ljudski kromosomi

Gimnazija ''Musa Ćazim Ćatić'' Tešanj

MATURSKI RAD IZ BIOLOGIJE

HUMANI HROMOSI. ABERACIJE HROMOSOMA.

Mentor: Učenik:Huskić Suada, prof. Buljubašić Dženana

Tešanj, 2013.

SADRŽAJ

1. UVOD 2.2. GENETSKI MATERIJALI 3.2.1. DNK I GENI 3.

2.2. HROMOSOMI 5.2.2.1. TABELA: GENSKA MJESTA NA HROMOSOMIMA 7.

3. PRIJENOS GENETSKOG MATERIJALA 12.3.1. ĆELIJSKI CIKLUS 12.3.2. INTERFAZA 12.

3.2.1. REPLIKACIJA DNK 13.3.3. MITOZA I MEJOZA 14.3.4. REKOMBINACIJSKI MEHANIZMI 17.

4. ABNORMALNI HUMANI HROMOSOMI 18.4.1. NUMERIČKE HROMOSOMSKE ABERACIJE 18.

4.1.1. ANEUPLOIDIJA 19.4.1.2. POLIPLOIDIJA 20.

4.2. STRUKTURNE HROMOSOMSKE ABERACIJE 20.5. SINDROMI I BOLESNA STANJA 21.

5.1. MONOSOMIJE 21.5.2. TRISOMIJE 24.5.3. TABELA: HROMOSOMSKE ABNORMALNOSTI 27.

5.3.1. POJMOVNIK 32.6. ZAKLJUČAK 34.7. LITERATURA 35.

2

1. UVOD

Donedavno, genetika i biohemija bile su dvije, međusobno odvojene znanstvene discipline, međutim, obje su težile objasniti osnovne životne procese. Genetičari su u tu svrhu koristili gene, a biohemičari enzime. Nedugo zatim je zapažena povezanost gena i enzima kao što su objašnjeni i detaljno opisani rezultati te povezanosti. 1940. godine genetska ispitivanja biohemijskih mutanata kod plijesni potvrdila su da geni određuju strukturu enzima. Ta su istraživanja dosegla vrhunac u hipotezi – jedan gen –> jedan enzim. Tako, genetika i biohemija otvaraju put novoj biološkoj disciplini – molekularnoj biologiji. Kakvu je ulogu u molekularnoj biologiji odigrala genetika, govori podatak da su osnovne strukture i funkcije gena izvedene iz rezultata genetskih analiza.Prvi podaci o strukturi i funkciji gena dobiveni su analizom genetskih križanja kod biljaka i životinja, ali se danas u tu svrhu većinom upotrebljavaju mikroorganizmi, posebno virusi i bakterije. Mikroorganizmi se razmnožavaju vrlo brzo, u strogo određenim laboratorijskim uvjetima, pa se za nekoliko sati može uzgojiti populacija od 10 do 100 milijuna ćelija. U posljednjih tridesetak godina, enterična bakterija, Escherichia coli i njezini DNK i RNK virusi odabrani su kao osnovni ekspreimentalni objekti za većinu genetskih i biohemijskih istraživanja. Tako da se s razlogom kaže da je ova bakterija, poslije čovjeka, najviše istraživan organizam. Molekula DNK bakterije Escherichiae coli sadržava genetsku uputu za približno 4000 molekula proteina prosječne veličine. Većina proteina prisutnih u bakterijskoj ćeliji predstavlja enzime koji kataliziraju određene metaboličke procese. Pretpostavlja se da u metabolizmu jedne male molekule prosječno sudjeluju dva enzima. U narednom tekstu, mi ćemo se strogo bazirati na humane hromosome i aberacije humanih hromosoma. Ovo, naravno, neće biti moguće bez kratkog objašnjenja osnovnih genetskih struktura i procesa.

SKUPINA BAKTERIJA ESCHERICHIA COLI, UVEĆANO 10 000 PUTA

3

2. GENETSKI MATERIJAL

Danas, kada se govori o genetici općenito, većina pomisli na deoksiribonukleinsku kiselinu – DNK, kao nosioca genetske upute. Međutim, dugo se vremena smatralo da taj zadatak mogu obavljati samo proteini, ali nasuprot tome, tijekom vremena, nakupilo se mnogo indirektnih dokaza koji genetski materijal povezuju sa nukleinskim kiselinama (DNK i RNK). Postoji nekoliko osnovnih stvari koje moramo znati prije nego počnemo sa detaljnijim opisima glavnih genetskih materijala.Prvo, molekule DNK prisutne su kod svih biljnih, životinjskih i bakterijskih ćelija i uglavnom se nalaze u jezgri. Drugo, somatske ćelije bilo koje vrste sadržavaju uvijek istu količinu DNK bez obzira na funkciju u organizmu.Treće, količina DNK u haploidnim, polnim ćelijama, koje sadržavaju samo jednu zbirku hromosoma, za polovinu je manja od količine DNK u somatskim ćelijama. I na kraju, što je veoma bitno napomenuti, genetski materijali, DNK i hromosomi, mutiraju, a mutageno djelovanje najjače je u onom dijelu sprektra (254 nm) koji materijali najbolje apsorbiraju, što će biti važno kada budemo govorili o hromosomskim aberacijama.

2.1. DNK I GENI

Nukleinske kiseline su visokomolekulski polinukleotidi koji se, hidrolizom, razgrađuju u heterociklične organske baze, ugljkihodrat i fosfornu kiselinu. One se, prema vrsti ugljikohidrata, dijele na deoksiribonukleinsku kiselinu, koja sadražava deoksiribozu, i ribonukleinsku kiselinu, sa ribozom kao ugljikohidratom. Ovakvoj hemijskoj podjeli odgovaraju i biološki različite funkcije.DNK i RNK se sastoje od dva različita tipa organskih baza – purina i pirimidina. Od purinskih baza se pojavljuju adenin (A) i guanin (G), a citozin (C) i timin (T) od pirimidinskih. U RNK molekulama, umjesto timina, je pirimidinska baza uracil (U).Purini i primidini se vežu sa ribozom i deoksiribozom u nukleozide, a oni opet sa fosfornom kiselinom, gradeći na taj način polinukleotidne lance nukleinskih kiselina DNK ili RNK što zavisi od fundamentalnog ugljikohidrata i pirimidinskih baza.Hemijske analize otkrile su tri osnovna svojstva nukleinskih kiselina:

• Bez obzira na porijeklo, nukleinske kiseline sadržavaju jednak broj purinskih i pirimidinskih baza.• Količine adenina i timina (uracila), odnosno guanina i citozina, su jednake.• Omjer baza kod nukleinskih kiselina izoliranih iz različitih izvora vrlo je različit, iako je za određenu vrstu stalan.

Mi ćemo se u daljem tekstu kratko osvrnuti na DNK, kao na osnovni humani genetski materijal i početi ćemo sa Watson – Crickovim modelom polinukleotida.

''Molekularna struktura nukleinskih kiselina: struktura DNK'' je puni naziv članka objavljenog 25. aprila 1953. godine u naučnom magazinu Nature. Autori James D. Watson i Francis Crick DNK opisuju kao dva polinukleotidna lanca savijena u obliku dvostruke uzvojnice koji su međusobno povezani vodikovim vezama između purinskih i pirimidinskih baza. Najvažnije svojstvo ovog modela je specifično vezivanje ovih baza. Ne samo da se purin uvijek veže s pirimidinom, već se adenin veže s timinom (dvostruka veza), a guanin sa citozinom (trostruka veza). Na taj je način objašnjen jednak broj purinskih i pirimidinskih baza u DNK, kao i njihov stalan omjer unutar jedne vrste. Ovaj način

4

sparivanja potreban je iz dva osnovna razloga: međusobno sparivanje dva purina zauzelo bi previše, a sparivanje dva pirimidina, premalo mjesta. U oba slučaja bi oblikovanje pravilnog lanca bilo nemoguće. Osim toga, hemijske su strukture ovih baza takve da potiču nastajanje vodikovih veza upravu između adenina i timina, te citozina i guanina. Ovakvo specifično sparivanje određuje međusobnu komplementarnost dvaju lanaca DNK. Drugim riječima, ako je poznat redosljed baza u jednom lancu, poznat je i u drugom, komplementarnom lancu. U hemijskoj strukturi DNK leži dio postojanosti potreban za održavanje vrsta u procesu evolucijskih promjena. Međutim, samo 2% DNK sadrži uputu za sintezu određene bjelančevine, preostali DNK se popularno naziva i junk DNA (smeće).

JEDNOSTAVAN GRAFIČKI PRIKAZ DNK

Razlike u slijedu baza ili razlike u broju ponavljanja parova baza određenog redoslijeda predstavljaju osnovu genetske informacije i na tome se temelji utvrđivanje identiteta osobe.DNK sadrži genetičku informaciju zapisanu u genima koji predstavljaju funkcionalnu jedinicu DNK unutar slijeda, koja se, opet, nalazi na tačno određenom mjestu na hromosomu - lokus. Gen je osnovna jedinica nasljedne informacije spremljene u DNK, odnosno, svaki dio DNK koji se prepisuje, bez obzira sadrži li ili ne uputu za redoslijed aminokiselina u nekom proteinu. Cjelokupni genetički materijal jedne ćelije ili organizma, bez obzira kakvu molekulu DNK ona sadržavala i kakvu funkciju dijelovi te DNK imali, naziva se genom.

