İletişim Çalışmalarında kişilerarası İletişimin yeri:...

İletişim Çalışmalarında Kişilerarası İletişimin Yeri:

Türkiye'deki Kişilerarası İletişimEğitimi Üzerine Bir Değerlendirme

Ülkü Do¤anayFatih KeskinAnkara Üniversitesi‹letiflim Fakültesi

9

kültür ve iletiflim • culture & communication © 2008 • 11(1) • k›fl/winter: 9-32

ÖzetTürkiye'de iletiflim disiplini içinde kiflileraras› iletiflime yönelik baflat akademik ilgiler, özel ve kamusektöründeki çeflitli e¤itim programlar›na da hâkim olan “beceri olarak iletiflim” yaklafl›m› örnekleriyle ve buörneklerin ortaya koydu¤u iletiflim becerilerinin ö¤renilebilir oldu¤una yönelik kabullerle s›n›rl› kalmakta,Bat›'da büyük ölçüde terk edilen davran›flbilimci yaklafl›m›n bu alanda hâlâ merkezi yerini korudu¤ugörülmektedir. Bu yaz›n›n amac›, Türkiye'de iletiflim disiplini içinde kiflileraras› iletiflimi konu edinen akademikya da yar›-akademik çal›flmalar›n temel e¤ilimini ortaya koyarak bu çal›flmalar içinde kiflileraras› iletiflimiyaln›zca ö¤renilmesi/ö¤retilmesi gereken iletiflim becerileri düzeyinde ele alan yaklafl›m›n merkezi rolünüsorgulamakt›r. Ayr›ca akademik çal›flmalara hâkim olan bu yaklafl›m›n iletiflimin ne oldu¤una dair basmakal›pifadeler ve toplumsal olarak kabul gören veya arzulanan iletiflimsel davran›fllar›n standartlaflt›r›lm›fl aktar›m›ile yayg›nlaflt›r›lmas› karfl›s›nda kiflileraras› iletiflimi alternatif bir bak›flla ele alman›n gereklili¤i vurgulanmakistenmektedir.

Anahtar sözcükler: kiflileraras› iletiflim, beceri olarak iletiflim modeli, sosyal ba¤lam, iletiflim çal›flmalar›,etkileflimci yaklafl›mlar.

The Function of Interpersonal Communication In Communication Studies:An Evaluation of Interpersonal Communication Education In Turkey

AbstractIn Turkey, the interpersonal communication studies still consider communication as a “skill” that can belearned. This approach to communication can be traced in various training programmes of public and privatesector. This behaviouralist approach that is central to communication studies in Turkey has long beenabandoned in the West. This article aims at demonstrating the ways in which communication studies in Turkeyproblematizes interpersonal communication in scholarly and semi-scholarly studies. It also looks into thecentral role of the approach which considers the interpersonal communication as communication skills thatshould be learned/taught. This article emphasizes the urgency to consider interpersonal communication withan alternative view by putting aside widely researched standardized clichés and the mainstream critique ofsocially accepted or desired communicative behaviour.

Keywords: interpersonal communication, communication as a skill, social context, communication studies,interactionist approaches.

İletişim Çalışmalarında Kişilerarası İletişimin Yeri: Türkiye'deki Kişilerarası İletişim Eğitimi Üzerine Bir Değerlendirme

10 • kültür ve iletiflim • culture & communication

Kişilerarası iletişim, Türkiye'de son on yıldır çoğunlukla “ki-şisel gelişim”, “etkili iletişim”, “sorun çözücü iletişim”, “beden di-li”, “empati” gibi kavramlarla da ilişkilendirilerek kamu sektörüçalışanlarının ve özel sektördeki iş ve yükselme olanaklarını geliş-tirmek isteyenlerin mesleki eğitim, hizmet içi eğitim ya da becerigeliştirme eğitimleri kapsamlarında rağbet ettikleri bir konu ola-rak öne çıkmakta. Özellikle kamu bürokrasisine, sağlık, eğitim vebankacılık sektörü çalışanlarına, emniyet ve silahlı kuvvetler men-suplarına yönelik hazırlanan programlarda, yukarıda anılan farklıadlarla ve kimi zaman da halkla ilişkiler disipliniyle ilişkilendirile-rek bir tür kişilerarası iletişim becerisi eğitimi verilmeye çalışıl-makta. Benzer şekilde, AB destekli çeşitli projeler kapsamında siviltoplum örgütleri üyelerine yönelik hazırlanan eğitim programla-rında da iletişim becerisi eğitimlerinin çeşitli adlarla bu program-ların vazgeçilmez unsurlarından birisi olarak yerini almaya başla-dığını görmekteyiz. Diğer yandan, akademik bir ilgi alanı olarakkişilerarası iletişim, eğitim-öğretim faaliyetlerini ağırlıklı olarakkitle iletişimini merkeze alarak şekillendiren iletişim fakültelerininders programlarında tamamlayıcı bir unsur olarak ele alınmaktave “İletişime Giriş” kitaplarında birkaç sayfaya ya da bir bölümesığdırılan bir konu olarak yer bulmakta. Bu kitaplarda ve dersprogramlarında yer bulduğu şekliyle, Türkiye'de iletişim disipliniiçinde kişilerarası iletişime yönelik başat akademik ilgilerin özelsektördeki ve kamu sektöründeki çeşitli eğitim programlarına dahâkim olan “beceri olarak iletişim” yaklaşımının ilk örnekleriyle

Do¤anay ve Keskin • ... Türkiye’deki Kiflileraras› ‹letiflim E¤itimi Üzerine Bir De¤erlendirme • 11

ve bu örneklerin ortaya koyduğu iletişim becerilerinin öğrenilebi-lir olduğuna yönelik kabullerle sınırlı kaldığı, Batı'da uzun yıllar-dan bu yana sorgulanan ve büyük ölçüde terk edilen davranışbi-limci yaklaşımın bu alanda hâlâ merkezi yerini koruduğu görül-mekte.

