuumlguumlccedilolarakmuumlcadeleyegirdiSpartabu istekleri

gericcedilevirdiİnanccedillıdemokratveateşliyurtseverThebailidelegeEpamimondasaccedilıkccedilakongredenayrıldı Her zaman egemenlik oumlzlemi ccedilekenSpartalılar guumlccedillerinin buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuumlhemenBoiotiarsquoyagoumlnderdilerAmaThebairsquoninoumlzellikle kırsal kesimde Spartarsquodan daha fazlayurttaşı bulunduğu iccedilin Epaminondas Boiotiaordusunu yeniden oumlrguumltlemeyi başardıVurucubirlikler (ldquokutsal taburlarrdquo) kurdu ve yeni birsavaş tarzı buldu Hoplitlerin eğik duumlzendesaldırısı Leuktra Savaşında (371) Thebaiordusuldquopruvamahmuzuoumlndebirkadırgagibirdquo(Ksenophon) duumlşman hatlarına goumlmuumllduumlYenilmezkabuledilenSpartabirlikleribozgunauğradı ve komutanları Kral Kleombrotos oumllduumlBu olay Hellasrsquodaki guumlccediller ilişkisini değiştirdiAtinarsquonın yanında oumlnde gelen guumlccedil birccedilokkentdevletle birlikte Boiotiarsquoyı ccedilevresindetoplayanThebai olduUumlstelik PeloponnesosrsquotaArkadia Spartarsquoya karşı ayaklandı AtinaBoiotiarsquonınkorkusuylaSpartalılarayaklaştı

EpaminondasSpartarsquoyabukezdahaağırbirdarbe indirdi Koumlrfeze kadar Lakoniarsquoyı işgal

etti perioikoslar ve helotlar oumlzellikleEpaminondas Messeniarsquoyı geccedilip oumlzguumlrluumlkleriniilan ettikten sonra egemenlerinden korkmayıbıraktılar Artık oumlnemli bir rol oynayacak olandevletlerini oumlrguumltlemelerine EpaminondasyardımettiSpartakentdevletlerininsoumlmuumlruumllenuyruklarınınccediloğunuyitirdiPeloponnesosBirliğidağıldı Arkadia bağımsız bir devlet oldubaşkenti bu amaccedilla kurulan Megalopolis(ldquobuumlyuumlkkentrdquo)idi

Boumlylece IV yuumlzyılın 60rsquolı yıllarındaHellasrsquotaikipolitiktoplulukoluştuThebairsquoninkiveAtinarsquonınkiSpartauumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdiAmaThebai ileAtina arasındaki egemenlik rekabetiyuumlzuumlnden bu topluluklar uzun oumlmuumlrluumlolamadılar Thebai Hellen kentlerinin birboumlluumlmuumlnuumlbirleştirdioumltekilerAtinaveSpartarsquoylabirleştiler SavaşArkadiarsquodameydana gelen biriccedil savaş yuumlzuumlnden ccedilıktı İki birliğin ordularıarasında Mantineiarsquoda 362 yılında bir savaşoldu Zaferi Thebai kazandı ama Epaminondasoumllduuml Orta Hellasrsquoın eski muumlttefikleriThebairsquoyekarşı ayaklandılar ve zayıflayan Thebai Birliği

oumlnemliroloynamaktanuzaklaştıBudoumlnemdeşiddetlikarşıtlıklarAtinaDeniz

KonfederasyonursquonundağılmasıylasonuccedillandıAtinaoumlnemlikaynaklarvesağlambiriktidar

gerektiren etkin bir deniz politikası uygulamakzorunda kaldı Bu nedenle Konfederasyoniccedilindeki uumlstuumlnluumlğuuml bir egemenlik niteliğikazandı Khios (Sakız) Rodos Kos (İstankoumly)Erythrai vb buumlyuumlk kentler Atinarsquoya karşıccedilıktılar ve kısa suumlre sonra Konfederasyonrsquodanayrıldılar Atinarsquonın eski muumlttefiklerine karşıgiriştiği askericirc harekacirct (ldquoMuumlttefikler Savaşırdquo)başarılı olmadı ve 355 yılında artık otuzdanfazla kentdevleti kapsamayan ikinci AtinaKonfederasyonudağıldı

355 yılında Hellas birccedilok sağlamlaşmagirişimlerine karşın parccedilalanmış ve dağılmışdurumdaydıKuzeydekiThessalia giderek dahaccedilok Makedonia (Makedonya) egemenliğinegiriyorduOrtaHellasrsquoınbirccedilokboumllgesibağımsızbir politika uyguluyordu Peloponnesosrsquodaoumlzerkliğini kazanmış kentdevletleri arasındakanlı savaşlar oluyordu kıyı ve ada

kentdevletleri politik bakımdan yalıtılmışdurumdaydılar Demokratik guumlccedillerin Hellasrsquoıbirleştirme istekleri bir yandan duumlşman buumlyuumlkmerkezlerin (Atina Thebai Olynthos) biryandan da Spartarsquonın merkezi olduğu Vyuumlzyıldan daha etkin oligarşik guumlccedillerinmuhalefetiylekarşılaşıyordu

Bu nedenle IV yuumlzyılın ortalarına doğruccedilaresiz goumlruumlnen buumlyuumlk bir siyasal bunalımyaşıyordu buumltuumln Hellas Parccedilalanmış HellasrsquotagenişelkoymaolasılıklarıPersleribenimsemeyehazırdı

OTUZBEŞİNCİBOumlLUumlM

MAKEDONYArsquoNINBUumlYUumlYENGUumlCUuml

BUumlYUumlKİSKENDERrsquoİNSAVAŞLARI

1 Hellasrsquota Makedonya uumlstuumlnluumlğuumlnuumlnbaşlangıccedil doumlnemi Peloponnesos Savaşırsquonınsonuna doğru Makedonya (Makedonia)EpeirosArkadia gibi eskiden geri kalmış olanyeni boumllgeler oumlnemli bir rol oynamayabaşladılar

Makedonya Balkan yarımadasınınkuzeybatısında bulunan geniş ve dağlık biruumllkeydi guumlney ve guumlneybatıda Epeiros

ThessaliaveHalkidikyayarımadasınasınırdaştıdoğuda IV yuumlzyılda birleşmiş olan Trakyauumllkeleriyle komşuydu batıda savaşccedilı İlliryaboyları yaşıyordu Makedonyalılar HellenlerinanlamadıklarıbirGrekccedilelehccedilesikonuşuyorlardı

Ormanlı dağların ve uumllkenin ortasındakiovalarındenizedoğruccedilıkaklarıyoktubudurumtarihsel evrimini geciktirmişti Klan duumlzeninebağlı toplum bu duumlzenini V ve IV yuumlzyılakadar korudu Nuumlfusun başlıca uğraşıhayvancılık(oumlzellikleatccedilılık)ve tarımdıdağlarıkaplayan ormanlarda avcılık Makedonyalılariccedilin eşsiz bir savaş okuluydu Ticaret vemeslekler tamamen Halkidikyarsquodaki Grekkentlerine bağımlıydı Koumllelik genel olarakataerkil nitelikteydi Her boy (tribuuml) boumllgesininyoumlnetici rol oynayan az ccedilok geniş topraklarasahipbulunankendidoğuştansoylusınıfıvardı

Siyasal duumlzen askericirc demokrasi nitelikleriniuzun suumlre korudu Makedonya huumlkuumlmdarlarısuumllale ilkesine uygun olarak egemenliksuumlruumlyorlardı en oumlnemli goumlrev askericirc ve toprakaristokrasisinin temsilcilerinden oluşan

ldquohetairosrdquo (kralın yakınları arkadaş uumlnvanıtaşıyansoylular)kurulunaaittiBuumltuumlnsavaşccedilılarıbirarayagetireneskitiphalkmeclisidevardı

V yuumlzyılın son ccedileyreğine doğru oumlzelliklePeloponnesos Savaşıyla ilişkili olarakMakedonya ekonomik yalnızlığından ccedilıkmayaHellas ile tecim malı muumlbadelesine başladı Buda onun giderek daha ccedilok Hellen ekonomi vekuumlltuumlruumlnuumln etkisinde kalmasına yol accediltıHeraklesrsquoin soyundan geldiğini ileri suumlren vearabalarını olimpiyat oyunlarına goumlnderenMakedonya Kralı Arkhelaos Euripidesrsquoisarayına davet ettiTrakların saldırılarına engelolmak iccedilin Grek muumlhendislere kaleler yaptırdıordusunuGrekkomutanlareğitiyordu

Makedonyarsquonın askericirc ve siyasal birleşmesioumlzellikle IV yuumlzyılın ortasında Makedonyadevletinin kurucusu kabul edilen II Philippos(MOuml359-336)doumlnemindegelişmegoumlsterdi

II Philippos iyi bir Grek eğitimi goumlrduuml(Thebairsquode Epaminondasrsquoın evinde uzun suumlrerehine kaldı)Ccedilıkarlarına uygun olacak şekildegerektiği zaman askericirc guumlcuuml diplomasiyi ve

ruumlşveti kullanmasını bilen buumlyuumlk bir siyasetadamıydı Onun youmlnetimi doumlnemindeMakedonyauluslararasıarenayagirdisınırlarınıoumlnemli oumllccediluumlde genişletti ve Balkanyarımadasınınenguumlccedilluumldevletioldu

Eskiden her boumllgenin kendi halk milisivarken Philippos ilkin tek bir ordu kurdubirlikleri ve komutanları krallığın başkentinde(Pella) kralın yuumlce iktidarı altında toplamayıbaşardı Greklerin hoplit (ağır silahlı piyade)kuruluşunu oumlrnek alarak 16 sıkışık askersafından oluşan uumlnluuml Makedonya falanjınıyarattıAskerleri ikiağzıkeskinbirkılıccedilvebeşmetre uzunluğunda bir mızrak ya da ldquosarissardquotaşıyorlardı Oumlndeki askerlerin omuzlarınakonulan sarissalar gerccedilek bir demirden dikenliengel oluşturuyorlardı Tam zamanında veyerinde yapılan manevralar falanjı bir yekparevuumlcut haline getiriyordu Philippos soylu atlımuhafızlardanolağanuumlstuumlbir ağır suumlvari kurduYanlardan suumlvarilerin koruduğu falanjlarengebesizarazidebuumlyuumlkbirguumlccediltuuml

Maliyenin oumlrguumltlenmesi Makedonya

devletinin kuruluşunda Philipposrsquoun bir başkaoumlnemli oumlnlemi oldu Trakyarsquonın altını bolboumllgelerinin ve zengin kentlerinin elegeccedilirilmesiyle ccediloğalan değerli madenrezervlerinden yararlandı para bastı altınPhilipposlar guumlmuumlş Helen parasının yanındaGrekpazarlarındageccediliyordu

Philipposrsquoun askericirc ve mali reformları ilkeldevlet oumlrguumltuumlnuumln temelini oluşturdular budevletin politikası Makedonyarsquodaki emekccediliyığınlarının ezilmesinden ve soumlmuumlruumllmesindenccedilokyağmacıbiremperyalistpolitikayayoumlnelikti

Philippos Grek devletlerini zayıf duumlşuumlrenağır siyasal ve toplumsal bunalımdan ve budevletlerin kendi aralarındaki rekabettenyararlanıyordu Hellasrsquota Makedonyahacirckimiyetinden başka ccedilıkar yol goumlrmeyenbirccedilok yandaş elde etmişti Toplumsalkargaşalıktan ağır vergilerden (liturgia)zoralımdan (muumlsadere) zarar goumlrenler ve halkyığınlarını baskı altına alacak guumlccedilluuml bir iktidaroumlzlemini ccedilekenler en ccedilok zenginlerdi Persuumllkesini ele geccedilirmek iccedilin Makedonyarsquonın

himayesinde birleşmiş bir Hellas isteyenler devardı Philippos yandaşlarını bol paraylabesliyordu Atina ve oumlteki kentdevletlerindehalkın ezici ccediloğunluğu Philipposrsquoa karşıuzlaşmaz goumlruumlnuumlyor ve Philipposrsquoa karşıamansızca muumlcadeleye ccedilağıran ve demokrasitemeli uumlzerinde Hellasrsquoın siyasal birliği iccedilin birprogram oumlneren demokratik oumlnderleri(Demosthenes Hyperides ve başkaları)destekliyordu

Bu Makedonyacı ve Karşı-Makedonyacıtaraflar arasındaki muumlcadele oumlzellikle Atinarsquodayoğunlaşmıştı

Makedonyacıların soumlzcuuml ve savunucularıhatip Aiskhines yazar İsokrates hatip vepolitikacı Eubulosrsquotu Hepsi de ayrı amaccedillarguumlduumlyorlardı Hitabet hocası olan İsokratesPerslerle savaşmak iccedilin Atinarsquonın himayesialtındaGreklerinbirleşmesiniistiyorduAtinarsquoyıyuumlcelttiğiPanegrikosadlıuumlnluumlsoumlylevinintemasıbu konudur Yabancı yardımı olmaksızınGreklerin birleştirilmesinden umudu kesenİsokrates Makedonyalı Philipposrsquoun kişiliğinde

Hellasrsquoın olası birleştiricisi ve kurtarıcısınıgoumlrmeyebaşladıPhilipposrsquoabirbildirisindeonaldquoBarbarlarrsquoı yenmek iccedilin birleşmiş Greklerinbaşına geccedilmesini oumlğuumltluumlyordu Philippos onungoumlzuumlnde Perslerle yapılacak savaşta bir araccediltanbaşka bir şey değildi Makedonya kralınınGreklerin uumlzerinde bir zorba olduğunuanlayınca oumlzguumlrluumlk savunucularının saflarınakatıldıveKhaironeiayenilgisindensonraintiharetti Aiskhines ve Eubulosrsquou Philippos satınalmıştı ve Atina politikasını onun lehineetkiliyorlardı

Karşı-Makedonyacıların başındaDemosthenesbulunuyorduBirkalkancınınoğluve Atina demokratik partisinin lideri olanDemosthenes buumltuumln oumlmruumlnuuml ldquobarbarMakedonyalı ve sinsi amaccedillarırdquona karşımuumlcadeleye verdi Philipposrsquoa karşı verdiğicoşku ve oumlfke dolu uumlnluuml soumlylevlerildquophilippiquesrdquoadınıaldılar

Olynthosrsquoun yanı sıra Halkidikya veTrakyakıyılarının bağımlı kentdevletlerindeki siyasalmuumlcadele Philipposrsquoa bunları egemenliği altına

alma olanağı sağladı Atinarsquonın Karadenizkıyısıyla yaptığı ticarete zarar veren bu durumAtinarsquoyı işe muumldahaleye zorladıKutsal Savaş(356-346) Makedonyalıların Greklerin işlerineburunlarınısokmalarıiccedilinccedilokuygunbirbahaneoldu PhokislilerDelphoiApollonrsquouna adanmıştoprakları işgal ettiler Thessalialılar veBoiotialılar tapınağın ccedilıkarlarını korumakbahanesiyle Phokisililere karşı koydular İlkinyenilen Thessalialılar Philipposrsquotan yardımistediler Taraflardan birinin uumlstuumlnluumlksağlayamadığısavaşlaruzayıpgitti346yılındaPhilipposrsquoun Atinarsquodaki yandaşları olanAiskhines Eubulos ve Philokratesrsquoin etkisiyleMakedonyarsquonın Hellas ve Trakyarsquoda yaptığıbuumltuumln fetihleri onaylayan (PhilokratesBarışı adıverilen)birbarışyapıldı

Bu olaylarAtinarsquoda Karşı-Makedonyacılarınccedilalışmalarını yoğunlaştırdı Demosthenesrsquoingirişimi uumlzerine Atina ve Thebairsquonin youmlnettiğiOrta Hellas devletleri bağımsızlık veoumlzguumlrluumlklerinisavunmakamacıylabirkoalisyonyaptılar Atinalılar donanma ve ccedilıkartma

birliklerini Trakya kıyılarına goumlnderdilerPhilipposrsquoun bu saldırıya karşı yaptığı savaşbirkaccedil yıl sonuccedilsuz kaldı Bunun uumlzerineMakedonya yandaşı toplulukları arkasına alanPhilippos guumlccedillerini Orta Hellasrsquoa goumlnderdiKesin savaş 338 yılında Khaironeiarsquoda(Boiotiarsquoda) oldu Grek ordusunun başındaAtinalılar vardı Makedonyalılar asıl guumlccedillerinikanatlarda topladılar sol kanadın komutanlığınıPhilipposrsquoun on sekiz yaşındaki oğluAleksandros (İskender) yapıyordu Savaş uzunve ccediletin oldu yalnızca İskenderrsquoin youmlnettiğisuumlvari saldırısı Grekleri geri ccedilekilmeye zorladıldquoSavaş uzun ve ccediletin oldu diye yazıyorDiodoros ccediluumlnkuuml Grek yurtseverleriumutsuzluğun verdiği cesaretle savaşıyorlardırdquoDaha sonra savaş alanına buumlyuumlk bir aslanheykeli dikildi II yuumlzyıl yazar ve gezginiPausanias bu mermer aslan heykelininHellasrsquoın oumlzguumlrluumlğuumlnuuml korumak uğruna canverenlerin kahramanlıklarını simgelemek iccedilinThebaililer tarafından savaş alanına dikildiğinisoumlyluumlyor

Bu zafer ve bunun yanı sıra HellenlerarasıKorinthosKongresiHellasrsquota uzunMakedonyahacirckimiyetinin başlangıcı oldu Buumltuumln Grekdevletleri delegeleri (Kongrersquoye katılmayanSpartarsquonın dışında) Makedonya hacirckimiyetinitanımakveonunhimayesindebirkonfederasyonkurulmasını onaylamak zorunda kaldılar Bunakarşılık Philippos zengin koumlle sahiplerininccedilıkarlarını korumayı sağlıyordu Oumlzel muumllkiyetkutsal ilan edildi toprakların yeniden dağıtımıborccedilların iptali huumlkuumlmet darbesi yapmakamacıyla koumllelerin azat edilmesi yasaklandıNihayet Kongre Philipposrsquoun girişimi uumlzerineldquoHellen tapınaklarına yapılan saygısızlığınoumlcuumlnuumlalmakiccedilinrdquoPersleresavaşaccediltıPhilippospanhellenizmin yani Grek birliğinin soumlzcuumlsuumlolmak istiyordu ama gerccedilekte oligarklarınyararına demokratik devletleri birbirindenayırmaktanbaşkabirşeyyapmıyordu

Philippos Perslere kaşı seferinigerccedilekleştiremedi336yılındasavaşhazırlığınınortasında kızının duumlğuumln toumlreninde oumllduumlruumllduumlKendi haklarına zarar veren merkezicircleştirme

politikasından hoşnut olmayan Yukarı-Makedonya temsilcileri olaya karıştılar Savaşıoumlnlemek isteyen Perslerin de bu işte succedil ortağıoldukları yadsınmaz bir gerccedilek Phillipposrsquounyakınları karısı Olympias ve tahtın varisi oğluİskenderrsquoin de komploya karışmış olmaları soumlzkonusu

2Makedonyalı İskenderrsquoin imparatorluğuMakedonyalıİskender(MOuml336-323)İlkccedilağrsquoınen uumlnluuml kişilerinden biridir Ege Denizindenİndus Vadisirsquone Libya Ccediloumlluumlnden HazarDenizirsquone yayılan imparatorluğunun buumlyuumlkluumlğuumlve bunun yanı sıra buumltuumln fetihlerinigerccedilekleştirdiği ccedilok kısa zaman kesiti (on yılkadar) ccedilağdaşlarının belleğinde silinmez bir izbıraktıveonubirccedilokefsaneninkahramanıyaptı