DIO DNK ODREĐEN ZA JEDNU OSOBINU (GEN)JEDAN GEN – JEDAN ENZIM – JEDNA OSOBINA

5

2.2. HROMOSOMI

Kada razmišljamo o hromosomu, spontano nam na pamet pada klasična slika metafaznog hromosoma. Taj hromosom vidimo zahvaljujući spiralizaciji osnovne hromosomske niti hromatina, koja se u interfazi ne može uočiti. U interfazi svaki se hromosom udvostruči i sastoji se iz dvije hromatinske niti koje su, spiralizirane, postale vidljive kao dvije hromatide metafaznog hromosoma. Osnovna hromatinska nit, nije sasvim homogena već pokazuje različite konstrikcije, karakteristične za svaki pojedini hromosom – hromomere. Centromera je primarna konstrikcija u čijem se području nit diobenog vretena prihvata za hromosom pomoću posebne strukture – kinetohora.Hromatin se sastoji iz molekule DNK obmotane oko histonskih ili pak nehistonskih proteina. Histoni čine više od polovine mase hromatina. Postoji 5 glavnih klasa ovih proteina: H1, H2A, H2B, H3 i H4, koji se vezuju za fosfatne grupe DNK. Pojednostavljeno govoreći, spiralizirani hromatin čini hromosom, a tijekom diobe tvori sestrinske hromatide hromosoma. Svaki metafazni hromosom se sastoji od dvije istovjetne hromatide, a svaka hromatida sadrži jednu molekulu DNK.U jedru svake somatske ćelije čovjeka nalazi se hromosomski komplement od 46 hromosoma, tj. 23 para homologih hromosoma (jedan set hromosoma je porijeklom od oca, drugi od majke). Pored 22 para autosoma, u svakoj ćeliji se nalazi jedan par polnih hromosoma, koji su u ženskom polu isti XX, a u muškom različiti XY.

METAFAZNI HROMOSOM SA STRUKTURNIM DIJELOVIMA

Na slici predstavljeni metafazni hromosom ima dvije hromatide, odnosno, dvije molekule DNK po hromosomu. U nivou suženja koje spaja dvije hromatide odvajaju se molekuli DNK i odlaze na polove.

6

U osnovnoj morfologiji metafaznog hromosoma, u odnosu na centromeru, razlikujemo krake različitih dužina (p i q), a samim tim i različite vrste hromosoma u humanom kariotipu.

• METACENTRIČNI (centromera se nalazi na sredici: kraci su jednaki)• SUBMETACENTRIČNI (centromera je bliža jednom kraju hromosoma)• AKROCENTRIČNI (cenromera je sasvim blizu jednom kraju hromosoma)

Humani kariotip predstavlja hromosomski komplet jedne osobe.Taj isti hromosomski komplet, kariotip, se može, na osnovu položaja centromere, svrstati u parove. Tako svrstani hromosomi predstavljaju kariogram.

PRIMJER KARIOGRAMA (MUŠKARCA)

7

2.2.1. TABELA: POZNATA GENSKA MJESTA NA HUMANIM HROMOSOMIMA

HROMOSOM 1Rp 1 Retinitis pigmentozaDo Krva grupa – Dombrock

An 2 Aniridija tip IISc Krva grupa - Scianna

El-1 EliptocitozaAdV 12-CMS-1p Hromosomsko mjesto modifikacije adenovirusa 12-1p

Eno-1 Enolaza-16PGD 6-fosfoglukonat dehidrogenaza

Rh Rezus krva grupaAlfa-Fuc Alfa-L-fukozidazaUMPK Uridin monofosfat kinazaAK-2 Adenilat kinaza-2

PGM-1 Fosfoglukomutaza-1Cae Katarakta, zonilarna pulverulentna

Amy-1 Amilaza (iz slinovnica)Amy-2 Amilaza (pankreatična)AT-3 Antitrombin III

Tf TransferinFy Krvna grupa - Duffy

UGPP Glukoza uridilfosfat pirofosforilazaE-1 Pseudoholinesteraza tip E 1

GDH Glukoza dehidrogenazaGUK-1 + 2 Gvanilat kinaza-1 + 2

Pep C Peptidaza CAd12-CMS-1q Hromosomsko mjesto modifikacije adenovirusa 12-1q

RN 5S 5S RNK genFH-1 + 2 Fumarat hidrataza-1 + 2

HROMOSOM 2ACP-1 Kisela fosfataza-1

AHH Ugljikovodična arilhidroksilazaMDH-S Malat dehidrogenazaUGPP-2 Uridil difosfat pirofosforilaza-2

Gal* -Act Glaktoza enzimski aktivatorIDH-S Izocitrat dehidrogenaza

If-1 Interferon-1Hb alfa ili beta Hemoglobinski alfa ili beta lanac

HROMOSOM 3ts AF8 Komplementiranje osjetljivo na temperaturuHVS Osjetljivost na herpes virus

beta-Gal beta-GalaktozidazaGALT (3) Galaktoza-1-fosfat uridiltransferaza

8

HROMOSOM 4PGM 2 Fosfoglukomutaza-2

Gc Gc sistem (grupno spec. komponenta)Hb alfa ili beta Hemoglobin, alfa ili beta lanac

PEPS Peptidaza SAlb Albumin

PRPPAT Fosforibozilpirofosfataza

HROMOSOM 5If-2 Interferon-2

ARS-B Arilsulfataza BDTS Osjetljivost na difterični toksin

Leu-RS Leucil-tRNK sintetazaA Vr Depresija protuvirusnog stanja

Hex B Heksozaminidaza B

HROMOSOM 6MRBC Majmunski RBC receptorMHC Glavni kompleks gena za tkivnu podudarnostCH Krvna grupa – ChidoRg Krvna grupa – Rodgers

MLC-W Reakcija mješanih limfocita (slaba)NDF Faktor za diferencijaciju neutrofilaPDB Pagetova bolest kostijuPg PepsinogenP Krvna grupa – P

Dia-1 NADH-diaforazaDMJ Juvenilni dijabetesBevi Infekcija Baboonskim virusomRWS Presosjetljivost na peludSA-6 Površinski antigenHLA Histijekompatibilnost

HROMOSOM 7Km Imunoglobulinski laki lanac

Col-1 Kolagen-1MDH-M Mitohondrijska malat dehidrogenaza

H4 Histon H4SV 40-7 Mjesto intergriranja SV-40 virusa broj 7

Ha F Hageman faktorCo Krva grupa – ColtonJK Krva grupa – Kidd

HADH Hidroksilacetil CoA dehidrogenazaNCR Neutrofilni kemotaktički odgovorSA 7x Površinski antigen SA 7xSA 7y Površinski antigen SA 7y

Up Uridin fosforilazaGUS beta-glukuronidazaGSR Glutation reduktaza

9

HROMOSOM 8Gm Imunoglobulinski teški lanacCF7 Faktor VII (zgrušavanja)

HROMOSOM 9ACO-S Akonitaza (topljiva)AK-3 Adenilat kinaza-3ASS Argininosukcinat sintetaza

GALT Galaktoza-1-fosfat uridiltransferazaXP-E Kseroderma pigmentozumWS-1 Waardenburg sindrom-1ABO ABO sistem krvnih grupaAK-1 Adenilat kinaza-1NPa Sindrom nokat-patela

HROMOSOM 10GPT-1 Glutamat piruvat transaminaza (topljiva)ADK Adenozin kinaza

PP Anorganska pirofosfatazaHK-1 Heksokinaza-1EBS-1 Epidermoliza buloznaGSS Sinteza Glutamat-gama-semialdehida

EMP-130 Vanjski protein membrane-130GOT-S Glutaman oksalacetat transaminaza (topljiva)FUSE Promotor polikariocitozeGPT-1 Glutaman piruvat transaminaza

HROMOSOM 11AL-a1 Letalni antigen a1AL-a3 Letalni antigen a3

W-AGR Trijas Wilmsov tumorLDH-A Laktat dehidrogenazaEs A4 Esteraza A4AL-a2 Letalni antigen a2

HG beta Hemoglobinski lanac beta, gama, deltaSA 11 Površinski antigen (SA 11)

HROMOSOM 12LDH-B Laktat dehidrogenaza BTPI-2 Triozafosfat izomeraza-2TPI-1 Triozafosfat izomeraza-1

ENO-2 Enolaza-2CS Citrat sintetaza (mitohondrijska)

PEP B Peptidaza BSph-1 SferocitozaSA 12 Stanični površinski antigen (SA 12)GAPD Gliceraldehid-3-fosfat dehidrogenazaSHMT Serin hidroksimetil transferaza

10

HROMOSOM 13rRNK Ribosomska RNKRb-1 Retinoblaston-1Lp Lipoprotein

EsD Esteraza

HROMOSOM 14rRNK Ribosomska RNK

NP Nukeozid fosforilazaTrp RS Lipoprotein

EMP-194 Vanjska membrana 194


alfa-MAN-A Citoplazmatska alfa-manozidazabeta-2 M beta 2-mikroglobulin

MPI Manozafosfat izomerazaPK-3 Piruvat kinaza-3

Hex A Heksozaminidaza AIDH-M Izocitrat dehidrogenaza (mitohondrijska)

HROMOSOM 16HG alfa Hemoglobin alfa

E 2 Pseudoholinesteraza 2APRT Adenin fsforiboziltransferazaHp alfa Haptoglobin alfaLCAT Lecitin-holesterol aciltransferazaTK-M Timidin kinaza (mitohondrijska)

HROMOSOM 17COL-1 Kolagen-1TK-S Timidin kinaza (topljiva)

GAL K GalaktokinazaAdV 12-CMS-17 Hromosomsko mjesto modifikacije 17 za Adenovirus 12

SV 40-17 SV 40 mjesto integracije 17

HROMOSOM 18HCG Horionski gonadotropinPep A Peptidaza A

HROMOSOM 19PVS Osjetljivost na Polio virus

E 11 s Osjetljivost na Echo 11BVR Infekcija Baboon-virusomPep D Peptidaza DGPI Glukoza fosfat

11

HROMOSOM 20ADA Adenozin deaminazaDCE Demosterol-holesterol enzimITP Inozin trifosfataza

HROMOSOM 21rRNK Ribosomska RNKAVP Antivirusni protein

SOD-S Superoksid dizmutaza


ARS-A Arilsulfataza ADia-1 NADH diaforaza-1CML Hronična mijeloična leukemija

beta-Gal beta-GalaktozidazaACO-1-M Akonitaza (mitohondrijska)

alfa-GAL-B alfa-Galaktozidaza B

HROMOSOM YY TDF Faktor koji determinira razvoj testisa

H-Y Antigen tkivne aktivnosti

12

3. PRIJENOS GENETSKOG MATERIJALA

3.1. ĆELIJSKI CIKLUS

Ćelijski ciklus je život ćelije između dvije diobe, pri čemu je je sama dioba uključena u ciklus. Prema tome ćelijski ciklus se sastoji od dvije faze – faze diobe i interfaze. Interfaza obuhvata period u toku koga se ćelija priprema za diobu kada ona udvostruči svoju masu, da bi sve dijelove podjednako rasporedila kćerkama-ćelijama.