Bu yazının amacı, Türkiye'de iletişim disiplini içinde kişilera-rası iletişimi konu edinen akademik ya da yarı-akademik çalışma-ların temel eğilimini ortaya koyarak bu çalışmalar içinde kişilera-rası iletişimi yalnızca öğrenilmesi/öğretilmesi gereken iletişim be-cerileri düzeyinde ele alan yaklaşımın merkezi rolünü sorgula-maktır. Ayrıca akademik çalışmalara hâkim olan bu yaklaşımın ka-mu ve özel sektör çalışanlarına ve belli ölçüde sivil toplum örgüt-lerine yönelik hazırlanan kişilerarası iletişim programlarında ileti-şimin ne olduğuna dair basmakalıp ifadeler ve toplumsal olarakkabul gören veya arzulanan iletişimsel davranışların standartlaştı-rılmış aktarımı ile yaygınlaştırılması karşısında kişilerarası iletişi-mi alternatif bir bakışla ele almanın gerekliliği vurgulanmak isten-mektedir. Çalışma, iletişim etkinliklerini görgü kuralları gibi de-ğişmez ve bireyin toplumsallaşma süreci içinde öğrenmesi arzula-nan becerilere, standart davranış kodlarına indirgeyen kişilerarasıiletişim eğitiminin, iletişimin içinde gerçekleştiği toplumsal bağla-mı yok sayması ve iletişimin bu bağlam içinde şekillenen güç veiktidar ilişkilerinin yeniden üretilmesindeki rolünü göz ardı etme-si nedeniyle sorunlu olduğu iddiasına dayanmaktadır.

1

Modelin kişilerarasıiletişime uyarlandığıörnekler ve açıklamasıiçin bakınız Hartley, 1999:44-47.


Beceri Olarak ‹letiflim Yaklafl›m› ve Türkiye'de Kiflileraras› ‹letiflim E¤itimi

Michael Argyle'in 1970'lerde geliştirdiği toplumsal becerilermodeli, motor veya fiziksel beceriler sırasında gerçekleştirilen per-formans ile toplumsal durumlar karşısındaki arasında bir analojikurar. Tıpkı motor becerileri öğrendiğimiz gibi, toplumsal durum-larda nasıl davranacağımızı da öğreniriz. Model, bisiklet sürmek,tenis oynamak gibi motor ve fiziksel beceri gerektiren işlerde oldu-ğu gibi, toplumsal becerilerde de işi yapan kişinin belli amaçlar pe-şinde olduğunu, bu amaçlara ulaşmak için beceri hareketlerini ger-çekleştirmesi gerektiğini, bu hareketlerin etkisini algılayarak dü-zeltici eylemlere başvurabileceğini iddia eder. Bu modelin kişilera-rası iletişime uygulanması durumunda, kişinin amacına ulaşmakiçin başvurması gereken bir dizi davranış kodu ortaya çıkar. Böy-lece, insanların toplumsal davranışlarındaki güçlüklerini becerimodelini kullanarak açıklayabileceğimiz iddia edilir. Argyle'inmodeline göre, güçlük, modelin aşamalarından herhangi birineuygun davranış kodunun geliştirilememesinden kaynaklanır. Kişi,ya amacı hakkında doğru bilgiye sahip değildir, ya olup biteni al-gılamakta başarılı değildir, ya ne yapması gerektiğini anlasa bilebunu davranışa dönüştürememekte, eyleme geçirememektedir, yada çevresinden kendisine gelen geribildirimi yeterince değerlendi-remiyordur (59-79).1

Owen Hargie The Handbook of Communication Skills (1997) ad-lı derlemesinde, Argyle'in toplumsal beceri modelini kişilerarasıiletişime uyarlarken etkileşimde bulunan her iki insanı da kapsa-yacak kimi ayrıntılı düzeltmeler önerir. Bunların başında, etkile-şim halindeki her iki insanın da kendine özgü amaçlarının ve mo-tivasyonlarının olduğunun dikkate alınması gereği gelir. Bilgininişlenmesini etkileyen bilişsel ve duygulanımsal süreçler, geribesle-me ve geribeslemenin algılanışı, sürecin unsurları olarak ele alın-malıdır (29-49). Ayrıca iletişimin, bir bağlam içinde gerçekleştiğinive etkileşimsel mesajların ancak içinde gerçekleştikleri durumunbilinmesi ile tam olarak anlaşılabileceğini belirtir. Ancak durum,


tek başına davranışı belirlemeye yetmez. Kişiler her bir durumaonları diğerlerinden farklı kılan, kendilerinden “bir şey” getirirler.“Bu nedenle, her durum, geçmiş deneyimlerin, bilgilerin ve her bi-reyin biyolojik özelliklerinin oluşturduğu biricik dizge içinde yo-rumlanır, incelenir, süzgeçten geçirilir ve algılanır” (49). Hargie'ninkişi-durum bağlam modelinde yaş, cinsiyet, kişilik, görünüş gibikişisel özelliklerin yanında iletişimin gerçekleştiği durumu ve top-lumsal bağlamı belirleyen yapı, roller, kurallar, davranışsal reper-tuarlar, kavramlar, dil, fizik çevre ve kültür de önemli bir etmenolarak öne çıkar (50-58). Bu yaklaşım, kişilerarası etkileşimin kar-maşık bir süreç olduğunun altını çizer. Her kişilerarası karşılaşmaçeşitli değişkenlerin bir araya gelmesiyle oluşur. İletişim sürecin-deki bir bozulma, birbirine bağlı olan bu aşamaların herhangi bi-rinde ortaya çıkabilir.

İletişimde bağlamın ve durumun önemini vurgulamakla bir-likte, Hargie'nin yaklaşımı, kişilerarası iletişimi öğretilebilir bir ta-kım beceriler düzeyinde ele almaya devam etmektedir. Kitabınikinci bölümünde farklı yazarlar, temel iletişim becerilerini sözsüziletişim, soru sorma, destekleme, yansıtma, açıklama, kendini aç-ma, dinleme, mizah ve gülme, açılış ve kapanış gibi başlıklar altın-da irdelerler. Hargie, toplumsal becerilerin ve iletişim becerilerininöğretilebilir niteliğini vurgularken, iyi koordine edilmiş ve bilgiyedayalı biçimde gerçekleştirildiğinde, “İletişim Becerileri Eğiti-mi”nin etkin bir eğitim aracı olduğunu iddia eder (481). Çünkü“insanlar ne zaman iletişim gerçekleştirse, belirli yolları izlerler. Buyollar amaçlara ulaşmakta daha çok veya daha az etkilidir” (Hart-ley, 1999: 72). Önemli olan, insanlara amaçlarına ulaşmak için izle-yecekleri doğru yol haritasını verebilmektir.