İskenderrsquoin tarihinin belli başlı kaynaklarıarasındaGrekyazarlarıPlutarkhosveArrhianosileLatinyazarıOuintusCurtiusRufusrsquoun (MOumlI yuumlzyıl) yapıtlarını anabiliriz İlkccedilağ tarihyazımcılığında İskenderrsquoin kişiliğininuumllkuumlselleştirilmesinin yanında duumlşmanca

değerlendirmelere de rastlıyoruz OumlrneğinArrihinos yapıtını İskenderrsquoe karşı hayranlıkduyan silah arkadaşlarının anılarına dayandırırbunakarşınOuintusCurtuisRufusMakedonyalıfatihin kişiliğinin abartılmasına karşı ccedilıkarBirbirine taban tabana zıt yargılara ccedilağdaş tarihyazarlarında da rastlıyoruz Oumlrneğin Broysenonu uumllkuumlseleştirir oysa Beloch karalamayaccedilalışır

İskender tahta yirmi yaşında ccedilıktıPhilipposrsquoun oumlzeniyle aldığı Grek eğitimi onukuumlltuumlrluumlbir insanyaptı343yılından340yılınakadar oumlğretmeni olanAristoteles ona geniş birbilgi vermekle yetinmedi ona Hellen uygarlığısevgisideaşıladıİskenderdahaccedilocukluğundanitibaren otoriter ve tutkulu kişiliğiyle dikkaticcedilekiyordu Makedonyarsquonın Hellasrsquota uumlstuumlnluumlkelde ettiği ve Philipposrsquoun buumltuumln ccedilevresininemperyalist iştahlarının kabardığı doumlnemdebuumlyuumlduuml Bu da İskenderrsquoin aşırı tutkularınıngelişmesindeetkilioldu

Saltanatının ilk yılları ccedilok zor oldu genccedilkralın cesur ve katı olması gerektiMakedonya

soylu sınıfının komplocuları ve iktidarda hakiddia edebilecek buumltuumln akrabalarıylahesaplaşmakla işe başladı Sonra Trakya veİllirya boylarının isyanlarını bastırdıPhilipposrsquounoumlluumlmuumlyleilgiliolarakyayılanyalanhaberGrekdevletlerininayaklanmasınayolaccediltıAyaklanma Thebairsquode ciddi boyutlara ulaştıİskender yıldırım hızıyla Boiotiarsquoya indikuşatmadan sonraalınanThebaiyerlebir edildivehalkıkoumlleolaraksatıldı

İskender Hellasrsquotaki duumlşmanlarının defteriniduumlrduumlkten sonra babasının tasarladığı Persseferinin hazırlığını yaptı 334 yılındaİskenderrsquoinAsyarsquoya goumltuumlrduumlğuuml ordu buumlyuumlk birordu değildi (30000 piyade 5000 suumlvari ve160 gemi) Ama son Akhaimenidlerin Persdevleti goumlruumlnuumlşte guumlccedilluuml gerccedilekte ccediluumlruumlk birdevletti Vergilerden tuumlrluuml tuumlrluumlyuumlkuumlmluumlluumlklerden (askerlik hizmeti dahil)bunalmış satrapların ezdiği halklar Persboyunduruğuna karşı ayaklanıyorlardıOumlzguumlrluumlk hareketi oumlzellikle Mısırrsquoda guumlccedilluumlyduumlSayısı ne kadar fazla olursa olsun Pers ordusu

savaşmayeteneğindenyoksunduTemelolaraksatrapların topladığı ve istemeyerek savaşanbirliklerdenoluşuyorduSayısıyirmibineulaşanGrek uumlcretli askerleri kuşkusuz bir guumlccediltuumlAmakendi yurttaşlarına karşı yapılacak bir savaştabunlara fazla guumlvenilemezdi Nihayet bizzatsatraplar isyana ve youmlnetimdeki suumllaleyi tahttanuzaklaştırmaya kalkışıyorlardı Gerccedilekte sonAkhaimenidler değersiz kişilerdi Kraliccedileler vebunların goumlzdeleri sarayda oumlnemli bir roloynuyorlardı Bunların sonuncularından biriharem ağası Bagoas uumlccedil kralı peş peşe tahtaccedilıkartıp oumllduumlrtmesiyle uumlnluumlduumlr ama kendisi dedoumlrduumlncuumlsuuml III Darius (Dareios) Kodomannostarafındanoumllduumlruumllduuml

334 yılında buumltuumln guumlccedillerini Amphipolisrsquote(Trakya kıyısında) topladıktan sonra İskenderHellespontosrsquoa (Ccedilanakkale boğazı) youmlneldiMakedonyaordusundaHellenaskerleride(yedibine yakın) vardı MakedonyalılarHellespontosrsquou geccedilince Pers oumlncuumlleriniGranikos (Biga ccedilayı) yakınlarında bozgunauğrattılar Bu yengiden sonra İskender buumlyuumlk

bir ccediloğunluğu savaşmadan kendisini birkurtarıcıgibikabuledipteslimolanKuumlccediluumlkAsyaGrek kentlerini kolayca ele geccedilirdi YalnızcaMiletos ve Halikarnasos direndiler ve ccediletinsavaşlardan sonra duumlştuumller İskender elegeccedilirdiği kentleri değişik biccedilimlerde kendinebağlıyordu Kimilerinde nuumlfusun demokratikkatmanlarınıkendidavasınaccedilekiyorkimilerinderahip sınıfına (oumlrneğin Ephesosrsquota uumlnluumlArtemistapınağı vardı) dayanıyordu Bazı durumlardada eski huumlkuumlmdarlarla akrabalık bağlarıkuruyordu Oumlrneğin kendini Kariarsquoya PrensesAdaaracılığıylakabulettirdi

İskenderrsquoin ordusu ertesi yıl Akdeniz kıyıboumllgesinin fethine ccedilıktıToroslarrsquoın boğazlarına(ldquoSuriyersquonin Kapılarırdquo) giren orduyu Kral IIIDariusrsquoun komuta ettiği buumlyuumlk bir ordukarşıladıİssoskasabası(İskenderunkoumlrfezinde)yakınlarındafalanjınıveağırsuumlvarilerinianibirsaldırıya geccediliren İskender duumlşmanın sıkışıksaflarını bozmayı ve onu ezici bir bozgunauğratmayı başardı Karargahını kalkan vearabası da aralarında olmak uumlzere buumltuumln

gereccedillerinibırakanDariuskaccediltıBuağıryenilgiDariusrsquoubarışistemekzorundabıraktıİskenderkayıtsız şartsız teslim istediği ve ldquoAsyarsquonınefendisirdquo sıfatını kullandığı mağrur bir mektupyazdı

Daha sonra Makedonya ordusu ByblosSidonvealtı aykuşatmadansonra surlarıguumlccedilluumlTirosrsquou (Try) aldı Bu savaş sonunda buumltuumlnFenike İskenderrsquoin eline geccedilti Akdenizrsquoin kıyıkesiminde uumlstuumlnluumlk sağladıktan sonra halkınkendisini kurtarıcı gibi karşıladığıMısırrsquoa girdiYukarı ve Aşağı Mısırrsquoın kutsal firavunuİskender ilkin rahiplerin desteğini sağlamayaccedilalıştıMısır tanrılarınabuumlyuumlkbirsaygıgoumlsterdive buumlyuumlk tanrının onayını almak amacıylaLibya ccediloumlluumlneAmon tapınağına hac yolculuğuyaptı Tapınağın rahipleri onu Amonrsquoun oğlu(yaniMısır kralı) gibi karşıladılar veonaduumlnyaimparatorluğumuştuladılar

İskender fethini sağlamlaştırmak iccedilin elegeccedilirdiği uumllkeleri Hellenleştirmeye koyulduOumlrneğin Memphisrsquote bu amaccedilla getirtilenGreklerin de katıldığı jimnastik ve muumlzik

yarışmaları duumlzenledi Gene aynı amaccedillaDeltarsquonın batısında İskenderiye (Aleksandreia)(330)kentikurulduYerleşmeyeriniİskenderrsquoinkendisi seccedilti İktidarı bir tek huumlkuumlmdaravermemek iccedilin Mısırrsquoın youmlnetimini birkaccedil kişiarasındapaylaştırdı

İskender uumlccedil yıl iccedilinde Akdeniz kıyıboumllgesini ele geccedilirerek Grek-Makedonya soylusınıfının duumlşlerini gerccedilekleştirdi AtinaKonfederasyonu bu duumlşuuml Perikles doumlnemindeyaşıyordu Demosthenes soumlylevlerinde birleşikHellasrsquoınduumlnyahegemonyasındansoumlzediyordu

Bununla birlikte fethedilen geniş topraklaruumlzerindeiktidarınısağlamlaştırmasıgerekiyordubu da ccedilok zaman alıyordu Philipposrsquoun eskisilaharkadaşıyeteneklikomutanParmenionrsquounİssosSavaşındansonraDariusrsquounoumlnerdiğibarışkoşullarınıoumlğrenince İskenderrsquoe ldquoBen İskenderolsaydım kabul ederdimrdquo demesi nedensizdeğildir Bunu İskender şoumlyle yanıtladıldquoParmenionolsaydımbendeoumlyleyapardımrdquo

Mısırrsquoın zenginliklerinden Hellas veMakedonya ile oumlzguumlr ulaşımdan yararlanan

İskender 331 yılında Suriyersquoden geccedilerekMezopotamya uumlzerine yuumlruumlduuml Burada Diclekıyısındaki Asur kasabası Gaugemelayakınlarında belki de buumltuumln seferin en kanlısavaşı oldu Persler kuumlccediluumlk goumlruumlnen Grek-MakedonyaordusunaoranlaccedilokbuumlyuumlkbirordutoplamışlardıAmaPersbirlikleriarasındabirlikbulunmaması askerlerini savaşın ortasında terkeden Dariusrsquoun şaşkınlık ve korkaklığıİskenderrsquoin zaferini kolaylaştırdılar Perslerordularının buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml yitirdiler veimparatorluklarının guumlcuuml kesinlikle yok olduİskender Babilrsquoe girdi halk kendisini birkurtarıcı gibi karşıladı Pers İmparatorluğununbaşkentlerinin (Susa Persepolis Ekbatana)birbiri ardınca ele geccedilirilmesi imparatorlukhazinelerinin efsanevi zenginliklerini (150000talant)onunellerine teslimettiBazıkaynaklaragoumlre eski başkent Persepolisrsquote krallık sarayınıyaktırdı

Dariusrsquoun oumlluumlmuuml (Hazar Denizi kıyısınasığınmıştı Baktrian satrapı Bessos tarafındanParthiarsquoda oumllduumlruumllduuml) Akhaimenid Suumllalesinin

sonuolduve İskenderrsquoe kendiniBuumlyuumlkKralrsquoınardılıolarakilanetmesineolanaksağladıBununuumlzerine Perslere karşı politikasını değiştirdiAristokrasiyi destekledi Doğu giysileri giydiAsya toumlren kurallarına oumlykuumlnduuml ve oumlnuumlnde elpenccediledivandurulmasınıistedi

OumlzellikleBaktrianveSogdianrsquodayerlihalkıninatccedilı direnmesi İskenderrsquoin doğuya doğruilerlemesini frenledi İskender 329 yılında buboumllgeyeDariusrsquoun oumllduumlruumllmesinin oumlcuumlnuuml almakbahanesiyle gitti Bessosrsquoun silah arkadaşıSpitamenersquonin youmlnettiği Baktrianlılar veSogdianlılar Marakandarsquoya (Semerkant)saldırdılar ve Makedonya garnizonunu (2000asker) kılıccediltan geccedilirdiler Massagetlerin veSakaların komşuları olan boylar da isyancılarakatıldı İskender silahtan ccedilok diplomasi ileisyanı bastırdı Baktrian huumlkuumlmdarının kızıRoksane ile evlendi ve duumlğuumlnuuml gerccedilek birsiyasal goumlsteriye doumlnuumlştuumlrduuml Birccedilok oumlnemlistratejik noktalarda muumlstahkem mevkiler kurduve hepsine Aleksandreia adını verdi Bunlarınhepsi ccedilabucak geliştiler Bunlardan biri

Aleksandreia-Eskhatte (Leninabad)İmparatorluğununenkuzeyindebulunmaktadır

SogdianveBaktrianboyun eğince İskenderHindistanrsquoa youmlneldi Buumlyuumlk bir ordunun(Makedonyalılar Grekler veAsyalılar) başındaderbentlerden geccedilip Pencaprsquoa (İndus vadisi)indiSeferinguumlccedilluumlkleribinlerceaskerinhayatınave yuumlk hayvanına mal oldu İskender yoluumlzerinde muumlstahkem mevkiler kurmayısuumlrduumlrduuml Hintli huumlkuumlmdarlar arasındaki suumlreklimuumlcadele bundan yararlanmasını bilenİskenderrsquoin işini kolaylaştırdı İndus veHydaspesrsquoi (Jhelam) geccediltikten sonra BatıHindistan Kralı Pocircrosrsquou (Porava) yendi(Makedonyalılarilkkezsavaşfillerinigoumlrduumller)İskender burada son iki koloniyi Nikaia veBukephaliarsquoyı (İskenderrsquoin bir savaşta oumllengoumlzde atı Bukephalersquoın anısına) kurdu DahasonraGanjvadisinielegeccedilirmekamacıyladahauzaklara Hyphasersquoa kadar ilerlediAma ordusubu uzun ve zorlu seferde yorulmuştu Doğupolitikasını ve ldquoyeryuumlzuumlnuumln sınırlarınıimparatorluğunun sınırları yapmakrdquo (Arrhianos)

tasarısını onaylamayan uumlst ruumltbeli subaylararasında bile hoşnutsuzluk buumlyuumlyordu 330yılından başlayarak yaşlı askerler veldquopaidionrdquolar (Genccedil Makedonyalılar) arasındagizli komplolar hazırlanıyordu İskender sertoumlnlemlerle bunlara karşılık veriyor ve enyakınlarınıortadankaldırmaktaduraksamıyorduvekili Parmenion ve oğlu suumlvari komutanıPhilotasbuşekildehayatlarınıyitirdilerBir iccedilkimeclisinde Doğu politikasını ve Persleregoumlsterilen itibarı eleştiren yakın arkadaşıKleitosrsquoubirmızrakdarbesiylekendisioumllduumlrduuml

Hyphaseordugacirchındasubaylardaaralarındaolmak uumlzere buumltuumln birlikleri seferi suumlrduumlrmeyireddettiler Ccediladırda uumlccedil guumln suumlren kesin biryalnızlıktan sonra İskender İndus nehrindenokyanusainmekiccedilinHydaspeskıyısındabirfilohazırlanmasını buyurdu 326 yılında başlayangeri ccedilekilme ccedilok guumlccedil oldu İndus deltasınagelince Nearhosrsquou Basra koumlrfezine kadar denizyolunu (o zamana kadar ccedilok az denenmiş birşey)izlemeklegoumlrevlendirdikendisiordusununkalan boumlluumlmuumlyle kavurucu Gedrosia

(Buumlluumlcistan) ccediloumlllerini geccedilerek geri doumlnuumlyorduSeferBabilrsquodetamamlandı(325)

Savaş sırasında olduğu gibi savaştan sonrada İskenderGreklerlePerslerinkaynaşmalarınıbazen oldukccedila ilkel youmlntemlerlegerccedilekleştirmeye ccedilalıştı Karışık evlenmeleridestekliyordu Bir guumlnde 10000 Grek askeriPers kızlarıyla evlendi İskenderrsquoin kendisi deBuumlyuumlk Kralların geleneğine uyarak iki Persprensesi daha aldı Doğu soylu sınıfının etkisisaray erkacircnında ve orduda youmlnetimde giderekbuumlyuumlyordu Bu arada İskender PersleriHelenleştiriyordu 30000 Pers erkek ccedilocuğuMakedonyalılarınsavaşsanatlarınıgelenekleriniveGrekdilinioumlğreniyordu

Ama İskenderrsquoin bu politikası giderek artanbirmuhalefetlekarşılaşıyordu324yılındaDiclekıyısındakiOpisrsquotegerccedilekbiraskerisyanıpatlakverdiAyaklanmanın13oumlnderini idamettirerekayaklanmayıacımadanbastırdıvePerslerinağırbastığı yeni bir ordu kurmaya başladı Bununlabirlikte kendilerine Perslere goumlre ayrıcalıklı birkonum soumlzuuml vererek Makedonyalılara oumlduumln

vermek zorunda kaldı Uccedilsuz bucaksızimparatorluğunun başkenti Babilrsquode ordununoumlrguumltlenmesini gerccedilekleştirdi ve batı youmlnuumlndeyeni bir sefere hazırlanırken 323 yılındasıtmadanoumllduuml

Batı ile Doğursquonun ekonomik ve kuumlltuumlrelyakınlaşmasını sağladığı iccedilin Persİmparatorluğunun fethi ccedilok oumlnemliydi Onlarcayeni kentin (ldquoAleksandreiardquo) kurulması buyaklaşmada ccedilok oumlnemli rol oynadı ccediluumlnkuuml yerlihalkların ve kuumlltuumlrel kazanımlarınmuumlbadelesiyleGrek-Makedonyakaynaşmasınınmerkezlerioluyorlardı

BununlabirlikteDoğursquonunfethininyalnızcaPers İmparatorluğunun yıkılmasınısağlamadığını aynı zamanda yerli halkınGrek-Makedonyalılar tarafından acımasızcakoumlleleştirilmesine yol accediltığını unutmamakgerekir Pers devletinin yıkılışının tedricisonuccedilları halk yığınlarının yaşama koşulunuiyileştirmiyordu Pers İmparatorluğunun eskiboyunduruğunu istilacıların daha ustaca vedahaağırsoumlmuumlruumlsuumlizlediAynızamandauccedilsuz

bucaksız İskender İmparatorluğu ile Persİmparatorluğu değişik toplumsal ekonomik vekuumlltuumlrelduumlzeydebulunanbirccedilokdevletinfethinedayanmalarıbakımındandabenzeşiyorlardı

Bununla birlikte Makedonyalı İskenderrsquoinimparatorluğunun sallantılı ve geccedilici niteliğikoumllecitoplumunevrimindeyenibirevreyitemsiledenyeni toplumsal ve siyasal ilişkilerin ortayaccedilıkmasına kesinlikle engel olmadı Buimparatorluğun kalıntıları uumlzerinde yeni birHellenduumlnyasıkuruldu

OTUZALTINCIBOumlLUumlM

HELLENİSTİKDEVLETLER

1 İskender İmparatorluğursquonunparccedilalanması İskenderrsquoin Doğu seferiRomalıların Kuumlccediluumlk Asya ve Mısırrsquoıfethetmelerinekadar suumlrecekolanveHellenistikadıverilendoumlneminbaşlangıcınıbelirler

Hellenizm Doğursquonun birccedilok boumllgelerineyayılan Grek koumlleci toplumunun daha gelişmişbiccedilimlerini sunar Akdeniz ekonomi ve kuumlltuumlrccedilevresine bağlı olan Doğu uumllkeleri bunlarıngelişmesine katkıda bulunmuştur İskenderİmparatorluğursquonuntopraklarıuumlzerindeDoğuveGrektemelilkelerinintuhafbirkarışımınısunan

buumlyuumlk bağımsız devletler kuruldu Bunlaryoumlnetici katmanı Grekler Makedonyalılar veHellenleşmiş yerli aristokrasiden oluşan Doğutipi merkezicirc monarşilerdi Hellenleşmiş yerliaristokrasi ayrıcalıklı konumuyla yabancıistilacının ezdiği yerli halk yığınlarınınkarşıtıydılar Ulusların soumlmuumlruumllmesi ve vurgunsavaşıHellenistik huumlkuumlmdarların ekonomik vekuumlltuumlrel hayatta giriştikleri buumlyuumlk ccedilalışmalarınmaddi temelini yaratmalarına izin veriyorduKuumlccediluumlk Asya Orta Asya Arabistan HindistanCcedilin Akdeniz uumllkeleriyle ticaret yapıyorduMaddihayatınbuumlyuumlkbirgelişmegoumlsterdiğibazıHellenistik devletlerde Grek bilimi buumlyuumlkoumllccediluumlde ilerledi ve teknik duumlzey uumlzerinde buumlyuumlketkiyaptı

