literartura andina

32
PRODUCCIÓN DE TEXTO EN AYMARA Creación, recreación y recopilación de la literatura andina PRODUCCIÓN DE TEXTO EN AYMARA - Creación, recreación y recopilación de la literatura andina Jr. Natalio Sánchez 220, piso 14, Jesús María Teléfono: (51-1) 6135050 / Fax: (51-1) 6135068 Lima 11 - Perú (Documento en proceso de validación)

Upload: daniel-bahamonde

Post on 23-Mar-2016

281 views

Category:

Documents


9 download

DESCRIPTION

Creación y recopilación de la literatura andina

TRANSCRIPT

Page 1: Literartura Andina

PRODUCCIÓN DETEXTO EN AYMARA

Creación, recreación y recopilación de la literatura andina

PR

OD

UC

CIÓ

N D

E TE

XTO

EN

AY

MA

RA

- C

reac

ión,

rec

reac

ión

y re

copi

laci

ón d

e la

lite

ratu

ra a

ndin

a

Jr. Natalio Sánchez 220, piso 14, Jesús MaríaTeléfono: (51-1) 6135050 / Fax: (51-1) 6135068

Lima 11 - Perú

(Documento en proceso de validación)

Page 2: Literartura Andina

Derechos Reservados:

Asociación Solaris PerúJr. Natalio Sánchez 220, Piso 14. Jesús MaríaLima 11 – PerúTeléfono: 613 5050 / Fax 613 5068Email: [email protected]

Av. Panamericana Km 34.5 Ácora - PunoTeléfonos: 051- 832342

Equipo Educación Central Lima:Angela Reymer MoralesManuela Claudet AbantoKatiuska Naveda Flores

Coordinador TERRAS PAP - ÁcoraEric Enriquez Castelo

Responsable sector Educación TERRAS Ácora Rogelio Oblitas PintoEspecialista Educación – Proyecto “Escuelas Andinas Interculturales Bilingües”

Hugo Garce Cruz Choque

Equipo Educación Sector Educación PAPAdolfo Mengoa Montes de OcaGrimalda Quispe Blanco

Consultor:Roger Celso Jahuira Cruz

Diseño y Diagramación:Daniel Bahamonde Rivera

Jr. Natalio Sánchez 220, Piso 14. Jesús MaríaLima 11, PerúTeléfono: 6135050 / Fax 6135068Email: educació[email protected]

Producción: Sector EducaciónPrimera edición: ---- 2007

Asociación Solaris Perú

Page 3: Literartura Andina

QHANAÑCHAWI

J ichhur unakanxa, aymaranakaxa kunaymana i r naqawinaka tuq i ta wakichrantasktanxa; Kamisatixa, qhichwanakasa, muntaña jaqinakasa, markankirinakasa kunaymananaka amtasipki. Suma jakañata, yaputa, uywata, yatiqañata, arusata, Tatituta, achichilanakata, pachata, thakinakata, qullaña utata, yatiqaña utata, uka tuqinakatwa aruskipañanakawa utji.

Yatinaka tuqitxa, jiwasana suma jakata, lurata, k'uchisita, thuquta, arusata, manq'ata, yaputa, uywata yatiqatanakasaxa janikiwa suma ch'ullqiñchatäxiti; yaqha tuqi jaqinakana yatitanakapa apanitanakakiwa yäqataxixa. Ukaxa, jiwasa ayamaranakatakixa jani khusaxiti. Jukhama sipanxa, jiwasankirinakaxa chhaqtxchispaxaya, kunraki wawanakasaru allchhinakasarusa jaytawsnaxa. Nayra jach'a mallkunakasaxa, uka yatisnxa walxaya phiñasirikchixa.

Jiwasjama, kunaymana yaqha aruni jaqinakaxa, waljanakawa chhaqtxapxataynaxa, kamisatixa aka uru jaqinaka, lupaqa jaqinaka, pukina jaqinaka, Lima jak'ana uka kawkinakasa chhaqtaña munataxiwa siwa. Ukata jichhurunakanxa, ayamarjamaxa suma amuyt'añaspawa, jani yaqhanakjama chhaqañataki; ukatakixa kunaymananaka lurañaspaxa, wawanakasarusa aymara arusata parlayañaspawa, aymarata qillqañsa yatiqañaspawa, sarnaqawisa tuqitsa qillqañaspawa, uywirinakatsa amtasiñaspawa, jiwasaxa wiñaya wiñayasa suma aski ch'ullqiskañanakasataki; kamisatixa jilata Julían Apaza siritayna: “nayawa jiwtxa, nayjaruxa waranqa waranqa aymaranakawa sayt'asinini”, uka amuyt'anakaxa aski ch'amañcht'añaspawa.

Pachparakiwa suma chuymampi wali yuspajarañaspawa, aka sata “Escuelas Andinas Interculturales Bilingües” – SOLARIS PERÚ, TERRAS ÁCORA, ukana yatichirinakaru, jupanakawa kuna imana qillqapxi, yatichawinaka ch'amañchañataki, aymaranakana arupa alaxaru waytañataki.

Ma suma qhumantawi, sapamaynitaki

Presentación

Page 4: Literartura Andina

JAKAWINAKANuestras Vivencias

Page 5: Literartura Andina

6> 7>

Nayra pachanakaxa kasarasiñataki maya waynampi maya tawaqumpixa thaqhasïnawa, wali amuyt'asa suma jakasiñataki: qullqini, jach'a uraqini, walija uywani, ukhamwa uñtasipxirïnaxa suma k'uchi jakasiñtaki. Ukhamaraki wali yatiñani, suma irnaqiri kuna

lurt'awinaksa phuqhiri.

Ukhama amuyt'awinakampiwa, waynaxa sart'añaru uskusi, imillana amparapa mayiri, jani ukasti jamasata aptañaru yaqhipanakaxa uskusipxaraki.

Ukatxa amtapxiwa, awkinaka irpaña tawaquna utaparu saraña, amparapa mayiñataki wali kumpañani phamillanakampi: t'inkhanaka, k'iñchunaka, kukanaka, apt'asita imillana awkinakaparu churañataki.

CHACHAMPI WARMIMPI

Uka pachparaki, charanku tukirinakani kumpañt'ata; ukhama ampara mayt'asinxa awkinakasti wali suma amuyt'awiruwa puripxi.

Ukhamawa qhipüru qhantati uruxa; wali machantata, warurt'asa thuqt'asisa, charanku tukt'awinakampi kutinxapxaraki.

Uka qhipa urusti amuykipapxarakiwa panichasiñataki; siwilata, inglisata ukhamarusa tantachawinakata utatuqina katuqt'añataki.

Kasarasirinakasti panincht'atawa jach'a parinunakampi, ara parinunakasa, awkinakasa, kumpañt'irinakasa marka tuqiru sarapxi. Qhiparuxa kasarasiña chiqa kankaña katuqasinxa, kunsijuta mistsunipxaraki, kasarasiwi uta tuqiru pinkilluta, wantani, thuqt'asisa ayinxapxi.

Kasarasiwi utansti, winu churasawa katuq'apxixa, misturanakampi jach'xatasisa qhumarasipxi, ukxaruxa kasarasirinakaxa ramara suma wakicht'ata, wiphalanakampi k'achacht'ata, uksa tuqiru purintpxaraki.

Kasarasirina awkinakapaxa maya amtawiru pur t'apxaraki: nayraqatauruxa waynana awkinapankarakiwa phista uruqt'ayixa, qhipüruxa tawaquna awkinakapawa uruqt'ayaraki.

Taqi apt'awinakawa panichasirinakatakixa utjixa, k'uchi jakasipxañataki; aka thaya pata pata tuqinxa, jaqinakaxa suma jakañataki amuyt'apxi, taqiwa aka pacha tuqinxa parisa sartapxi, uywanakasa, quranakasa, alinakasa.

Julian Cotrado CotradoIEP. 70322 de Chucaraya

Page 6: Literartura Andina

8> 9>

LOPEZ AYLLUNA PANICHASIWITA

Nayrapachanakasti janiwa utjiritaynati qhana chiqa suma panicht'asiñaxa, imillampi yuqallampi jakthapiñaxa wali jaxsarañiritaynawa. Ukata, awki taykawa wawanaka jaqichasiñapa amuyupxiritayna, akhama: kamacht'añanisa yuqallaxa waynaxarakisä,

jukhamawa sasa, chacha warmixa.

Ukatwa awki taykaxa yuqapa warminiñapa amtapxixa, akhama sasa: khä suma imillaxa utjaskiwa, walispaxä, wali yänakanirakisa, awkipasa wali suma taqinsa yäqatarakisa, jisa askiwa ukaxa. Ukhamaxa arumaru sart'añaspawa, sasa awki taykaxa aruskipapxi. Warmi sart'añatakixa umañanka, maq'añanaka, muxsa achunaka pustuchapxixa.

Uktxa, yuqallana awkipa taykapaxa maya arumawa warmi sart'irixa sarapxi. Imilla wawana utaparu purisinsti, yuqallana awkipasti, aski ch'allt'asisna, imillana awikipa taykaparuxa suma t'inkt'ayarikixa. Jukhamaraki yuqalla wawana taykapaxa imillana taykaparuxa kunaymana

chinjanaka luqt'ixa, iyawsakitalla iyawsakitalla sasa, ukhamaraki imillarusa. Walitjama iyawsayapxiwa imillana awki taykaparuxa, ukhamaraki imillarusa. Ukata, niya umakipt'ata awkinaka taykanaxa imilla yuqallaruxa suma utjañanakapatixa purata iwxt'awapxi.