Üniversite D›fl› E¤itim Programlar›nda “Beceri Olarak ‹letiflim” E¤itimi

Türkiye'de çeşitli danışmanlık/eğitim şirketleri tarafındandüzenlenen veya kamu sektöründe hizmet içi eğitim çalışmalarıkapsamında geliştirilen kişilerarası iletişim programlarının, anahatlarıyla katılımcılarına uygun durumlarda uygun davranışların

2

Çalışma kapsamındaprogramları incelenenşirketler şunlardır: NLPGrup Eğitim veDanışmanlık, EğitişimKariyer Enstitüsü SeminerInfo, TİEM Eğitim veDanışmanlık, TaşhanDanışmanlık, AcademyInternational&İzgörenakınHuman ResearchManagement, StratejİKa.


ne olduğuna ilişkin anahtar kodları aktarmak üzerine odaklandığıgörülmektedir. Hargie'nin temel iletişim becerilerine dair yukarıdabelirtilen sınıflaması, bu becerilerin öğretilebilirliği vurgusu dik-kate alındığında, beden dili, güzel-etkili konuşma, başarılı sunumve ikna teknikleri, sorun ve çatışma çözme, yönetim becerileri gibikonular etrafında geliştirilen eğitim programlarının da kapsamınıoluşturmaktadır. Bu tür programların önemli bir kısmı, eğitim,halkla ilişkiler, iletişim ve danışmanlık şirketi olarak yapılanmış ti-cari kuruluşlar tarafından yürütülmekte; bireysel gelişim, kurum-sal gelişim ya da uzaktan eğitim programlarıyla özel sektör veyabürokraside iş ve yükselme olanaklarını geliştirmek isteyenlereyönelik olarak mesleki eğitim, hizmet içi eğitim ya da beceri geliş-tirme eğitimi kapsamında sertifika/staj hizmetleri sunulmaktadır.

Çalışma kapsamında programlarını incelediğimiz eğitim vedanışmanlık şirketleri2 kişilerarası iletişim konusuna “DuygusalZekâ Eğitimleri”, “Hitap Etme Sanatı”, “Beden Dili ve İmaj”, “Ki-şisel Gelişim ve Yönetim Eğitimleri”, “Liderlik ve İnsan Kaynakla-rı Seminerleri”, “Müşteri İlişkileri Yönetimi, “Pazarlama Stratejile-ri ve Satış Taktikleri”, “Etkili İletişim ve Sorun Çözme Teknikleri”ya da “Yönetim ve Kişisel Gelişim Eğitimleri” sertifika programla-rı bünyesinde yer vermektedirler. Bu şirketlerin bir kısmı, iletişimhizmetleri sektörünün hızla gelişmesiyle birlikte, Türkiye Halklaİlişkiler Derneği (TÜHİD), İletişim Danışmanlığı Şirketleri Derne-ği (İDA), Uluslararası Eğitim Danışmanları Derneği (UED) ve Yö-netim Danışmanları Derneği (YDD) altında bir araya gelmiştir. Budernekler de halkla ilişkiler ya da iletişim konu başlıkları ile ve gü-zel/etkili konuşma, sunum teknikleri bağlamında çeşitli sertifikaprogramları geliştirmiştir. TÜHİD'in “İletişim Eğitimleri Progra-mı” ya da İDA (London School of Public Relations (LSPR) işbirliğiyle)bünyesinde yedi yıldır gerçekleştirilen “Stratejik İletişim EğitimiProgramı” bir yandan “geleceğin iletişimcilerini” endüstrinin bek-lentisine uygun olarak yetiştirirken, diğer yandan sektördeki uz-manlar ile endüstrinin önde gelen isimlerini bir araya getirerekkursiyerlerine müşteri yönetimi, etkinlik yönetimi, halkla ilişkiler,iç iletişim, doğru ve güzel konuşma, başarılı iletişim-sunma tek-

3

Ayrıntılı bilgi için bakınız,http://www.saglik.gov.tr/TSHGM/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAC8287D72AD903BE8B4D9CE4CD50D2D4


nikleri gibi dersler vermektedir. Burada verilen eğitim incelendi-ğinde iletişimin ikna boyutunun, iletişim psikolojisinin ve sunumbecerilerinin öne çıkarıldığı ve alanı bir iletişim mühendisliğinedönüştürme uğraşısının egemen olduğu görülmektedir.

“Beceri olarak iletişim” yaklaşımının yaygınlaştırılmasındave standartlaşmasında akademiden ya da sektörden gelen uzman-ların etkileri de oldukça fazladır. Özellikle “hizmet içi veya görev-de yükselme eğitimi” kapsamında uzmanların kamu bürokrasisi-ne ve çalışanlarına yönelik hazırladıkları programlar ve kitaplardakişilerarası iletişim yukarıdaki çerçeveye uygun olarak tanımlan-makta ve sunulmaktadır. Devlet Personel Dairesi Başkanlığı'nın,görevde yükselme eğitimi konularını bildiren ve bakanlıklarda ve-rilen eğitimin de çerçevesini çizen yönetmelik maddesi içinde kişi-lerarası iletişim “halkla ilişkiler ve davranış kuralları” bağlamındaele alınmakta ve genellikle de “etkin iletişim, beden dili, mekânkullanımı, söz sırası, iletişimde karşılaşılacak güçlüklerden kurtul-ma” çerçevesinde anlatılmaktadır. Bu tercih bakanlıkların ya dakamu kurumlarının kendi içinde verdiği eğitimlere de yansımıştır.Nitekim Sağlık Bakanlığı'nda, Adalet Bakanlığı'nda, Bayındırlık veİskân Bakanlığı'nda, Türkiye İstatistik Kurumu'nda, Sosyal Hiz-metler ve Çocuk Esirgeme Kurumu'nda ya da Büyükşehir Beledi-yesi'nde verilen bütün eğitimlerde kişilerarası iletişim daima ben-zer kavramlar ve içerikler etrafında ele alınmıştır.