Doğu uumllkeleri ve Grek devletlerininekonomik ilişkileri kuumlltuumlrlerinin karşılıklıetkileşiminisağladı

Hellenistik uumllkelerin tarihinin temelkaynakları ccedilağımızda yapılan kazılarla eldeedilen zengin verilerHellenistik huumlkuumlmdarlarınuumlzerinde portreleri bulunan paralar ve ccedileşitli

metinlerdir Mısırrsquoda ccedilok sayıda papiruumlsbulundu bunların incelenmesi yeni bir bilimdalınıparyrologiersquoyioluşturmuştur

Polybios(Genel Tarih) Sicilyalı Diodoros(Tarih Kitaplığı) Strabon (Coğrafya)Plutarkhos(Prokionrsquoun Hayatı EumenesrsquoinHayatı Demetrios Poliorketesrsquoin Hayatı)Appianos(SuriyeSavaşları)gibieskiyazarlarınyapıtlarında Hellenistik ccedilağla ilgili bilgilerbuluyoruz

İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra generalleriarasında iktidar iccedilin ccediletin birmuumlcadele başladıYasal bir kalıtccedilılı olmadığı iccedilin İskenderrsquoindoğrudan ardılı yoktu Huumlkuumlmdarın ilanındaordu oumlnemli bir rol oynadı Silahlı ccedilarpışmayadoumlnuumlşme tehlikeleri taşıyan şiddetlitartışmalardansonraİskenderrsquoinkardeşiaklıkıtIII Philippos Arhidaios kral ilan edildi Amagerccedilekte iktidar kral naibi atanan İskenderrsquoinbiryakınıPerdikkasrsquoageccediltiKısabirsuumlresonraİskenderrsquoin dul karısı Roksane bir erkek ccedilocukduumlnyayagetirince bu ccedilocukdakral ilan edildiİskenderrsquoin buumlyuumlk generalleri değişik

satraplıklaravaliolarakatandılarLagosrsquounoğluPtolemaiosMısırrsquoıAntigonosKuumlccediluumlkAsyarsquodakiBuumlyuumlk Frigyarsquoyı Lysimakhos Trakyarsquoyı aldıAmabunlarnedevletinbuumltuumlnluumlğuumlnuumlnedekralnaibinin yuumlce ikdarını tanımak istiyorlardıİskenderrsquoin oumlluumlmuumlnuuml izleyen doumlnem ilkinİskenderrsquoin kalıtccedilıları ldquodiadokhosrdquoların(İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden sonra devleti paylaşangeneraller) sonra da bunların ardıllarıldquoepigonosrdquoların (epigonoi) arasında valilerinsavaşlarıylakanabulandı

İlk ccedilatışma Perdikkas ile Ptolemaiosrsquou karşıkarşıya getirdi Ptolemaios saygınlığınıyuumlkseltmek iccedilin Makedonya krallıkmezarlığında toprağa verilmek istenenİskenderrsquoin cesedine el koydu Cenaze alayınaSuriyersquode saldırdı ve kendi başkentiİskenderiyersquoye goumlmmek amacıyla huumlkuumlmdarıngoumlvdesini Mısırrsquoa goumltuumlrduuml Bu eylem vePtolemaiosrsquoun Perdikkasrsquoa karşı ccedilevirdiğidolaplar Perdikkasrsquoı Mısırrsquoa bir sefer yapmayazorladı Ama birlikleri Nilrsquoin bataklıklıkollarında yollarını kaybettiler birccedilok asker

oumllduuml gururu ve gaddarlığı yuumlzuumlndenkendisinden nefret eden subayları bir komplohazırlayıponuoumllduumlrduumller

Perdikkasrsquoın oumlluumlmuumlnden sonra naiplikAntipatrosrsquoa geccedilti Naiplik birleşik birimparatorluğun varlığını gerektiriyordu amagerccedilekte bu buumlyuumlk devlet giderek daha ccedilokparccedilalanıyordu Babil satrapı olan Ptolemaiosdiadokhoslarınarasınagirdivearalarındakisonugelmez muumlcadeleye katıldı Bir suumlre sonaAntigonos ve oğlu Demetrios PoliorketesKuumlccediluumlk Asya Suriye Fenike ve Hellasrsquotadurumlarını sağlamlaştırdılar Buumlyuumlk birkomutan ve askericirc muumlhendis olan Demetrioseşsiz bir donanma kurdu ve yaptığı kuşatmaaraccedillarıyla uumlnlendihelepolis (kentalan) adıverilen yuumlksekliği 50 metreyi bulan bu birkaccedilkatlı yuumlruumlyen kuleler herkesin hayranlığınıkazanıyorduDemetriosrsquoaPoliorketes(kentalıcı)lakabıtakıldı

Nihayet İskenderrsquoin oumlluumlmuumlnden yirmi yılsonra İmparatorluğu kesin olarak dağıldıPtolemaios Selevkos Lysimakhos ve

Kassandros yuumlce iktidar savında olanAntigonasrsquoa karşı birleştiler Kesin savaş 301yılında Buumlyuumlk Frigyarsquoda (Phrygia) İpsosrsquota(Şuhut yakınlarında) oldu Hindistanrsquodakitopraklarından vazgeccedilen bu nedenle de HintKralıCcedilandraguptarsquodanbirşuumlkransimgesiolarakaldığı400kadarfilisavaşasokanSelevkosortakzafere en buumlyuumlk katkıyı yaptı Antigonos busavaşta oumllduuml oğlu Demetrios donanmasınınbulunduğu Ephesosrsquoa kaccediltı Hellenizm tarihinindoumlnuumlm noktası olarak kabul edilen İpsosmuharebesi uumlccedil Hellenistik buumlyuumlk devletinkurulmasıyla sonuccedillandı PtolemaioslarınyoumlnettiğiMısırSelevkoslarınyoumlnettiğiSuriyeveAntigonosların youmlnettiği Makedonya AmaAntigonoslar Makedonyarsquodaki durumlarınıHellasrsquota yeni bir kanlı savaştan sonrasağlamlaştırabildiler Bundan sonraMakedonyalı İskenderrsquoin imparatorluğununtoprakları uumlzerinde doğan Hellenistik devletleroluşum ve yapılarından ileri gelen oumlzelliklergoumlsterdiler

2 Ptolemaioslar Krallığı Lagosrsquoun oğluPtolemaiosrsquoun ardılları Roma fethine kadar(MOuml 30) Mısırrsquoı ellerinde tuttular HellenistikMısır youmlnetimi bir yandan eski zamanlarınkalıtıolantemelilkelere(kralındespotikiktidarıyaşamın buumltuumln alanlarında katı bir merkezcilikgelişmiş bir buumlrokratik aygıt) dayanıyorduYoumlnetimsel boumlluumlnme eskiden olduğu gibikalmıştı Nomlarıyla topluluk oumlrguumltlenmesiyleYukarı ve Aşağı-Mısır devam ediyordu OumlteyandanortayayeninitelikleroumlzelliklerdeccedilıktıOumlrneğin devlet oumlrguumltuuml oumlzellikle Greklerden veMakedonyalılardan oluşuyordu bu durum iseyerli halkı aşağı bir duumlzeye indirgiyorduYoumlnetimsistemiyerlihalkıezilenvesoumlmuumlruumllenbirkatmandurumunagetirmişti

PtolemaioslarMısırrsquoıkendioumlzelmuumllklerigibikabulediyorlardıKralbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlkendimuumllkuuml olan toprakların huumlkuumlmdar sahibiydiKendi muumllkuuml olan toprakları ldquokrallıktopraklarırdquonı kalıtsal kuumlccediluumlk ccediliftccedililer ldquokrallıkccediliftccedililerirdquo işliyordu ldquoKrallık ccediliftccedililerirdquoHellenistik Mısırrsquoda ekonomik etkinlikleri

bakımından bağımsız değillerdiYetiştirebilecekleri bitkinin tuumlruuml ve miktarıbelirlenerek etkinlikleri titizlikle saptanıyorduCcediliftccedili saptanan kuralları değiştiremezdi aykırıdavrananlar ağır para cezalarınaccedilarptırılıyorlardı

Ccediliftccedililerin kendilerine ait uumlretim araccedillarıyoktu alet takımını buğday ve hayvanlarıkendilerine yerel youmlneticiler sağlıyorduBunlarınhepsinimallaoumlduumlyorlarayrıcauumlruumlnuumlnbir boumlluumlmuumlnuuml faiz ve ccedileşitli vergi olarakveriyorlardıOumldemeccediloğuzamanuumlruumlnuumlnyarısınıbuluyordu Bu ldquoccediliftccedililerrdquoin ekonomilerimemurların denetimi altındaydı Buğdaytarlalarına ve hasata dikkatle değer biccedililiyorduKrallık ccediliftccedililerinin topraklarından ayrılmalarınaizinverilmiyordu

ldquoKrallıkrdquo topraklarının dışında gerialınabilen vergi yuumlkuumlmluumlsuuml ve denetim altındatutulan ldquobağışlanmışrdquo topraklar da vardıBunların bir boumlluumlmuuml kral tarafından tapınaklarave senyoumlrlere bağışlanmıştı Oumlrneğin yuumlksekmemurApolloniosrsquounkacirchyasıZenonrsquounpapiruumls

arşivleri bulundu belgeler bu 3000 hektarlıkmuumllkuumln II Ptolemaios Philadelphos tarafındanApolloniosrsquoa armağan olarak verildiğinigoumlsteriyorToprağınoumlnemlibirboumlluumlmuumlldquokrallıkccediliftccedililerirdquonin ekonomilerini kapsıyordu bunlaruumlruumlnuumlnbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlccediliftlikkirasıolarakApoloniosrsquoa veriyorlardı Muumllkuumln bir başkaboumlluumlmuuml koumlleler ve uumlcretliler tarafındanişleniyordu Efendi burada bulunan sarayındaccedileşitli hizmetlerin sağlandığı şatafatlı bir yaşamsuumlruumlyordu

Bağışlanmış toprakların oumlnemli bir boumlluumlmuumlaskerlere tayfalara ve subaylara verilenldquokleruhialarrdquodı Başlangıccedilta bu toprak paylarıgeccedilici olarak veriliyordu ama yavaş yavaşkalıtsallaştılar

Buumltuumln doğal zenginlikler maden koumlmuumlruumlmaden kaya tuzu taş ocakları vb bunlarıntuumlmuuml krala aittiAynımerkezicircleşme sanayi iccedilindesoumlzkonusuyduoumlrneğinyağdokumauumlretimikrallık tekelindeydi Buumlyuumlk ccediliftccedililer hammaddeleri saptanmış fiyatlarla devletten satınalmak zorundaydılar Bunların başkasına satışı

sert bir şekilde cezalandırılıyordu Devletambarlarında stok edilen ham maddeler dahasonra krallık işletmelerine gidiyorduTapınakların işletmelerinde de yağ uumlretiliyorduAma bunlar yılda ancak iki ay ve memurlarıngoumlzetimi altında ccedilalışabiliyorlardı Yılın gerikalan boumlluumlmuumlndemuumlhuumlrleniyorlardıBuumltuumln yağcendereleri kayıtlıydı Dokumacılık daha azkısıtlı olsabilegeneaynı şekildeoumlrguumltlenmiştiLuumlks dokumalarıyla uumlnluuml tapınak işletmeleri bualandaoumlnemlibiryertutuyorduTuzbiracampapiruumls gibi oumlteki oumlnemli sanayi dalları dakısmen tekelleşmişti Emek ve uumlcretin oranıtitizliklesaptanmıştıİşccedililerinbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlkoumltuuml koşullara sahip oumlzguumlr insanlardı Kendinomlarınabağımlıydılar izinalmadanbaşkabirnoma geccedilmeleri olanaksızdı izinsiz ayrılanlarzor kullanılarak geri goumlnderiliyorduSaklanmaları ağır para cezasıylacezalandırılıyordu

Ticaret de tekel altındaydı Uumlruumlnlerin tuumlmuumlkrallık ticaretinin oumlrguumltleyicileri olan buumlyuumlkccediliftccedili ve memurlara gidiyordu Yabancı

rekabetini ortadan kaldırmak iccedilin ithalmallarının alımını oumlnleyen guumlmruumlk vergilerikonulmuştu

HellenistikMısırrsquodadış ticaretoumlnemlibiryertutuyordu UumllkeAkdeniz devletlerine dokumapapiruumlscamveoumlzelliklebuğdayihraccedilediyorduMısır III yuumlzyılın başından itibaren buğdayalanında Trakya ve Pontos boumllgeleri gibirakiplerini geride bırakmıştı Youmlnetici sınıflarınkullandığı luumlks eşyalar ithal ediliyorduArabistanrsquodan parfuumlmler altın ve değerli taşlarHindrsquoten fildişi boya malzemesi baharat vepirinccedilCcedilinrsquodenipekligetirtiliyordu

KaraticaretyoluArabistanrsquodanveSuriyersquoninguumlneyinden deniz yolu Kızıldenizrsquodengeccediliyordu Ptolemaioslar bu nedenle FiravunNekhaorsquonun buyruğuyla accedilılmış olan ve NilrsquoiKızıldenizrsquoe bağlayan kanalı onarttılar Yuumlkgemileri uumlccedil yuumlz tonilatoya kadar yuumlkalabiliyorlardıPtolemaioslardoumlneminenbuumlyuumlkticaret filosuna sahiptilerKervanyolları oumlnemlioumllccediluumlde canlanmıştı Buumltuumln toptan ticaret kralıntekelindeydi buumltuumln ulaşım araccedilları (gemiler ve

yuumlkhayvanları)kayıtlıydıvekrallık ticareti iccedilinkullanılıyordu

Birccedilok kent oumlnemli oumllccediluumlde gelişti Duumlnyaccedilapında oumlnemli bir kent olan İskenderiye başageccedilti StrabonldquoCoğrafyardquo adlı yapıtındaİskenderiyersquoyi anlatır İki Grek mimarınınRodoslu Dinokrates ile Knidoslu Sostratesrsquoinhazırladığıplanagoumlreyapılmışbuumlyuumlkbirkenttiİkianayollakesilengenişveduumlzcaddelerivardı(en oumlnemlisi 6 kilometre uzunluğundaydı)Sokaklar kanalizasyon sokak aydınlanmasıparklar revaklar tiyatrolar hipodromlarstadyumlar zengin ve iyi duumlzenlenmiş birhellenistik kentin oumlzel niteliklerinioluşturuyordu Krallık saraylarının bulunduğumahalleoumlzelgoumlrkemiylekendinibelliediyordukentin uumlccedilte bire yakın boumlluumlmuumlnuuml kapsıyorduHer kral yeni bir saray yaptırıp şatafatbakımındankendisindenoumlncekilerleyarışıyorduBahccedileler ender hayvanların bulunduğu hayvankolleksiyonları goumlrkemli hamamlar hizmetccedilikalabalığının konutları huumlkuumlmdarın sarayınınyanında bulunuyordu Aralarında İskenderrsquoinki

de olmak uumlzere kral mezarları da buradaydıMuumlze ve uumlnluuml kuumltuumlphane de bu mahalledeydiİskenderiye Muumlzesi buumlyuumlk bir sanat ve bilimmerkeziydi Kraldan maaş alan bilginler tıpkıAtinarsquodaolduğugibirevaklarınaltındavegoumllgesokaklarda ders veriyorlardı Kuumltuumlphanede yuumlzbinlerceelyazmasıvardıBuumlyuumlksayıdagoumlrevlibunları kopya ediyor ve inceliyorduPtolemaioslar bilgilerini ve bilim ve sanatkoruyuculuklarını sergilemeyi seviyorlardı BualandadaekonomikhayattakimerkezicircleşmevedenetimsoumlzkonusuyduEskibiryazarmuumlzeyibilginlerin kuşlar gibi beslendiği kafesebenzetiyor(AthenaiosI4)

İskenderiyersquonin ekonomik oumlnemi ccedilok iyiduumlzenlenmiş iki limanından kaynaklanıyorduPharos adasında bir kayanın uumlzerine yapılmışolan fener İlkccedilağ harikalarından biriydi Yuumlzmetreden daha yuumlksek mermerle kaplı birkuleydifenerGeceleyintepesindeyakılanodunateşinin aydınlığı madenicirc aynalarla uzaklarakadar yayılıyordu 800 talant gibi buumlyuumlk birharcamayla yaptırılan bu yapı Ptolemaiosların

efsanevi zenginliklerine ve deniz guumlccedillerinetanıklıkediyordu

İskenderiye halkı karışıktı Greko-Makedonyalılar ve Mısırlıların dışında PerslerSuriyeliler Yahudiler vb vardı bu da kentinduumlnya ccedilapındaki oumlnemini bir kez dahakanıtlıyordu Kent ulusal koumlkenler goumlz oumlnuumlndetutularakoumlzerkmahallelereayrılmıştı

Toplumsalvesiyasalbakımdanyerlihalkileyeni gelen Greko-Makedonyalılar arasındakifark ccedilok ccedilarpıcıydıYerli halkın oturduğu uumllke(khora) Greklerin Makedonyalıların ve oumltekikolonların en oumlnemli konuma sahip olduklarıkentin (polis) karşıtıydı Kral fetih hakkıylakendisine ait bulunan uumllkenin mutlakefendisiydi Huumlkuumlmdarlar tıpkı eski Mısırrsquodaolduğu gibi kutsallaştırılmışlardı ve youmlnetimbiccedilimleri Doğu tipi despotizme yakındıCcediloğunluğuMakedonyalıveGrekolanmemurlaryardımıyla uumllkeyi youmlnetiyorlardı Merkezbakanlıklarının başında devletin maliyoumlnetiminin iplerini elinde bulunduran hazinebakanıldquoDioiketesrdquo yer alıyordu Memurlar

armağan olarak toprak alıyorlar ve her tuumlrluumlayrıcalıktanyararlanıyorlardı

Greko-Makedonyalı uumlcretli askerlerdenoluşanordukralındesteğiydiBubirliklerekarşıbağımlılıklarını hisseden Ptolemaioslar bunlarıccedilok kayırıyorlardı Buumlyuumlk bir ekonomik guumlcesahip olan Mısır rahip sınıfını da koruyorlardıTapınaklarınbirccediloktopraklarısanayikuruluşlarıve koumlleleri vardı Rahipler gibi askerler vebuumlrokratlardavergioumldemiyorlardıUumlyeleridahasonra huumlkuumlmet tarafındanyerel youmlnetici(oumlrneğin nom youmlneticisi) olarak atanan yerlihalkın hali vakti yerinde katmanları ve buumlyuumlkccediliftccedililer de ayrıcalıklardan yararlanıyor hızlazenginleşiyorveHellenistikuygarlığı seve sevebenimsiyorlardı

ldquoKrallık ccediliftccedililerirdquo halk yığınınıoluşturuyordu Vergiler yuumlkuumlmluumlluumlkler altındabunalmış ccedilalışma hayatları katı kurallarla felceuğramışolanldquokrallıkccediliftccedililerirdquobuumlyuumlkccediliftccedilileredenetccedililere ve her tuumlrden memurlara tamamenbağımlıydılar Koumllelerin emeğinden tarım vesanayide yararlanılıyordu Koumlle ticareti ccedilok

gelişmişti Koumlleler buumlyuumlk oumllccediluumlde oumlzellikleNuumlbyarsquodansağlanıyordu