Ukata, imilampi yuqallampixa jaxsart'asisa jaxsart'asisa uthapipxi, ukatwa awkinaka taynakaxa imilampi yuqallampiruxa jichhaxa chachawarmixapxtawa sasipkakiritaynawa, sumwa utjasipxata sasa. Ukxaruxa walwa wirst'apxi ukhamarusa thuqt'apxarki, niya wallpa art'kama.

Khipa khiparuxa, aski suma aruskipt'asiwasna, pampacht'asiwasna, Pachamamarusa ch'allt'awasna, yuqallana awkipa taykapaxa imillxa apaxapxarakiwa. Uka urtxa yuqallana utapawa imillana machaqa utapaxixa. Nayra sarnaqawixa ukhamawa khaya Lupis aylluna pasiritayna.

Miguel Limach DuránIEP. Nº 70 712 de Lopez

Page 7: Literartura Andina

PoesíaJARAWINAKA

Page 8: Literartura Andina

12> 13>

URAQ'IXA

Uraq'ixaxa wali sumawa,Ukanxa utjiwa

Wali suma yatiqawinaka

Sapa sartawinxaMaya siwsawiwa utji,

Sapa jakawinxaMaya jarawiwa utji,

Sapa markanxamaya warurt'awiwa utji.

Aka uraq'ixaAwkijaspasa ukhamawa;

Jilatajaspasa, kullakajaspasaUka kikiparakiwa;

Yatichirijaspasa, amuyt'irijaspasaUkhamarakiwa;

UkhamarusaAka uraq'ixa taykajawa.

Edgar Maquera CcalloIEP. 70 70 382 de Ancoamaya

KUKA K'INTU

Kuka k'intu, kuka k'intuCh'uxña jisk'a qhüña laphi

Jumakiwa yatista nayana jakawijxaThayansa juyphinsa t'aqisitaja

K'uchisiñansa llakisiñansaJumawa nayampita sarnqawija uñjista.

Kuka k'intu, kuka k'intuCh'uxña jach'a qhuña laphiJak'akilla suma yatt'ayita

Nayana sarnaqawinakajataJumana uñanchawimarjama sartañataki.

Kuka k'intu suma laphiLaka taypijana janch'ajasincha

Nayana sarnaqawinakaja yatiyitataJank'aki jank'aki yatt'yita.

Musq'a akullt'asta sumañatakiWillat'asna sumaraki yatt'ayita

Chuymajasa kusisiwa,Suma chuxña qhuña laphi.

Luis Pilco FloresIEP Nº 70 648 de Thocori Jarana

Page 9: Literartura Andina

14> 15>

PACHA MAMA SAJWANA URUWA PURINI

¡Pacha mama, suma uywirija!Jumana suma munañamata

Naya imilla wawaAka jisk'a markana yuritaytha

Ukatpï yupaychasmaxa.

¡Pacha mama, suma uywirija!,Yuqalla wawanakamaxa jakasipxarakiwa,

wali chacha tujutujiimilla wawanakamaxa jakasipxarakiwa

suma achaya panqara.

¡Pacha mama, süma uywirija!Juma suma muxalanaka

Achuqayta manq'asiñajataki

Nayaxa yatiña utanaYatiqasthxa jumaruNayraru irptañatakiPay pacha mama

Julian Cotrado CotradoIEP Nº 70 322 de Chucaraya

Paya tunka pusini awti uruwa purini,Pampana utjasirinakana urupawa,

Juyphimpi chhullunkhayampi q'iptasitawa purini,Ch'uqi ch'uñuru tuntaru chiqachañataki.

Chhullunkhaya awayuni yatiqirinaka,Q'ixuq'ixumpi sarnaqasiri wawanaka,

thayasa jallusa jumanakampi sarnaqasiri,chhijchhisa khunusa jumanakana jant'akuma.

yatichawi utanakanaxa wiphalanakasa laphalirakiwaYatichirinkasa wali k'uchi k'uchirakiwa

Anuanuni, qinaririmpi qullunakastiWali kuchirakiwa uñkanttasipxi

Pampana utjasirinakana urupana.

Eufemia Chura CondoriIEP. 70325 DE Jachocco Huaracco

Page 10: Literartura Andina

16> 17>

IWIJA QALLU NAYA YUQALLA WAWA

Jisk'a iwija qalluWali suma munata

Nayawa sumpini uywasma,Jumawa chuymaja lunthatista

Arumasa urusa janiwa armasitati.

Jïsa iwija qallu suma jiltataxtawa,Sumapuniwasarnaqt'asitamasa,

Ajanumasa kayunakamasa ch'iyaraki.Aski jumatawa suma musq'a aycha.

Jisk'a iwija llawirt'asmawaJumana qhuña t'awrama.

Sumapuniwa uyu patanakanaP'uchukt'asta wali k'uchi ch'iki

Manq'añasa jumataki,Pastunaka ch'ijinaka ch'uxñaki,

Sarnaqt'asikma nayawa uywasma.

Flora Oswaldina Yana LauraIEP. 70 382 de Ocoña

Nayapi yuqalla wawaQullunsa pampansaIwijampi qawrampiChiqt'ata sarnaqiri.

Nayapi yuqalla wawaThayampisa jallumpisa chiqt'iri,

Pampana k'achaki utjasiri,Wali ch'uñjata sarnaqasiri.

Pampa jilata qullaka,Jiwasana utjawisaxa

Wali llaquisiñawa,Pachamamasana utjasiri.

Pampa jitata qullakaMayacht'asiñani,

Ch'ullqicht'asiñani,Nayraruki sartasiñani.

Mayaqi arsusiñaniNayraru satañataki

Jilata qullaka janipuni Ch'ujtapjañaniti.

Esteban Vidal CcalloIEP. 70 648 de Thocori Jarani

Page 11: Literartura Andina

ISTANSAJANA JAWIRAPA YATIQAÑA UTAJARU

Qaqa punku jawira istansajataPaya qullu taytpita saraqanta

wali aski warurt'asisaMaya asiruru uñtata

Q'iwini q'inq'uni saraqanta

Qaqa punku jawira istansajanaJumipanwa yapujasa utji,Jumipanwa uywajasa utji,Suma k'uchi utjasiñajataki

Qaqa punku jawira istansajanaJumaxa ch'ujtatarusa arsuyta,Jumaxa qalarusa ch'allarusa

Pampachiritawa.

Qaqa punku jawiraJani k'uchisiñaja apasimti,

Llakinakaja apasma,Titi Qaqa mama qutaru

Chhaqañamkama.

Francisco Chino TiconaIEP. 70648 de Thocori Jarana

¡Suma yatiqaña utaja!Ajanumaxa panqarapuniwa qhallallt'aski,

P'iqimaxa Inti tatjamawa suma qhani,Ajayumaxa lunqhu laramampi samicht'ata,Chuymamaxa taqpachaniru wali munasiri,

Kayumaxa jani lankha lankha sariri,Amtawimaxa nayrarupini ch'amañchasiri,

Khuyapayasiñamaxa janipuni tukusiri,Punkumsti sapüru taqitaki jist'art'ata.

¡Suma yatiqaña utaja!Jumapï taqinirusa sapüru ch'iwxtapxista,

Nayaxa jumata walipuniwa lup'isthaYatiqiri wawanakamaxa ukhamarakikiwa,Jumana yatichatawa jichhüra jaqipxtha.

Jumïpana wali yatiñaninakaxa utjixa,Tata injiniru, awujaru, tukturasa, yatichirisa;

Janikisalla jumatxa suma amtasipksma,Munata suma quri uta pampacht'apxakitalla.

¡Suma yatiqaña uta!Janipuniwa wiñayasa llaki apxarutati,Nayarakisa jumampi chikpachasktxa,

Utjarakchituwa Lima markana p'iqinchirisa,

18> 19>

Page 12: Literartura Andina

20> 21>

THUQURI APU AYLLU

Aski thuquri jarani apu ayllu,Jumata amtasta ukaxa

Chuymajasa phallaña munituAjayujasa t'ukuña munituMallq'ajasa wañkatituwaWaña jachakiwa puritu.

Kawkikaraki kawalluni apu qullusasti,Jumapuniwa thayatsa juyphitsa jark'ista,Wali munañani kawalluni apu achachila,Jumana ch'amamampiwa wali ch'ullqi

Aymara jaya mara jaqinakapxthwa

Qullasuyu inti uraq'i, qullasuyu apumarka,Thuquri jarana apu qullana ayllunxa,

Jumana ch'amamampiwa mayaki sartapxtha,Ispalla yapuchawimpi ch'uñu tunta irnaqt'asa,

Walipuniwa nayraqataru irptapxista.

¡¡ Ay !! pachamama anchha munasiri tayka,¡¡ ay !! Kawalluni apu sinti munasiri tata,änchha munasiñampiwa uywasipxista,

ukatwa thuquri jarani utjasirinakaxa amtasipxsma.

¡jallalla thuquri jarani ayllu!¡jallalla qullasuyu apu marka!

¡jallalla tawantinsuyu intimarka!

Esteban Vidal Ccallo IEP. 70 648 de Thocori Jarani

Ilave markana walja unañchirinakasa,Pampa markana suma irpirinakasa,

Kikpa awki taykanaka wali thurünchituWayna tawaqunaka jumana yatichata

Yatiqiri wawanakawa katxaschitu.

¡Suma yatiña utaja!Yuspini yuspajara nayawa uywasitamata,

Juma taypita nayaxa jichhurunxa jakastha,Jumawa nayaru wali chuymachasiyista,Ukhamaraki nayaru aski manq'ayasista.Jumïpana nayaxa machaqa isi ist'asthaJumawa nayaru k'atampi yatichayasista

Jumawa nayaru chiqapa thaknama irpasista¡yatiña utaja kunampiki phuqkamama!