3.2. INTERFAZA

Interfaza je period između dvije ćelijske diobe. To je najduža faza u životu ćelije zato što se za vrijeme te faze obavljaju obimne pripreme za diobu.Obuhvata tri faze:

• PRESINTETIČKA FAZA – G1• FAZA SINTEZE – S• POSTSINTETIČKA FAZA – G2

Presintetička faza - G1 je period koji obuhvata, s jedne strane, rast ćelije do veličine koja odgovara datoj vrsti i, sa druge strane, procese koji pripremaju jedro da uđe u S-fazu. Zbog rasta ćelije, sinteza proteina u citoplazmi je, tijekom G1 faze, vrlo intenzivna. U ovoj fazi svaki hromosom se sastoji od jedne hromatide, odnosno jedne molekule DNK.

Tijekom S-faze u jedru se odvija replikacija DNK. Svaki hromosom, koji je u prethodnoj G1 fazi imao jednu molekulu DNK, na kraju S-faze izgrađen je od dvije molekule DNK, odnosno, dvije hromatide. (više o replikaciji DNK u poglavlju 3.2.1.)

Postsintetička faza - G2 je period u kome se ćelija priprema da uđe u diobu, a hromosomi počinju da se kondenzuju. Pošto se odvija poslije replikacije, u ovoj fazi je količina DNK u ćeliji duplo veća nego u G1 fazi. Poslije G2 faze ćelija ulazi u diobu.

13

3.2.1. REPLIKACIJA DNK

Genetska se uputa mora vjerno replicirati i prenositi sa roditelja na potomstvo. Struktura Watsona i Cricka nameće već u svojoj osnovi replikaciju molekule DNK. Komplemetarnost baza dva polinukleotidna lanca pruža mogućnost da nakon razdvajanja svaki lanac posluži kao kalup za sintezu novog polinukleotida. Model semikonzervativne sinteze, za razliku od drugih modela, pretpostavlja da su dvije nove molekule hibridi koji sadržavaju jedan stari i jedan novosintetizirani lanac. Ovaj model potvrdili su 1958. godine Meselson i Stahl analizirajući bakteriju E. Coli.Dvostruka DNK se replicira tako što se razdvoje dva roditeljska lanca koji tada postaju kalupi za sintezu komplementarnog lanca. Zatim se sintetiše RNK lanac koji se vezuje za specifični dio DNK matrice na kome počinje replikacija. Poslije vezivanja RNK lanca uz pomoč enzima DNK polimeraze, istovremeno se naspram kalupa ugrađuju komplementarni nukleotidi koji obrazuju novosintetisani lanac DNK. Kao rezultat nastaju dvije molekule DNK-kćerke, od kojih svaka sadrži po jedan stari lanac i jedan novosintetisani. Kod hibridne DNK razlikujemo vodeći i zaostajući lanac. Vodeći lanac se sintetiše kontinuirano, dok se lanac koji zaostaje sintetiše u isprekidanim segmentima koji se nazivaju Okazaki fragmenti.DNK polimeraza nadograđuje nukleotidima Okazaki fragmente i uklanja RNK lance susjednih fragmenata. Najzad, DNK ligaza sljepljuje fragmente novosintetisane DNK.

REPLIKACIJA DNK

U replikaciji DNK učestvuje oko 20 enzima i drugih proteina, a najznačajniji su:

• DNK polimeraza – ugrađuje komplementarne nukleotide i vrši korekcije.• DNK heliksaza – kida vodikove veze uz hidrolizu ATP-a.• SSB proteini – spriječavaju ponovno vezivanje razdvojenih lanaca DNK.• Topoizomeraza – spriječava uvrtanje DNK.• Primaza - sintetiše kratak RNK lanac koji je komplementaran regionu DNK.• DNK ligaza – spaja isprekidane dijelove lanca DNK.

14

3.3. MITOZA I MEJOZA

MITOZA (DIOBA SOMATSKIH ĆELIJA)

PROFAZA otpočinje kada hromosomi postanu vidljivi. Svaki hromosom se dijeli uzdužno na dvije hromatide, a u svakoj od njih je po novostvoreni lanac DNK. Jedarca se gube, centrosomi podliježu diobi. Novonastali centrosomi se pomeraju ka polovima jedra. Jedrova opna se razlaže i tu je kraj profaze.PROMETAFAZA je razdoblje kretanja hromosoma između središta i polova ćelije. Na području centromere nalazi se specifični protein koji oblikuju kinetohor, mjesto vezivanja niti diobenog vretena. Kinetohor je “molekularni motor” koji upravljaja kretanjem hromosoma duž vlakna vretena. Vezivanjem diobenog vretena na kinetohor hromosoma završava prometafaza i počinje metafaza.U METAFAZI dolazi do formiranja diobnog vretena i razmještanja hromosoma u ekvatorijalnoj ravni. Hromosomi su raspoređeni u obliku zvijezde pri čemu kraći konci diobnog vretena bivaju pričvršćeni za centromeru, tj. jednu hromatidu, a duži konci diobnog vretena teku od pola do pola.ANAFAZA počinje odvajanjem hromatida svakog hromosoma i njihovim odlaženjem ka polovima diobnog vretena. Svaka hromatida već sada prima svojstvo hromosoma. Hromatide se povlače skupljanjem kraćih konaca diobnog vretena, te dolazi i do odbijanja sestrinskih hromatida.TELOFAZA obuhvata obrnut red procesa odigranih u profazi. Oko hromatida se stvara nova opna, a uskoro se javlja i jedarce. Njegova dioba se ne može pratiti, ali je jasno da se dogodila. U telofazi se javlja i pregrada koja dijeli citoplazmu na dvije kćerke ćelije.

15

MEJOZA (DIOBA POLNIH ĆELIJA)

MEJOZA I

PROFAZA I se odlikuje većom relativnom dužinom i složenošću procesa koji se u njoj odvijaju; dijeli se na pet podfaza:

Leptoten je početni stadij mejoze, u kojem su hromosomi u obliku tankih niti, a njihova linearna diferencijacija je dosta izražena. Dvostruke su građe (sastavljeni od dvije hromatide) i zastupljeni su u diploidnom broju, najčešće zapleteni u jedinstveno klupko.Zigoten počinje uzdužnom konjugacijom homolognih hromosoma, koji su još uvijek jako izduženi. Konjugacija homologa se odvija sa izuzetnom preciznošću tako da se međusobno uparuju sve homologne strukture. Uporedo sa tim, napreduje i spiralizacija hromosoma, a posljedica toga je njihovo skraćivanje. Upareni hromosomi se nazivaju bivalenti, tetrade, s obzirom na njihovu četverostruku strukturu (jedan homologni hromosom - jedan univalent, a upareni daju bivalent) .Pahiten traje relativno dugo. U njemu se bivalenti znatno skraćuju. Homologni hromosomi su međusobno tijesno povezani, a dvostruka struktura hromosoma postaje dobro izražena. Pred kraj pahitena, u pojedinim dijelovima, otpočinje razdvajanje konjugiranih hromosoma, što je posebno vidljivo u narednom stadiju.Diploten je stadij u kojem se dalje nastavlja skraćivanje i razdvajanje konjugiranih hromosoma; homolozi međusobno ostaju vezani samo ostvarenim hijazmama. Položaj hijazmi i njihov broj ovisi od dužine i morfologije hromosoma.Dijakineza je završni stadij profaze I, bivalenti se još više skraćuju, a homologni hromosomi međusobno još više razdvajaju, tako da dijakineza ima najkarakterističniju sliku. Bivalenti zauzimaju položaj uz jedrovu membranu, koja se, kao i jedarce, pred kraj ove podfaze dezorganizuje.