Hellenistik Mısırrsquoın devlet aygıtı buumltuumlnağırlığıyla emekccedili yığınların omuzlarınaccediloumlkmuumlştuuml Devlet oumlrguumltuuml Greko-Makedonyalıfatihlerin rahip sınıfı ile soylu sınıfın iktidarınıguumlccedillendirmek Ptolemaiosların sarayına veyuumlksek goumlrevlilerine şatafatlı bir yaşamsağlamak iccedilin yerli halkın aşağı katmanlarınınsoumlmuumlruumllmesineindirgenmiştiTeknikveticaretingelişmelerinden kuumlltuumlruumln buumltuumln nimetlerindenyalnızca toplumun yuumlksek katmanlarıyararlanıyordu

Ptolemaiosların dış politikası başta Egehavzası olmak uumlzere imparatorluklarınınsınırlarını Akdenizrsquoin doğusundasağlamlaştırmayısonrakaravedeniz ticaretiyledoğuya bağlı boumllgeler olan Fenike ve Suriyersquoyiiccediline alacak şekilde egemenliğini yaymayıamaccedillıyordu İlk Ptolemaioslar doumlnemindeMısırKyreneveEgeDenizindekibazı adaların(Girit Kikladlar Kıbrıs Lesbos SamosSamothrahe) yanı sıra Fenike Filistin ve

Suriyersquonin guumlneyine sahip bulunuyordu IIIPtolemaiosEvergetes(246-221)oumlzelliklesavaşyanlısıpolitikasıyladikkaticcedilektiKuumlccediluumlkAsyarsquoyıfetheccedilıktıSardesveBabilrsquoialdı

EgeDenizihavzasıveSuriyeuumlzerindekihakiddiaları Ptolemaiosları Antigonoslar veSeleukoslarla karşı karşıya getiriyordu KuumlccediluumlkAsyarsquodaki ccedilıkarlarını III yuumlzyılın sonuna kadarbaşarıyla savundular 217 yılında IVPtolemaiosrsquoun orduları Filistinrsquode RaphiayakınlarındaSuriyeKralıIIIAntiokhosMegasrsquoı(BuumlyuumlkAntiokhos)bozgunauğrattı

AmaMOuml II yuumlzyıldan itibarenMısır zayıfduumlştuuml ve Hellenistik duumlnyadaki uumlstuumlnluumlğuumlnuumlyitirdi Yaptığı suumlrekli savaşlar iccedilin yabancıuumlcretli askerlerinin sayısı ccedilok azdı bunundışında huumlkuumlmdarlar suumlrekli olarak ezilen halkkatmanlarının artan direnciyle karşılaşıyorlardıHalkınkoumlleleştirilmesinedayalıiccedilpolitikalarınınzararlı etkileri uumllkeyi zayıf duumlşuumlruumlyordu Ccediletinsınıf muumlcadeleleri suumlrekli ayaklanmalara veoumlzellikle koumlyluumllerin goumlccediluumlne(anakhorisis) yolaccedilıyordu buumltuumln bunlar Mısırrsquoın yaşamının

duumlzenini bozuyordu Uumlstelik kanlı huumlkuumlmetdarbeleriylesonuccedillananhanedangeccedilimsizlikleriimparatorluğu temelinden yıkıyorduToplumsalve siyasal muumlcadelenin şiddetlenmesi uumllkeyiyıkımagoumltuumlruumlyordu

Ptolemaios hanedanının son kraliccedilesiKleopatrarsquonın Aktium yenilgisinden sonraintihar etmesi ve Mısırrsquoı uumllkelerine katanRomalıların İskenderiyersquoyi almalarıylaHellenistikMısırrsquoın tarihiMOuml 30 yılında sonaerdi

3 Selevkosların (Selevkidai) devletiSelevkosların imparatorluğu İskenderrsquoindevletininAsya boumlluumlmuumlnuuml oluşturan bir ayrışık(heterojen) uluslar ve uumllkeler yığışımı idi Buboumllgelerin coğrafya durumu ccedilok değişiktiBuumlyuumlk ırmaklarınverimlivadileridağlar ccediloumlllerve deniz kıyısı Buralarda yaşayan uluslar veboylar ilkel ccediloban yaşamından buumlyuumlkkentdevletlerin uygar yaşamına kadar ccedilokdeğişik ekonomik ve kuumlltuumlrel duumlzeydebulunuyordu Bu nedenle Selevkosların

yapmaları gereken ccedilok guumlccedil bir goumlrevleri vardıBu uumllke ve ulusları tutarlı bir buumltuumln halinegetirmekSelevkoslarındevleti etnikvecoğrafibakımdan birleşik olan Ptolemaioslarınkrallığındanayrılıyordu

Doğursquoyu (Hindistan Orta Asya Arabistan)Batırsquoya (Akdeniz) bağlayan ticaret yollarıSelevkoslar krallığından geccediliyordu Fırat veBasra koumlrfezi gibi ırmak ve deniz yolları vekervan yolları ağının Selevkoslar kalıt olarakeskiticaretkentlerini(BabilŞamveoumltekiler)vePerslerinaccediltıklarıyollarıalmışlardıdahaoumlncekievrimlerin tuumlmuuml uluslararasında etkin birmuumlbadelenin koşullarını yaratmıştı Sanayi vemuumlbadelelerin gelişiminin kentlere buumlyuumlk biroumlnem verdiği Selevkoslar İmparatorluğununekonomik tabanının başlangıcını bu durumbelirliyordu

İskenderrsquoinpolitikasınısuumlrduumlrenSelevkoslardevletlerine bir savunma aracı yaratmakamacıyla 400rsquoe yakın yeni kent kurdularDicleuumlzerindeki Selevkeia oumlzellikle Orontes (Asi)kıyısındaki imparatorluğunbaşkentiAntiokheia

(Antakya) gibi bazı kentler duumlnya ccedilapındaoumlnemli ticaret ve sanayi merkezleri oldular BukentlerindışındaFıratkıyısındakiDura-Evroposgibi ccediloğu zaman kentlere doumlnuumlşen vekatoikaadı verilen birccedilok askericirc yerleşim yerleri vardıGrek uygarlığının bu merkezleri Greko-Makedonya oligarşisinin politik etkisiniguumlccedillendiriyor ve yerli halklar okyanusu iccedilindeHelenizminadalarınıoluşturuyordu

Selevkoslar devletine oumlzelliğini verenekonomi biccedilimlerinin ccedileşitliliği ve Grekkentdevletlerinin oumlzerkliğinin huumlkuumlmdarın yuumlceiktidarının yanı sıra varlığını suumlrduumlrduumlğuumlkentlerin ccedilokluğu yuumlzuumlnden Ptolemaioslarınyaptığı benzeri huumlkuumlmdarların youmlnetimlerinimerkezicircleştirmeleri ccedilok zordu AyrıcaPtolemaioslar İmparatorluğunda greko-makedon halk ayrıcalıklı bir durumdanyararlanıyor ve Perslerin yerine yerli halkuumlzerinde egemenlik suumlruumlyordu Gene oradakrallıkiktidarıkutsallaşmıştıresmicircbirkralkuumlltuumlvardı Kendi kuumlltuumlnuuml uygulatmak iccedilin rahipleribizzat kral seccediliyordu Selevkoslar Grek tanrısı

Apollonrsquodan geldiklerini ileri suumlruumlyorlardı amaaynı zamanda Babil tanrısı Bel-Mardukrsquounguumlcuumlne sahip olduklarını da soumlyluumlyorlardı Budurum Selevkosların iktidarının ikili Grek-Doğu karakterini accedilıklamaktadır Kral birdioiketes (hazine nazırı) tarafından youmlnetilenbuumlyuumlk bir vergi toplama memurları aygıtındanyararlanıyordu halkın iliğini emmek amacıylakurulmuş oldukccedila karmaşık ve akılcı bir sistemsoumlzkonusuydu

Bununla birlikte merkezicircleşme Mısırrsquodakikadar guumlccedilluuml olmadı Toprakların ccediloğuna kralsahip bulunuyordu ama buumlyuumlk bir boumlluumlm detapınaklara kentlere ve kişilere bırakılmıştıSanayive ticaret alanındakral tekellerininyanısıraoumlzelgirişimlerdegelişiyordu

En oumlnemli kentler İskenderiyersquoden sonrakisırayı alan doğu ile batı arasında aracıdurumunda bulunan Antiokheia ile Selevkeiaidi Kentlerin buumlyuumlk bir ccediloğunluğu Grek usuluumloumlzerklikten yararlanıyordu Halk meclislerikurulları seccedilimle gelen goumlrevlileri delikanlıliseleri gymnasiumları beden eğitimi salonları

vardıSelevkoslar tapınaklara buumlyuumlk bir saygı

goumlsteriyorlar ve halk uumlzerindeki etkileriniguumlccedillendirmek iccedilin din politikasındanyararlanmaya ccedilalışıyorlardıOumlteyandan tekbiraskericirc oumlrguumlt ve youmlnetim sistemi kurarakimparatorluklarını guumlccedillendirmek istiyorlardıDevlet strategoslar tarafından youmlnetilen 72satraplığa boumlluumlnmuumlştuuml tek para ve takvimsistemi getirildi ve 312 yılından itibarenldquoSelevkoslar takvim başırdquo başladı Her şeyekarşınimparatorluklarısonderecesallantıdaydıİmparatorluk iccedilinde bulunan uluslaroumlzguumlrluumlklerini istiyorlardı Vergi boyunduruğuvememurlarınyolsuzluklarıayrılıkccedilıeğilimleringelişmesine katkıda bulunuyordu Selevkoslarİmparatorluğu genişlemesinin doruk noktasınasınırlarını Kuumlccediluumlk Asyarsquodan Hindrsquoe goumltuumlren veSuriye ile Filistinrsquoi egemenliği altına alan ISelevkos Nikator (Muzaffer 312-280)doumlneminde ulaştı Ama hemen onunardıllarından sonra dağılma başladı IIAntiokhos (261-247) Baktrian ve Parthiarsquoyı

yitirdi III Antiokhos Megas (223-187)parccedilalanmak uumlzere olan devleti buumlyuumlk birguumlccedilluumlkletoparladı

Bu huumlkuumlmdar Mısırrsquoa karşı sonu gelmezmuumlcadeleye girişti Geccedilici olarak Fenike veFilistinrsquoi işgaletmeyibaşardıAmaRomalılarrsquoınmuumldahalesi Selevkosların guumlcuumlnuuml sona erdirdiAntiokhosrsquounMagnesiarsquoda (Manisa)Romalılarayenilmesinden (MOuml 190) sonra Suriye aşağıyukarıRomarsquonın koruması altına girdi nihayet64 yılında imparatorluğun geri kalan boumlluumlmleriRomaeyaletinedoumlnuumlştuumller

Antiokhos Epiphanes (175-164) doumlnemindeFilistinrsquoin bağımsızlık iccedilin verdiği uzunmuumlcadele ezilen ulusların direnmesinin biroumlrneğidir

Antiokhos Epiphanesrsquoin İbrani dininiyasaklamasıvezorlaHellenleştirmegirişimibuhareketin başlamasına neden oldu Makkabaios(Makkabebuumlyuumlkbirolasılıklaldquoccedilekiccedilrdquoanlamınagelen İbranicemakkabet soumlzcuumlğuumlndengelmektedir) lakabıyla anılan MathathiasrsquoınoğluYahuda(Judas)zorbayabancılarlabirleşen

soylu sınıf temsilcilerine karşı girişilen şiddetlibir muumlcadeleyle yoğunlaşan halk hareketininbaşına geccediltiKuduumlsmuumlcadeleninmerkezi olduBaşlangıccedilta isyancılar buumlyuumlk bir yenilgiyeuğradılar ve kral korkunccedil bir kırım yaptıErkekleroumllduumlruumllduumllerkadınlarveccedilocuklarkoumlleolarak satıldılar Kuduumlsrsquouumln surları yıkıldı AmaYahudilerin direnci kırılamadı Hareket buumlyuumlduumlveYahudarsquonın tuumlccar ve zanaatccedilı katmanlarınaulaştı 142 yılında Simon Makkabaios(Yahudarsquonın kardeşi) Kuduumlsrsquouuml geri aldı vebağımsızlığı yeniden kazandırdı Savaş devametti ccediluumlnkuuml Selevkoslar Filistinrsquoin yitirilmesinerazıolamazlardıAmaburayıyenidenfethetmeyibaşaramadılar

3 Antigonosların (Antigonides)İmparatorluğuAntiparosrsquoun oumlluumlmuumlnden sonra(319) Makedonyarsquonın başına oğlu Kassandrosgeccedilti veGrek devletlerinin hepsinin youmlnetiminekendi yandaşlarını getirdi Boumlylece Atinarsquonınyoumlnetimi de burayı Makedonya garnizonunadayanarak youmlnetecek olan Phaleronlu

Demetriosrsquoa duumlştuuml Aristotelesrsquoin ilkeleriniuygulayan DemetriosAtina demokrasisine sonverdi ekin vergisini getirdi ve zengin sınıflarıniktidarını kurdu Atinalılar onu bir tiran olarakkabulettiler

Antigonosrsquoun oğlu Demetrios PolierketesAtinalıların ve oumlteki Grek devletlerininldquokurtarıcısırdquo oldu 307 yılında filosuyla Pirersquoyegeldi ve bir haberci aracılığıyla babasınınkendisini Atinalıları oumlzguumlrleştirmek ve eskiyasaları tekrar yuumlruumlrluumlğe koymaklagoumlrevlendirdiğini ilan etti PhaleronluDemetriosrsquou Atinarsquodan kovdu ve demokrasiyiyeniden kurdu Atinalılar onu aşırıonurlandırdılar Antigonos ve Demetriosrsquoa kraluumlnvanı verdiler anıtlarını diktiler iki yeni filokurup onlara ikisinin adını verdiler vbAma odoumlnemde Demetrios buumltuumln Hellasrsquoı elegeccedilirmeyi başaramadı Babası onu birleşikdiadokoslara karşı savaşmak uumlzere KuumlccediluumlkAsyarsquoya ccedilağırdı Ancak Antigonos ileDemetriosrsquoun İpsosrsquotayenilgiyeuğramalarındansonra Asyarsquodaki topraklarını yitirmiş ama

filosunu korumuş olan Demetrios 297 yılındageri doumlnduumlğuuml Hellasrsquoı duumlzenli bir şekilde elegeccedilirerek işe koyuldu Grek devletlerini elegeccediliripMakedonyakralıoldu(293)

Demetrios Hellasrsquoı hayasızlığı Grekleri sıksık yaralayan aşırı bir tiranlıkla youmlnetti (293-288) Oumlrneğin Atinarsquoda olduğu zamanhuumlkuumlmdar Parthenonrsquoda oturuyordu halktanvergi adı altında aldığı parayı bir yosmayaverdiriyordu vb Demetriosrsquoun Balkanyarımadasına yerleşmesi oumlteki Hellenistikhuumlkuumlmdarların direnmesiyle karşılaştı EpierosKralı Pyrrhosrsquola savaş başladı PtolemaiosSelevkos ve Lysimakhosrsquoa gelince yenidenDemetriosrsquoa karşı birleştiler 288 yılındaLysimakhos ve Pyrrhos iki karşı youmlndenMakedonyarsquoya girdiler ve Ptolemaios AtinarsquoyıaldıOğluAntigonosGonatasrsquoıHellasrsquotabırakanDemetrios filosuyla Kuumlccediluumlk Asyarsquoya gitti veburada Selevkos karşısında yenilgiye uğradı ve286 yılında teslim olmak zorunda kaldıBabasının oumlluumlmuumlnden (283) sonra kral olanAntigonosGonatesuumllkeyiistilaedipDelphoirsquoye

kadar ilerleyen Galatlara karşı amansız birmuumlcadele vermek zorunda kaldı (279)Antigonos Gonatas (283-239) MakedonyalıAntigonoslar (Antigonides) hanedanını kurduPire Munikhia Korinthos Demetrias vb bellibaşlı stratejik noktalara Makedonya garnizonuyerleştirerek Kuzey ve Orta HellasrsquotaMakedonyaegemenliğinisağladı

Grek felsefesinin anlayışına uygun olarakoumlğretim goumlren Antigonos Gonatas stoacılarınınoumlğrencisiydi ccedilevresineGrek şair ve bilginlerinitopladı Buumlyuumlk oumllccediluumlde hellenik etki taşıdığı vedespotizmle ilişkisi bulunmadığı iccedilinAntigonosların youmlnetimi monarşi değildi Egehavzasında uumlstuumlnluumlk muumlcadelelerindePtolemaioslarveSelevkoslarla ccedilatıştılarAyrıcaMakedonya kralları durmadan isyan ccedilıkartandoğu ve kuzey boylarıyla uğraşmak zorundakaldılar Makedonya Balkanların kalkanıgoumlreviniyapıyordu

III yuumlzyıldan itibaren Roma Balkanlarasızmaya başladıUzun suumlren bir savaştan sonraMakedonya148yılındaRomarsquonıneyaletioldu

5Pergamon(Bergama)KrallığıBudevletİskenderrsquoin ardıllarından biri olan Lysimakhostarafından kurulan ve uygun bir siyasal ortamsayesinde 293 yılında bağımsızlığına kavuşaneski Kuumlccediluumlk Asya kenti Pergamon boumllgesindedoğdu Kral Attalosrsquoun (241-197) Galatlarkarşısında kazandığı parlak zafer bunlarınKuumlccediluumlk Asyarsquoya yayılmalarını durdurdu vePergamon Krallığının guumlccedillenmesini sağladıAttaloslar (Attalides) hanedanının krallarıPtolemaioslar ve Selevkoslar arasındaki sonugelmezmuumlcadeledenccedilokustacayararlanıyorveRomarsquoya karşı bilinccedilli bir politikauyguluyorlardı Pergamon Krallığı gelişiminindoruknoktasına II yuumlzyılın ilk yarısında ulaştıRomarsquonın bir Akdeniz guumlcuumlne doumlnuumlştuumlğuumlMakedonya ve Suriyersquonin Antiokhosrsquou ilesavaştığı doumlnemdi Roma doğudadesteklenmeye gereksinimi olduğu iccedilin KuumlccediluumlkAsyarsquonın buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml kendisinevererek yardımından dolayı PergamonKralı IIEumenesrsquoi coumlmertccedile oumlduumlllendirdi Verimlitopraklar iyi otlaklar ormanlar madenler

birccedilok elverişli liman Pergamonrsquoun ekonomikgelişmesi iccedilin ccedilok elverişli etkenlerdi Bazısanayi dalları duumlnya ccedilapında oumlnem kazandıDibaları ve yuumlnluumlleri Akdeniz havzasındauumlnluumlyduumller dana ve koyun derisinden uumlretilenyazı malzemesi yapıldığı yer olanPergamonrsquodan dolayı ldquoparşoumlmenrdquo (pergamene)adını aldı Guumlccedilluuml bir filo Rodos Atina veDelosrsquolailişkilerinisağlıyordu

Ccedilok sayıda kentten oluşan PergamonKrallığı Hellenistik devletlerin ortak oumlzelliğinesahiptiBu uumllkenin kralları da ekonominin bellibaşlı kollarını tekel altına almak istiyorlardıAmauumllkeninayrışıklığı (yerli nuumlfusvegelişmişGrek kentleri) tasarılarının gerccedilekleşmesineengel oluyordu Toprak muumllkiyeti sanayi veticaret bağlamında kralın muumllkuumlnuumln yanı sıratapınakların ve oumlzel kişilerin muumllkleri de vardıKrallığa ve oumlzel kişilere ait atoumllyelerdeccedilalıştırılan koumlle koumlyluuml ve oumlzguumlr insanlarınacımasızca soumlmuumlruumllmesi Pergamonrsquodaki sınıfmuumlcadelesini kızıştırdı ve 133-130 yıllarındaşiddetliAristonikosayaklanmasınayolaccediltı