Bunların bir örneği olarak, Sağlık Bakanlığı'nın Temel SağlıkHizmetleri Genel Müdürlüğü web sayfasında da yer verilen su-numlar, “soru sorma, karşılıklı konuşma, duygular, dinleme, ben-lik, algılama, iletişim süreci” gibi başlıkların altında beceri olarakiletişim yaklaşımını öne çıkarır.3 Bunlar arasında, “iletişim süreci”başlıklı sunumların içeriği daha ayrıntılı ele alındığında, kişilera-rası iletişimin iletişim çalışmaları alanında uzun yıllardan bu yanaterk edilmiş olan doğrusal iletişim modeli izlenerek kaynak/kod-layıcı ve alıcı/kod açıcı arasında belli kanallardan mesaj aktarımıve geribildirim alımı ile açıklanan bir süreç olarak aktarıldığını gö-rürüz. İletişim sürecinde karşılaşılabilecek sorunlar ise doğrusal

4

Burada, içerik ve ilişkimesajlarını örneklemeküzere kullanılan fotoğraftaiki masanın zorlukla sığdığıdaracık bir ofiste sırt sırtaçalışmak durumunda olanbiri şişman, diğeri zayıf ikikişinin görüntüsüne yerverilmekte ve şişman olan,konuşma balonunda yerdarlığı nedeniyle sıkışmışgörünen zayıf çalışana“Beni rahatsız ettiğininfarkında mısın?” diyesormaktadır. Yukarıdaaçıklanan beceri olarakiletişim yaklaşımı açısındanverilmek istenen mesajın“başkalarını da düşünün veçevrenizdeki insanlarırahatsız etmeyin” olduğudüşünülebilir. Ancak buresim, kişilerarası iletişimianlam, güç ilişkileri ve yerkonumları açısındandeğerlendiren biryaklaşımla ele alındığında,iletişimin içindegerçekleştiği mekânınözellikleri -ki SağlıkBakanlığı tarafındankamusal kullanıma sunulanbir metinde ofiste çalışmakoşullarının insan sağlığınauygun olması üzerinevurgu yapılmasıbeklenebilirdi- iletişimdebulunan kişilerden birininfiziksel özellikleri nedeniyleçalışmak için diğerindendaha fazla yere ihtiyaçduyuyor olması, uzamdatalep edilen yerin aynızamanda bir iktidar talebiolduğu gibi birçok farklıaçıdan da yorumlanmayaaçıktır.

5

Sivil toplum örgütlerineyönelik düzenlenen eğitimprogramlarından birkaçınınders programıincelendiğinde, “beceriolarak iletişim”yaklaşımının ders adlarına


modele dahil edilen “gürültü” öğesi ile açıklanmaktadır. Kişilera-rası iletişimin karşılıklı/geçişliliği olan bir süreç oluşu bu sunuş-larda “iletişim bir yumurta tavuk sürecidir” ifadesiyle açıklanır (!).Kişilerarası iletişimin ilkeleri iletişimin tekrarlanılamaz, kaçınıl-maz olması ve iletişim içinde içerik ve ilişki mesajlarının taşınma-sı özelliklerine dayandırılır.4

Katılımcılarına iş hayatında veya günlük hayatta karşılaşabi-lecekleri iletişim sorunlarını çözme, etkili iletişim kurma, doğru iz-lenim bırakma, çevreyi ikna etme gibi konularda standartlaşmışdavranışlar öneren bu tür programlara benzer bir içerik, sivil top-lum örgütlerine yönelik hazırlanan ve bazıları Avrupa Birliği tara-fından finanse edilen çeşitli projelerce üretilen “eğitim etkinlikle-ri”nde de karşımıza çıkabilmektedir. Gerek akademiden gerekseiletişim sektöründen profesyoneller, yeni kurulmuş veya geliş-mekte olan sivil toplum örgütleri üyelerinin çevreleriyle, medyay-la ve birbirleriyle olan iletişimlerinde karşılaşabilecekleri pratik so-runlar üzerine odaklanan seminer ve konferanslar yoluyla siviltoplum örgütü üyeleriyle buluşturulmaktadır. Bu tür programla-rın bir kısmı, yukarıda belirtildiği gibi, kişilerarası iletişimi ele alır-ken katılımcıların karşılaşabilecekleri iletişim problemlerini ön-görmekte ve bunlara yönelik stratejiler önerme yoluna gitmekte,arzu edilir iletişim becerilerini önceden tanımlanmış kalıplar için-de aktarmakta, ancak çoğu zaman, iletişimin sivil toplum örgütle-rinin varlık nedeni ile yakından ilişkili olan “katılımcı” boyutunuve günlük iletişim örüntüleri ardına gizlenen güç ilişkilerinin bukatılımcı boyutu tehdit eden niteliğini göz ardı edebilmektedir.Dolayısıyla, katılımcı iletişim süreçleri yerine aşırı güçlü liderlik veörgüt içi hiyerarşiyi, örgütün çevresi ile etkileşimine dayalı iletişimpratikleri yerine dışlayıcı stratejileri ve toplumsal sorunlara hedef-lenen kitlelerden uzak, yukarıdan aşağıya çözüm getirmeyi öngö-ren bir yaklaşımın, Türkiye'de sivil toplum örgütlerinin demokra-tik bir açılım ortaya koyabilmeleri önündeki başlıca engellerdenbirisi olarak varlığını sürdürmesine aracılık etmektedirler.5 Diğeryandan, bu gibi içeriklerin yanında, katılımcılara birbirleriyle, ör-gütün çevresiyle ve medya ile iletişimi geliştirme konusunda bilgi

da açıkça yansıdığıgörülmektedir. Örneğinİstanbul Bilgi ÜniversitesiSTK Eğitim ve AraştırmaBirimi'nin eğitimprogramında “İletişimBecerileri” adlı bir ders yeralırken, Orta ve DoğuAvrupa için Bölgesel ÇevreMerkezi (REC), GençÇevrecilere Yönelik EğitimProgramı’nda temelamaçlardan biri olarak“iletişim becerileriningeliştirilmesi gereğini”vurgulamaktadır.Programın tanıtımında,“iletişim bölümündekatılımcılar, kişilerarasıiletişimden başlayarak,kurum içi ve kurum dışıiletişimi (halkla ilişkiler,STK-STK, STK-yerelyönetim ve STK-devletkurumları arasındakiiletişim) ve iletişiminişbirliği geliştirmedekiyerini inceleme ve tartışmaolanağı bulacaklardır”denilmektedir(http://www.rec.org.tr).Kadın Adayları Desteklemeve Eğitme Derneği'nin (KA-DER) eğitim programlarıkapsamında da, beceriolarak iletişim yaklaşımının“liderlik becerileri”neodaklanılarak vurgulandığıgörülmektedir. “İletişim-Motivasyon-Liderlik”başlıklı program“insanlararası iletişimin sonderece önemli olduğubilinciyle hazırlanan bueğitimde siyasi partiler vesivil toplum kuruluşları içinbüyük önem taşıyanmotivasyon konusuna veliderlikle ilgili bilgilere yerverilmektedir” ifadesiyletanıtılmaktadır(http://www.ka-der.org.tr).Yüksek ÖğrenimdeRehberliği Tanıtma veRehber Yetiştirme Vakfı'nın(YÖRET) “Etkili İletişimEğitimi Grup Çalışmaları”başlığını taşıyan eğitimleri


aktarırken iletişimin güç boyutu ve günlük etkileşimin içinde ya-pılanmış iktidar konumlarının iletişimsel süreçler içindeki görü-nümleri üzerinde de duran programların -az da olsa- varlığındansöz etmek gerekir.6