Yolanda Aparicio SauriIEP 70 322 de Chucaraya

Page 13: Literartura Andina

JAWARINAKACuentos

Page 14: Literartura Andina

Nayra pachanakaxa; jawira sariri u m a m p i p a c h a m a m a laq'ampiwa sapxiritaynawa.

Nayawa khusätha sasawa umaxa arsutayna; qhiparuxa la'qasti nayawa s i n t i k h u s ä t x a s a s a r a k i w a arustatarakitayna.

Ukatwa, maya uruxa tata jawira umampi pachamama laq'ampixa akhama parlapxatayna:• J a n i n a y i r i k t h a u k a x a , jaqinakaxa umata phar jatawa jiwarapxaspa, sasawa tata jawira umaxa satayna.• Jani nayïristha ukaxa, janiwa jakañaxa ut i jkaspat i . Nayawa jaqinakaruxa manq'ayta, chuymajata ch'uqisa, jiwrasa, kunasa jilti; sasawa pachamama laq'axa sir i tayna. U k h a m a , p a n i p a x a nuwasipxiritaynaxa.

Ukhamaruwa yaqha jaqinakasa s a t a y n a : P a n i m a w a s u m a

jakäwitakixa munasi. Mama laq'ana chuymaparuwa jatha usktha, ukjaru umampirakiwa irptha. Jani laq'a utjaspa ukaxa, janiwa umänpikiti kunasa achuqkaspaxa. Sasawa sapxiritayna

Jaqinakaxa sasipkakiritaynawa: ukhamaraki, jani uma utjaspa ukaxa, janiwa laq'ampikiti kunasa achuqkaspa, sasa.

Ukatwa tata umaxa mama laq'ampi khuswa sarnaqasipxixa, jani ch'axwasisa, suma achunaksa achuqayapxi.

Tomás Mamani HuancaIEP 70 382 de Ocoña

25>24>

JAWIRAMPI PACHAMAMAMPITA SUPAYAMPI LUNTHATANAKAMPI

Ma y a a r r u m a x a , p a y a lunthatawa iwija lunthatasiri sarapxiritayna, iwija uyuru

jak'achasinsti maya suma lankhu iwija uñtapjiritayna, uka iwijasti axakiwa kat jayas i r i tayna mayninakast i u r i p t a p x i r i t a y n a w a j a n i katjayasiñataki.Lunthatanakaxa jac'ha jathi q'ipiniwa sarxapxatayna, sinti qariratawa phaxsi arumanxa sart'asipkakiritaynawa; ukhamaruwa iwijasti arustatiritayna, lankhu aruta: phaxi, phaxi, phaxi sasina. Uka ist'asinsti lunthatanakaxa mulljasisnja lik'i iwisti mulljatawa jaytawapxatayna.

Jaytata iwijasti wararitaynawa: apasxitaya, apasxitaya sasina, uka ist'asinsti anunakaxa amullitaynawa, asnunakasa qanchisipxataynawa, chhankanakasa arusipxataynawa, ukatwa lunthatanakasti t'ijta sasinxa mayawjanakwa takisipxiritayna, p'iqinakapatsa ninasa nakt'iritaynawa, sinti warakjatawa mä jach'a phujuruwa jalantapxatayna, inakiwa mistuña yanapxataynaxa.

Lunthatata iwijasti, supaya t'uxu kuntinaraskiritaynawa, janiwa jach'a lik'i iwijakiritaynati, uka supayaxa phujuta apsusnxa, paqara arumawa lunthatanakaru t'aqisiyatayna, jinchunakapsa khariqiritaynawa, nasanakapsa muruqiritayna, amparanakraki khuchuqatayna, lunthatanakaxa, janipuniwa mayampsa, mayampsa lunthatasxapxati sasina wintitusipxiritaynaxa, ukatwa uka suma lik'i iwijaxa lunthatanakana janchinakapxa wasitata jiltayawiritayna jakañanakapataki.

Bertha Vargas Condori1

IEP. Nº 70325 Jachocco Huaracco

1La profesora ocupó el 2º puesto en el concurso “Creacion y Recopilacion de la Literatura Andina” (Textos en Quechua – 2 005).

Page 15: Literartura Andina

27>26>

ACHAKUMPI TAWAQUMPI

Khaya nayra sarnaqawi urunakansti, achakusti wayniritaynawa. Akhamiritaynawa, mä suma k'uchi tawaqusti qala qala pampana uwija awatiskiritayna. Ukansti, mä qamañawa utjiritayna, qalata aski suma pirqhst'ata, uka suma tawaqusti Juwana satiritaynawa, jupasti

utt'asna qapu qaptasisa uwija awatiritayna. Mä ukharjamasti wali qarjt'atawa uñjt'asiwxiritayna, ukatsti:Juwana tawaquxa saskanawa: ikikiwa purjt'itu, kunapini kamachjchitani, layqa ikïchi jani ukaxa suma ikïchi, arumaxa ikiskaraktwa, janisa ikirikta ukatsa puritaspa walirikchixalla, sasa.

Ukhama sasawa, juwanasti qamañana utjana, ukhamarusti ma jaqirakiiwa uñasinina, ukatsti:Juwanaxa akhamarakiwa säna: ¿khaya waynasti khitirakixa?, uqi puñchunpacha jutixa aka chiqarjamakiwa, jani uñt'ata waynarakisa. ¿kuna chhaqaypacha?, jutaspaxa. Awira, kamschinixalla, jak'achaniwa. Sasa.

Ukhmawa; uka qaqa punchuni jisk'a suma waynasti, Anrisu satarakinawa, ukatsti juwana tawaquru jaqxatänawa:Anrisu waynasti saskänawa: aski urukphana suma kullaka ¿uwijti awatiskta?. Nayaxa jichhakiwa purinirakta.

Juwanaxa akhama siritayna: Jumasti khitiraktaxa. ¿Kunaraki thaqhtasti? ¿kunsa chhaqayasta?. Sasa. Ukatxa;

Anrisuxa siritayna: nayaxa utajaruwa puriniskta, khaya janqu jach'a utaru manq'a ch'amjasiriwa sarawtha, sasa. Ukata;

Juwanaxa akhama siritayna: ¿kamsta? ¿utamaru purisiniskta?, ¿kawkiraki utamasti?, janipiniwa kuna utasa utjkiti, luqhiratatacha, janipiniwa jawkch'a walsa arustatktati.Ukhamawa anrisusti, sakillu q'ipinuqht'asina, puñchu apst'asirakïna, uka uñjasinsti juwanasti arsuskakiritayna.Juwanaxa akhama säna: Jani uñt'ata waynaraktasa, jiwaksa ukana sakillu jaquqasna puñchu apsustaxa, ¿kuna kamachañsa munista?Anrisusti, uqi kalsunanpacha uqi chamaranpacha ch'ujukiwa sayiritayna, ukatsti:Anrisuxa siritayna: ja,ja,ja,ja, jani kullaka thuthusimti, janiwa luqhïkti, janirakiwa k'ariskarakti, khaya janq'u jach'a utanakatxa akhama ch'amjt'aniwtxa; ukhamaraki, nayaxa awkijataki, taykajataki, maya jisk'a kullakajataki aka manq'a apasinisktxa, sasa.

Anrisuxa kustalata q'ara rana, tiriwu, ch'uqi, jiwra, qañiwa, jawasa, jukpacha uraq'iru warsuritayna, ukhamarusti;Juwanaxa siritayna: Janiwa luqhikti sasktaxa, ¡luqhiraktasa! jichhasti kunatsa phayataxa uka ch'amjatanakamsti, ¿kawkirakixa utama?, ¿kawkirakixa awkima, taykama, kullakama?, wali k'ariraktasa. Ukatwa;

Anrisuxa satayna: Janiwa kullaka, jumawa niya luqhjamaxa arstaxa, nayaxa utajankaskthwa, akaxa akhama wali sumawa, iwija awatiri kullaka manq't'atacha.

Ukatxa Anrisuxa, uraq'iru warsutata manq'a apt'asisna maq't'awxiritaynawa; uka uñjasinsti,Juwanaxa siritayna: aka jaqisti luqhiskapiniwa, kunjatsa ukhama ch'uqpachxa manq'aspaxa, nï anusa jani qhatitxa manq'kaspati, sarxakija sasa.

Ukhamawa; Juwanasti uka uñjasinxa q'ipipa apthapisxiritayna, ukatxa Anrisusti sartawxiritaynawa, ukatpi:Anrisuxa sasa sarawxiritayna: Jani kullaka sarkamti, ukana utjasiskata, nayaxa mayampi saraja ch'amjasiri, khaya jach'a janq'u utansti wali lurañawa utji, jichhüruxa aruma chiqarukiwa kutinjaxa, uka manq'anaka ukaruki jayt'asiwaja; awkija, taykaja, kullakaja manq'asipkaniwa, aruma chiqaruxa munarakijawa, sasa;

Ukhamawa Anrisuxa t'ijtiritayna, Juwanasti ch'ujukiwa uñch'ukiritayna, janiwa kamsasa arsuñsa amuyuritaynati, walpinwa musphariritayna. Anrisusti t'ijukamawa, Thuqtasa thuqtasa sarawxiritayna. Ukxaruxa;

Page 16: Literartura Andina

29>28>

Juwanaxa wali musphart'asina akhama arsuritayna: khaya liq'i waynaxa, kawkirukisa sarani, walpini uñch'ukija, aka ch'uqi manq'anaka munaniwa sakiti jaytjawpacha, wali supayapiniwa saratapaxa, achakpachakiwa thuqtasa thuqtasa sarixa.