Hellenistik krallıklarının en kuumlccediluumlklerindenbiri olan Pergamon uygarlık bakımından ccedilokoumlnemlibirroloynadıHuumlkuumlmdarlarısanatlarıvebilimleri koruyarak uumlnlenmek istiyorlardı Grekkuumlltuumlruumlnuumln hayranı olan krallar saraylarınabilginlerisanatccedilılarıdavetediyorlardıvebirccedilokbakımdan İskenderiyekitaplığınıgeridebırakangoumlrkemlibirkitaplıkyarattılarGenccedillerineğitimmerkezi olan Pergamon gymnasiumunu krallardestekliyor ve doğrudan denetimini krallaryapıyorlardı Huumlkuumlmdarlar Grek dininisavunuyorlardı Tam bir Hellenistik oumlzellikKrallar buumlyuumlk rahipleri goumlreve atıyorlar ve kralkuumlltuumlyle birleştirerek iktidarlarını guumlccedillendirmekiccedilindindenyararlanıyorlardı

Pergamon Hellenistik kentler arasındaguumlzelliği ve duumlzenlenmesiyle uumlnluumlyduumlAkropolrsquode Zeusrsquoun onuruna dikilen devselsunak Pergamonrsquoun yapılarının endeğerlilerindenbiriydi(BkXXXIXboumlluumlm)

Attaloslar II yuumlzyılın ortasındaRomalılarınbağımlılığına girdiler boumlylece ldquokoruyucularırdquouumllkenin gerccedilek efendileri oldular Karşı

koymanın yararsızlığını goumlren ve sınıfmuumlcadelesinin şiddetlenmesinden uumlrken IIIAttalosKrallığınıRomalılarabıraktı133yılındaPergamon bir Roma eyaleti oldu ve ldquoAsyaEyaletirdquoadınıaldı

6RodosHellenistikduumlnyadaRodosrsquounayrıbir yeri vardır KuumlccediluumlkAsya SuriyeMısır adavekıtaGrekdevletleriarasındabulunanRodosHelenistik merkezler arasında ccedilok oumlnemli biraracı oldu Ticaret yollarının Ege Denizirsquoninguumlneyine kayması Fenike kıyı boumllgesinin eskiticaretmerkeziTiros(Tyr)karşısındaİskenderrsquoinkazandığı zafer III yuumlzyılın başında Rodosrsquoubuumlyuumlkbirlimanveccedilokoumlnemlibirtransitnoktasıhaline getirdi Limandan en ccedilok buğday şarapve esir ihraccedil ediliyordu Gidiş geliş Greklimanlarının doruk noktalarındaki duumlzeylerinigeri bırakmıştı Rodos tefecilik işlemleriyle deuumlnluumlyduuml Borccedil alanlar arasında yabancı krallarbilevardı

Yuumlzoumllccediluumlmuuml kısıtlı ve doğal kaynaklarıyetersiz olduğu iccedilin ticaretle yaşıyordu Rodos

Bu nedenle deniz guumlvenliğini sağlamak iccedilinkorsanlara karşı durmadan ve yılmadan savaştıRodosrsquoun bu savaşımı sayesinde Hellenistikdevletler arasındaki deniz ilişkileri daha daguumlccedillendi Savaş gemilerini zengin yurttaşlaryaptırmak zorundaydılar(trierarkhia) Rodosdenizcilerideneyimleriyleuumlnluumlyduuml

Uluslararası ilişkilerin gelişmesi iccedilinHellenistik devletlerin birliğinin guumlccedillenmesiyleilgilenen Rodos halkı deniz ticaretiniduumlzenleyen bir dizi yasa kabul etti bu yasalardaha sonra deniz hukukunun temellerinioluşturdular Kent dış goumlruumlnuumlşuumlyle devletinzenginliğine tanıklık ediyordu ldquoRodoslularınkenti limanları caddeleri surları ve oumltekikamusal yapılarıyla diğer kentleri geridebırakırrdquo diye yazıyordu Strabon Ama asıloumlvuumlnccedil kaynakları donanmalarının gizinisaklamak iccedilin yabancıların girmesine izinvermedikleritersaneleriydi

Rodos politik bakımdan iktidarın kapalıticaret aristokrasisine ait bulunduğu bir tuumlccarcumhuriyetti Tam bir oligarşik kentdevletiydi

Halk meclisi konsey yargıccedillar iktidarınorganlarıydı En oumlnemli goumlrev konsey uumlyeleriarasından altı aylığına seccedililen altı ldquopritanisrdquoe(encuumlmen uumlyesi) duumlşuumlyordu Askericirc yetkildquonavarkhusrdquoun (donanma komutanı) elindebulunuyordu Yuumlksek memurların hepsiaristokratkoumlkenliydi

M Ouml II yuumlzyılın ortasında Akdenizrsquoinefendileri durumuna gelen Romalılar karşıdengesağlamakamacıylaoumlzguumlrticarethakkıveguumlmruumlk vergisi bağışıklığı tanıyarak DelosadasınıdestekleyinceRodosrsquounduumlşuumlşuumlbaşladı

7 Baktrian Sogdian Harzem Başta STolstovrsquounkiler olmak uumlzere Sovyetarkeologlarının ccedilalışmaları Orta Asyarsquonın veoumlzellikleHarzemrsquoininsanlıkuygarlığınıneneskiboumllgelerinden biri olduğunu goumlstermektedirMakedonyalı İskender Orta Asyarsquoyı fethisırasında birccedilok tarımcı ve ccediloban boylarlaccedilarpıştı Selevkoslar İmparatorluğunda OrtaAsya toprakları ve halkları en oumlnemli rollerdenbirini oynadılar 255 yılında satrap Diodotos

kendiniSogdianveBaktrianhuumlkuumlmdarıilanettiBu doumlnemde İaksartes ve Oksus (Siri DeryaAmuDerya)nehirlerininortakesimindebulunanbuuumllkelerinekonomikvekuumlltuumlrelevrimiyuumlksekbir duumlzeye ulaşmış bulunuyordu Romalı yazarJustin (Marcus Justianus Justinus) burayı ldquobinkentler uumllkesirdquo olarak adlandırıyordu Modernarkeolojinin verilerine goumlre bu boumllgedegerccedilekten birccedilok kent vardı Bu kentlerdenbazıları buumlyuumlktuuml Baktresrsquoin (buguumlnkuuml Balkh)yuumlzoumllccediluumlmuuml16kilometrekareydiDiodotosparabasıyordu Bu greko-baktriyen uumllkenin bizeulaşan paraları buumlyuumlk teknik ilerlemeleretanıklıketmektedir

Dodotos ve doğrudan ardılları doumlnemindeuumllkeSelevkosİmparatorluğununMezopotamya-Suriyemerkeziyleekonomikvekuumlltuumlrelilişkilerisuumlrduumlrduuml Ama Selevkos devleti siyasal ccediloumlkuumlşbelirtileri goumlsterirken yeni Orta Asya devletihızla gelişiyordu 227 yılında Grek koumlkenliguumlccedilluuml komutan Euthydemes yerli boylarındesteğiyle iktidarı ele geccedilirdi ve Selevkos IIIAntiokhosrsquolasavaştıDevletiHazarDenizirsquonden

Ccedilin sınırına buumltuumln OrtaAsyarsquoyı hemen hemenbuumltuumln İranrsquoı ve Hintrsquole sınırdaş topraklarıkapsıyorduKuumlltuumlruumlyuumlksekekonomisigelişmişbir uumllkeydi Amu Deryarsquonın orta ve aşağıkesimlerindeki sulanan topraklar steplerin veyarı-ccediloumll boumllgelerin sınırını aşıyordu Tarımcınuumlfus mimari bakımından yetkin tahkimedilmiş buumlyuumlk kasabalarda yaşıyordu Bukasabaların kalıntıları Orta Asya tarihinin budoumlnemine ldquoKangui uygarlığırdquo adını veren STolstov tarafından Harzemrsquode bulundu veincelendi Bu buumlyuumlk krallığın merkezi eyaletinuumlfusca daha yoğun ve geniş bir kanal ağıyladonanmışolanSemerkantrsquotıBurasısankiuccedilsuzbucaksızbirbahccedileydiyazarApollodorosrsquoundadediği gibi ldquoİranrsquoın incisirdquoydi Euthydemesrsquoindevletinin bir parccedilası olan Fergana vadisi dezengindi Youmlnetim boumllgelerine (satraplık)boumlluumlnmuumlş olan krallık ayrıca bazı yarı-oumlzerkboumllgeleri de kapsıyordu Amu Deryarsquoda birsavaş donanması vardıGreko-baktriyen devletbir yandan Ccedilin ve Hintrsquole bir yandan daMezopotamya ve Suriye ile ekonomik ilişkiler

suumlrduumlruumlyordu Altın bakımından zengin uzakSibiryarsquoyaseferlerduumlzenleniyordu

Yeni kazılar son zamanlarda ortayaccedilıkartılan Orta Asya Hellenistik kuumlltuumlruumlnuumln buguumlccedilluumlve ilginccedilmerkezinin toplumsal ilişkilerinive siyasal yaşamının birccedilok oumlnemli olgularınıbuumlyuumlkbirolasılıklabizetanıtacaktır

Soumlzuuml edilen Hellenistik devletlerin dışındabaşkaları da vardır Bunların en ilginccedilleritarihleri bakımından oumlzellikle Romarsquoya bağlıolanParthiavePontosrsquotur

OTUZYEDİNCİBOumlLUumlM

HELLENİSTİKHELLAS

Makedonyalı İskenderrsquoin oumlluumlmuumlyle buumltuumlnGrek devletlerinde Makedonyaboyunduruğundan kurtulmak umutları yenidendoğdu Bu genel hareketin başına Atina geccediltiAyaklanmaLamiaSavaşına doumlnuumlştuuml (323-322)Makedonya valisi Antipatros ThessaliarsquodaLamiakentindekuşatıldıAmaGrekler iccedilin ccedilokmutlu başlayan savaşMakedonyarsquonın zaferi veasilerin kılıccediltan geccedilirilmesiyle sonuccedillandıMakedonya egemenliği tekrar kurulduAtinarsquodanayrılmakzorundakalanvegıyabındaoumlluumlme mahkucircm edilen Demosthenes

umutsuzluktankendinizehirlediBununla birlikte Atinarsquonın inatccedilı direnmesi

kırılmadı III yuumlzyılın ortasında yeni bir savaşKhremonides (Atinalı elebaşının adı) Savaşıpatladı Bu savaş da Greklerin bozgunuylasonuccedillandıAtinademokrasisi susturulduAtinaartık buumltuumln Hellasrsquoın bağımsızlık ve oumlzguumlrluumlkmuumlcadelesinde başrol oynamaz olduAtinarsquonınyıkımından sonra Hellas tarihindeki uumlstuumlnluumlkbaşkadevletleregeccedilti

Koumlleci ekonominin bunalımı Atina kadargelişmişdevletlerleoumlzellikleşiddetliolduYakınDoğursquonun artan oumlnemi nedeniyle ticaretyollarının guumlneydoğuya kayması uluslararasıyolları ele geccediliren yeni merkezlerin(İskenderiye Rodos vb) ortaya ccedilıkışıyoksullaşmışhalkyığınları ilezenginkatmanlararasındaki toplumsal muumlcadeleninyoğunlaşması eskiden ccedilok goumlnenccedilli (muumlreffeh)olan Kıta Hellasrsquoı devletlerini ikinci planaitiyordu Buna karşılık iccedil karşıtlıkların daha azbelirgin olduğu geri kalmış devletler girişilenmuumlcadelededahasağlamdahadirenccedillioldular

MOuml III yuumlzyıl Grek yaşamında kentlerfederasyonları oumlzellikle de Akha Birliği ileAitolia Birliği uumlstuumln durumdaydı Zanaat veticaretin gelişmesi sayesinde guumlccedillenmiş olanAitoliaBirliği (314rsquoedoğru)Galatların istilasını279yılındageripuumlskuumlrtmeyibaşardıBubirlikAitoliarsquoyı başta Delphoi olmak uumlzere OrtaHellasrsquoın bazı boumllgelerini Thessalia ve dahabaşka kentleri kapsıyordu Akhaia dışındaSikyonKorinthosMegaragibiccedilokoumlnemliGrekkentlerini iccediline alan Akha Birliği sonundaPeloponnesosrsquoun oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuuml elegeccedilirmeyibaşardı

Daha oumlnceki birliklerden farklı olarak bubirliklerin uumlyeleri eşit haklara ve kendiiccedilişlerindeoumlzerkliğesahiptiİkibirliktedegenelyoumlnetim oumlrguumltleri vardı 1) Birliklerin buumltuumlnuumlyelerininkatılabildiğiveyılda ikikez toplanangenel kurul 2) Seccedilimle saptanan ve suumlrekliorgan olan bir kurul 3) Seccedilimle saptanan veaskericirc ve sivil youmlnetimin başkanı olan birstrategos

İki birlik arasında kuruluş bakımından

farklılıklar vardıAkhaBirliğirsquoninKorinthos yadaMegaragibibuumlyuumlkticaretkentdevletlerinibirarayagetirmesinekarşınAitoliaBirliği savaşccedilıhalkı sık sık komşularını tehdit eden tarımadayalı daha geri kalmış boumllgeleri kapsıyorduAitolia Birliği oligarşi ilkelerinin egemenolduğuAkhaBirliğirsquone oranla daha demokratikgoumlruumlnuumlmdeydi

Akha Birliği Plutarkhosrsquoa goumlre birliğildquobirleşik bir politik topluluğardquo doumlnuumlştuumlrenStrategosAratosrsquoun (245-213) doumlneminde oumlzelbir oumlnem kazandı Aratos strategos goumlrevinde33 yıl kaldı ve oligarkların desteğiyleKorinthos Megara ve Megalapolis gibi buumlyuumlkkentleri topluluğa katarak birliğin sınırlarınıgenişletmeyi başardı Ekonomik guumlcuumlnuumlndışında ccedilok oumlnemli bir stratejik nokta olmasınedeniyle Korinthosrsquoun birliğe uumlye olması ccedilokoumlnemli bir olaydıAratosMısır veMakedonyailedostlukilişkilerikurduAkhaBirliğietkinliğisayesindeuluslararasıarenadaağırlıkkazandıvePeloponnesos devletlerinin işlerine burnunusokmaya başladı Doğal olarak bu oligarşik

egemenlikeğilimibaşkadevletlerinoumlzelliklededemokratikdevletlerinkarşıccedilıkmalarınayolaccediltıHellasrsquota egemenlik iccedilin ccedilekişen iki topluluğunarasındaduumlşmancailişkilerkuruldu

Uumlstuumln durumunu yalnızca Sparta koruduParasalilişkilerveoumlzelmuumllkiyetingelişmesiIVyuumlzyıldagerikalmışekonomisinioumlnemlioumllccediluumldedeğiştirdi Ephoros (devlet denetccedilisi) Eptadeusyasası (400rsquoe doğru) topluluk duumlzenine sondarbeyi indirdi Bu yasaya goumlre kleroslar (adccedilekmeyleboumlluumlşuumllentopraklar)vasiyetleoumlzguumlrcebırakılabiliyor ve hatta satılabiliyordu Biryandantoprakmuumllklerininsınırlısayıdaspartiatailelerin(100ailedolaylarında)elindetoplandığıvebiryandandaSpartagenişhalkyığınlarınınmuumllksuumlzleştiği yoksullaştığı borccedillandığıgoumlruumllduuml Gelenekler birden değiştiPlutarkhosrsquoun da değindiği gibi Sparta soylusınıfı para ve altın iccedilin yanıp tutuşuyordueskinin sert yaşamının yerini luumlks ve zerafetalıyordu Spartarsquonın duumlzeni elinde en oumlnemlisilaholarakldquoephoroslukrdquomakamınıbulunduranccedilok zengin birkaccedil ailenin oligarşisine doumlnuumlştuuml

Yenikişilerinkavgayakarışmasıveeskiailelerinccediloumlkuumlşuuml krallık iktidarını durmadanzayıflatıyordu

İccedil karşıtlıkların şiddetlenmesi genccedilKral IVAgisrsquoin(245-241)reformlarınınhızlandırdığıbirpatlamayla sonuccedillanan ccedilok gergin bir siyasaldurumyarattı

On dokuz yaşındaki bu reformcu hayatınmaddi mutluluklarını yadsıyan stoacılıkfelsefesinin anlayışına goumlre yetiştirilmişti Genccedilkral Spartarsquonın eski geleneklerini toplumsalyaşamın ideali olarak kabul ediyor ve efsaneviLykurgosrsquoun yuumlzyıllar oumlnce kurduğu duumlzenitekrar getirerek uumllkesine yeni bir ruhverebileceğine inanıyordu MOuml IV ve IIIyuumlzyıllarda birccedilok politik ve felsefi yapıt bukonuyu işlemişlerdi Agis bu yapıtlaradayanarak yoksul ve buumltuumln haklardanyararlanmayan spartiatlara toprak ifraz etmeklebaşlayarak eski duumlzeni tekrar kurmayı oumlnerdiAgisrsquoe goumlre toprak sağlamak iccedilin Lykurgosyasasınaaykırıolarakedinilmişbuumltuumlnmuumllklerinoligarşiden muumlsadere edilmesi ve daha sonra

bunların 4500 klerosa pay edilmesigerekiyordu Yeterli sayıda spartiatolmadığından eksikler ldquoiyi eğitimrdquo goumlrmuumlşperioikoslarla tamamlanacaktı Ayrıca sadecebunlar iccedilin 15000 toprak payı ayırmayıtasarlıyorlardı Boumlylece uumlcretli askerlere değilyurttaş savaşccedilıya dayanan Spartarsquonın askericircguumlcuuml yeniden dirilecekti Agis ayrıca baştabirlikler(syssities)vedevleteliyleeğitimvekatıtoumlreler olmak uumlzere Spartarsquonın eski kuruluş vegeleneklerini canlandırmak istiyordu Ama omevcut duumlzene dokunmaksızın bu programıyukardan zorla getirmeyi tasarlıyordu Girişimibaşlangıccedilta başarılı oldu Alacak senetleriyakıldı Ama halk toprakların dağıtımındadayatınca Agisrsquoin muumlcadele arkadaşları uccedilankuşa borcu olan buumlyuumlk toprak sahibi Agesilasgibi buna kesinlikle karşı ccedilıktılar ve kralıuzaklaştırmayı denediler Agesilas kralı AitoliaBirliğirsquone karşı savaşanAkha Birliğirsquoni yardımetmeyeinandırdıAgisrsquoinyokluğuşeflerinkarşıccedilıkması ve ikiyuumlzluumlluumlkleri tekrar toprakdağıtımını başaramayan reform iccedilin koumltuuml

sonuccedillardoğurduHalkihaneteuğradığınısandıHareketinoumlncuumllerisaygınlıklarınıyitirdilerKralSpartarsquoya geri doumlnuumlnce duumlşmanlarına karşımuumlcadele edemedi Her yandan tehdit edilenkral bir tapınağa sığınmak zorunda kaldı amabu ephorosların kendisini yakalamalarına veoumllduumlrmelerineengelolamadı