Akademik Çal›flmalarda Kiflileraras› ‹letiflimin Ele Al›n›fl›: ‹letiflim Fakültelerinin Ders Programlar› ve Üniversitelere Ba¤l› E¤itim Merkezleri

Türkiye'de iletişim disiplini içinde kişilerarası iletişimin elealınışına bakıldığında, özel sektör tarafından yürütülen eğitimprogramlarında olduğu gibi, üniversiteler düzeyindeki iletişimeğitiminde ve akademik ve yarı-akademik çalışmalarda da, kişile-rarası iletişimi toplumsal beceri yaklaşımı çerçevesinde değerlen-diren ve iletişim sürecini standartlaştırılmış davranış kodlarına in-dirgeyerek bu kodların öğretilebilirliğini verili kabul eden yaklaşı-mın ağırlıklı bir yer taşıdığı saptanmaktadır. Kişilerarası iletişiminkuramlaştırılması ve toplumsal bilimlerin çeşitli alanlarıyla ilişkisiiçinde ele alınmasına yönelik akademik çabalar ise son derece sı-nırlı kalmaktadır. Örneğin, iletişim fakültelerinin ders programla-rında çeşitli başlıklar altında yer alan derslerin içerikleri kapsa-mında, kişilerarası iletişim ana hatlarıyla dört temel eksende elealınmaktadır: a) sözlü ve sözsüz iletişim, beden dili; b) konuşma-dinleme becerileri/ topluluk önünde konuşma becerileri/ sunuşteknikleri ve becerileri, “doğru” iletişim teknikleri, hitabet, dilinetkili kullanımı gibi iletişim becerilerini geliştirme; c) ilişki geliştir-me, sürtüşme ve çatışma çözme, kişilerarası çekim, stres yönetimi;d) ikna edici iletişim, liderlik, motivasyon, grup dinamikleri veimaj.7

İletişim fakültelerinde verilen dersler kapsamında, kişilerara-sı iletişimin ele alındığı bu dört tematik yönelim, iletişimin ne ol-duğu konusunda belirli bir yaklaşımın iddialarını yeniden dile ge-tirmek açısından tutarlı olmakla birlikte, kişilerarası iletişimi top-lumsal bağlamı içinde ele alan ve kişilerarası iletişim sürecini be-lirleyen toplumsal çevre, toplumsal kimlik, toplumsal algı gibi et-menler aracılığıyla anlamın sembolik üretimi sorununu, güç ko-

“temel iletişim becerileriniyaşamaya geçirmeyi,insanları yargılamadandeğerlerini anlayışlakarşılamayı, sözlü-sözsüzmesajların farkına varmayıve sorun çözmeyi”amaçlarken, “sözlü-sözsüzmesajlar, iletişim kurmabiçimleri, sorun çözmebecerileri, empatik dinleme,etkili iletişim becerileri,kendini ve başkalarınıolduğu gibi kabul etme”teknikleri üzerindedurmaktadır(http://www.yoret.org.tr).Türkiye Teknik ElemanlarVakfı Sürekli EğitimMerkezi (TÜSEM) ise,geliştirdiği eğitimprogramlarında iletişime üçbağlamda yaklaşmaktadır.Bunlar; ses kalitesi vekonuşma planı üzerinden“Hitabet Eğitimi”, bilgiyibaşkalarına kabul ettirmeyollarının öğretildiği“Profesyonel SunuşTeknikleri” ve ikna, etkindikkat çekme teknikleri iletemel diksiyonun altınınçizildiği “Toplum ÖnündeEtkili Konuşma Eğitimi”dir(http://tusem.tutev.org.tr.)

6

Örneğin Sivil ToplumGeliştirme Merkezi'nin“Kapasite GeliştirmeProgramı” kapsamındayürüttüğü iletişimseminerlerinde iletişiminkatılımcı boyutuvurgulanmakta ve “arzuedilir iletişimseldavranışların” iletişiminiçinde gerçekleştiğibağlama göre farklıanlamların ve güçkonumlarınınoluşturulmasındaki rolüüzerinde durulmaktadır(programın ders notlarınahttp://www.stgm.org.tr/egitim/?cat=notlaradresinden


numlarının, “yer ilişkilerinin” oluşumu ve işleyişi sorunsalını dı-şarıda bırakması nedeniyle beraberinde kişilerarası iletişim alanı-na ilişkin dar bir bakışı getirmekte ve disiplinlerarası bir alan olankişilerarası iletişimin toplumbilim, dilbilim, siyaset bilimi, antro-poloji gibi bilim dallarıyla olan ilişkisini son derece sınırlı bir dü-zeye indirgemektedir. Özellikle, ders programları incelenen kimifakültelerde alanın kişilerarası yerine “bireyler arası” iletişim ola-rak adlandırılması yönündeki tercih, başlı başına, kişilerarası ileti-şimin içinde gerçekleştiği toplumsal bağlamdan soyutlanarak bi-rey ve birey psikolojisine indirgenen bir bakışla ele alındığını gös-termektedir.