METAFAZA I se karakteriše prisustvom homologih hromosomskih parova spojenih hijazmama, koji se, zakačeni za mikrotubule diobnog vretena, grupišu u područja ekvatora gdje formiraju figuru označenu kao metafazna (ekvatorijalna) ploča. Ovdje se hromosomi nalaze u parovima od kojih svaki vodi porijeklo od jednog od roditelja - jedan od oca, a jedan od majke. Na ekvatoru se nalaze parovi homolognih hromosoma. Centromere hromosoma su koncima diobnog vretena vezane za polove ćelije i to tako što je jedan hromosom iz para vezan za jedan, a drugi hromosom za drugi pol ćelije.ANAFAZA I počinje razdvajanjem homolognih hromosoma, kidanjem spojeva na hijazmama, tako da na svaki ćelijski pol odlazi jedna kompletna, po broju haploidna (n) garnitura hromosoma, ali ona je diploidna (2n) po sadržaju DNK, budući da na polove odlaze kompletni hromosomi, a ne hromatide kako je bilo u anafazi mitoze. To znači da u ovoj fazi dolazi do redukcije broja hromosoma. U humanim ćelijama na polovima se nalazi po 23 hromosoma.TELOFAZA I počinje i završava se kompletnom citokinezom koja će kod muškog pola rezultirati stvaranjem dvije sekundarne spermatocite od početne primarne spermatocite, a kod ženskog pola od primarne ovocite, nakon ove diobe, nastaje jedna sekundarna ovocita i jedno polarno tijelo. I sekundarna spermatocita i sekundarna ovocita, iako haploidne po broju hromosoma, su diploidne po količini DNK, koja će se u narednoj, drugoj mejotičkoj diobi redukovati da bi se dobile definitivne haploidne muške i ženske polne ćelije. U ovoj fazi se formira jedrova opna oko hromosoma koji su na polovima i obrazuje se jedarce.

16

MEJOZA II

Nakon telofaze slijedi kratka interfaza u kojoj se, međutim, ne odvija sinteza DNK tako da ova faza ne predstavlja pravu interfazu zbog čega se naziva još i interkineza. Nakon nje slijedi druga mejotička dioba koja se, takođe sastoji od četiri faze označene kao: PROFAZA II, METAFAZA II, ANAFAZA II i TELOFAZA II, te predstavlja pravu mitotičku diobu. Pri ovoj diobi se sekundarne spermatocite i ovocite, koje sadrže svaka po 23 hromosoma i koje su diploidne po količini DNK, dijele na po dvije ćelije od kojih će svaka imati po 23 hromosoma, ali duplo manju količinu DNK, budući da je u anafazi došlo do razdvajanja hromosoma na sestrinske hromosome, čime je količina DNK redukovana na polovinu.

Kao rezultat ove diobe kod muškog pola u procesu spermatogeneze od početne, diploidne spermatogonije, odnosno primarne spermatocite nastaju 4 ćelije - spermatide koje imaju haploidan broj hromosoma i duplo manju količinu DNK nego ćelija od koje su nastale.Slično je i kod ženskog pola kod kojeg u procesu ovogeneze od diploidne ovogonije, odnosno primarne ovocite nastaje jedna ovocita, haploidna po broju hromosoma i količini DNK, uz istovremeno obrazovanje tri polarna tijela, od kojih dva nastaju diobom prvog polarnog tijela, a treće diobom sekundarne ovocite.

17

3.4. REKOMBINACIJSKI MEHANIZMI

Genetska rekombinacija osnovni je proces u izmjeni genetskog materijala i sredstvo genetske analize. Genetskom rekombinacijom smatra se svaka pojava koja iz dvaju postojećih genoma daje nove kombinacije gena. Genetska rekombinacija se dijeli na:

• Opću rekombinaciju, koja se može dogoditi na bilo kojem mjestu između dvije homologne molekule DNK.• Specifičnu rekombinaciju, koja se odvija na tačno određenim mjestima između heterolognih molekula DNK.

3.4.1. OPĆA REKOMBINACIJA

Tridesetih godina prošlog stoljeća Morgan i Darlington su, na osnovi citogenetskih promatranja ponašanja hromosoma u toku mejoze, predložili teoriju o izmjeni genetskog materijala. Naime, na početku prve mejotske diobe sparuju te, te postepeno kondenzuju, homologni hromosomi dvaju roditelja. Pri tome dolazi do omatanja jednog hromosoma oko drugog, što izaziva fizičku napetost u lancima DNK. Ponekad dolazi i do popuštanja napetosti zbog pucanja dvaju hromatida (dva homologna lanca) na istom mjestu. Prekinuti krajevi se unakrsno povezuju, pri čemu se, uz dvije hromatide roditeljskog tipa, pojavljuju i dvije recipročne rekombinantne hromadite. Taj je mehanizam poznat pod nazivom lom i spajanje. Recipročna izmjena dijelova homolognih hromosoma, kod kojih se uz dvije roditeljske pojavljuju i dvije rekombinantne hromatide, poznata je kao crossing – over.

Gore prikazana ilustracija pokazuje proces crossing – overa i rekombinacije tijekom mejoze, nastajanja gameta. Crossing – over je dio komplikovanog procesa koji se može javiti prilikom diobe ćelije. Tijekom mejoze, primarne polne ćelije se moraju replicirati i u isto vrijeme reducirati broj hromosoma (n). U početnim stadijima mejoze, dva hromosoma homolognih parova mogu izmijeniti segmente na način prikazan na slici dajući tako gamete sa izmjenjenim genetskim materijalom.

18

4. ABNORMALNI HUMANI HROMOSOMI

Hromosomi čovjeka se, prema funkciji koja im je dodijeljena, dijele na autosome (22 para) i gonosome (spolne hromosome), odnosno X i Y hromosome. Svi parovi su homozigoti osim gonosomskog para kod muškarca koji je sastavljen od X i Y hromosoma. Pod normalnim uvjetima, sve somatske ćelije nose jednak kariogram, ali kada se jedan kariogram ne podudara sa kariotipom, jer on može biti sastavljen od više različitih kariograma jedne osobe, tada dolazi do pojave koja se označava kao mozaicizam.Obilježavanje humanog kariotipa se nabolje može predstaviti na sljedećim primjerima:

• normalni kariotip žene: 46, XX• normalni kariotip muškarca: 46, XY• kariotip osobe sa mozaicizmom: 46, XX/ 45X, što znači da ta osoba ima jezgre i sa 46 i sa 45 hromosoma.• kariotip osobe sa patološkim modalnim brojem: 47, XY + 21, što znači da osoba ima modalni broj 47 s jednim viška hromosomom na 21. paru.

4.1. NUMERIČKE HROMOSOMSKE ABERACIJE

Euploidijom smatramo normalan hromosomski broj za određenu vrstu. Za čovjeka euploidiju predstavlja hapolidni (n = 23) i diploidni (2n = 46) broj hromosoma.

Poliploidija, višestruko povećanje broja 23 (4n, 8n itd.) ne nalazi se u čovjeka kao normalan hromosomski broj. Više od 2n broja hromosoma susrećemo u tumorskom tkivu čovjeka, u pobačenim plodovima, u nevitalnim rođenim monstrumima koji žive kratko itd. Mozaicizam uz normalan diploidan broj i poliploidiju opisan je kao jedini mogući oblik preživljavanja ljudskog zametka koji nosi djelimičnu poliploidiju. Tipovi poliploidije su:

• Triploidija (3n = 69 hromosoma)• Tetraploidija (4n = 92 hromosoma)• Taploidija (5n = 115 hromosoma) itd...

Heteroploidijom nazivamo promjenjeni broj hromosoma u određenoj vrsti. Za čovjeka heteroploidija je i poliploidija, jer nije karakteristika vrste. Ako je haploidni ili diploidni broj hromosomskog seta u čovjeka umanjen ili povećan za koji hromosom, govorimo o aneuploidiji. Znači, i aneuploidija spada među heteroploidije.

Hipoploidija je pojava aneuploidije gdje je diploidni hromosomski broj umanjen za koji hromosom.

Hiperploidija nosi polisomiju, odnosno, umjesto para uz određeni hromosomski broj susrećemo 3, 4, 5 i više hromosoma na jednom paru diploidnog hromosomskog seta. Ako pak umjesto dva na paru imamo samo jedan hromosom, govorimo o monosomiji. To je primjer aneuploidne hipoploidije. Naravno da svaka aneuploidija mijenja i ukupan broj hromosoma, pa uz monosomiju imamo 45, uz trisomiju 47, tetrasomiju 48 hromosoma u humanom kariotipu. Te promjene koji susrećemo uz svaki oblik aneuploidije nosi uvijek posljedicu po fenotip nosioca.

19

4.1.1. ANEUPLOIDIJA

Aneuploidija je najčešća hromosomska aberacija u čovjeka. Za razliku od nevitalnih zametaka sa poliploidijom, mnogi plodovi s aneuploidijom razviju se manje ili više abnormalno, ali se rađaju i žive. Aneuploidija nastaje tijekom mejoze ili mitoze, a posljedica je gubitka ili dobitka hromosoma u ćelijskoj diobi. Ova greška u diobi se naziva nerazdvajanje (nondisjunction), što znači da se sestre hromatide tijekom mejoze ili hromosomi jednog para tijekom mitoze ne rastavljaju, nego zajedno odlaze u jednu stanicu – kćer, dajući na taj način mogućnost nastanku monosomije, odnosno trisomije. Nerazdvajanje može nastati tijekom prve, druge ili obje mejotske diobe, a može biti primarno, ako je zametna ćelija euploidna, ili sekundarno, ako je zametna stanica već bila heterploidna, odnosno aneuploidna.