Ama tasarıları 235 yılında kral olanKleomenes tarafından yeniden ele alındıKleomenesrsquoin tasarıları ccedilok daha geniş veyoumlntemleri daha etkiliydi Toplumsal veekonomik oumlnlemlerin dışında siyasal reformlarda yapmak niyetindeydi Oligarşiyi kaldırmakSpartarsquonındışguumlcuumlnuumlpekiştirmekegemenliğinibuumltuumln Hellasrsquoa yaymak Guumlccedilluuml bir uumlcretliaskerler ordusu kurduktan sonra Akha Birliğikarşısında zafer kazandı Durumunu boumlyleceguumlccedillendirdikten sonra Spartarsquoya geldi veordusuna dayanarak huumlkuumlmet darbesi yaptıEphoroslar (devlet denetccedilileri) oumllduumlruumllduumller vedevlet denetccedililiği goumlrevinin kaldırıldığınınbelirtisiolarakdakoltuklarıdışarıatıldıGerusia(Yaşlılarmeclisi)kaldırıldıveoligarşiyandaşları

suumlrguumlne goumlnderildi Perioikosların ve helotların(heilotlar ilotlar) saflarına katılmasıylayurttaşların sayısı oumlnemli oranda ccediloğaldıKamulaştırılan topraklar topluluk topraklarıolarakpaylaşıldıTıpkıAgisgibiKleomenesdeeski toumlreleri yeniden kurmaya ccedilalıştı ve eskigelenekleriizlediBirdevrimmerkezidurumunagelen krallığı başta Akha Birliği olmak uumlzerebuumltuumlnkomşudevletlerinvarlıklısınıfları iccedilinbirtehlikeoluşturuyorduArkadiarsquodaKorinthosrsquotaher yerde halktan insanlar Kleomenesrsquoe sevgiduyuyorlar ve varlıklı sınıflardan kurtulmakistiyorlardı

Spartarsquodaki toplumsal harekete karşı savaşıAratos youmlnetti Hellasrsquoın bağımsızlığını fedaetmek pahasına Greklerin buumlyuumlk duumlşmanıMakedonya kralını yardıma ccedilağırdı Plutarkhosbu davranışı ldquoBir Grekin alccedilakccedila girişimirdquoolarak nitelendirmektedir Makedonya KralıAntigonos Dosonrsquoun yardımıyla SellasiaMuharebesinde (221) yenilgiye uğratılanKleomenes Mısırrsquoa kaccediltı Spartarsquoda reformlarıkaldırıldıveoligarşiyenidenkuruldu

Bu hareketin başarısızlığa uğramasıoumlzellikle koumllelerin azat edilmesi ve helotlarındurumlarının iyileştirilmesinin reformcularındoğrudan amaccedilları olmamasındankaynaklanmaktadır Oumlrneğin Kleomenes guumlccedildurumda kalınca Akha Birliğirsquoyle savaştığısıradaordusunuguumlccedillendirmekiccedilinhelotlarınbirboumlluumlmuumlnuumloumlzguumlrleştirmişti

Spartarsquodaki toplumsal bunalım durmadanşiddetlendi ve oumlzellikle sınıflarından duumlşenlerhelotlara katıldığı zaman zengin koumlle sahipleriiccedilinkorkunccedilbirtehditoluşturmayabaşladı207yılında tiranolanNabis ezilenlerinbaşınageccediltiOnun doumlneminde toplumsalmuumlcadeleler doruknoktasına ulaştı Perioikoslara ve helotlarayurttaşlıkhakkıverdizenginlerisuumlruumlpmallarınıyoksullara dağıttı Devletin silahlı guumlccedillerinisağlamlaştırmaya koyuldu ccedilok sayıda uumlcretliasker topladı ve Giritli korsanlarla denizlerdekorsanlıketmekuumlzereGiritrsquoteittifakyaptı

Polybus Plutarkhos ya da Titus Livius gibivarlıklı sınıfın soumlzcuumlleri olan İlkccedilağ yazarlarıNabisrsquoi belli bir amaccedil guumlderek yan tutarak

tanıtırlar İnanacak olursak Polybusrsquoe goumlreldquoccedilevresinde haydut ve katilleri toplamış olanacımasızveaccedilgoumlzluumlbir tirandırrdquoKesinolan şuki Nabis cesurca reformlar yaptı ve SpartarsquoyıMakedonya ve Romarsquonın saygı duyduğu guumlccedilluumlbirdevlethalinegetirdi

Nabis on beş yıl youmlnetimde kaldıktan sonra192 yılında Romalılar tarafından kışkırtılanAkha Birliğirsquone karşı yapılan savaşta oumllduumlKendisiniyardımaccedilağıranAitolialılartarafındanhaince oumllduumlruumllduuml Oumlluumlmuumlnden sonra SpartarsquodahalkhareketikesinlikleboğulduveSpartaAkhaBirliğirsquonegirerekbağımsızlığındanvazgeccedilti

OdoumlnemdeoumltekioumlnemlidevletlerveHellasbirliklerininki gibiMakedonyarsquonın dış politikasıda Romalılarla olan ilişkilerine bağlıydıRomalılar Balkan yarımadasını MOuml IIIyuumlzyılın sonunda işgal ettiler Genel durumistilacıların oyunları iccedilin ccedilok elverişliydi Grekduumlnyasının boumlluumlnmuumlşluumlğuuml yıkıcı iccedil savaşlardevletlerin iccedilinde toplumsal muumlcadelelerinyoğunlaşması Romalıların muumldahalesinikolaylaştırdı Grek devletleri arasındaki

duumlşmanlıkoumlylesineşiddetliydikiduumlşmanlarınınhakkından gelebilmek iccedilin yabancıboyunduruğunu kabul ediyorlardı Romaanlaşmazlıkları koumlruumlklemek ve egemenliğinipekiştirmek iccedilin bunlardan yararlanmak siyasetiguumlduumlyorduAyrıca Roma yandaşı topluluklarıyuumlreklendirerek Grek aristokrasisinin desteğinisağlıyordu

Roma Balkan yarımadasını fethedebilmekiccedilin Makedonya ile uumlccedil kez savaşmak zorundakaldı savaşlar 215rsquoten 168rsquoe kadar aralıklarladevam etti Balkanlarrsquoda Roma egemenliğininkurulmasına en ccedilok ikinci Makedonya Savaşı(200-197) katkıda bulundu Romalı general veusta diplomatTitus Ouinctius Flaminius Romaistilasını Makedonya boyunduruğundanldquoGreklerin kurtarılmasırdquo olarak sunmaya ccedilalıştıAkha ve Aitolia Birlikleri Atina ve Sparta ileittifak halinde V Philipposrsquoa karşı yaptığıbaşarılı seferler Kynoskephalai (197) zaferiylesonuccedillandı Makedonyarsquonın artık guumlcuumltuumlkenmişti buumltuumln Hellas Romarsquonın eline geccedilti146 yılında başarısız bir ayaklanmadan sonra

Hellas bağımsızlığını kesinlikle yitirdi Tarihiartık sıradan bir eyaleti durumuna geldiğiRomarsquonıntarihinesıkısıkıyabağlıydı

OTUZSEKİZİNCİBOumlLUumlM

KARADENİZrsquoİNKUZEYKIYIBOumlLGESİ

1 Grekler ve İskitler (Skythai-Skythler)Son zamanlarda geniş boyutlara ulaşanKaradenizrsquoin kuzey kıyılarında yapılan kazılaryeni bulgularla bilimi her yılzenginleştirmektedir Yerli halkların yaşamınınoumlzguumlnnitelikleriortayaccedilıkartılmayavebunlarınkuumlltuumlrleri ile Grek kolonlarının kuumlltuumlrleriarasındaki karşılıklı etkileşimler goumlsterilmeyeccedilalışılmaktadır

Grekler MOuml VII yuumlzyılda Karadenizrsquoinkuzey kıyısını değerlendirmeye başladılar

Başlangıccedilta İonya tuumlccarlarıbuğdaybalıkkoumllealmayaveGrekmallarısatmayageliyorlardıİlkticaret acentaları oumlrneğin Bierezan adasındaki(Dniepr ağzında) acentaları bu doumlnemde ortayaccedilıktıDahasonraVIyuumlzyıldakentdevletlerininduumlzenlediği ve yeni topraklarınnuumlfuslandırılmasıyla sonuccedillanan kolonizasyonbaşladı

Kolonizasyon deniz havzasının kuzeyindekiyerli halkla Greklerin ccedilok yakın ilişkilerkurmalarına yol accediltıBuhalkların en oumlnemlileriDon ve Tuna nehirleri arasında kalan geniştopraklara VIII yuumlzyıldan itibaren yerleşmişolan İskitlerdi Bu boyların ccediloğu klanlarduumlzenininyıkılışıvesınıflaraboumlluumlnmuumlştoplumageccediliş doumlneminde bulunuyordu Karadenizkıyılarındaki steplerde hayvan yetiştiricileryaşıyordu İskitlerde ataerkil biccedilimde koumllelikvardı ve toplumsal farklılaşma artık ortayaccedilıkmıştı Zanaatın (dericilik yuumlncuumlluumlkccediloumlmlekccedililik) ve Eukseinos Pontos kolonileriyleyapılanticaretin(oumlzeliklebuğdayhayvanbalıkve koumlle ticareti) gelişmesi İskit toplumunun

doruğunun oumlzellikle doğuştan soylu askersınıfının ve boy başkanlarının zenginleşmesinisağlıyordu Bunların mezarları şatafatlı birşekilde bezenmiş silahlar goumlsterişli koşumtakımlarıyla altın ve guumlmuumlş vazolarla ve ccedileşitlitakılarla (şafak pandantifleri buumlyuumlk nişanlaryuumlzuumlkler vb) tıka basa doluydular Kerccedilyakınlarındaki Kul-Oba Ccedilertomlik ve Nikopolyakınlarındaki ldquoSolokhardquo kurganları buralardabulunan altın ve guumlmuumlş goumlrkemli eşyalarlauumlnluumlduumlrler Eşyaları ısmarlama ve İskitaristokrasisinin beğenilerine goumlre yapan Greksanatccedilılar bunları savaş ve iskit toumlrenlerindensahnelerlebeziyorlardı

Kurganlaryuumlkseklikleri15-20metreyibulantepeciklerdir goumlrkemli goumlmuumlt eşyalarıyla doluyeraltı odalarına oumlluumlyle birlikte karısısavaşccedilıları ve atları goumlmuumlluumlyorduYuumlksek İskitsoyluları oumlteki duumlnyaya kendisi hayattaykenyanında bulunan maiyetiyle birlikte girmekistiyorduAmaşatafatlımezarlarınyanısırabasitinsanlarındamezarlarıvarGoumlsterişsizeşyalarındashdemir kılıccedillar kaba saba kil kaplarndash ccedileşitli

toplumsalkatmanlararasındakiservetvekonumfarkınıaccedilıklıklagoumlstermektedir

İskit toplumu sınıflara boumlluumlnmeye ve koumlleciolmaya başladığı iccedilin devletin zorunlu olarakoumlrguumltlenmesigerekiyorduamabudevlethenuumlzilkelbirniteliktaşıyorduIVyuumlzyılınortasındanitibaren buumltuumln İskit uumllkesi bir tek huumlkuumlmdarınyoumlnetimialtındabulunuyorduamabubuumlyuumlkbirtribuumller (boylar) birliğiydi gerccedilekte Merkezibuumlyuumlk bir olasılıkla buguumlnkuuml NikopolyakınlarındakiveSovyetarkeologlarınınbirsuumlreoumlnce ortaya ccedilıkardıkları buumlyuumlk Kamenkakoumlyuumlyduuml İskitler III yuumlzyılda Donrsquoundoğusunda yaşayan Sarmatların baskısını dahaccedilok hissetmeye başladılar Bu baskı karşısındaİskitlerinbaşkentiKırımrsquoaaktarıldıIIyuumlzyıldaburada Kral Skilurrsquoun youmlnettiği bir devletdoğdu daha sonra bu kralın yerine oğlu Palakgeccedilti Başkentleri Simferopol yakınlarındakiYenikent oldu Son yıllarda burada yapılankazılar zengin bir uygarlığı ortaya ccedilıkardıYenikent surları deniz kıyısı kentlerinintahkimatlarını geride bırakan goumlrkemli bir

kaleydi Kil kullanılarak blok taşlardan yapılanduvarlar İskit yapı sanatının oumlzelliklerinigoumlstermektedir Konut mahallelerinde gelişmişbir tarıma tanıklık eden değirmen taşları veiccedillerinde buğday arpa darı artıkları bulunantahıl ccedilukurları ortaya ccedilıkartıldı bulunan evcilhayvan kemikleri de hayvancılığıkanıtlamaktadır Bulunan bir ccediloumlmlek pişirmefırını da ilginccedil bir tanıktır Atina RodosPergamon Sinop Mısır ve deniz kentlerindenithal edilen ccedileşitli eşyalar İskitlerin MOuml IIyuumlzyılda yoğun bir ticaret hayatları olduğunukanıtlamaktadır

Yenikentrsquotebulgulanananıt-kurganİskitlerinII yuumlzyıl uygarlığının incelenmesi iccedilin buumlyuumlkbir oumlnem taşımaktadır Anıt-kurganda 70rsquodenfazla insan ve birccedilok at iskeleti bulunmaktadırAltın bezeklerin zenginlik ve bolluğu (toplamolarak 1300 parccediladan fazla) doumlnemin İskitkrallarının debdebesini ortaya ccedilıkarmaktadırMimarinin yapı işccedililiğinin iccedil freskoların vedekoratif motiflerin birccedilok ulusal nitelikgoumlsterdiğinibelirtmemizgerek

Kırım İskitKrallığındamuumlbadeleoumlnemli birrol oynadı Bu durum huumlkuumlmdarları ve soylusınıfı kıyı şeridini ve doumlrt başı bayındır kıyıkentlerini ele geccedilirmeye kışkırtıyordu İskitlerKaradenizrsquoin Grek kolonileri iccedilin bir tehditoluşturuyordu

2 Olbia ve Khersonesos Karadenizrsquoinkuzey kıyısındaki en oumlnemli Grek kolonileriOlbiaKhersonesosvePantikapaionidiEneskidenizkolonilerindenbiriolanAlbiarsquoyıMOumlVIyuumlzyılda Miletos kurmuştu Kendisini İskituumllkesininiccedilboumllgelerinebağlayanHypanis(Bug)ve Borysthenes (Dniepr) nehirlerinin ağzınayakın bir yerde kurulmuş olan Olbia kıyınınkuzeybatısında ticaret uumlstuumlnluumlğuumlnuuml elde ettiBurayı gezmiş olan Herodotos ldquoKaradenizİskityasırsquonın en merkez noktasırdquo olduğunubildirmektedirAyrıcakuzeydoğudaVolgaveUral dağlarına doğru giden bir yolun başlangıccedilnoktasıydı Herodotos zamanında (MOuml Vyuumlzyıl) Hellas ve Barbar topraklarından birccedilokgoumlccedilmeninakınettiği ccedilok iyi tahkimedilmişbir

tuumlccar kentiydi Nuumlfusu Grek ve İskitlerdenoluşuyordu Mezarlığında VI yuumlzyıldanitibaren Grek mezarları gibi İskit mezarlarıvardı

AmaGreklerdaha ileribirgelişimevresindebulunduklarıiccedilinonlarınetkisibaskındıKentinplanı evlerin goumlruumlnuumlşuuml buumltuumln iccedil oumlrguumltlenmeHellenistikti Olbia Halk Meclisiyle seccedililenmemurlarıyla bir koumlleci demokrasiydi Bukolonide yaşamın sakıncası step youmlnuumlnuumlsavunacak bir şey olmadığı iccedilin goumlccedilebelerinsuumlreklisaldırı tehditiydiKentinIIIyuumlzyıl tarihiiccedilin ccedilok oumlnemli olan bir belge kentin durumutehlikeye duumlştuumlğuuml zaman zengin ve uumlnluumlOlbiayurttaşı Protegenesrsquoe yaptıkları iccedilin duyulanminnetibildirenhuumlkuumlmetkararnamesidir

Belge kente yaptığı iyilikleri saymaktadırMasraflarınıkendicebindenoumldeyerekhisarlarvesurların bir boumlluumlmuumlnuuml yaptırmak yiyeceksağlayan boumllgeler duumlşman tarafından yakılıpyıkılınca ortaya ccedilıkan sıkıntıyı gidermek iccedilinyardımda bulunmak Bu metin Olbipolitlerinkorkulu yaşamları hakkında bir fikir

vermektedirKent II yuumlzyılda İskit krallarının

egemenliğini tanımak zorunda kaldı Eskidenbağımsız olan kentin paralarının uumlzerinde İskitkrallarının adı vardır Daha sonra I yuumlzyılınortasında İskit Krallığının zayıflamasınınsonucuolarakkentTunarsquonınaşağıkesimindengelen Getaeler tarafından alınıp yıkıldı Bufelakettensonrakısmenyenidenyapılankentbirdahaeskigelişmişliğineulaşamadı

Khersonesos V yuumlzyılın son ccedileyreğinde(422) ortaya ccedilıkan daha yeni bir kolonidirKurucuları kendisi bir Megara kolonisi olanHerakleia (Zonguldak Ereğlisi) koumlkenliydilerAristokratlar ve demokratların uzun suumlren birmuumlcadelesinden sonra bunlar HerakleiarsquodangoumlccedilmekzorundakalmışlardıKorsanlıklarıylavebir bakire tanrıccedilaya insan kurban etmeleriyletanınan geri kalmışTauroi boylarının yaşadığıbirboumllgeyeKhersonesosrsquoukurdularEuripidesrsquoeİphigenia Taurisrsquote trajedisini ilham edenİphigenia mitosunda bu acımasız tanrıccedilanınrahibesi olan kahraman bu dolaylarda ortaya

ccedilıkan yabancıları kurban etmek zorundadırTauroslar uumlretim guumlccedillerinin az gelişmişliğinedeniyle henuumlz klanlar duumlzeninde yaşıyorlarvekoumlleliğibilmiyorlardı

ArkeologlarKhersenesosrsquouneskibirTauroskentinin yerine yapılmış olduğunu tahminediyorlar Mezarlıklarında iccediline kaba saba kapkacak bulunan birccedilok mezar buldular Denizedoğru alabildiğine uzanan ve ccedilok elverişlikoyları olan Herakleia yarımadasında(ldquoKhersonesosrdquo soumlzcuumlğuuml yarımada anlamınagelmektedir) bulunan Khersonesos kentiKaradenizrsquoin kuzey kıyısının Hellas ve KuumlccediluumlkAsyaileyaptığıticarettebiraracıdurumundadır

Khersonesos aynı zamanda bir stratejiknoktaydı Kıta youmlnuumlnden kenti koruyan dağlarve dik vadiler doğal bir savunma hattıoluşturuyorlardı IV yuumlzyılın ortasına kadarkentin pek az surları vardı Ama daha sonratopraklarıgenişlediğiveduumlşmanbaskısıgiderekarttığı iccedilin son zamanlarda yapılan kazılarlaortaya ccedilıkartılan doumlrt metre kalınlığında surlardevsel hisarlar ve sağlam kapılar yapıldı

Khersonesosrsquoun ekonomik gelişmesi MOuml IVyuumlzyıldan II yuumlzyılın sonuna kadar suumlrduumlKhersonesos eyaletinde tarımcılık vehayvancılık yapılıyordu bağcılık yuumlksek birduumlzeye ulaşmıştı En gelişmiş meslekccediloumlmlekccedililikti Birccedilok amphora ccedileşitli kap vekilden lamba kalıntıları uumlretimin ccedileşitliliğinetanıklık etmektedir Pişmiş topraktan eşyalaruumlzerine yazılmış isimler bazı atoumllyelerinsahiplerinin nuumlfusun bir boumlluumlmuumlnuuml oluşturanİskitlerden olduğunu varsaymamıza olanaksağlamaktadır Boumllge verimli olmadığı iccedilinKhersonesos Kırımrsquoın doğu kıyılarının bazıkentleri gibi buumlyuumlk bir buğday ihraccedil merkeziolamadıamayaptığıtuzbalıkşarapyağaracıticaretibuumlyuumlkboyutlaraulaşmıştı