Ukhamawa Juwana tawaquxa uka jani waynaru uñtata sarawipa uñch'ukïna. Anrisusti uka jach'a janq'u utarusti jak'achkatiritaynawa. Ukatxa;Juwanaxa akhama arsuskana: uka utaru jak'achiwa, anusti q'ala ch'iyanuqt'aspa, walpini lart'irikta, sasa.

Anrisusti jani anuysasa jaqiysasa chiqakrakwa mantatayna; Juwanasti punku jist'arata uñjiritayna, ukatpi;Juwanaxa siritayna: Khä waynasti chiqakraksa utaruxa mantawixa, wisupuni nayaru majxaychitu, ¿kunatpinsa jaqina utaparuxa, jani kamsasisaxa, mantäwanixa? Khä supayaxa wali k'aritapawa, aka ch'uqi manq'anakxa awkipatxalla lunthatanchixa, jamasata markaru aljaniñatakixalla, sasa.

Ukhamawa jaypt'ixiritayna, intixa niyarakiwa jalantxiritayna, ukata; Juwanasti akhama saskakiritayna: janipiniwa punkutsa mistsunkiti, uka jayra waynaxa ikint'asiwxchixalla, arumakiwa jïchha lunthatatanaka apt'asita jutanixa, nayaxa uwija anakxaja, aka qalanakampi atikipt'awarapija, arumaru uka waynaxa aptasiskchinixalla.

Ukhamawa Juwanaxa ch'uqi manq'anakuru qalampi atikipt'awasna, uwija anakxiritayna. Qhipürusti mayampi uka qalata pirqata qamañarusti juwanasti purxarakitayna, uwijasa anakt'asita, ukata achakusti tisiwa jiwata jaqusiskatayna, uka qawayaru puñchumpi kustalampi iqanuqt'ata, ukata; Juwanaxa akhama sasawa sarakina: Ay tata uywirinaka achakumpirakisa parlataytxa, ukatpunxalla khaya utata chiqa manq'añanakxa apanchixa, aka qala qamañana utjasirichinaxalla, janipi jichhuruta khuriruxa akaruxa jutäti, khaya jach'pacha paya achakuxalla awkipa taykapachixa, khaya p'uru achakuraki kullakapachixa, wali musphañapilla, sarxakija sarxakija sasa.

Ukhamawa, uka Juwana tawaqusti wali muspht'atawa yaqha chiqaru uwija anakxarakina, jani mayampi uka qala qamañaru uwija anakxatirinawa.

Olga Ricardina Lupaca LupacaIEP Nº 70 712 de Lopez

JANQ'U AMAYANA UÑSTAWIPA

Nayrapachanxa, Janq'u Amaya sutixa janiwa utjirikataynati. Pataka pataka maranakawa saraqxiritayna, ukatwa jaqinakaxa uraq'inakaru sutiyiritayna. ¿Khitinakasa uraqinakaru suti apxatiritaynaxa?: markata marka sariri jaqinaka. Sinti nayra maranakaxa,

achichilanakasaxa qawraru qhumt'atawa yaqha markanaka sarapxiritayna, qhipa maranakawa asnunaka kawallunaka Ispaña jaqinakawa apanixiritayna. Uka sarnaqawi thaki samart'awinakaru suti uchxatapxiritayna.

Nayrapachaxa, uka samart'awi thaqixa Janq'u Janq'u sutinitaynawa. Ukatxa mara marawa saraqxatayna, ukatpi jaqinakaxa Janq'u Amaya sasa sutichxatayna. Pachpa jach'a tatamaykunakasa mathapiwina janq'u Amaya sasa sutiyxapxataynawa, uka taypita sutipaxa mistxataynawa, ukatwa jichhürkama jukhama sutinixatayna.

¿Kunsa janq'u amaya säña munpachaxa? : Janq'u - janq'u quntuyuru samiriwa; kunatixa,

Page 17: Literartura Andina

laq'anakasa, qalanakasa qanq'uru samirinakawa, ukatwa janq'u satapachaxa. Ukatxa; Amaya.- jaqi jiwata allintata ukawa sapxiwa achichilanakaxa. Ukatxa Janq'u Amaya sataspaxa janq'u janq'una jaqi jiwata allintata saña munaspaxa. Achachilanakaxa wali uka sutxa munapxatayna, kunatixa janq'u Amaya sutinixatayna ukatxa wali k'uchiwa sarnaqasipxataynaxa.

Jichaxa, Janq'u Amayanxa utjiwa yatiña uta, qullaña uta, alkalti uta, ukhamaraki utjiwa pataka jila marcachirinakawa. Ukanxa, jaqinakapaxa sumwa yapu lurasipxi jukhamasa uywa uywasipxi.

Silvia Mamani ChuraIEP.Nº 70 353 de Ancoamaya

ACHACHI CHHANKANA K'AWNAPA

Kunatixa chhankaxa achachiptxi ukapachaxa, wallpjamawa k'awniritaynaxa; Ukatxa, ch'ulla sapa k'awnakwa uchaspaxa, uka k'awnaxa niya ch'uxña ukhamarusa jisk'akiwa sasawa sapxi.

Ukata, nayra achachilanakaxa uka chhanka k'awna tuqitxa akhamwa parlapxiri: Chhanka k'awnatxa hamp'atuwa thuqsuri – sasa; uka jamp'atuxa phiru urunakanxa qullqiruwa tukuri siwa.

Ukanakxa maya waynawa ist'iritaynaxa.Ukatwa; uka waynaxa achachi chhanka k'awna wali thaqiritayna, thaqasna thaqasna maya jisk'a chuxña chanca k'awna jakiritayna, ukatxa maya uma jalsu lakaru allintiritatayna. Uka chhanka k'awna allintasinxa, phaxsita phaxsitwa uñjiri sariritayna, janiwa kunasa kamachkiritaynati.

31>30>

Page 18: Literartura Andina

33>32>

AWATIRIMPI, MAMALAMPI SARNAQAWIPA

Nayrapachaxa maya jisk'a imillaxa sapa uruwa walja uywanaka awatiritayna, thayansa thayjata, lupinsa lupjata, chhijchinsa k'utjata. Inti jalsuta inti jalantkama. Maya uruxa, wali alwawa uywanaka anaksuwayatayna, ququsa q'ipt'ata, q'urawasa iqt'ata. Ukhamawa jisk'a

imilla wawaxa utata awatiri mistsuwayxatayna, sapa urusa uywpini awatiritayna. Ukata, maya uruxa, jisk'a imillasti walja wawanakampiwa anat'xatayna, jani uywsa amuyt'asa. Inti jalantxipansti jank'akiwa uta uñtata uywanaka anakxatayna; utaru puriyasinxa, mamalapasti wali suyxatayna.

Utaru purxasisnti, imillana mamalapaxa jank'aki uywa anantma sataynawa. Utanstï, mamalaxa jisk'a imillaru jakhama jiskt'iritayna: ¿phayasiñataki phurunaka pallthapiniwtati?. Ukata, jisk'a imillasti sataynawa: janiwa mamala, armt'asinitaytwa, imillana mamapaxa wali phiñasitawa, niyapuni k'istuñampi sak'sutayna.

Mamalaxa tuqisisina, jisk'a imillaru jananakiwa uma waytiri khitiritayna. Ukatxa, tata Satukuxa jisk'a imillatxa arxatasiritaynawa. - Mama Marika: ¡jani wawa khitamti!, juma uma waytasinismaxä, wawaxa qarjataskiwa. Mama Marikasti, jani amuyt'asisa jisk'a imillaruxa khitaskakitayna; niyawa ch'amakt'xiritayna; jisk'a

Jaya phaxsinakawa saraqxiritayna, waynaxa mayampsa, mayampsa k'awna uñjiri saraskakiritaynawa, ukatwa maya kutixa uraqi alltatwa uñxatiritaynaxa, maya amstanxa ma suma janq'u hamp'atuwa qunjaskiritayna, siwa.

Ukata uka waynaxa wali mulljatawa utaparu t'ijtawayxatayna, qhipapxa janq'u jamp'atuxa thuqtasa thuqtasawa arktiritayna, tuq tuq jumawa awki taykaxatawa, apasxita apasxita – sasa, utakamawa waynaru arktiritayna. Qhipa qhiparuxa, waynaxa janq'u jamp'aturuxa suma uywasiritayna, jukhamarusa walwa jamp'atxa mirantayiritayna. Maya uruxa, uka jamp'atunakaxa janq'u qullqinakaruwa tukuritayna. Waynaxa wali qullqiniwa utjasxiritayna.

Cleto Jacobo Escobar Marca IEP.Nº 70 325 de Jachocco Huaracco

Page 19: Literartura Andina

35>32>

wawasti jasq'art'asisawa phuju uñtata sarasqiritayna, yurusa wayt'ata, kunkarusa q'urawa jaquntata, niyawa phujuru purxiritayna.

Utansti mamalaxa siritaynawa: uka imillasti kamachaskpachasa, niya purinxañapawa, ukanakana anatxarakchisa, ch'amakrantxaniwa, sasa. Mamalaxa walirakiwa llakthapxana. Ukata, tata Satukuxa mamalaru akhama jiskt'iritayna: ¿imillaxa purinxiti?, sasa. Mamalaxa llakitawa siritayna: ayyy wisupuniwa qhitaraktha, nayasa saraskirikäta, anunakasa p'atanchi, arumrantxarakisa kamachäsa, sasa. Ukatxa tata Satukuxa warmiparuxa walipuniwa k'ank'arxiritayna, tuqimpi tuqimpiwa mamalaruxa jank'akiwa phuju tuqiru alisxiritayna.