NERAZDVAJANJE HOMOLOGNIH HROMOSOMA TIJEKOM ANAFAZE I I IIDOVODI DO ANEUPLOIDIJE

Uspoređujući ovogenezu i spermatogenezu, treba istaći da je završetak ovogeneze nastanak četiri nejednako vrijedna gameta, od kojih tri propadnu kao polarna tjelašca, a epilog spermatogeneze su četiri funkcionalno jednaka spremija. Ako se nerazdvajanje dogodi u I mejotskoj diobi, nastati će samo disomični i nulisomični spermiji, a ako do nerazdvajanja dođe tijekom II mejotske diobe, onda postoji mogućnost razvoja i normalnih spermija. Međutim, nerazdvajanje u bilo kojem dijelu ovogeneze daje disomična i nulisomična jajašca, pa bez ikakve selekcije, mogućnost da abnormalni gamet iz ovogeneze bude oplođen veća je negoli da abnormalni spermij uđe u oplodnju. Normalan zigot koji nosi 46 hromosoma dobivenih spojem roditeljskih gameta može početi svoju diobu dajući ćelijama-kćerkama odmah aneuplidni broj hromosoma (47 ili 45). Međutim, nerazdvajanje može nastati i onda kada zametak ima dvije ili četiri ćelije, pa će šarenilo ćelija-kćerki s aneuploidijom biti još veće. Rana postzigotna mitotska aneuploidija zapravo je zadnja moguća faza nastanka fiksne hromosomske aberacije. S obzirom na to da se novonastale aneuploidne ćelije nastavljaju dijeliti dajući svojim ćelijama-kćerkama svoj izmijenjeni hromosomski status, sve ćelije, odnosno tkiva, nastala od primarno promijenjene, imati će isti hromosomski nalaz. Ovu pojavu da jedan organizam nosi ćelije sa različitim kariotipom nazivamo, kako smo ranije u tekstu pominjali, mozaicizmom (miksoploidijom). To je posljedica rane postzigotne diobe sa nerazdvajanjem.

20

4.1.2. POLIPLOIDIJA

Poliploidija nema velikog udjela u postojećim malformacijama među ljudima, ali je ipak najčešći uzrok spontanih pobačaja. Najveći postotak pobačenih nosi triploidiju ili tetraplidiju u svom kariotipu za koje promjene znamo da su inkompatibilne s pravilnim rastom, razvojem i životom. Mogućnost fuzije nereduciranih ženskih gameta (2n) s muškim gametom (n) vjerovatan je put nastanka triploidnog zigota (3n = 69) . Dvostruko nereducirane gamete (2n + 2n) bile bi put nastanka tetraploidnog zigota. Oplodnja nereduciranog ženskog gameta sa više spermija (tzv. polispermija) ne može biti isključena iz etiologije poliploidije. Međutim, najvjerovatniji put nastanka triploidije je supresija prvog ili drugog polarnog tijela u ovumu, a nakon toga fuzija tri haploidna seta, dva ženska i jednog muškog. Tetraploidija bi bila objašnjiva supresijom diploidnog zigota, koji je, podijelivši hromosome na dvije grupe ( 2 x 46 ), ostao sa nepodijeljenom citoplazmom.

GRAFIČKI PRIKAZ POLIPLOIDIJE

4.2. STRUKTURNE HROMOSOMSKE ABERACIJE

Hromosomske strukturne abnormalnosti su obično posljedica lomova i ponovnog spajanja slomljenih krajeva hromosoma koji se mogu spojiti na isti način (restitucija) ili spojiti u strukturnu promjenu, te time dati nove hromosomske oblike. Slomljeni dijelovi se mogu i ne spojiti, pa se na taj način dobiju centrični i acentrični fragmenti lomom zahvaćenog hromosoma: acentrični će fragmenti biti izgubljeni u sljedećim diobama, dok će se centrični, zahvaljujući centromeri koju posjeduju, nastaviti dijeliti.Lomovi mogu biti ili hromosomski, nastali u G1 – fazi kada su hromosomi još jednostruki, ili hromatidni, koji nastaju nakon reduplikacije u G2 – fazi.Hromosomske strukturne promjene dijele se na:

• Intrahromosomske, gdje je došlo do prebačaja nasljednog materijala unutar jednog hromosoma.• Interhromosomske, gdje je izmijenjen materijal između dva ili više hromosoma, ovisno o broju lomova i broju zahvaćenih hromosoma.

21

4.2.1. DELECIJA

Delecija nastaje gubitkom hromosomskog segmenta kao posljedica loma. U čovjeka je poznata delecija kraćeg kraka 5. hromosoma zvana Cri-du-chat sindrom (više o ovome kasnije, u poglavlju 5.1.) Delecije su prve identificirane strukturne promjene hromosoma. U čovjeka delecije uzrokuju različite bolesti: Duchenne mišićna distrofija nastaje delecijom segmenta hromosoma X na kojem se nalazi gen za distrofin; retinoblastom – tumor oka u djece nastaje delecijom hromosoma 13; Wilmsov tumor – tumor bubrega u djece nastaje delecijom hromosoma 11.Delecije mogu biti:

• HOMOZIGOTNE DELECIJE – kada su zahvaćena oba homologna hromosoma.• HETEROZIGOTNE DELECIJE– kada je zahvaćen samo jedan par homolognih

hromosoma.

4.2.2. DUPLIKACIJA

Pojavu, kada je neki segment prisutan više od 2n u diploidnom organizmu nazivamo duplikacija. Nastaje translokacijom hromosomskog segmenta na novo mjesto u hromosomu ili kao posljedica pomaka u sparivanju homolognih hromosoma te crossing – overa.Duplikacije utječu na fenotip organizma zbog promjene u genskoj ravnoteži, no manje su štetne od delecija jer nema gubitka genetičkog materijala. Velika je važnost duplikacija u evoluciji novih gena; kada postoji više kopija nekog gena otvorena je mogućnost mutacije i nastanka novih alela koji kontroliraju nova svojstva,

4.2.3. INVERZIJA

Inverzija je promjena u redoslijedu gena koja nastaje nakon loma, rotacije segmenta za 180°, te ponovnog spajanja. Kod inverzije nema gubitka niti duplikacije gena, ali zbog inverznog redoslijeda gena u mejozi heterozigota nastaju problemi pri sparivanju homolognih hromosoma. Da bi se homologni hromosomi mogli pariti moraju napraviti inverzijsku omču. Ako u omči dođe do crosssing - overa nastat' će problemi pri odvajanju hromosoma, tako da će 50% gameta biti nefunkcionalno.Inverzije mogu biti:

• PARACENTRIČNE INVERZIJE – koje ne uključuju centromeru.• PERICENTRIČNE INVERZIJE – koje uključuju centromeru.

4.2.4. TRANSLOKACIJA

Translokacije su strukturne aberacije hromozsoma pri kojima se genetički materijal sa jednog hromosoma prenosi na drugi (translokacija - promjena mjesta).Translokacije se mogu podijeliti na:

• JEDNOSMJERNE TRANSLOKACIJE - promjena mjesta nekog dijela hromosoma u okviru istog hromosoma ili njegovo premještanje na drugi hromosom.

• RECIPROČNE TRANSLOKACIJE – dva, tri ili više hromosoma međusobno razmjenjuje genetički materijal.

22

5. SINDROMI I STANJA VEZANA UZ HROMOSOMSKE ABERACIJE

Pod hromosomskim aberacijama podrazumijevamo hromosomske mutacije s odstupanjem od normalnog broja ili oblika hromosoma u određenoj vrsti. Prema statistikama, 2 – 4% sve novorođenčadi nosi hromosomsku promjenu, 5 – 1% odraslih posjeduje patološki kariotip, a 20 – 60% spontano pobačenih plodova nosi hromosomsku abnormalnost, što upozorava da je hromosomopatija bitan činilac u etiologiji mnogih bolesnih stanja u čovjeka.

5.1. MONOSOMIJE

Monosomija je, kako smo ranije spomenuli, oblik aneuploidije kada umjesto dva homologna hromosoma postoji samo jedan.Poznatiji sindromi koji se mogu javiti usljed ove hromosomske aberacije su:

TURNER SINDROM

Turner sindrom je genetska anomalija koja pogađa žene. Umjesto dva hromosoma XX, koji su karakteristični za njih, odnosno XY hromosoma, koji su prisutni kod muškaraca, žene s Turner sindromom imaju samo jedan hromosom X. Drugog hromosoma nema ili je oštećen. Takvih se djevojčica rađa jedna na svakih 2500.

KARIOGRAM OSOBE SA TURNER SINDROMOM

Ženska spolna obilježja postoje, ali su nerazvijena. Djevojčicama koje se rode s očitim znacima sindroma, odmah se napravi test krvi. Neke testiraju tek onda kad primijete da se ne razvijaju kao ostale djevojčice. Prisutnost i jačina simptoma ovise od stupnja oštećenosti hromosoma X, odnosno od njegovog nepostojanja. Ukoliko ništa drugo već prije ne pobudi pažnju onda je to izostanak menstruacije (amenoreja). Spolna zrelost ne nastupi u očekivano vrijeme. Jajnici se ne razviju u potpunosti i brzo gube sposobnost djelovanja, te je zato neplodnost jedan od najkarakterističnijih simptoma. Druge tjelesne karakteristike žena s Turner sindromom jesu sljedeće: otečene ruke i noge, gubitak sluha, dobivanje na težini, slabo razvijene grudi, širok vrat, širok prsni koš, kratak trup, manji prsti, šećerna bolest, visoki tlak i sl. Mogu se razviti i bolesti srca i jetre. Prosječna visina što je dosegnu žene s Turner sindromom je oko 140 centimetara.

23

Poznate su i poteškoće sa zglobovima - preciznije s laktovima, koje se manifestiraju na način da ne mogu ispružiti ruke uz tijelo već im se pri tome okrenu prema van.Govoriti o zdravstvenim aspektima je jedno, ali posljedice s kojima se čovjek mora nositi u svakidašnjem životu, napose u seksualnosti, prečesto su one teme koje jednostavno ne dođu na dnevni red. Turner sindrom ne utječe, doduše, direktno na seksualnost, ali može imati veliki indirektni utjecaj. Turner sindrom utječe na zdravlje povezano sa seksualnošću. Posljedice tih poteškoća mogu se odraziti i u partnerskim odnosima. Neke žene uopće ne pokazuju nikakvo zanimanje za seksualnost. Važno je to prevladati, a jedan od načina je fizička aktivnost, koja poboljšava i psihičko stanje te seksualnost.