Benzer bir eğilimi üniversite örgütlenmesi içinde yer alan“sürekli eğitim merkezleri”nde ve vakıflarda da görmek mümkün-dür. Sürekli eğitim merkezleri, bir yandan akademisyenlerin ileti-şim pratiğine yönelik ihtiyaçlarını gidermeyi, diğer yandan daalanda “sertifika/uzmanlık programları” sunan eğitim, danışman-lık ve kariyer şirketlerine bir alternatif oluşturmayı amaç edinmiş-tir. Günümüzde sayıları yirmiyi aşan bu tür merkezler içinde, ile-tişim konusuna sertifika programlarında yer veren kuruluşlar en-düstriye yönelik mesleki eğitim, kamu sektörü çalışanlarına dahizmet içi ya da görevde yükselme eğitimi vermektedirler. Süreklieğitim merkezlerinin program içeriklerinde kişilerarası iletişim; li-derlik, yöneticilik, müşteri ilişkileri, kariyer planlaması ve profes-yonel koçluk kavramları bağlamında ele alınmaktadır.8 Genel ola-rak değerlendirildiğinde, belli bir süre için ve yüksek bir ücret kar-şılığında üniversitenin kurumsal kimliğini kullanarak açılan butür programların, kişilerarası iletişimi sektördeki şirketlerden çokda farklı olmayacak bir içerikle ve güç, toplumsal ilişki, roller yada otorite ilişkileri dışında ele aldıklarını söylemek mümkündür.Bununla birlikte, çoğunlukla üniversite-özel sektör ilişkisini geliş-tirmek amacına yönelik olarak üniversitelerin öğretim üyeleri tara-fından verilen bu tür eğitimler kapsamında kişilerarası iletişimeilişkin temel yaklaşımın içinde, iletişimin birey ve onun becerileridüzeyinde ele alınmasının yukarıda belirtilen nedenlerle sorunluolmasının yanında, akademik alanda üretilen özgün bilgi sektörü

ulaşılabilmektedir). Benzeriprogram içeriklerine kadınörgütlerinin de önemverdiği gözlemlenmektedir.Kadınlara ilişkin sorunlarıtartışan, hatırı sayılırçokluktaki kadın örgütükadınlar arası iletişime yenibir nitelik kazandırmaküzere iletişim süreçlerinemüdahalede bulunmayıöncelemektedir. Budoğrultudaki çabalara UçanSüpürge tarafındanhazırlanan programları veders notlarını örnekgösterebiliriz. Bakınız, SivilToplum Geliştirme Programı,Yerel Girişimler Mikro Projesi,Patikalardan Yollara Projesi,İletişim Eğitimi Ders Notları(2004) (Hazırlayan İpekGürkaynak) Ankara. AyrıcaUçan Süpürge Kadın YerelMuhabirler Ağı Projesi(Kasım 2004). Ankara.

7

Çalışma kapsamında onsekiz iletişim fakültesininders programı incelenmiş,programlarda kişilerarasıiletişimin çoğunluklailetişime giriş, toplumsalpsikoloji, örgütsel iletişim,yaratıcı drama, kamuoyuve halkla ilişkiler gibiderslerin kapsamında ya dakişilerarası veya bireylerarası iletişim, yüzyüzeiletişim ve beden dili adlarıaltında, genellikle biryarıyılla sınırlandırılmışayrı bir ders olarak yerbulduğu görülmüştür.Erişilebilen ders içeriklerive ders akış planlarıdeğerlendirildiğinde,–burada ders notlarıüzerinden ayrıntılı birdeğerlendirmeyapılmadığını belirtmekgerekir– kişilerarasıiletişimin, BaşkentÜniversitesi İletişimFakültesi programında veFırat Üniversitesi İletişim


destekleyecek ve besleyecek biçimde yeniden yorumlanmamakta,daha çok sektörün beklentilerine uygun, basmakalıp, standartlaş-tırılmış bilgi türü sorgulanmadan yeniden üretilmektedir. Bu eği-lim, ders programları ve içeriklerinde olduğu kadar, akademik-ya-rı akademik çalışmalarda ve kitaplarda da hâkimiyetini sürdür-mektedir.

Kiflileraras› iletiflimin kitap, makale ve tezlerde ele al›n›fl›

Türkiye'de kişilerararası iletişimi konu edinen literatür için-de, çoksatar olan ve tezler, ders içerikleri ve kimi akademik yayın-lar tarafından da kaynak gösterilen “bedenimiz konuşuyor”, “be-den dili”, “kişisel ilişkiler” gibi kitapları kapsam dışı bıraktığımız-da bile, mevcut yayınların büyük kısmında iletişimi toplumsal sı-nıf ve statü gibi kavramlarla ilişkilendiren ve kişilerarası iletişiminmikro düzeyinde güç konumlarının işleme biçimini ele alan çalış-maların neredeyse yok denecek kadar az olduğu görülmektedir.

Genellikle kişilerarası iletişimle ilgili birkaç sayfa ya da bir bö-lüm içeren “iletişime giriş”, “halkla ilişkilere giriş” ya da “müşteriilişkileri” kitapları içinde, çoğunlukla sözlü ve sözsüz iletişimdensöz edilmekte, kişilerarası iletişim beden dili ve konuşma becerile-ri ile ilişkilendirilmektedir. Örneğin Nükhet Güz vd. Etkili İletişimTerimleri (2002) adlı çalışmalarında kişilerarası iletişimi, “kaynağınıve hedefini insanların kurguladığı bir iletişim biçimi” olarak ele al-makta, kişilerarası iletişimin üç temel ölçütü olarak kişilerarası ile-tişime katılanların yüzyüze olması, katılımcılar arasında karşılıklıileti alışverişinin bulunması ve iletilerin sözlü ve sözsüz nitelikteolması gereğini vurgulamaktadır (213). Benzeri bir sınıflama, Ha-san Tutar ve Mustafa Kemal Yılmaz'ın çalışmalarında da karşımızaçıkar: İletişimin yüz yüze olması gereği, katılımcılar arasında karşı-lıklı mesaj alışverişi dolayısıyla iletişimin çift yönlü olması ve bumesajların sözlü ve sözsüz nitelikte olması, kişilerarası iletişimi be-lirleyen temel özellikler olarak sıralanır (96) ve kişilerarası iletişimsüreci doğrusal iletişim modeline göre açıklanır. Buna göre,

İnsanlar arasındaki iletişim, radyo ve telefondaki iletişimebenzer. Radyoyla iletilen mesaj bir noktadan diğerine aktarı-