Ch'amaka arumaxa, imillana auki taykapaxa panippachawa phuju uñtata tawupxiritayna, qhana micha apt'asita. Niya phujuru purisinxa, jisk'a imillaxa chhaqatiritaynawa. Ukatsti, mamalasti wali jachxiritayna, tata Satukusti michampi phujuru uñantiritayna, ukatxa yuruxa phuju manqhankaskanawa. Ukata, mamalampi Satukumpixa akhama jist'asipxiritayna: ¿kunasa kamachpacha?, sasa. Mamalaru tata Satukuxa sintipuniwa ipt'ayxana, jumaruwa uma waytasinma jismaxa, sasa.

Sinti arumaxipanxa, chachawarmixa: ¿wawasti kawkirusa sarpacha?, sasawa uta uñkatata sarxapxana. Jaqinakarusa mayata mayaru jiskt'sisa, janiwa khitisa uñjiri utjkiritaynati, ukatxa awki taykaxa ikintxapxiritaynawa. Qhipa alwaxa ch'amaka ch'amakawa sartapxiritayna wawa mayampi thaqañataki, jukhamawa thaqxapxiritayna.

Paya paxsiwa jani uñasxiritaynati, ukatxa taqi markpachawa thaqxäna. Ukatwa, kuka uñirimpi uñayapxäna, kuka uñirixa phuju manqhankiwa siritayna, ¿Kunjama?… sasa jinchu wali asnaqapxiritayna. Ukatwa, uñiristi chiküru phiru urunwa mistunispa, taqpacha mayacht'asisawa qamantapxäna; kuka, ch'allta uma, wiskhanaka pustucht'asipxma, sasawa siritayna.

Uka urunxa, chiqapuniwa jisk'a imillaxa chika phiru uruxa mistuniritayna, wali qawranaka anakt'ata, ampararuxa q'urawa iqt'ata. Uka uñjasinsti, jaqinakaxa mayakiwa mulljasisna khakharapxiritayna; jisk'a imillasti phujuru wasitata t'ijuntaña munawxiritayna, jaqinakasti imillaruxa katthapipxiritaynawa, suma taqikunampi qullañataki. Ukatsti, kimsa paxsiwa saraqxana, qullatasti jisk'a imillaxa k'uchikiwa sarnaqxäna siwa. Imillasti mamalaparu siritaynawa: jumawa uka jayp'u jayp'u phujuru khitista, phujuruwa irpantapxitu, walja thuqurinakawa katuqapxitu, maq'añasa umañasa sintipuniwa utjäna, sasa. Qhiparuxa kimspacha k'uchikiwa utjasxapxäna.

Roger Luis Ramos MamaniIEP Nº 70325 de Jachocco Huaracco

PANQANAKANA LLAKISITAPA

Maya kutixa; yatiqiri Juwansuxa, yatiña utana qillqata panqanakampiwa samkasitayna; sankanxa, panqanakaxa q'ala ch'iyjata, willjata; ukhamasa wali llakitapxataynawa, siwa.

Sankanxa; ¡yatiqiri wawanaka jani ukhamapxamti, k'uchipxañajatakixa askicht'apxita, jallallapxita, isi ist'ayapxita, jani qhipinuqapxistati!; sasawa qillqata panqanakaxa mayisiritayna, siwa.

Qillqata panqanakaxa, sankanxa wali jacht'asisawa yatiyasipxiritayna: sinti lupina lupjata, thayana

Page 20: Literartura Andina

thayjata, jaqunukuta, laphinakajasa ch'iyanuqatawa uñjasipxtxa, janiwa nänakatxa khitisa arxatasipkituti, sasa.

Juwansuxa uñatatasinxa panqanakata wali llakisiritayna, ukata khipa uruxa, yatiña utaparu sarasina, yatiqiri masinakaparuwa samkasitapa yatiyatayna. Yatiqiri wawanakaxa walli llakisisawa ch'iyanuqata, willjata, jaqtjata panqanakxa pallthapisna, askicht'apxiritayna, suma laphinakampi ist'ayapxiritayna, aski suma uñjxapxiritayna.

Yatiqiri wawanakaxa yatiña uta manqhanxa qillqata panqanakxa sapüruwa suma ullaña qalltxapxiritayna. Ukatpacha, sapa uruwa wawanakaxa panqanakapa ullapxiritayna. Uka urutpachawa panqanakaxa wali k'uchi k'uchi jakasxapxatayna, wawanakasa aski suma yatiqapxatayna.

Elsa Fuentes Nina IEP. Nº 70 325 de Jachocco Huaracco

CHHAQIRI CHHIWCHITA

Maya uruxa; maya wallpaxa suma chhiwinankapampi maq'anaka thaqiri sarapxiritayna; ukatxa maya chhiwi qalluwa chhaqiritayna, ukata mama wallpaxa wali jacht'asisawa, chhiwi qalluparu qulluna pampana thaqiritayna, janipuniwa kunasa utjkirityanati.

Ukatxa; maya usli patuxa: waq, waq, sasa sarnaqaskiritayna, ¿mama wallpa kunjamastktasa?, ¿kunatsa jachaskta?, sasawa tayka wallparu jakxatiritayna. Ukata; mama wallpaxa siritaynawa: maya chhiwchi qallujawa chhaqaqitu, ¡ay! ¡ay! ¡kawkinkpachasa!, jumacha uka ukana uñjt'aniwista, sasa.

Usli patuxa mama wallparu mayampi jiskt'iritayna, jakhama: ¿chhiwchi qallumaxa kunjamasa? sasa. Mama wallpaxa siritaynawa: chhiwchi qallujaxa ch'umpi q'ara kunkaninawa. Ukatxa usli patuxa: ¡ahhh...! uka chhiwchi qalluxa jawirana uma umaskana, kunkasa q'arpacha, sasa. Mama wallpasti siritaynawa: walikiwa usli patu inacha jakiña yanapt'itasma.

Mama wallpaxa, mayni chhiwchi qallunakapampi, thuqtasa thuqtasawa chhaqata chhiwchhi thaqiri sarapxana. Ukatsti, chhaqiri chhiwchi qalluxa, maya jawira qura patxana, chhiw, chhiw, chhiw, sasa jachaskiritayna. Ukatxa qhiparuxa mama wallpaxa chhiwchhi qallunakapampixa wali k'uchi k'uchiwa apasxapxiritayna suma utjasiñataki.

Liduvina Chura CaljaroIEP. 70325 de Jachocco Huaracco

37>28>

Page 21: Literartura Andina

39>

JUQHUÑANA KASARASIRI

Juqhuña ayllunxa aimaranakaxa junt'u phaxsina kasarasiritayna. Yuqalla wawana awkipa taykapaxa mä suma tawaqu thaqixa, wali utjirini, uraqini, q'apa, yapu luriri, suma uywa uywiri, wakaru suma lik'iyiri, ukaruwa yuxch'atakixa uñtasixa.

Imilla wawana awkipa taykapaxa, ukhamarakiwa uñtixa, mä suma wayna, wali q'apa irnaqt'iri, ukhamarusa wali yapu luriri, quta sariri, uywa uywiri, jani machiri, uraqini qullqini, jukhama.

Ukatxa, tawaqu waynaxa qhatunakana, phistanakana, awatiñanakana, sarnaqawinakana, kasarasiñxata amtapxi. Tawaqumpi waynampixa munasisinxa q'iwisiñampi, anatañampi, jukhmarusa, t'irisiña, yawri, t'isnu aparasiñampi suma iyawsasipxixa. Uka anatañanxa waynaxa imillaruxa k'inchu churi. Waynaxa llijullijumpiwa tawaquru qhant'ayi, ukatxa tawaquxa wali lart'i, uksaru aksaru muyt'i.

Waynana awki taykapaxa amtapxiwa phuchaniru sart'aña, tawaqu apsuñataki. Ukatakixa alanipxiwa t'ant'a, kuka, muxsa, alkula, p'asanqalla; utpachawa machaqa yuxch'a apsuri sarapxi;

jayri arumanakawa warmi sart'axa sarnaqapxi, ukatsti niya qhantatiwa tawaquruxa irpsupxi, utaparu aski suma warurt'asisa apasiñataki.

Ukatwa, läsinakaxa amtapxiwa, payrinunaka thaqaña, wawanakaru kasarañataki.

Payrinunakaxa kasarasirinakatakixa wakicharakiwa: ch'uspanaka, punchu, tirnu, awayunaka, pulliranaka, sumrirunaka; ukhamaraki anillu, qullqi Karina, janq'u qullqinaka ayjarunaka suma kasarasiñapatakixa.

Auki taykanakaxa manqañatakixa amtapxiwa alaña: wallpa chichinaka, uwija aycha, tunta, ch'uñu, ch'uqi, arusa, phiriyusa, ukhamarusa yaqhanakampi.