CRI DU CHAT

Cri du chat sindrom ili kako se još naziva ''Sindrom mačjeg plača'' spada u grupu monosomskih hromosomskih aberacija kojeg rezultira nedostatak dijela na hromosomu 5 i pogađa 1 na 20 000 – 50 000 rođenih svih etničkih skupina.

Sindrom je rijedak, a naziv je dobio po visokom tonalitetu plača novorođenčeta koje zvuči kao plač mačke. Ostali simptomi su: niska težina pri porodu, spor rast, niske i abnormalne uši, metalna retardacija, samo jedna linija na dlanu, slab i spor razvoj motornih vještina, malena glava i vilica, širok razmak između očiju, bolesti srca itd.

Sindrom nije nasljedan.

NOVOROĐENČE SA CRI DU CHAT SINDROMOM I NJEGOV KARIOGRAM

24

WOLF – HIRSCHHORN SINDROM

Wolf-Hirschhorn sindrom je rezultat delecije (brisanja, nedostatka) genetičkog materijala na kraju hromosoma 4 i pogađa 1 na 50 000 rođenih, međutim, broj nije sasvim pouzdan jer se vjeruje da je mnogo više ovakvih slučajeva koji nisu zabilježeni. Također, važno je napomenuti da sindrom pogađa dva puta više osoba ženskog, nego muškog pola.

Oboljeli imaju distinktivne facijalne malformacije, uključujući širok i ravan nos te visoko čelo. Ovakva kombinacija se često opisuje kao ''Kaciga grčkog ratnika''. Očne jabučice su im izbočene, a razmak između očiju izraženo širok. Ostale facijalne karakteristike su: malena brada, oborene usne, loše formirane uši i mikrocefalija. Osobe pogođene ovim tipom hromosomske aberacije pate od sporog rasta i razvoja što se može primjetiti nakon određenog vremena po porođaju, s obzirom da pokazuju poteškoće pri ishrani, tačnije dobivanju na težini. Također, pokazuju manjak motornih sposobnosti što je rezultat mišićne nerazvijenosti (hipotonija), no unatoč svim fizičkim manjkavostima, za razliku od osoba pogođenih drugim hromosomskim aberacijama, pokazuju stabilnije mentalno stanje i sposobnost socijalizacije. Pored navedenih facijalnih, kao ostale tjelesne malformacije možemo navesti: suhu kožu, iskrivljen kičmeni stub (kifoza ili skolioza), dentalne probleme (nedostatak određenih zuba), rascjep nepca i usne i sl.

U 85 – 90% slučajeva sindrom nije nasljedan.

DJEČAK SA WOLF-HIRSCHHORN SINDROMOM

Stanje pod nazivom Pitt-Rogers-Danks sindrom posjeduje karakteristike koje se većim dijelom preklapaju sa Wolf-Hirschhorn sindromom. Današnja istraživanja su pokazala da ova dva patološka stanja predstavljaju samo dio jednog sindroma sa varijabilnim simptomima.

25

JACOBSEN SINDROM

Jacobsenov sindrom je patološko stanje uzrokovano delecijom genetičkog materijala sa hromosoma 11 i dešava se na jedno od 100 000 djece.

Simptomi ovo sindroma variraju, ali u principu riječ je o mentalnim poteškoćama, nerazvijenim motornim vještinama, problemu u govoru, facijalnim malformacijama i bolestima vitalnih organa. Facijalne malformacije obuhvataju: malene i nisko postavljene uši, široko postavljene oči i opuštene vjeđe, širok nos, tanka gornja usna i malena vilica, mikrocefalija, trigonocefalija i sl.Ostale karakteristike Jacobsen sindroma su: srčane mane, nizak rast, česte sinusne infekcije, poteškoće pri ishrani kod novorođenčadi i skeletne abnormalnosti,a također, mogu se javiti i oboljenja bubrega, digestivnog te reproduktivnog sistema.Više od 90% oboljelih istovremena pokazuje simptome Paris-Trousseau sindroma koji se manifestira nemogućnošću zgrušavanja krvi

OSOBE SA JACOBSEN SINDROMOM

Djeci pogođenoj ovim sindromom često se dijagnosticira i ADHD (attention deficit-hyperactivity disorder), sindrom deficita pažnje i povećane hiperkativnosti.

U većini slučajeva sindrom nije nasljedan. Tek 5 – 10% djece ovu abnormalnost nasljedi od oboljelog roditelja.

26

5.2. TRISOMIJE

Trisomija je oblik aneuploidije pri čemu se u diploidnoj tjelesnoj ćeliji umjesto dva para, nalaze tri pojedinačna hromosoma.

Najčešće trisomije u humanoj populaciji su:

Među autosomima:

• Trisomija 21 – Down sindrom• Trisomija 13 – Patau sindrom• Trisomija 18 – Edward sindrom

Među gonosomima:

• XXX – Trostruki X sindrom• XXY – Klinefelter sindrom• XYY – Dvostruki Y sindrom• XXX – Tetra X sindrom

DOWN SINDROM

Down sindrom je hromosomski poremećaj uzrokovan jednim viška hromosomom na 21. paru.To je najčešća aneuplodija i javlja se sa učestalošću od 1 na 770 rođenih, nešto češće pogađa dječake nego djevojčice (3 : 2).

Karakterizira ga mentalna zaostalost, a pritom stupanj zaostalosti može varirati. Postoji znatno postnatalno zaostajanje u tjelesnom razvoju i rastu. Glava je smanjenog opsega, a zatiljak je pljosnat. Oči su postavljene koso, "mongoloidno", široko razmaknute, na medijalnom očnom kutu postoji nabor kože (epikantus), a uz obod šarenice, bijele, Brushfildove pjege. Nos je malen, široka korijena. Usta su malena, pa normalno velik jezik često viri iz usne šupljine. U dobi od 5 do 6 godina jezik postaje naglašeno izbrazdan (lingua scrotalis). Uši su loše formirane, malene i nisko postavljene. Zubi su nepravilnog oblika i broja, te kasno izbijaju. Šake su široke i kratke s kratkim prstima. Muskulatura je upadljivo hipotonična, a zglobovi hiperfleksibilni.

''FURAM LI OVAJ EXTRA HROMOSOM KAO PRAVI ILI ŠTA?!'' – NATPIS NA MAJICI

27

Otprilike 40% djece s ovim sindromom ima urođenu srčanu manu. Česte su bolesti probavnog trakta, te smanjena otpornost prema infekcijama. Život je, u prosjeku, smanjen na polovinu u odnosu prema zdravoj populaciji, a u velikoj mjeri ovisi o postojanju malformacija vitalnih organa i životnih uvjeta. Djeca nikad ne dosegnu mentalne sposobnosti zdrave djece (koeficijent inteligencije u 15. godini iznosi samo 40 - 50), a osobito im nedostaje sposobnost apstraktnog mišljenja. Većina djece nije sposobna za školovanje i ostaje socijalno ovisna čitavog života.

SINDROM PATAU

Patau sindrom je bolest čiji je uzrok numerička aberacija na hromosomu 13 i poslije Daunova sindroma jedna od češćih trisomija autosoma koja pogađa 1 od 5 000 rođenih.

Ultrazvučnim pregledom mogu se ustanoviti teške malformacije moždanih struktura (holoprozencefalija), dizmorfija lica, malformacije očiju (mikroftalmija, anoftalmija), rascjepi usne, nepca i čeljusti, polidaktilija na prstima nogu i ruku, srčane anomalije te simetrični zastoj u rastu ploda. Pored toga, teške su razvojne anomalije urinarnog i probavnog trakta zbog čega većina novorođenih umire u prvim mjesecima života.

NOVOROĐENČE SA PATAU SINDROMOM I NJEGOV KARIOGRAM

Zbog prisustva mnogih po život opasnih patoloških stanja, većina novorođenčadi ne živi više od nekoliko dana (sedmica) nakon porođaja. Samo 5 – 10% oboljelih uz specijalnu medicinsku pomoć preživi prvu godinu života.

Ovu trisomiju je prvi put 1960. opisao Klaus Patau sa saradnicima, u čiju čast je bolest dobila ime. U većini slučajeva se ne nasljeđuje već se trisomija javlja kao posljedica nerazdvajanja hromosoma u mejozi pri obrazovanju polnih ćelija roditelja. Zbog nerazdvajanja u mejozi polna ćelija može da sadrži jedan hromosom 13 više nego što je normalno.

28

EDWARDS SINDROM

Edwards sindrom je bolest čiji je uzrok numerička aberacija hromosoma 18, a procjenjuje se da je učestalost sindroma oko 1 slučaj na 6 000 novorođenih. Češće pogađa djevojčice, nego dječake (4:1).

Oboljeli u prenatalnom periodu pokazuju spor rast i razvoj, te samim tim, imaju izrazito malu porođajnu težinu. Osim toga, mogu se javiti srčane abnormalnosti, kao i abnormalnosti ostalih vitalnih organa. Kao facijalne malformacije možemo navesti: mikrocefaliju, hidrocefaliju, malen i uzaknos, loše formirane uši, malena donja vilica, visoko nepce i sl. Pored navedenih malformacija, javljaju se i karakteristične fleksijske kontrakture prstiju (2. prst preko 3., a 5. preko 4.), što je vrlo izraženo u prvim sedmicama života.