Khersonesosrsquoun siyasal duumlzeni koumllecidemokrasiydi Yurttaşların yemin metnindeşoumlyle diyordu ldquoDemokrasiyi ccediliğnemeyeceğimherhangi bir kimsenin ona ihanet etmesine veccediliğnemesine engel olacağımhellip Hakka hizmetedeceğimveonadevletveyurttaşlariccedilineniyive en doğru olanı oumlğuumltleyeceğimrdquo Youmlnetimin

uumlstoumlrguumltlerikonseyvehalkmeclisiydi seccedilimleatanan strategoslar halk milislerine komutaediyorlardı

Khersonesos tarihinde yerli boylaraoumlzellikle İskitlerekarşıverilenmuumlcadeleoumlnemlibir yer tutar MOuml II yuumlzyılda daha oumlnce debelirtildiğigibiKırımrsquodahuumlkuumlmdarlarıvesoylusınıfıkıyıkentlerinielegeccedilirmekisteyenbirİskitKrallığı kurulmuştu Oumlzguumlrluumlklerini kendiolanaklarıyla savunabilecek durumda olmayanKhersonesoslular Pontos Kralı VIMithridatesrsquoten yardım istediler Kralıngoumlnderdiği general Diophantos İskitleri yenipbaşkentleri Yenikentrsquoi elegeccedilirdi ama Pontoskralı bu yardımın bedelini Khersonesosrsquoabuğday para ve askerle oumldetti Bu bağımlılıkMithridatesrsquoin 63 yılında oumllmesine kadar suumlrduumlbundan sonra kentRomarsquonın etki alanına girdiKhersonesos Roma İmparatorluğu zamanındada yaşadı Kiev Rusyasırsquonın suumlrekli ilişkilericcedilindeolduğuByzantionrsquounbuumlyuumlkbirekonomivekuumlltuumlrmerkezioldu

3 Bosphoros Krallığı Kırımrsquoda Grekkolonilerinin dışında buumlyuumlk bir Grek-BarbarKrallığıkurulduBosphoros

Krallık daha sonra başkenti olan MiletoskolonisiPantikapaionrsquodan(buguumlnkuumlKerccedil)ccedilıktıBosphorosKrallığıV yuumlzyılın sonundave IVyuumlzyılınbaşındaKırımrsquoındoğusundakiTamanyarımadasındaki ve Kuban (Hypanis) nehrininaşağı kesimindeki Grek kolonilerinin ve yerlikasabalarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml sınırlarınakattı Nuumlfusu karışıktı İskitler SindlerMeotlardan vb oluşuyordu Grekler buğdaybalık hayvan gibi zenginlikleriyle kendileriniccedileken bu topraklara ccedilok eski zamanlardan berisızıyorlardı ama Greklerle ilişiler ancak VIyuumlzyıldan itibaren duumlzenlilik kazandı ve bununsonucu olarak Pantikapaion TheodosiaPhanagoria Nymphaion vb birccedilok kolonikuruldu Krallığın ekonomisi doruk noktasınaIV yuumlzyılın başında ulaştı Grek ve İskitduumlnyalarının sınırında bulunan Bosphorosbunlara ticaret aracılığı yapıyordu Buğdayhayvan balık bolluğu onu Hellenik devletlerin

mal satın aldığı en oumlnemli tuumlccar haline getirdiIV yuumlzyılın ortalarına doğru buğdayı uumlzerindetekelkurmuşolanAtinaileyakınilişkilerkurduAtinarsquonın satın aldığı yıllık buğdayın yarısıBosphorosrsquotan geliyordu Bu alandaki oumlnemiSicilya buğdayının ithaline son veren Sicilyabozgunundan (413) sonra oumlzellikle ccediloğaldıBosphoros ayrıca Grek pazarlarına bolmiktardakoumllesağlıyordu

Bosphoros Krallığı V yuumlzyıldan itibarenKerccedil boğazının iki yakasında bulunan Grekkentlerini kapsayan birleşik bir devlet halinegeldi 480 yılında youmlnetim ldquoKimmerBosphorosrsquounda Asyarsquoya egemen olanrdquo(Diodoros) soylu Grek ailesi Arkheanaktidesrsquoegeccedilti Buumlyuumlk bir olasılıkla o zaman başkentboğazın sol kıyısında bulunan Phanagoria idiKrallık guumlcuumlnuuml Spartokides (438rsquoden itibaren)suumllalesine borccedilludur hanedanın ilk kralı ISpartakos belki de yerel İskit-Trak soylusınıfının bir uumlyesiydi Spartakoslar Oumlzellikle ILeukon (389-349) ve onun oğlu I Parisades(349-310) doumlneminde geniş bir imparatorluk

kurdular baba ve oğlunun uumlcretli askerlerordusuna dayanarak kurdukları bu devletParisadesrsquoin bir yazıtında (Theodosiayakınlarında buguumlnkuuml Novorossiiskrsquote) dediğigibi ldquoTauroslardan Kafkas uumllkesine kadarrdquouzanıyordu Kuzeyde toprakları buumlyuumlk tuumlccarkenti Tanaisrsquoin bulunduğu Don ağzına kadarulaşıyordu IV yuumlzyılda ldquoBosphoros veTheodosiarsquonın arkhondları Sindlerin ve buumltuumlnMeotların krallarırdquo uumlnvanını taşıyorlardıgerccedilekte yalnızca uyruklaşmış yerli boylaradeğil ama Bosphorosrsquoun Grek nuumlfusuna dahuumlkmediyorlardı İktidarları babadan oğulageccediliyordu ve kendilerini duumlnyanın efendisisayıyorlardı Başkenti Pantikapaion olanBosphoros guumlccedilluuml bir Greko-Barbar devletiolmuştu

Youmlnetici sınıf uumllkenin soylu sınıfının yanısıra kralın Grek yakınlarından zengin topraksahipleri armatoumlrler tuumlccarlar ve atoumllyesahiplerinden oluşuyordu Kentler oumlzerktilerkendi belediyelerini kendileri seccediliyordu amagerccedilekte krala bağlıydılar Toplumun uumlst

katmanı ve huumlkuumlmdarlar son dereceHellenleşmiştiler Adları Grek adıydı Grekccedileokuyup yazıyorlardıGrek tanrılarına tapınaklardikiyorlardı ve Grek uumlruumlnuuml eşyaların ortasındayaşıyorlardı Ama Bosphoros Hellenizmininoumlzguumlnniteliklerinesahipolanboumllgeninuygarlığıyaşamasını suumlrduumlruumlyordu Bosphorosrsquoun maddikuumlltuumlruumlnuumln belirleyici kalıntıları kurganlardırkurganların en oumlnemlisi hiccedil kuşkusuz Kerccedildolaylarında bulunan ldquoKrallık KurganırdquodırTaşve topraktan yapılmış on yedi metreyuumlksekliğinde bir tepe kubbesi basamaklı biryeraltı goumlmuumltluumlğuumlnuumln uumlzerinde yuumlkselmektedirGoumlmuumltluumlğe mihraplı kubbesi kendisini daha dauzun goumlsteren 36 metre uzunluğunda birdeh lizden(dromos) geccedilerek ulaşılmaktadırBuumltuumlnolarakgoumlrkemlibirgoumlruumlnuumlmuumlvardırButuumlr goumlmuumltler İskitlere oumlzguumlduumlr ama goumlmuumltluumlkeşyaları arasında Grek uumlslubuyla yapılmışolanlardabulunmaktadır

IV yuumlzyılın sonunda Grek buğdaypazarındaBosphorosrsquounkarşısınaMısırciddibirrakip olarak ccedilıktı Buğday ihracında kısıntı

yapmak zorunluluğu devlet hazinesine fenahalde yansıdı III yuumlzyıl başının kralları (IIISpartakosIIParisades)temelgelirkaynaklarınıkorumak iccedilin her tuumlrluuml oumlnlemi aldılarAtinarsquoyaarmağan olarak buğday goumlnderiyorlar buğdayticareti sorununu ccediloumlzuumlmlemek uumlzere MısırrsquoaPtolemaios Philadelphosrsquoun sarayına elccedilileryolluyorlardıKaynakyoksunluğuSpartakoslarıuumlcretli asker masraflarında kısıntı yapmakzorunda bıraktı bu da doğal olarak askericircguumlccedillerini zayıflattı III yuumlzyılın başında İskitlerve Sarmatlar Kırımrsquoa girince İskitlerin yaptığısuumlrekli baskınlar ve ağır haraccedil istemeleriyuumlzuumlnden Bosphorosrsquoun durumu iyicekarmaşıklaştı İskitlerin artan saldırılarıkarşısında direnmenin olanaksızlığını goumlren sonBosphoros Kralı V Parisades youmlnetimi MOuml109 yılında Pontos Kralı VI MithridatesEupatorrsquoa bıraktı Pontos kralı işleri duumlzeltmekiccedilin Khersonesosrsquoa olduğu gibi buraya dageneraliDiophantesrsquoiyolladı

Bosphoros tarihinin bu evresi buumlyuumlk birtoplumsal harekete Bosphorosrsquoun Avrupa

boumlluumlmuumlndeki İskit koumllelerin krallık koumllesiSomakosrsquoun youmlnetiminde ayaklanmasınabağlıdır İsyancılarV Parisadesrsquoi oumllduumlrduumller veaynı şeyi Diophantesrsquoe de yapmaya kalkıştılarDiophantes ellerinden kurtuldu ve Pontosrsquoakaccediltı Bosphoros kralı olan Somakos uumlzerindekendi adıveportresiolanparabastırdıBiryılayakın egemenlik suumlrduuml Diophantes Pontosrsquotatopladığı kara ve deniz kuvvetleriniKhersonesosrsquota tamamlayıp Bosphorosrsquoa geridoumlnduumlAsilerinelindebulunankentlerigerialdıSomakosrsquou tutsak edip Pontosrsquoa goumlnderdi veSomakos hiccedil kuşkusuz burada idam edildiAsileri acımaksızın cezalandıran general uumllkeyiMithridates Eupatorrsquoun youmlnetimine bağladı vehalka 200 talantlık para ve 180000medimnoslukbuğdayharacıkoyduBosphorosMithridatesrsquoin valileri tarafından youmlnetildi Neyazık ki bu olayların tarihinin temel kaynağı ndashDiophantesrsquoin onuruna Khersonesoskararnamesindash pek az bilgi veriyor Bununlabirlikte ayaklanmanın oumlnemi accedilıkccedila ortadadırKoumlleci duumlnyanın birccedilok merkezlerinde bu

doumlnemde ortaya ccedilıkan en buumlyuumlk koumlleayaklanmalarındanbiridir

OTUZDOKUZUNCUBOumlLUumlM

HELLENİSTİKUYGARLIK

Hellenistik duumlnya Eski Duumlnyarsquonın uygarinsanlığınınbuumlyuumlkbirboumlluumlmuumlnuumlkapsıyorduBuduumlnya ccediloğu Akdenizrsquoin doğu havzasındayaşayan ve V yuumlzyıldan itibaren aralarındakiilişkiyi giderek sıkılaştıran birccedilok uluslardanoluşuyordu Makedonyalı İskenderrsquoin fetihleribu ulusların kuumlltuumlr değiş-tokuşlarını oumlnleyensiyasal engelleri yok etti ve Grek uygarlığıHellasrsquotan gelen yuumlz binlerce kolonla doğuyaiyice yerleşti Bu kolonlar Hellenistik kuumlltuumlruumlnfideliği durumuna gelen yuumlzlerce kentin

nuumlfusunuoluşturuyorduHellenistik devletlerin en oumlnemli merkezleri

yenikentlerdiBabilveMemphisgibiDoğursquonuneski kentleri ikinci plana duumlşmuumlştuumlAntiokheia(Antakya) ve Aleksandreia (İskenderiye)soumlzcuumlğuumln buumltuumln anlamıyla duumlnya ccedilapındamerkezleroldular

Bu kentlerin uluslararası niteliği kentsakinlerinin siyasal oumlrguumltlenmesinin uluslaragoumlre yapılmasında ortaya ccedilıkıyordu Her birikendi konseyini ve yuumlksek youmlneticilerledoğrudan ilişkiye giren şeflerini seccedilen GrekYahudivbmahallelerivardı

Guumlndelik ve kuumlltuumlrel yaşam kaynıyordubelgeler (yazıtlar papiruumlsler) dinselldquothiasosrdquolar35 da aralarında olmak uumlzeremesleki kuumlltuumlrel ahlaki dernekler gibi birccedilokyurttaş topluluklarının yoğun etkinliği bunatanıklık etmektedir Bu dernekler kentlikitlelerin uygarlıklarının incelenmesindeoumlzellikleilginccediltir

HellenistikkentlerindışgoumlruumlnuumlşuumlyuumlksekbirkentccedililikduumlzeyininbelirtisidirBirccedilokeskiGrek

kenti ccediloğu zaman buumltuumln bir buumlyuumlk kentdevletolarak kurulmuştu merkez alanların ve kamuyapılarının bulunduğu mahalleler yenidenduumlzenlenmiş akarsu ccedileşme havuz vb iledonatılmıştı Tiyatroların gymnasiumlarınboyutları klasik doumlneme oranla daha buumlyuumlktuumltiyatrolar on binlerce seyirci alan kocaman taşyapılardı gymnasiumların kalıntıları planlarınınuyumluluğuyla bizleri şaşırtmaktadır Nihayetbirccedilok kentte yeni bir kamusal yapı tipi ortayaccedilıktı Kuumltuumlphane Buumlyuumlk İskenderiye kitaplığınıdaha oumlnce anmıştık Bergama kitaplığı onunkadar olmasa bile ccedilok oumlnemli bir kitaplıktıHellenistik duumlnyanın başkamerkezlerinde dahaazgoumlsterişlikitaplıklarvardı

Hellenistik uygarlığının bu yayılışınaniteliksel değişimler de eşlik ediyorduDoğursquonunkuumlltuumlrelmirasınıoumlzuumlmluumlyorduKlasikGrek uygarlığı zamanında ikinci sırada gelenşeyler ccedilok buumlyuumlk bir oumlnem kazandılarTekniklermatematik bilimi doğa bilimleri tıpcerrahitarımbilimgoumlruumllmemişbirduumlzeyeulaştıBuna karşılık toplumsal bilimler felsefe

edebiyat ve kısmen de sanatlar duumlşuumlş belirtisigoumlsterdiler Bu durum yığınların toplumsal vesiyasal etkinliğinde bir duumlşuumlş olduğunugoumlstermektedir

Geniş boyutlu kentlerin kurulması denizticaretinin gelişmesi buumlyuumlk kara ve denizdevletlerinin arasındaki buumlyuumlk kapsamlısavaşlar tekniklerin gelişmesini zorunlukılıyordu Hellenistik teknik şaşırtıcı sonuccedillaraulaştı Gemiler binlerce insanı taşıyabiliyorduUumlstguumlverteoumlnemliyolcularakonforveeğlencesunuyordu

Askerlik sanatında en oumlnemli yeri saldırı vekuşatma aygıtları tutuyordu ldquoMancınıklarrdquo veldquofırlatma rampalarırdquo uzakmesafelere mızraklarve ağır taş guumllleler fırlatıyorlardı bu fırlatıcıaygıtlar soğuk topccediluya benziyorlardı Buumltuumln bumakinelerancakuzmanmuumlhendislertarafındanhazırlanan plan ve ayrıntılı ccedilizimlere goumlregerccedilekleştirilebilirdi zaten İlkccedilağ yazarlarınınmetinleri o ccedilağda bu uzmanların bulunduğunudoğrulamaktadır

Tekniğin bu evrimi bilimdeki oumlnemli

gelişmelerin sonucudur Eukleides (MOuml IIIyuumlzyılın birinci yarısı) duumlzlem geometrisinintemelini attı Ama onun yapıtları ile bir başkabuumlyuumlk matematikccedili ve fizikccedili olanArkhimedesrsquoin (Arşimed) yapıtları yuumlksekmatematiğinbirccedilokilkesiniiccedilermektedir

Arkhimedes birccedilok kitabın yazarıdırDengeUumlzerine Paraboluumln Doumlrduumlllemesi UumlzerineYuumlzenMaddelerKatoptrikos (AynalarKuramı)ve başta kaldıraccedil kuramı olmak uumlzeremekaniğin temel ilkelerini koyup geliştirdiğidaha başka kitaplar Şu goumlzuuml pek oumlnermeArkhimedesrsquoe mal edilir ldquoBana bir dayanaknoktası verin duumlnyayı yerinden oynatayımrdquoDuumlzlemvekuumlresel aynalardanyararlanarak ışıkışınlarının yansıması kuramını tasarladı vesoumlylenceye inanacak olursak Syracusasavunması sırasında (MOuml 212) Romalılarınsaldırı aygıtlarını ve gemilerini yakarak bukuramını uygulama alanına soktu CcedilağdaşıApolloniosmatematiğin en guumlccedil dallarından biriolansayılarkuramınıinceledi

Astronomi alanında da goumlz kamaştırıcı

ilerlemeler oldu Eratosthenes yer yuvarlağınınboyutlarınıoumllccedilmeyegiriştivebuamaccedillabuguumlnde kullanılan nirengi noktası youmlntemindenyararlandı Elde ettiği sayı aşağı yukarıd oğ rudu rAy ve Guumlneşrsquoin Boyutları veYeryuumlzuumlne Uzaklıkları adlı yapıtın yazarıSamosluAristarkhos Guumlneş veAyrsquoın yaklaşıkbuumlyuumlkluumlklerinioldukccediladoğru saptamıştırAmaGuumlneşin bir gezegen sisteminin ortasındabulunduğunu ve gezegenlerin onun ccedilevresindedoumlnduumlğuumlnuuml kabul edecek olursak goumlkkuumlreninhareketlerinin anlaşılabileceğini soumlylemekistediği ccedilalışmaları yapıtlarının en ilgincidirAristarkhosrsquoun bu buumlyuumlk bulgusu unutuldu veancak 1800 yıl sonra Kopernik ve Galileobilime yeniden kazandırdılar onu Bir başkagoumlkbilimci Hipparkhos değeri ancak sonzamanlardaanlaşılabilengoumlzlemleryaptı

Hellenistik tıp da oumlnemli başarılar elde ettioumlzellikle cerrahi alanında Herophilosyazılarında kadavraların incelenmesinin uumlruumlnuumlolanderinanatomibilgisiniortayakoymaktadırCerrah Tarantolu Herakleides ameliyatlarında

uyuşturuculara başvuruyordu daha sonratuumlmuumlyle unutulan bu buumlyuumlk buluş aradan ikibinden fazla yıl geccediltikten sonra 1860 yılınadoğrutekrarkullanılmayabaşlandı

Matematik bilimleri doğa bilimleri veoumlzellikle askerlik sanatı alanlarında son derecehızlı bir evrim gerccedilekleşti Aynı şeyleri felsefeiccedilinsoumlylememizolanaksızHellenistikduumlnyanınkentlerindeonlarcafelsefeciduumlşuumlncelerinisoumlzluumlya da yazılı olarak accedilıklıyorlardı ama bunlarınccediloğu oumlzellikle bireysel ethikanın sorunlarındadurarak kendilerinden oumlncekilerin oumlğretileriniizliyor ve geliştiriyorlardı Bunların entanınmışlarından biri materyalist filozofDemokritosrsquoun atomlarla ilgili duumlşuumlncelerinitamamlayan oumlğrencisi Epikuros (371-270rsquoedoğru) idi ama Epikuros oumlzellikle kişininyaşamını inceliyor insan mutluluğununkaynağına ve mutluluğa ulaşma youmlnteminebuumlyuumlkoumlnemveriyorduEpikurosculartoplumsalyaşama etkin bir biccedilimde katılmaktansakınıyorlar ve iccedil huzurlarını (ldquosarsılmazlıkrdquoilkesi) bozmamak iccedilin ldquogoumlze ccedilarpmadan

yaşamardquoya ccedilalışıyorlardı Maddeci oumlğretileriinsanları tanrılar ve oumlluumlm korkusundankurtarmayı amaccedillıyordu Marx ve Engels budurumlailgiliolarakşunlarısoumlylerlerldquoEpikurosİlkccedilağrsquoda insanları aydınlatmak isteyen tekkişiydihellip İşte bu nedenle buumltuumln kilisebabalarında Plutarkhosrsquotan Lutherrsquoe tam birzındıkfilozofolmauumlnuumlnuumlkorumuşturhelliprdquo36