Fakültesi'nde “İletişimBilimi” adıyla okutulanderste, “sözel ve sözsüziletişim becerilerikazandırma, iletişimçatışmaları ve çözümyolları bulma” olaraktanımlandığı, AnadoluÜniversitesi İletişimFakültesi'nin programınailişkin açıklamada dabenzer ifadeler kullanıldığıgörülmüştür: “Genel veTeknik İletişim” adlı dersiniçeriğinde kişilerarasıiletişim, sözlü ve sözsüziletişim olarak ikiyeayrılmakta ve “dil, dinlemealışkanlığı, beden dili,kıyafetler” ileilişkilendirilmektedir. Yineaynı fakültede benzer biriçeriğe “Sözlü İletişim” adlıderste de rastlanmıştır.Hacettepe Üniversitesiİletişim Fakültesi'ndepsikoloji, toplumsalpsikoloji ve iletişimdisiplini ile bağdaştırılankişilerarası iletişim,“bireyin diğer kişilerle ilişkikurması, toplumsalyaşamını düzenlemesi”olarak tanımlanmış, dahaçok sürtüşme ve çatışmaçözme konularıkapsamında ele alınmıştır.Benzer bir yaklaşımıİstanbul KültürÜniversitesi'nde“Kişilerarası İletişimdeRuhbilimsel Yaklaşımlar”ve “İletişim Bilimi”derslerinde okutulaniçeriklerde de görmekteyiz.İstanbul Ticaret Üniversitesiİletişim Fakültesi ve İzmirEkonomi Üniversitesiİletişim Fakültesi'nde ise“etkili iletişim, dil, sunumteknikleri, konuşma-dinleme becerisi” olarakkişilerarası iletişimdenbahsedilmektedir.Bahçeşehir Üniversitesiİletişim Fakültesi'ndeokutulan “İletişimBecerileri ve Akademik


lırken, bazı bozulmalar olabilir. Kaynağın bilgisi yeterli olma-yabilir veya yeterince açık olmayabilir. Ayrıca mesaj etkin bi-çimde veya doğru kodlanmayabilir. Sonuç olarak, alıcı gön-derilen mesajı algılayacak bilgi ile donatılmamış olabilir. “Budurumda, radyodaki gibi, gönderici ve alıcı, aynı dalga bo-yunda değil iseler, iletişimde bir bozulma meydana gelir(vurgu kaynak metne ait)“ (98).

Yusuf Topaç ve Orhan Aydoğan ise İnsan İçin Değişim-Eğitim,Yönetim, İletişim (2004) başlıklı çalışmalarında kişinin yaşam dene-yimlerinin, çevresinin, duygularının, ihtiyaçlarının, tutumlarının,kültürel özelliklerinin, yüklendiği rollerin, fiziksel görünümün,cinsiyetin, içinde bulunulan sosyal ve fizik çevrenin vb. özelliklerinkuracağımız iletişimin sağlıklı olmasını büyük ölçüde etkilediğinibelirterek iletişimin doğrusal modelinden uzaklaşmış gibi görün-mektedirler (75). Ancak yazarlar, devam eden sayfalarda kişilerara-sı iletişimi belirleyen bu özellikleri irdelemek yerine, başarılı bir ile-tişim için uyulması gereken kuralların altını çizmeyi tercih ederler.Bu kurallar kişilere diğer insanlarla ilişkileri sırasında “kaşlarını ça-tarak, asabi ve sinirli bir tavır göstermemeleri”, “insanlara adı ilehitap etmeleri”, “övme konusunda cömert olmaları”, “soğukkanlıdavranmaları”, beden dilini kullanırken “göz teması kurmaları”,“sıcak ve insana güven veren nitelikteki bir tebessümde bulunma-ları”; sözlü iletişim sırasında “düşünmeden konuşmamaları”,“kimsenin hevesini kırmamaları”, “sürekli dert yanan biri olmama-ları”, “görüşlerini zorla kabul ettirmeye çalışmamaları” gibi birta-kım davranışsal kodları salık vermektedir (76-84).

Topaç ve Aydoğan gibi, Yücel Ertekin de Halkla İlişkiler (1995)başlıklı kitabında, yüzyüze iletişim ve etkileşim konularını ele alır-ken konuşmacının cinsiyeti, görünüşü, yaşı, ırkı, fiziksel yapısı;dinleyicinin bilgi düzeyi, ortak deneyim alanı, psikolojik durumugibi unsurların iletişim süreci üzerindeki rolünü vurgulamaktadır.Ancak adı geçen çalışmada bu konuların iletişimin gerçekleştiğitoplumsal bağlamın özellikleri ya da iletişimde bulunan taraflarıngüç konumları ve anlamın oluşturulmasındaki rolü açısından de-ğil, konuşmacının karşı taraf üzerindeki “etkisi” açısından ele alın-

Sunum” dersi de beceriolarak iletişim yaklaşımınıtakip ederek oluşturulmuşgörünmektedir. KocaeliÜniversitesi İletişimFakültesi'nin “Kişilerarasıİletişim” ders içeriği iseneredeyse tüm temeleksenleri kapsayacakgenişlikte hazırlanmıştır. Bubağlamda ders; sözlü-sözsüz iletişimden bedendiline, konuşma-dinlemebecerilerinden çatışmaçözümüne, liderliktenmotivasyona kadar çokgeniş bir içerikletanımlanmıştır. Dersiçeriğine ulaşılamayandiğer fakültelerinprogramlarında kişilerarasıiletişim yerine “İkna Ediciİletişim” (GalatarasarayÜniversitesi İletişimFakültesi), “SunumTeknikleri” (MarmaraÜniversitesi İletişimFakültesi), “EtkiliKonuşma” ve “Bireylerarasıİletişim” (AkdenizÜniversitesi İletişimFakültesi) adları tercihedilmiştir. İncelenen bütünfakülteler içinde yalnızcaAnkara Üniversitesiİletişim Fakültesi veYeditepe Üniversitesiİletişim Fakültesi dersprogramında kişilerarasıiletişim dil, kimlik, ideolojive güç ilişkileri iletoplumsal rollerbağlamında ele alınmıştır.

8

Bunların başlıcalarıarasında AnkaraÜniversitesi, SamsunOndokuz MayısÜniversitesi, İstanbulTeknik Üniversitesi, YıldızTeknik Üniversitesi,Akdeniz Üniversitesi,Maltepe Üniversitesi vePamukkale Üniversitesi'nisayabiliriz. Örneğin,Ankara Üniversitesi Sürekli


dığı görülmektedir. Ertekin, büyük çoğunluğu 1950'li ve 1960'lı yıl-larda yapılan deney ve araştırmalara atıfta bulunarak, örneğin ko-nuşmacının kadın veya erkek olması, sesinin tizliği, konuşmasınınhızı gibi özelliklerin kaynağın güvenilirliğini ne kadar etkilediğini,konuşmacının güzel ya da çirkin, siyah ya da beyaz, genç ya dayaşlı olmasının onun ikna gücünü ne kadar belirlediğini, başka birdeyişle ne kadar “etkili iletişim” olanağı sağladığını tartışmıştır(22-28).