Kasarasiñatakixa tawaqumpi waynampixa Kunsijuruwa sarapxi, awki tayka, jach'a payrinu, jisk'a payrinu, walpacha arkirinaka irpt'ata.Jach'a mayku wiraxuchaxa kasarasirinakaruxa jisikt'iwa: ¿jumaxa aka warmi muntati?, Sasa; ukhamaraki warmiruxa jiskt'arakiwa: ¿juma aka chacharuxa muntati?, sasa. Jisa muntwa, sawa tawaqusa waynasa arsupxi; ukhamaxa kasarataxaptawa, ukxarusti luk'anaruxa suma anillu uchantasipxi, kunapachatixa tukuyxi ukaxa, taqiniwa qhumantiri sarapxi, aski urüpanaya sasa, ukhamawa q'alpacha anqa tuqiru mistunxapxi, wali suma isinkama, ukatxa, utaruwa sarxapxi, chika thakinxa kawallunakawa suyi, kawallxatwa utaru purinuqtapxi, ukansti walja jaqinakawa suyarapxi, wantanakasa utji, chaqallunakasa phust'apxi, jayp'urusti macharatawa uñjasipxi larinakampi chiktata suma thuqt'apxi.

Vicente Ticona Calle IEP. Nº 70 382 de Ocoña

Page 22: Literartura Andina

36>

ALLQAMARINA SARNAQAWIPA

Mä kutixa, allqamarixa mä utaruwa sart'iritayna, ukatsti utani jaqinakaxa wali suma k'uchiwa allqamariru qatuqapxiritayna, uka suma allqamarixa sapa kutiwa uka utaru puriritayna.

Uhatxa utani jaqinakasti allqamariruxa manqa liwt'apxiritayna; allqamarixa sapüruwa sart'aña yat'xiritayna.Utjiri jaqinakanxa uywanakasa wali suma mirantiritayna, yapunakapasa waljawa achuqiritayna, ukatxa uka jaqinakaxa wali k'uchi k'uchiwa utjapxiritayna, yaqha jaqinakasa wali musphapxiritaynawa.

Mä uruxa mä jach'a tansa waynawa jaya markata puriniritayna, uka uruxa utaninakaxa yapuruwa sarapxiritayna, uka waynaxa utanxa ikt'xiritaynawa, ukhamaruwa allqamarixa puriniritayna manqa pallasiri.

Marka waynaxa, uñatatasna wali mulljasiritayna, ukatwa utata anqaru mistusina, allqamariruxa

mä wayaqata siwara rana manq'askiri uñjiritayna, waynasti jak'akiwa allqamariru mä awayumpi janxatiritayna, ukhamatwa allqamariru jiwayañataki katjiritayna.

Utani jaqinakaxa yaputa purinuqtanipxiritaynawa; marka waynasti jiwata allqamari utaninakaru uñachayiritayna, utani jaqinakaxa walwa allqamaritjama jachapxiritayna.

Uka luratatxa, janiwa uywanakapasa suma mirxiritaynati, uraq'inakapasa suma achuqxiritaynati, ukhamakiwa jani kunani uñjasipxiritayna. Ukata achachilanakaxa sart'iriruxa sumawa uñjaña sapxiriwa.

Carmen Vilca VelasquezIEP. Nº 70161 de Suquinapi

41>28>

Page 23: Literartura Andina

43>38>

¿Es posible morir de ojeo? Explicar la creencia.

ACHAKUMPI QAMAQIMPITA

Maya kutixa jach'a qamiriwa utjäna sapxiwa, wali manqañanakani, manq'anakaxa inakiwa qurwartxiritayna, qamiri jaqixa sinti mich'änawa, jani wawani, janiwa kunapsa yanäsirinati

Maya phaxsi arrumaxa, mä achakuwa qamirina utapa walja p'iyanuqatayna, maq'anakapsa manq'suñataki, isinakapsa t'urunuqañataki. Ukhamarakiwa, tata tiwulasti qamirina utaparu wallpa

manq'surirakiwa sart'atayna.

Uka qamirina utapanxa, qamaqisti achakumpiwa jakintasitayna, ukata qamaqixa jiskt'ataynawa akhama sasa: ¿suma jisk'a achaku kunsa akana luraskta?. Jisk'a jinchu q'ara achakusti walja mulljatawa qamaqiru uñkatatayna, achakuxa wali k'uchi arumpiwa tiwularu kutt'ayatayna, akhama sasa: Tata qamaqi janikilla phiñasimti, nayaxa aka qamirina utapa mantañatakiwa p'iyantasktja. Qamaqixa achakuruxa akhama sataynaxa: ¿Kunasa uka manqhana utjixa?. Achakitusti sataynawa: Qamiri utapansti walja manq'añanakaxaya utjchisti; ukhamarusa, walja aychanaka, kisunakasa sixiru uchatachixaya, sasa. Qamaqixa achakuruxa siritaynawa: K'ataki p'iyijma nayampiwa mantañani, sasa. Achakusti q'ara jinchusa iqt'atawa wali p'iyt'iritayna, ukatwa qamaqiru ch'amawa p'iyañaxa, yanapt'itaya siritaynawa.

Ukhamawa, tata qamakimpi jinchu q'ara achakumpixa, qamirina utaparuxa wali p'iyantapxatayna, jump'isa wali ch'aqt'asisa. Ukatxa jisk'a achakuxa manqharuwa chhaqantjatayna, tata qamaqirakiwa anqana inakiwa t'ijnaqxatayna, jisk'a p'iynamxa janiwa mantxiritaynati, ukatxa anunakasti qamaqiruxa qulluruwa alispayxapxatayna; uka qamaqixa jichhurukamawa jani qamirina utapa kutiriwa.

Blas Quispe QuispeIEP. Nº 70353 de Chucaraya

Page 24: Literartura Andina

QAMAQIMPI ACHAKUMPI

Maya uruxa, achakuxa machaqa uta utachasitayna, ukata maya qamaqiwa wali khuyt'asisa jaqxatatayna, qamakisti achakuruxa akhama jiskt'atayna: ¿achaku kunsa lurtaxa? Ukatwa, achakuxa siritayna: nayaxa mä p'iya imantasiñataki lurasisktxa, ¿janiti

jumaxa yatktaxa? uraqina jakawipawa tukusini, jani walt'awiruwa puriñani, qalanakasa jalljamawa purintanini, ukhamarusa ninawa nakhantani, sasawa achakuxa qamaqiru säna.

Qamaqixa achakuru ist'asinxa wali mullxasisritayna, ukatwa siritayna: tata achaku uka p'iya luratama nayaru mayt'ita, jumaxa yaqha p'iya jak'akiwa lursusitaxa, nayasti wali jariwa luraskiriktja, ¡mira suma! ¡mira suma!, sasinwa qamaqixa achakt'asina.

Achakusti qamaqiruxa walikiwa sasawa sänaxa, ukatxa yanapt'iritaynawa qamaqiru p'iya manqharu mantaña. Ukhamatwa achakuxa p'iya anqata walja laq'anakampi qalanakampi qamaqiruxa allintiritayna.

Ukhamawa pachaxa walja sarantaskana, qamaqixa p'iya manqhana wali mulljatawa achakuru suyaskana. Achakuxa anqa patjanwa wali wararina, kunaymana phiru lurawinakwa lurana. Ukhamawa achakuxa qamaqiru pantjayawasna yaqha chikaruwa sarxana, jani qamaqimpi

katjayasiñataki.

Jaya urunakawa saraqxana, achakuxa janiwa kunasa uñasxiritaynati, qamaqirusti uka p'iya maqhanxa wali manq'ata awtjanaxa. Ukatwa qamaqixa wali mullakiwa mistsuña punkuwjitaru achakuru ist'añataki makatäna, kayupa k'achata anqaru aysuna ; ukatsti, phari laq'axa wali qamaqina kayuparu qhatiratayna.

Ukatxa, ipi qamaqixa ¡achakaw! ¡achakaw! chiqapunirakisa ninaxa naqhaskixa, sasina säna. Ukatwa, qamaqixa mayampi p'iya manqharu kutintawayxana. Kimsa uruwa saraqxana, qamaqiruxa sintipuniwa manq'ata awtxana ; ukatwa, qamaqixa uka p'iya jach'aptayäna, anqa mistuñataki; qamaqixa sänawa chiqapuniti qalanakasa, ch'apinakasa jalljama puriskpacha, ukata anqa mistusinxa janiwa kuna uraq'i tukusiwisa utjkanati. Ukhamawa qamaqixa wali phiñatawa sarxiritayna.

Jaya urunakawa saraqxiritayna, ukatwa, maya jayp'uxa qamaqimpi achakumpixa wasitata jakisirakina, achakusti quta uñch'ukiskana. Ukata qamaqixa achakuru jakxatasna akhama satayna: jumapi p'iya manqharu imantaniwistaxa, jichhakuchapï manq'antamamaxa, janiwa mayampsa k'arxayxitatati, sasinwa qamaqixa achakuru säna.

Achakuxa qamaqiru uñjasnxa siritaynawa: suyt'ita, nayaxa jisk'a manq'akitwa, khaya quta manqha uñtma, wali jach'a nuxñu tikawa utji, ukakuchapi manq'ata awtitxa q'ala apjtayatamxa. Achakuxa qamaqiruxa saskakinawa: quta uma q'ala tuksuñkama umantma, uka ñuxñu tika maq'atañamataki. Ukata, qamaqisti yawa sasa quta uma laqhuña qalltatayna, quta uma laqhuntasnxa chhuxuririrakiwa t'ijuna, ukhamwa walja kuti luräna ; qhiparusti, qamaqixa janiwa sayt'añsa puyrxanati, kunati purakapasti wali uma ch'itintatawa phallirjamäna. Ukata, qamaqixa sart'asisasti k'achata sänawa: ch'apinaka ch'apinaka janiwa purakaxa p'it'apxitatati, qalanaka, qalanaka janiwa wakt'apxitatati ; ukatsti, maya phara ch'apiwa qamaqi phatanka p'itjiritayna, ipi t'ant'ali qamaqixa p'utxtiritaynawa, phallasnxa waranqa waranqa jisk'a qalanakjamawa tutukjtawxanaxa uksaru aksaru.