NOVOROĐENČE OBOLJELO OD EDWARDS SINDROMA

Prognoza je također loša, i većina djece umire tijekom prve godine života. Djeca koja žive duže imaju naglašenu mentalnu zaostalost.

KARIOGRAM OSOBE SA EDWARDS SINDROMOM

29

TROSTRUKI X SINDROM

Trostruki X sindrom se karakterizira prisustvom dodatnog X hromosoma u svim ćelijama, a pogađa 1 na 1 000 rođenih djevojčica.

Žene sa trostrukim X sindromom se fenotipski ne razlikuju od žena s normalnim kariotipom, klinički su zdrave i uglavnom fertilne. Manji broj takvih žena ima primarnu ili sekundarnu amenoreju, a neke imaju emotivne teškoće u društvenom prilagođavanju i blažu mentalnu zaostalost. Njihova djeca imaju najčešće normalan kariotip.

KLINEFELTER SINDROM

Klinefelter sindrom je gonosomska hromosomska aberacija koja pogađa i utječe na muški fizički i mentalni razvoj, a čija učestalost iznosi 1 na 1000 muške novorođenčadi.

Simptomi variraju od individue do individue. Najčešće je riječ o atrofiji testisa što rezultira smanjenim lučenjem testosterona, a nerijetko i sterilitetom. Budući da u pravilu nije klinički prepoznatljiv prije puberteta, sindrom se najčešće otkriva u muškaraca koji se liječe od neplodnosti, a u većini slučajeva vode normalan život.

DVOSTRUKI Y SINDROM

Dvostruki Y sindrom se karakterizira prisustvom dodatnog Y hromosoma u svim ćelijama, a pogađa 1 na 1 000 rođenih dječaka.

Muškarci sa dvostrukim Y sindromom ne razlikuju se od onih sa normalnim kariotipom. Uz pojačan rast tijekom puberteta zapažaju se psihičke smetnje u društvenom prilagođavanju i sklonost agresivnom ponašanju te moguća sterilnost. Još je nerazjašnjeno jesu li takve osobe genetski sklone prijestupništvu. Odgovor na to osjetljivo pitanje može imati značajne društvene, moralne i etičke posljedice.

TETRA X SINDROM

Tetra X sindrom je polisomija koju karakterizira jaka mentalna zaostalost, s koeficijentom inteligencije ispod 50% od uobičajene za odgovarajuću dob. Trajanje života nije poremećeno.

Od facijalnih malformacija postoji mikrocefalija, ovalno lice, hipertelorizam, epikantus, strabizam i kratki prsti s klinodaktilijom 5. prsta. Pubertet se ne razlikuje se od onoga u normalnih osoba.

30

5.3. TABELA: SINDROMI UZ HROMOSOMSKE ABNORMALNOSTI

SINDROM SIMPTOMI KARIOTIP

Turner sindrom Srcoliko lice, malena težina i dužina pri porodu, izostanak puberteta, širok vrat, spolni infantilizam, edemi šaka i

stopala, malformacije organa, hipertolerizam, epikantus;

45,X 45,X/46,XX45,X/47,XXX

''Superžena'' sindrom Psihičke smetnja i sekundarna amenoreja;

47,XXX

Tetra X - sindrom Mikrocefalija, ovalno lice, strabizam, kratki prsti,

epikantus, hipertelorizam;

48/XXXX

Penta X - sindrom Kose oči, male šake; 49,XXXXXKlinefelter sindrom Duge noge, hipogenitalizam,

hipogonadizam, smetnje u ponašanju, ginekomastija;

47,XXY48,XXXY47,XXY/46XY(ostali mozaicismi)

Sindorm 49 Mikrocefalija, okruglo lice, strabizam, malan nos, pojačana gipkost zglobova, visoko nepce,

mišićna hipotonija, pterigij, epikantus, hipertelorizam, smanjen broj dermatoglifa;

49,XXXXY

Sindrom 47 Duguljasto lice, dugački ekstremiteti, asocijalnost,

agresivnost i sklonost delikvenciji;

47,XYY

Pravi hermafroditizam Ovarij + testisi; 46,XX/46,XY

Pseudohermafroditizam Dugi ekstremiteti, primarna amenoreja, disgenetički testisi uz vanjsko žensko spolovilo;

46,XY

Gonadna - disgeneza Ženski fenotip, slabo razvijene sekundarne spolne osobine,

rudimentarne gonade;

46, XY/45,X

HROMOSOM 1SINDROM SIMPTOMI KARIOTIP

Prstenasti Epikantus, hipertelorizam, loše formirane uši, niska porođajna težina, spor tjelesni razvoj;

46, r(1)46, r(2)

Parcijalna trisomija 1q Trokutasto lice, loše i nisko formirane uši, slaba vitalnost, kardiopatija;

47, 1q+


Parcijalna trisomija 3p Mikrocefalija, četvrtasto lice, hipertelorizam, epikantus, kratak nos, velika usta, rascjep usne i nepca, velike uši, srčana mana, slaba vitalnost;

47, 3p+

31


Wolf sindrom, monosomija 4p Mikrocefalija, ''Kaciga grčkog ratnika'', hipertelorizam, visoko čelo, širok korijen i vrh

nosa, strabizam, spuštene vjeđe, nistagmus, kolobom šarenice, rascjep usne, loše formirane uši, duge šake i stopala, promjene na skeletu,

epilepsija;

46, 4p-

Trisomija 4p Ravno čelo, nos boksača, jaka vilica, mikrocefalija, srčane mane, malformacije na

oku, CNS-u, bubrezima i digestivnom sistemu, slaba vitalnost;

46, 4p+

Parcijalna monosomija 4q Mikrocefalija, hipertelorizam, epikantus, širok i kratak nos, rascjep nepca, malformacije ekstremiteta, kontrakture malih i velikih

zglobova, hipogenitalizam;

46, 4q-


Cri du Chat Mikrocefalija, plač poput mačeta, okruglasto lice, epikantus, hipertelorizam;

46, 5q


Parcijalna trisomija 6p Hipertelorizan, nistagmus, strabizam, kratak gomoljast nos, mala usta, malformirane uši,

velike šake, hipotrofija, mala težina na porođaju;

47, 6p+

46 r(6) sindrom Mikrocefalija, epikantus, hipertelorizam; 46, r(6)


Parcijalna trisomija 7q Malo lice, epikantus, hipertelorizam, strabizam, kolobom šarenice, velike i niske uši, konveksni

nokti, široki palci i visoko postavljeni, slaba vitalnost, hipogenitalizam, hipotonija mišića;

47, 7q+


Trisomija 8 Duguljasto lice, izbočeno čelo, hipertelorizam, spuštene vjeđe, strabizam, kratak nos, donja usna

debela, rascjep usne i nepca, velike i nisko postavljene uši, kratki prsti, hipogenitalizam, promjene na kičmi, srcu, bubrezima i CNS-u;

47, +8

Trisomija 8p Strabizam, antimongoloidno postavljenje oči, riblja usta, kratki prsti, hipogenitalizam, srčana

mana, hiperfleksibilnost zglobova;

47, 8p+

Trisomija 8q Duguljasto lice, velike, nisko postavljene uši, abnormalnosti bubrega, srca;

47, 8q+

32


Trisomija 9 Visoko čelo, mikrocefalija, širok korijen nosa, uši nisko i loše formirane, hipogenitalizam,

skeletne abnormalnosti, malformacije CNS-a, slaba vitalnost;

47, +9

Monosomija 9p Kose oči, hipertelorizam, epikantus, konveksni četvrtasti noksti, srčane mane, hernije;

46, 9p-

Trisomija 9p Kose oči, veliki nos, kratki prsti, brahicefalija, enoftalmija;

47, 9p+


Trisomija 10p Dolihocefalija, visoko čelo, malo lice, širok korijen nosa, nistagmus, rascjep usne i nepca,

velike uši, mala i okruglasta brada, deformirana stopala, anemija, hipotonija, malformacije

bubrega, slaba vitalnost;

47, 10p+

Trisomija 10q Mikrocefalija, asimetrija lobanje, visoko izbočeno čelo, široko plosnato lice, kratak nos,

velika usta, sindaktilija, kriptorhizam, epilepsija, slaba vitalnost;

47, 10q+


Parcijalna trisomija 11q Mikrocefalija, epikantus, hipertelorizam, brahicefalija, lice poput mjeseca, otvoreno

nepce, malformacije ramenog pojasa, srčana mana, malformacije CNS-a, urogenitalnog

sistema, slaba vitalnost;

47, 11q+

Parcijalna monosomija 11q Trigonocefalija, mikrocefalija, makrocefalija, epikantus, hiper ili hipotelorizam, melen nos,

velika usta, niske uši, kratki prsti, malformacije srca, bubrega i CNS-a;

46, 11q-


Parcijalna trisomija 12p Turicefalija, izbočeno čelo, hipertelorizam, epikantus, malen i širok nos, velika usta, velike

šake, slaba vitalnost;

47, 12p+

Parcijalna monosomija 12p Mikrocefalija, četvrtasto čelo, dug nos, duge i nisko položene uši, srčana mana,

hipogenitalizam, hipotrofija;

46, 12p-


Pautov sindrom Mikrocefalija ili hidrocefalija, defekt kože glave, široki šavovi lobanje, širok plosnat nos, rascjep usne i nepca, niske deformisane uši, izbočena

peta, malformacije oka, srca, bubrega, urogenitalnog sistema i CNS-a, prekobrojni

organi, heterotopija tkiva velikog i malog mozga;

47, +13

33

Parcijalna trisomija 13 Mikrocefalija, rascjep nepca, niske i neformirane uši, malformirano stopalo, hernija, malformacija

leukocita, polidaktilija;