Aynı bireyci akım bu doumlnemin bir başkafelsefeokuluolanstoacılarrsquodadagoumlruumlluumlr

StoacılıkrsquoınkurucusuKıbrıslıZenonMOumlIVve III yuumlzyılların sınırlarında yaşadıoumlğrencilerinin ccediloğu da Hellenistik Doğursquonunkentlerinden geliyordu Stoacılar felsefeyi uumlccedileayırıyorlardı Ethika fizik mantık Fiziktetemelindedinamikateşoumlgesibulunanduumlnyanınmaddi birliğini savunuyorlardı Hayat kesinyasalarla duumlzenlenmiş ve oumlnceden saptanmıştırStoacıların Herakleitos ve Aristotelesrsquoinoumlğretilerinden ccedilıkmış olan fiziklerinin başlangıccedilevresi belli bir noktaya kadarmaddecidirAmaStoacılar enbuumlyuumlkoumlnemi ethikayaveriyorlardıİnsan doğru ve mutlu bir yaşam suumlrmek iccedilin

bilinccedilli olarak yaşamını ona uydurmakzorundadır

Duumlzenli hareketinde duumlnyasal buumltuumlne busağduyulu ve etkin katkıyı yapmak insanın ilkgoumlrevidir Gerccedilekleşmesi gerccedilek mutluluğagoumltuumlren erdemdir Buna karşılık bireysel ccedilıkaruğruna arzularını ve tutkularını tatmin etmekiccedilin bu goumlrevin ccediliğnenmesi koumltuumlluumlktuumlr Amaancakgerccedileğianlayanveuygunşekildeyaşayanbilge gerccedilekten mutlu olabilir Mutlak ruhsalhuzura erişir bu duumlnyanın acılarının onunuumlzerinde hiccedilbir etkisi yoktur ccediluumlnkuuml o bunlarınoumlnemsiz olduğu kanısındadır Yoksulluktazengintutsakkenoumlzguumlrhastaykenmutludur

Stoacıların toplumsal ve siyasal goumlruumlşlericcediloğu zaman bir oumlnceki doumlnemin Spartaoligarşisini goumlklere ccedilıkaran ve Atinademokrasisinden nefret eden Spartaseverlerinantidemokratik kuramlarının yansımasıdırAmastoacı oumlğreti aynı zamanda doğal hukukoumlğelerini de iccedileriyordu bu duumlşuumlnce daha sonratilmizlerini insanın her şeyden oumlnce duumlnyayurttaşı (ldquokozmopolitrdquo) olduğunu ileri suumlrmeye

goumltuumlrduuml koumlleci devlet doumlneminde insansoyununbirliğinioumlğuumltluumlyorlardı

Koumlleci toplumun ccediloumlkuumlşuuml oumlzellikle Kynikler(Kynismos) Okulursquonun oumlğretisine yansıdıKynikler Okulursquonun kurucusu Antisthenes birldquopiccedilrdquoti Onun ve oumlğrencilerinin (bunlarınarasında en oumlnemlileri olan Diogenes ve onunoumlğrencisi Krates Makedonyalı İskenderrsquoinccedilağdaşıydılar) oumlğretileri oumlzguumlr ve koumlle olsunhalkyığınlarıarasındaccediloktutulduDoğalhukukkuramının aşırı temsilcileri olan kynikleryalınlığı doğaya yakın bir yaşamı salıkveriyorlardı şatafat ve zenginlik duumlşkuumlnluumlğuumlnuumlalaya alıyor insan kişiliği uumlzerinde devlet vetoplumunguumlcuumlnuumlkabuletmiyorlardıDiogenesgelenek ve goumlrenekleri umursamadığınıgoumlstermek iccedilin bir fıccedilının iccedilinde ccedilırılccedilıplakyaşadı ve vazgeccedilebileceğini anlayınca tekccedilanağını da kırdı Buumltuumln bu yaptıkları ldquoyuumlksektabakardquo tarafından kendisine kyon (koumlpek)lakabınıntakılmasınanedenolduAntisthenesrsquoinardından giden buumltuumln okullara verilen kynismos(kynikler) adı buradan yani ldquokoumlpekrdquo

soumlzcuumlğuumlnden gelmektedir Ama kynikleroumlğretilerine meseller ve eğlendirici olaylarlailginccedil ve anlaşılır bir biccedilim kazandırdıkccedilakoumlleler ve yoksullar oumlğretilerini sevipbeğeniyorlardıAmabuoumlğretininparolasıyoktuve sonuccedil olarak anarşi ve aşırı bireyciliğinbarışccedilıpropagandasınaindirgeniyordu

Hellenistik doumlnemin guumlzel-yazını bol uumlruumlnvermiştiamabirkaccedilistisnanındışındaaralarındanitelik bakımından parlak olanınarastlanmıyordu Daha oumlnceki doumlneminedebiyatını youmlnlendiren toplumsal ve siyasalilgilere yabancıydılarMenandrosrsquounparccedilalarınıtanıdığımız komedileri (Kardeşler Kahraman vb) ve tuumlmuuml bulunanHoumlduumlkrsquouuml (Diskalos) IVyuumlzyıl sonu Grek toplumunun toumlrelerini aslınasadıkbir biccedilimde aktarmaktadırlarGelişen lirikşiirin goumlzde konuları kişisel coşkular incezevklerin araştırılması ve kentinyorgunluklarından kaccedilıp doğaya sığınmaktıLirik şairlerin merkezi Mısırrsquoın İskenderiyekentiydi MOuml III yuumlzyılın en iyi şairlerindenbiri olan Sicilya doğumluTheokritos yaşamının

buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlnuuml bu kentte geccedilirdi İdilleryani kırın guumlzelliklerini ve bu guumlzelliklerinyorgun bir kentliye esinlendirdiklerini dilegetiren şiirler yazıyorduDoumlnemin oumlteki şairlerigibi Theokritos da şiirsel biccedilime ccedilok oumlnemveriyordu Koşuklama sanatına suumls oumlğesiniTheokritosgetirdi

Aynı biraz suumlsluuml uumlslup plastik sanatlarda dagoumlruumllduuml Oumlzerk heykelcilik merkezleriİskenderiye Rodos adası Bergama ve dahabaşkayerlerdekurulmuştuRodosluuumlccedilheykelciAgesandrosAthenodoros ve Polydoros devselyılanların boğduğu insanların can ccedilekişmelerinitemsil eden Laokoon adlı devsel boyutlu birheykel topluluğuyaptılarYuumlzlerin acılı ifadesikasların gerginliği yapıtlarına gerccedilekccediliden ccedilokdoğalcı bir hava verecek kadar vurgulanmıştırGeneRodosrsquotaotuzmetreyuumlksekliğindebronzbir guumlneş tanrı heykeli doumlkuumllduuml RodosKolossosrsquou duumlnyanın yedi harikasından biriydiBergama heykel okulu ustalığıyla dikkaticcedilekiyordu XIX yuumlzyılın sonunda bu kentinbulunduğu yerde bir tanrılar ve devlet savaşını

betimleyen 120 metrelik alccedilak-kabartmalarlabezeli olağanuumlstuuml bir Zeus sunağı toprağınaltından ccedilıkartıldı Bergama sunağı Greksanatının iyi korunmuş ender oumlrneklerindenbiridir Hellenistik doumlnemin heykelciliğikuşkusuz oumlnemlidir ama kendisinden oumlncekiHellenik ccedilağla karşılaştırıldığı zaman ccediloumlkuumlşuumlnbelirtilerini simgeliyordu Hareketlerinabartılmasıbuumlyuumlkluumlkeğilimivedoğalcılık

Hellenistik uygarlık MOuml III ve IIyuumlzyıllarda Akdeniz havzasının gelişmiştoplumlarının buumlyuumlk bir boumlluumlmuumlne yayılmıştıSiyasal yaşamın merkezi batıya RomarsquoyataşındığızamanyuumlzyıldahadevamettiYavaşyavaş değişerek insanlık tarihinin bundansonraki evresinde Ortaccedilağrsquoda Yakın Doğursquodadurumunu korudu Başta Araplar olmak uumlzereDoğu ulusları bundan yararlandılar Bu daonlara Avrasya duumlnyasında uzun suumlre kuumlltuumlreluumlstuumlnluumlkkurmalarınaolanaksağladı35 Bir tanrıyla birlikte bulunanların (maiyyet)alayı Tanrı anlamına gelen Grekccedile ldquotheosrdquosoumlzcuumlğuumlnden tuumlretilmiştirtanri maiyyeti

demektir(Oumlİ)36KMarxOeuvrescompletes tVIIIdelogieallemandeParis1938pp86-87

KRONOLOJİ

3000-2100rsquoedoğru HelladikveeskiMinoenITroya (Neolitik doumlnemin sonu) ve 2 Troya(Kalkolitikdoumlnem)2100-1400rsquoedoğru Girituygarlığınıngelişmesi(Minosuygarlığı)1700-1100rsquoe doğru Mykenai (Myken) surlarıTirnysve6Troya1184 6 Troyarsquonın duumlşuumlşuuml Dorlarrsquoınistilası1100rsquoedoğru DemirCcedilağırsquonınbaşlangıcıveHellasrsquotatarımIXyuumlzyıl Homerikşiirler700rsquoe doğru Hesiodos İşler ve Guumlnler(Erga Kai Hemerai) ve Theogonia (TanrılarınDoğuşu)776 İlk Olimpiyad (Grek kronolojiksisteminin ve daha kesin tarihlemeninbaşlangıcı)683 Attikarsquoda oligarşi eupadridlerarasındanyıllıkarkontseccedilimi

VIII-VI yuumlzyıl Guumlney İtalya ve PontosrsquounGreklertarafındankolonileştirilmesiVIIyuumlzyıl Hellasrsquotaparanınccedilıkışı650rsquoye doğru İlk lirik şairler (KallinosArkhilokhos)650rsquoye doğru Demosrsquoun ilk eylemleri vegelişmiş topluluklarda tiranlık KorinthosrsquotaKyselosSikyonrsquodaOrthagoraslar630rsquoadoğru AtinarsquodaKylonrsquoakomplo621 Drakonyasaları600rsquoe doğru Grek lirik şiirinin gelişmesi(Alkaios ve Sapho) bilimin başlangıccedilları(MiletosluThales)594 Solonreformları560-527 Atinarsquoda Peisistratosrsquountiranlığı(aralıklarla)540-500rsquoe doğru Pythagoras veKsenophanesrsquoinfelsefeokulları530rsquoa doğru Peloponnesos Birliğirsquoninkuruluşu513 Dariusrsquounİskitlereseferi510 Peisistratosrsquoun duumlşuumlşuuml veAtinarsquodagericilik

508-506 Atina demosrsquounun oligarklarakarşı ayaklanması ve Sparta istilasıKleisthenesrsquoindemokratikanayasası500-449 MedSavaşları499-494 Argosrsquotakoumllelerinisyanı492 Mardonios Savaşı TrakyarsquonınPerslertarafındanalınması490 Perslerin ikinci Hellas SeferiMarathonMuharebesi483 Atina savaş donanmasınınkuruluşu480 KserksesrsquoinSeferi(ThermopylaiveSalamin)479 Grekler Perslere karşı saldırıyageccediliyorPlataiaveMykalesavaşları478 Atina Konfederasyonursquonundoğuşu480-460 Aiskhylosrsquoun yapıtınıngelişmesi(525-456)471 Themistoklesrsquoin suumlrguumlnuuml(TutucupartininzaferiKimon)468 Kimonrsquoun PamphyliarsquodaPerslerekarşızaferi(Eurymedonağzında)

464-455 Spartarsquoda helotlarınayaklanmasıUumlccediluumlncuumlMesseniaSavaşı462 Atinarsquoda radikal partinin zaferiEphialtesrsquoinreformları457 Atinarsquonın Spartarsquoya karşı accedilıkmuumlcadelesinin başlangıcı Atina ldquoUzunDuvarlarırdquonınyapımı454 Atina filosunun Mısırrsquoda yokedilmesi Atina deniz guumlcuumlnuumln kesin olarakkuruluşu federal hazinenin Delosrsquotan Atinarsquoyagetirilmesi449 Perslerin Salaminrsquode (Kıbrıs)yenilgisiKalliasBarışı445 Spartarsquoyla otuz yıllık barış(Perikles Barışı) ldquoPerikles youmlnetimirdquoninbaşlangıcı440-400 Sophokles (495-406) veEuripidesrsquoin yapıtlarının gelişmesiHerodotosrsquoun (484-425rsquoe doğru) TarihrsquoiAnaksagoras(500-428)veDemokritosrsquoun(460-370)FelsefesistemlerisophistProtagoras(480-410)vesophistGorgias(480-370)438 Bosphorosrsquota Spartokides

hanedanınınyoumlnetimegelişi(438-109)437 PeriklesrsquoinPontosSeferi432 Parthenonrsquoun yapımınıntamamlanmasıPhidias431 Peloponnesos Savaşınınbaşlaması429 Periklesrsquoinoumlluumlmuuml428-427 Lesbos (Mytilene) adasındaayaklanmaKerkyrarsquodaiccedilsavaş427-422 Kleonrsquoun strategos atanmasıAristophanesrsquoin ilk komedileri (444-380rsquoedoğru)425 Pylos ve SphakteriarsquonınAtinalılartarafındanalınması422 Atinalıların Amphipolisbozgunu421 NikiasBarışı415-413 Atinalıların Syracusa Seferi(Alkibiades)411 Atinarsquoda oligarşik huumlkuumlmetdarbesi405 Aegos-Potamos yakınlarındamuharebe

404 Atinarsquonın teslimi AtinaKonfederasyonursquonundağılması404-403 Atinarsquoda Otuz Tiranrsquoınyoumlnetimi(Kritiasveoumltekiler)403 Atinarsquoda demokrasinin yenidenkurulması401-400 On-Binlerrsquoin Seferi(Ksenophon)399 Sokratesrsquoin yargılanması (470-399)Knadonrsquounkomplosu395 Birleşik Persia Atina ThebaiArgosveKorinthosSpartarsquoyakarşıldquoKorinthosSavaşırdquo394-380 Platonrsquoun en oumlnemliyapıtlarının yayınlanması (427-347) GorgiasŞoumllenPhedonCumhuriyet387 Antakidas Barışı (Kralın barışı)HellasPerslerinprotektorası379 Thebairsquonin Spartarsquoya karşıayaklanması Pelopidas ve EpaminondasBoiotiaBirliğirsquonindemokratikleşmesi378-355 İkinci Atina DenizKonfederasyonu

371 Spartiatların Leuktra bozgunuveMesseniarsquonınoumlzguumlrluumlğuumlnekavuşması362 MantinelaMuharebesiveSpartaegemenliğininsonu359-336 Makedonyalıİskender384-322 Demosthenes338 KhaironeiMuharebesiHellasrsquotaMakedonyaegemenliğininbaşlaması337 KorinthosAntlaşması336-323 Buumlyuumlkİskender336 Aristotelesrsquoin Iykaiosrsquou (lisekurması)334-325 Buumlyuumlkİskenderrsquoindoğuseferi334 GranikosMuharebesi333 İssosMuharebesi332 Mısırrsquoda İskenderiyersquoninkuruluşu331 Gogamela MuharebesiAkhaimenidesİmparatorluğursquonunsonu237-325 İskenderrsquoinHintSeferi323 İskenderrsquoin oumlluumlmuuml Hellasrsquotaayaklanma (Lamia Savaşı ve İskenderrsquoin kalıtıiccedilindiadokoslarınmuumlcadelesininbaşlaması)

314rsquoedoğru AitoliaBirliği301 İpsos Muharebesi İskenderİmparatorluğursquonunparccedilalanması323-30 Ptolemaioslar312-64 Selevkoslar283-168 Antigonoslar283-133 Attaloslar300rsquoe doğru Epikuros (341-270) veZenonrsquoun(334-262)oumlğretilerininyayılması280-146 AkhaBirliği245-221 Agisrsquoin ve KleomenesrsquoinSpartarsquodakireformları221 Sellesia MuharebesiKleomenesrsquoinMısırrsquoakaccedilışı217 RaphiaMuharebesi207-192 NabisrsquoinSpartatiranlığı197 KynoskephalaiMuharebesi190 MagnesiaMuharebesi168 Pydna Muharebesi MakedonyaKrallığının Romalılar tarafından ortadankaldırılması146 Korinthosrsquoun yıkılması Orta veGuumlneyHellasrsquotaRomaegemenliğininkurulması

GİRİŞ

İLKEL SUumlRUuml KLANLAR DUumlZENİNİN ORTAYA CcedilIKIŞI

İLKEL TOPLULUK DUumlZENİNİN EN YUumlKSEK AŞAMASI

İLKEL TOPLULUK DUumlZENİNİN DAĞILMASI SINIFLARIN VE DEVLETİN OLUŞUMU

GİRİŞ

SUMER VE AKKAD

BABİL

BABİL UYGARLIĞI

ESKİ MISIR

ESKİ İMPARATORLUK MISIRrsquoI

ORTA İMPARATORLUK MISIRrsquoI

YENİ İMPARATORLUK MISIRrsquoI

MISIR UYGARLIĞI

HİTİT İMPARATORLUĞU

FENİKE VE FİLİSTİN

ASUR URARTU VE GELDANİ BABİL

İRAN

HİNDİSTAN

CcedilİN

GİRİŞ BİLGİ KAYNAKLARI VE TARİH YAZICILIĞI

HELLASrsquoIN DOĞASI

EGE UYGARLIĞI

İLKCcedilAĞ HELLASrsquoININ GELENEKLERİ VE TOPLUMSAL DUumlZENİ

HELLASrsquoTA 䔀匀䬁　夀唀一䄀丠ᤀ䐀䄀) TOPLUMSAL SINIFLARIN VE DEVLETİN DOĞUŞU 䴀혀 嘀䤀䤀䤀ⴀ嘀䤀䤀夀娀夀䤀䰀)

MOuml VIII YUumlZYILDAN VI YUumlZYILA GREK KOLONİZASYONU

SPARTA

MOuml VII VE VI YUumlZYILLARDA ATTİKA

MED SAVAŞLARI ATİNA DENİZ KONFEDERASYONUrsquoNUN KURULUŞU

HELLASrsquoTA KOumlLECİ EKONOMİNİN EN YUumlKSEK AŞAMASI

PERSLERrsquoE KARŞI KAZANILAN ZAFERDEN SONRA HELLASrsquoTA DEMOKRATİK HAREKETİN GELİŞMESİ

PERİKLESrsquoİN YOumlNETİMİ

PELOPONNESOS SAVAŞI

MOuml V VE IV YUumlZYILLARDA GREK UYGARLIĞI

MOuml IV YUumlZYILIN BİRİNCİ YARISINDA HELLAS

MAKEDONYArsquoNIN BUumlYUumlYEN GUumlCUuml BUumlYUumlK İSKENDERrsquoİN SAVAŞLARI

HELLENİSTİK DEVLETLER

HELLENİSTİK HELLAS

KARADENİZrsquoİN KUZEY KIYI BOumlLGESİ

HELLENİSTİK UYGARLIK

KRONOLOJİ

İlkçağ tarihi 1 - turuz · 2020. 6. 29. · diakov - s. kovalev isbn-978-9944-122-39-9 /...

Documents