Edgar Maquera CcalloEP.Nº 70 353 de Ancoamaya

45>28>

Page 25: Literartura Andina

47>40>

KHULLUMPI JAMP'ATUMPI MUNASIWITA

Nayra pachanxa akhamiritaynawa. Thuquri ayllu uraq'inxa sapxiwa: taqi kuna uywanakasa jaqiru tukusna sarnaqapxiritayna. Jamach'inakasa, laq'unakasa parlapxiriwa sapxiwa. Nayra pachanakantixa warminakaxa suma ch'iki, q'apa sarnaqapxasapanaxa taqi kuna

luraña yatipxaspanaxa, warminakaxa ukatwa jichhaxa khullxama wali ch'ikinaka q'apanakaxa; jani ukaxa lat'u jamp'atjamaspawa sasawa sapxi.

Maya khulluwa, waynampi jaqichasiña muniritayna, uka khullusti suma uñanaqt'ani, q'apa suma tawaquruwa tukuritayna, jupasti suma phayt'asiri, taqi kunsa k'atakiwa lurt'asiritayna, sinti phisnakiwa uksa aksa jalnaqt'iritayna.

Waynasti uka tawaqumpixa uywa awatinwa uñt'asipxiritayna, sapüruwa jakisipxiritayna, ukatwa khullu tawaquxa waynaru siritayna: niyakixaya warmimataki munchistaxa, mäpitalla taykamaru awkimaru uñstañani, sasa. Ukhama satasti waynaxa, khullu tawaquruxa sarakiritaynawa: nayana utajaru sarañxa jaxsarasnawa, jukhamaxa mäpitalla utajaru sarañani, sasawa tawaquruxa irpxiritayna.

Ukhamawa, maya qhawqa pachaxa wali suma utjapkiritayna, uka tawaqusti waynana awkipa taykapatakixa sinti munatänawa, kunatixa wali suma phisna q'apanawa. Awayu, phullu, kuna sawuñanaksa wali khusa q'ara sawt'irinawa, sawuña mayxa k'atakipuniwa sawsurixa.

Ukhamaxa, maya uruxa yuxch'a sapaki utaru jaytawapxiritayna, ukatxa awkixa akhama sataynawa: yuxch'ala maya awayu sawkata, sasa. Ukata, tawaquxa utanxa awayu sawkawiriruwa iktxiritayna, ukhamaruwa warmi suyrapaxa purinitayna, ukhama yujch'a ikjata uñjasinxa, k'achañata sarxatasina maya p'iqita t'axllitatatayna. Tawaquxa t'axllitatatasti mayaki qhulluru tukusinxa “p'isx p'isx p'isx” sasa thuqtawayxiritayna.

Jaya mara saraqatatxa jamp'aturakiwa uka pachpa waynampi jaqichasiña munarakitayna, jamp'atuxa maya lik'i lankhu tawaquru tukuritayna. Ukata, waynaxa uka uñjasnnxa wali suma aruntatayna, mä suma aski urukiphanay kullaka sasina. Uka lik'i tawaqusti mä suma chuymampirakiwa jayst'atayna: waliki, ¿kawkitsa jilata uñasinta? Sasa.

Waynaxa ukata siritaynawa: nayaruxa sapüruwa awkijaxa yapu luriri khitanitu, jumsti janirakisa uñjirismatixa, jichhakiti jutta, sakiwa jamp'atu tawaquru jiskt'atayna. Tawaqusti sataynawa: nayana awkijaxa sapuruwa khitaniskituxa yapunaka khawirixa; jichhasti, jilata jichhuruta uksaruxa uñt'asiñanipi, nayaxa sapakiwa akakana payinaqasisktxa, sasawa waynaru siritayna. Waynaxa uka sataxa siritaynawa: nayasa sapakiwa ch'uqi yapu thumisiskta, jichhaxa juma uñjasaxa chuymajaxa qhanartituwa, sasinwa waynaxa tawaquru amparata q'apirt'atayna. Tawaquxa ukhama q'apthapt'ataxa sataynawa: awki taykaxa wali qhuruwa, inasa niya thaqchitu, yaqha uru jakisiñani, sasawa tawaquxa sarawayxatayna.

Ukhamawa, tawaqumpi waynampixa yapuyapuna sapüruwa jakisipxiritayna, panipaxa jaqichasiña amtapxiritaynaxa. Waynaxa ukhamawa kawkharakpacha utapaxa siritayna, awkiparu jaqichasiñxata arxayanirikta, sasawa waynaxa arumanakaxa lup'itayna.

Maya uruxa, waynaxa utajaru sarxañani sasawa tawaquru irpxatayna, waynana awkipasti tawaquruxa wali suma chuymampiwa qatuqatayna, uka yuxch'asti jani kuna lurañsa yatkarakitaynati, sapxiwa.

Uka tawaquxa kuna lurt'ma sataxa yäna jani yänakwa kunsa luriritayna, jiwa mulljata jump'inikiwa jiwrxa ch'usa ch'apaqaki qhunaqiritayna, kuna manq'anaksa janiwa suma phayt'iritaynati, allpinaksa ina ch'usa ch'apaqakwa aqallpu khasakwa phayasiritayna. Waynana taykapaxa ukhama luratapatxa sapuruwa yuxch'apxa sinti tuqiritayna.

Tawaquxa tuqitaxa janiwa ch'ijtirinati; ukatxa maya kutixa, ukhama jayra jathitapatxa, waynana taykapaxa tawaquruxa p'iqita maya lawampi jawq'atatatayna, p'iqxa ch'iyjataynawa, wilasti wali chhixtatayna. Tawaqusti jawq'antataxa janiwa t'ijtañsa kamachañsa yaniritaynati, kikiparukiwa qunxiritayna, janiwa jamp'atuptkiritaynati sapxiwa.

Ukhamawa, uka jamp'atu tawaquxa waynana warmipaxiritaynawa, ukata jichhurukamaxa warminakaxa ch'usa jathikixa.

Octavio Edgar Hualpa CallataIEP Nº 70 648 de Thocori Jarani

Page 26: Literartura Andina

¿De dónde sale esta aseversación? Justificar, profundizar en esta idea.

TATA INTINA UÑASITAPA

Nayraxa, intixa janiwa utjiritaynati sapxiwa, jaqisti paxsi qhananpikiwa utjasipxiritayna; ukata, jaqija siritayna: maya achachilawa uñstanini, jach'a sunkhani, jukch'anaka ñiqutapasa ninakamaki, mama phaxsitsa k'atampi khana; ukasti uywanaksa, mallkinaksa,

jaqinaksa nakhantaniwa, uka ist'asinxa aymara jaqinakaxa anchha llakitawa jachariritayna.

Ukatxa, amtapxataynawa chinkana luraña, pukullunaka pirqaña. Janirakiwa achachilaxa kawksatsa jutani ukxa yatipkänati; ukhamawa, jaqixa pukullunakapa utanakapa phaxsi jalanta tuqiru punkuni luratayna, yaqhanaksti phaxsi jalsuru uñtata lurapxatayna.

Ukhamawa, maya jayp'uxa phaxsixa jalantaskäna; ukatwa Illampu qullutuqita nina ñik'utanakaxa uñstaniwxatayna, ukata k'atampi uñasinisinsti anchha junt'utatanitayna; jaqinakasti walwa mulljasipxatayna, q'asapxatayna, imantasipxatayna; yaqhipasti jiwarapxataynawa. Chhiqani jamach'inakasti phaxsi jalanta tuqiruwa qhispirakitayna.

Phaxsi jalsu uñtata utanaka, pukullunaka, putukunaka lurasisrinakaxa, uka tuqi uñtata tiyiru imantasirinakasa tata intina nakhantatawa jiwaratayna. Khititi utachaskäna phaxsi jalanta tuqiru ukanakakiwa intina tatana nakhawipata qhispitayna.

Ukhamawa, qhispiri jaqixa sapüru tata inti jalsuniriru yatinuqtatayna; ukata, jaqinakaxa sapüruwa uywa kharita, uraqina achuyata manqanaka luqtatayna. Ukatpï aymara jaqinakaxa jichhakamasa sapxixa,-Aymaraxa uka nayra tunu achachilanakana wawanakapätanwa sasaxa, jupanakana luratawa uka pukullunaka, pukaranaka, putukunaka, putinaka, utanaka, wak'a qalanaka ukanakasti jichhakamasa taqinsa musphkaña.

Simon Quilli JilajaIEP Nº 70 161 de Suquinapi

49>28>

Page 27: Literartura Andina

51>44>

CHUCARAYA MARKANA YURITAPA

Nayrapacha maranakanxa, jaqinakaxa jisk'anikipxiritaynawa, utjasipxiritaynawa qamilla jawira lakanwa. Uka pachanakanxa wali machiritaynawa, uka mä qhawqa jaqinakaxa wali pisipisipxiritaynawa ukata chachanakkirixa yatipxiritaynawa kunxatixa qullunakanxa sallqa

uywanakawa utjaski sasa.Janiwa khiti unañcht'irisa utjiritaynati, jupanakaxa wali ch'ama pisipxiritaynawa, ukata mä waynchapirixa arsuritayna, janiti jiwasasti uka warqa uywanakthaya sarapsnaxa, katuqasi chalunasinsa manqañasataki.

Jaqinakaxa juparuwa yanapt'irixa, janiwa utjkanati, walinikiwa mathapisipsxatayna pusi jaqiru, jupanakana amtañapaxa khaya pachparu sarasna uywanaka katurasna khariraniwsna, chalunasa apaniña manqañataki, uka mtawxa wali suma qhatsuyapxana.