47, 13+

Distalna trisomija Mikrocefalija, izbočeno čelo, kolobom, rascjep usne i nepca, loše i nisko formirane uši,

polidaktilija, malformacije bubrega i CNS-a, hernija;

47, 13+

Parcijalna monosomija 13 Mikrocefalija, asimetrija lica, grčki profil, širok korijen nosa, hipertelorizam, epikantus, ptoza, kolobom, katarakta, retinoblasom, velike uši, agenaza metakarpalnih kostiju, sindaktilija, nedostatak jednog prsta, rascijepljen palac,

srčane mane, malformacije CNS-a;

46, 13q-


Proksimalna trisomija 14 Mikrocefalija, velik nos, hipotelorizam, rascjep usne ili nepca, usta konkavna prema dolje, nenormalan položaj prstiju, abnormalnosti

kičme, srčane mane, debljina;

47, 14q+

Trisomija 14 Mikrocefalija, visoko čelo, asimetrija očnog raspona, hipertelorizam, jednostrani epikantus,

kontrahirani prsti;

47, +14


Proksimalna trisomija 15 Mikrocefalija, okruglo lice, strabizam, jaki obrazi, rascjep nepca, niske uši, kratki i debeli

prsti;

47, 15q+

Distalna trisomija 15 Asimetrično lice, antimongolidni položaj očiju, strabizam, velik nos, velika gornja usna, visoko i rascjepljeno nepce, niske uši, kratki prsti, srčana

mana, epilepsija, smetnje sluha;

47, 15+

Prstenasti hromosom 15 Mikrocefalija, hipertelorizam; 46, r(15)


Edward sindrom Dolikocefalija, mikrocefalija, nos malen, uvučen ,uska korijena, mala usta, usko i visoko nepce, tipičan položaj šake (drugi preko trećeg,

peti preko četvrtog prsta) hipoplastični nikti, izbočena peta, sindaktilija, srčana mana,

malformacije bubrega, CNS-a, kriptorhizam, hipoplazija velikih usana sa hipertrofijom klitorisa, kratak sternum, slaba vitalnost;

47, +18

Monosomija 18p Mikrocefalija, okruglo lice, spljošten nos, epikantus, ptoza, strabizam, zubne

abnormalnosti, velike uši, kratke i široke šake, hernija, hipogenitalizam, mišićna hipotonija,

malformacije CNS-a, oka, srca, skeleta;

46, 18p-

Parcijalna monosomija 18q Okrugla glava, mikrocefalija, kratak nos, nistagmus, strabizam, ptoza, epikantus, ušna

malformacija, dugi i vitki prsti, malformacije oka i kičme;

46, 18q-

34


Monosomija 19q Mikrocefalija, plosnato lice, mali nos, riblja usta, velike uši, male šake i stopala, srčana mana,

slaba vitalnost, malformacije bubrega;

46, r(18)


Trisomija 20p Dugo lice, epikantus, strabizam, srčana mana; 47, 20p+


Down sindrom Okruglo i plosnato lice, kose oči, hipertelorizam, epikantus, male, loše modelirane, nisko

postavljene uši, mala šaka i stopalo, malformacija oka, srca, bubrega, hipotonija

mišića;

47, +21

Sindrom 21 Mikrocefalija, visoko izbočeno čelo, širok nosa, duge trepavice, malformacije oka, srca, bubrega, genitalija i skeleta, trombocitopenija, hipertonija

mišića, slaba vitalnost;

46, r(21)

Proksimalna monosomija 21 Visoko čelo, enoftalmus, hipertelorizam, niske uši, položaj prstiju kao u trisomiji 18,

malformacije skeleta, mozga, srca, pluća i bubrega;

46, 21q-


Trisomija 22 Mikrocefalija, asimetrično lice, epikantus, ptoza, strabizam, kratak nos, otvorenonepce, velike i niske uši, dugi i tanki prsti, malformacije oka,

srca, CNS-a, hipogenitalizam, hipotonija mišiča;

47, +22

35

Pojmovnik:

Amenoreja - izostanak menstruacija kod žene.Brahicefalija - deformacija lobanje. Glava je proširena bočno i ima visok svod. Čeoni i potiljačni dio su zaravnjeni.Dolihocefalija - deformacija lobanje. Glava je uska i izdužena u pravcu od čela do zatiljka i malo je viša u tom dijelu.Enoftalmija - uvučene očne jabučice.Epikantus - kožni nabor koji se uspravno pruža od nosa ka unutrašnjem kraju obrve i koji pokriva unutrašnji ugao otvora kapaka. Ginekomastija - bujanje tkiva dojki kod muškarca.Hernija - abnormalno proklizivanje trbušnog tkiva.Heterotopija - lokalizacija izvjesnog tkiva, organa na mjestu na kome se oni inače ne nalaze.Hidrocefalija - proširenje komora mozga kojem je prethodilo ili je aktualno povišenje tlaka u središnjem živčanom sustavu.Hipertelorizam - malformacija u kojoj su orbite (koštane strukture u kojoj su smještene očne jabučice) smještene daleko jedna od druge.Hipertonija - smanjenje normalnog tonusa mišića.Hipogenitalizam - nedovoljno razvijene genitalne odlike organizma.Hipogonadizam - stanje nedovoljne razvijenosti gonada.Hipoplazija - nepotpuna razvijenost nekoga organa ili cijeloga tijela.Hipotelorizam - malformacija u kojoj su orbite (koštane strukture u kojoj su smještene očne jabučice) smještene blizu jedna drugoj.Hipotonija - smanjenje normalnog tonusa mišića.Hipotrofija - manjak, odumiranje tkiva.Infantilizam - Infantilizam je patološko stanje, koje se odlikuje zaostatkom rasta i seksualnog razvoja, odnosno nedostakom nekih fizičkih, psihičkih i seksualnih karakteristika.Kolobom - izraz koji se koristi da se ocijeni da neki dio oka nije kompletan, da nedostaje jedan dio, najčešće kao rezultat nepotpunog formiranja tijekom embrionalnog razvoja.Kriptorhizam - Nepotpuno spuštanje testisa.Mikrocefalija - malformacija koja se karakteriše malom glavom u odnosu na obim i veličinu glave djeteta istog uzrasta i spola.Nistagmus - nekontrolisano trzanje.Polidaktilija - malformacija. Više od 5 prstiju na ruci ili nozi.Pterigij - dobroćudna izraslina spojnice. Obično raste s nazalne strane bjeloočnice.Ptoza - poremećaj u kojem je gornji očni kapak spušten.Sindaktilija - malformacija šake i stopala koja se karateriše spojenim prstima.Strabizam - pojava kada oči ne stoje paralelno, nego u određenom pravcu pogleda postoji devijacija.Trigonocefalija - čelo je zašiljeno, uže, po sredini frontalne kosti se palpira greben, razmak između očiju je manji (truglasta glava).Trombocitopenija - smanjen broj trombocita u perifernoj krvi.

36

6. ZAKLJUČAK

Iz ovog navedenog jasno nam je da uzrok u svakoj patološkoj promjeni organizma, svakoj bolesti moramo tražiti duboko u srži individue, u njegovim genima. Mnogo ljudi se pita da li baš oni mogu da dobiju rak dojke ili kože. Odgovor na ovo pitanje doskora niko nije mogao da im da, jer se bolest uglavnom otkriva u poodmakloj fazi. Ali danas postoji genetsko testiranje koje može da pokaže da li osoba ima predispoziciju za određenu bolest.''Genetskim (DNK) analizama mogu da se otkriju nasljedne predispozicije za određene bolesti i zahvaljujući njima u pravo vrijeme i na pravi način može da počne liječenje'' - objašnjava Jelena Lukić, molekularni biolog „Helixlaba“ i dodaje: ''To su jedine analize kojima može da se predvidi nastanak bolesti, dok sve ostale analize detektuju bolest tek kada ona nastane. Genetske analize neophodne su za najraniju preventivu, najprecizniju dijagnostiku i pravi su način liječenja.'' Preko genetskog testiranja može da se sazna da li neko ima predispozicije za nastanak karcinoma dojke, jajnika, pankreasa. Zatim mogu da se otkriju mutacije koje dovode do sklonosti ka trombozi i spontanim pobačajima. Test otkriva i da li postoji povećan rizik za dijabetes i kardiovaskularna oboljenja, nasljedni oblici gojaznosti itd...

7. LITERATURA

Humana genetika, Ljiljana Zergollern – Čupak

http://forenzika.unist.hr/Portals/6/docs/Katedre/Kemija/ivana_banic%CC%81%20diplomski.pdf

http://www.medri.uniri.hr/katedre/Biologija/Strucna%20djelatnost/citogenetika.htm

http://www.biolozi.net/upload/genetika/CITOGENETIKA.pdf

http://www.haber.ba/lifestyle/zdravlje/26493-geni-odredjuju-koliko-boli-mozemo-podnijeti.html

http://www.nervenet.org/main/dictionary.html

http://www.scribd.com/doc/53689126/GENETIKA

37

http://www.scribd.com/doc/53689126/GENETIKA

http://www.nervenet.org/main/dictionary.html



http://www.biolozi.net/upload/genetika/CITOGENETIKA.pdf

http://www.medri.uniri.hr/katedre/Biologija/Strucna%20djelatnost/citogenetika.htm



Datum predaje rada: _______________

Komisija: ____________________

Predsjednik: ____________________

Ispitivač: ____________________

Član: ____________________

Mišljenje o radu:

Datum odbrane rada: _______________

Ocjena o radu: _______________ ( )

38

ljudski kromosomi

Documents