Maya uruxa ququcht'asiwasna amruysunakasa anakt'ata utatx saraqawapataynawa,l puripxatayna pusuruta qapaso liwini ukawjaru, janiwa warqa uywanaka katuraña

wakiyxapxataynati, wali ch'amanwa amtawinakapxa phuqasiniwapxatayna, utanakaparuxa mä wali khumukama purintayapxatayna, warmisa wawanakasa chalunxa wali kusisisawa manq'antapxatayna, yuspuna yuspajara sasawa awkinakaparuxa qumantapxatayna.

Pachanakaxa saraskana, ch'arkixa pist'irjamaxanawa, ukata chachanakaxa maya amuyawxataynaxa, warqa uywanaka jakaskiri t'aqaqasna akaru anakiniñaspawa ukata jisk'ata jisk'ata wayurt'asisksnaxa, jilt'irinakxa aljasiraksnawa; uka auyt'awiruxa taqiniwa askiwa sapxana ukhamarusa jaqinakaxa yapxatasipxataynawa.Jupanakaxa amuyt'aspkakinawa, jichhaxa uka chukaru uywanakxa kawkiruraki anakrantjsnaxa sasawa sapxana, maynirixa janiwa qhiparksnati sapjanawa, janiti mä jach'a uyu uyuchksnaxa ukaru chucaru uywanaka ikiyañani, taqpachani jaqinakawa askiwa amuyt'awimaxa sapxanawa, wali kusisipxana ¡jallalla aymara marka! Sasawa thuqtapxatayna.Uyuchanxa qallantapxataynawa suma kusisisa wali lart'asisa, uka lurawixa aru taypita mistsutaynawa chukaru uywataki sasinwa CHUCARU UYU, jupanakaxa mä phaxsita uyuchaña tukuyxapxataynaxa.Paya saraqawinxa amtapxataynawa chukaru uyuru warqa uywanaka anakt'aniña, jupanakaxa janiwa asnunaka apxapxataynati ququ khumurikwa jikhasxapxataynaxa, warqa uywanakaxa utjanawa wakanaka, qawranaka, warinaka, ukhamarusa wanakunaka, uka mä kutixa qawra uywanakwa thaqtanipxataynaxa taqi tuqita jarkt'apisawa anakiniwxapxiritayna, jani samart'asawa jani ikisa ikini.

Warqa uywanakaxa wali qariratawa purintaniritayna, ukatxa phisnakwa chukaruyuruxa anakrantapxiritayna, ukhamaxa purintayasinxa wali phunchawinaka lurapxiritayna parasunaksa luqtapxiritayna, manqa manqapxiritayna taqinipuniwa mathapisipxiritaynaxa.

Chukaru uywanakxa mä chikatxa ch'arksupxiritaynawa, mä qutraki aljapxiritayna qullqiru, má qutxa awatisipxiritaynawa, ukhama jupanakasti suma kankaña jakxatasipxiritayna aka suma pachasanxa.

Warminakapasa, wawanakapasa suma manqt'atana, ukhamarakiwa jisk'a qullqisitsa jakxatasipxiritaynawa. Ukhampi warqa qawranakxa chukaruyuruxa anakrantapxiritaynaxa.

Mä kutinxa sarapxiritaynaxa chukaru wakanaka thaqsurirakiwa, ukhamasina qamillaka jawira sutini jaqinakaxa sumakiwa, sumakiwa qullqinikiwa jakasipxiritaynaxa sasawa achachilanakaxa katt'ayasiwapxiritayna.Janiwa ukakti warqa uywanaka thaqsurixa sarapkataynati, walja walja kutinakawa lurapxiritayna, uka jach'a uyuna sutipaxa CHUKARU UYU sutiniwa, taqi tuqi ayllunakana uñt'atawa, ukhamatpï aka aylluna qamillaka jawira jaqukipt'ataynaxa CHUKARAYA sutiruxa.

Estheer Calizaya MaldonadoIEP. 70 322 de Chucaraya

Page 28: Literartura Andina

WARURT'ANAKACanciones

Page 29: Literartura Andina

55>48>

P'IQINXA UTJIWA

P'iqinxa utjiwa:Nayra, nasa, laka; (kuti)

p'iqinxa utjiwa:ñik'uta, para, jinchu; (kuti)

la, la, la, la, la.

Nayraxa uñjiwa,nasaza mukt'iwa, (kuti)

lakaxa mallt'iwa,jinchuxa ist'iwa, (kuti)

la, la, la, la, la.

P'iqixa waliwaYatiqañataki, (kuti)

p'iqixa walijaamuyt'añataki, (kuti)wa, wa, wa, wa, wa.

Edgar Maquera CcalloIEP 70 353 de Ancoamaya

JAKAWISA(kasarasiri samiri)

Jaqinakaxa awustu phaxsinxaLaq'achaña qalltapxi´; (kuti)

Ukhamaraki ütanaksaUtachapxarakiwa; (kuti)

Khitisa kawkisaSärakisma utachapxarakiwa. (kuti)

Waynuchunaka tawaqunakaKasarasipxiwa, (kuti)

Panipa chikpacha suma jakañaQallantañataki; (kuti)

Khitisa kawkisa särakismaKasarasipxiwa. (kuti)

Sitimri paxsinxa qalltapxiJiwra phawantaña, (kuti)

Page 30: Literartura Andina

57>

Ukhamaraki jawasanksaSatantapxaraki, (kuti)

Khitisa kawkisa särakispaSatantapxarakiwa. (kuti)

Uktuwri paxsinxa qallantapxiCh'uqi satantaña, (kuti)Ukhamaraki isañunaksa

Satantapxaraki, (kuti)Khitisa kawkisa särakismaSatantapxarakiwa. (kuti)

Nuwimri paxsinxa la la la laRisañawa purini, (kuti)Almatakiwa täqinisa

Ququchapxañani, (kuti)Khitisa kawkisa särakisma

Risantapxañani. (Kuti)

Disimri phaxsinxa la la la laJisusawa yurini, (kuti)

Taqinisa jisusaruYupaychapxañani, (kuti)

Khitisa kawkisa särakismaYupaychapxañani. (kuti)

Jilata wali kusisiñaKullaka wali kusisiña (kuti)

Julian Cotrado Cotrado

IEP 70 322 de Chucaraya

YATIQAÑA UTA WAWA

Nayapi yatiña uta wawatxaNayapi yatiqiri wawatxa

Khitisa awatiriwa sistama (kuti)

Yatiña utajasti ChukarayawaYatiña utajasti Chukarayawa

Larama samimpi samicht'atawa (kuti)

Sapurusa wali k'uchikiSapurusa wali ch'ikiki

Yatichirijampi chikpacha. (kuti)

Pampankiri yuqallanakaPampankiri imillanaka

Yatiña utaru sarapxañaniYatinaka yatiqt'iri (kuti)

Julian Cotrado Cotrado IEP. 70322 Chucaraya

50>

Page 31: Literartura Andina

SAJWANA URU(Música Pandillera)

53> Sajwana uru, sajwana uruawti paxsi, awti paxsi

anu anunita, saraqantaqinarirata saraqanta.

Anu anuni achichilaqinarirani awichita

juyphi awayuta , awayunichhullunkhayata punchituni

Janq'u imilla, ch'iyara imillajach'uqu pamparu, saraqapxma

janq'u ch'uñuru tukuñatakich'iyara ch'uñuru tukuñataki

Sajwana uru, sajwana uruawti paxi , awti paxi

sarañamampiwa qallasistachhaqañamampiwa aminasista.

Eufemia Chura Condori IEP. 70 325 Jachocco Huaracco

59>

Page 32: Literartura Andina

I.

II. JARAWINAKA

III. WILLAKUYKUNA

IV. TAKIKUNA

JAKAWINAKA (Nuestras Vivencias)

CHACHAMPI WARMIMPI

LOPEZ AYLLUNA PANICHASIWITA

URAQ'IXA

KUKA K'INTU

SAJWANA URUWA PURINI

IWIJA QALLU

NAYA YUQALLA WAWA

ISTANSAJANA JAWIRAPA

YATIQAÑA UTAJARU

THUQURI APU AYLLU

(------------------)............................................... Pág. 6

(--------------------)............................... Pág. 8

(--------------------------)............................................................ Pág. 12

(--------------------------)....................................................... Pág. 13

(--------------------------).................................................... Pág. 14

(--------------------------)................................ Pág. 15

(--------------------------)..................................................... Pág. 16

(--------------------------)...................................... Pág. 17

(--------------------------).................................. Pág. 18

(--------------------------).......................................... Pág. 19

(--------------------------)........................................ Pág. 13

SANTOSA MACHAQWAYPIWAN (Santosa y La Culebra)............................ Pág. 20

NAKAQMANTA (Del Pistaco Andino).......................................................... Pág. 23

SIPASMANTA AQCHIMANTAWAN (Águila y La Joven)................................ Pág. 25

PEDROCHAMANTA WILLAKUY (Cuento del Niño Pedro)............................. Pág. 28

UKUCHA ATUWAN (El Ratón y El Zorro)..................................................... Pág. 30

PANCHOCHALLAY (Ahí, Mi Panchito)........................................................ Pág. 34

WIKURUN WIKUPIN (Rodar al Abismo)..................................................... Pág. 37

(La Escoba de mi Madre)....................................... Pág. 42

(Poesía)

PACHA MAMA

(Cuentos)

(Canciones)

MAMAYPA PICHANAN

ÍNDICE