Benzer şekilde, birçok halkla ilişkilere giriş kitabında kişilera-rası iletişimin, halkla ilişkilerin temeli ve klasik çerçevesini kırarakyeni alanlarda kullanılmasını sağlayan unsur olarak tanıtıldığı gö-rülmektedir (Balta-Peltekoğlu, 2007: 205; Asna, 2006: 69-78).9 En-düstri psikolojisi içinde “bireyin kişisel yeteneklerinin farkına var-ması ve kişisel gelişimine katkıda bulunması” açısından önemligörülen kişilerarası iletişimin, iş ortamında iş verimini, işe olanuyumu ve iş doyumunu artırmayı kolaylaştırdığı vurgulanmakta-dır. Yine bu çerçevede bireyin kendi güdülerini ve davranış kalıp-larını daha iyi anlaması için iletişimde karşılaşılan güçlüklerdenkorunması gereği üzerinde durulmaktadır (Keser, 2006: 175; Özgü-ven, 2003: 174). Halkla ilişkiler ve endüstri psikolojisi dışında özel-likle müşteri ilişkileri ve pazarlama konulu kitaplarda da kişilera-rası iletişime geniş bir yer ayrılmaktadır. İyi ve etkin bir iletişimkurulmadan müşteri ilişkilerinin oluşturulamayacağının vurgu-landığı bu kitaplar, “iletişim becerilerinin geliştirilmesi”, “etkilidinleme”, “sözsüz iletişim” konuları üzerinde durmaktadırlar. Ör-neğin Yavuz Odabaşı, müşteri ilişkilerini kişilerarası ilişkilerle öz-deşleştirirken arzu edilen iletişim becerilerini şöyle sıralamaktadır:

Müşteri ilişkilerinin aslında kişilerarası iletişim olduğunusöylemek çok abartılı olmaz… Müşteri ilişkilerinde başarılıolabilmek için müşterinin ihtiyaçlarını, sorunlarını belirleme-ye ve bunlara çözüm önermeye gerek vardır. Bunun yolu daetkili bir iletişimi oluşturan açık, dürüst ve içten bir karşılıklıiletişimi kurmaktır… Müşteriler hakkında daha çok bilgi eldeetmek ve onlara bilgi vermek için müşterilerin ikna edilmele-ri gerekir. Kişilerarası iletişim engellerini kaldırmada önemlibir yöntem etkili dinlemedir (67-68).

Eğitim Merkezi(ANKÜSEM) liderlikteması çerçevesinde elealdığı kişilerarası iletişimi“iletişim becerisi” ilesınırlandırırken, içeriğinimimikler, jestler, ses,liderlik ve mekân kullanımıgibi kavramlarladoldurmaktadır. Benzer birşekilde Samsun OndokuzMayıs Üniversitesi SürekliEğitim Merkezi de,kişilerarası iletişimi “etkilikonuşma becerileri” ve“iletişim ve insan ilişkileri”şeklinde iki ayrı konubaşlığı altında elealmaktadır. Programında“bireyler arası iletişimsüreçlerinde meydanagelebilecek olumsuzluklarıasgariye indirmeyiamaçladığı” belirtilenAkdeniz ÜniversitesiSürekli Eğitim Merkezi'ndeise altı saatlik iletişimeğitiminde tutum, algı,dinleme ve beden diliüzerinde durulmaktadır.Pamukkale ÜniversitesiSürekli Eğitim Merkeziinsan kaynaklarıyönetiminin bir parçasıolarak etkin iletişimikursiyerlerine önermekte,Maltepe Üniversitesi isekoçluk eğitimi kapsamındave doğru anlama, dinleme,ikna ve motivasyonbaşlıkları ile kişilerarasıiletişimi sunmaktadır.Kalite yöneticiliği sertifikaprogramı veren İstanbulTeknik Üniversitesi,profesyonel davranış veiletişimi iş ve endüstriyelhayatın önemli bir parçasıolarak tanıtmakta veişletmelerin rekabetgüçlerini artırmaktaolduğunun altınıçizmektedir. Bir yandanstratejik yönetici geliştirmeprogramı diğer yandan dahalkla ilişkiler sertifikaprogramı altındailetişimden bahseden Yıldız


İletişim becerilerine yapılan bu vurgu, pazarlama ve işletmealanındaki kimi çalışmalarda da kendini göstermektedir. Pazarla-ma uygulamalarında kitle iletişiminin yanında önemli bir etkinlikalanı olarak değerlendirilen kişilerarası iletişim, tüketicilerin ürün-leri, hizmetleri ve markaları satın alırken tutumlarında ya da dav-ranışlarında meydana gelen etki ya da değişimin yaratıcı güçlerin-den biri olarak incelenmiştir (Odabaşı ve Barış, 2006: 270-284). İş-letme konulu kitaplarda ise kişilerarası iletişim bir yandan yöneti-cilerle çalışanların ilişkileri açısından ve yönetsel bir beceri olarakele alınmış, diğer yandan da yönetimin temel işlevlerini yerine ge-tirirken etkinliklerini arttırmasının bir yolu olduğunun altı çizil-miştir (bakınız Doğan, 2005; Efil, 2005).

Az sayıda çalışma ise, kişilerarası iletişimi “toplumsal kural-lar”, “paylaşılan anlama”, “kamusal alan”, “toplumsal bellek”,“ideolojik söylem yapıları” (Türkoğlu, 2004: 42-58) gibi kavramlar-la ilişkilendirerek açıklamaya çalışmakta, “iletişimde söz, giyim,dekor, mekan” gibi kanalların kullanımının taşıdığı sembolik an-lamlar üzerine yoğunlaşmakta (Oskay, 2001: 24-26), ya da toplum-sal/kültürel ilişkiler sisteminin bir parçası ve yeniden üretilmesin-deki rolü bağlamında ele alıp güç, dil, toplumsal işlev, kültür vemekan kavramlarıyla ilişkilendirmektedir (Zıllıoğlu, 2003: 12-14).

Ne var ki, bu çalışmalarda kişilerarası iletişime ayrılan birkaçsayfanın kişilerararası iletişimin anlamı ve kapsamına ilişkin anaakım çalışmalar içinde oluşturulan çerçeveyi sorgulamakta yeter-siz kaldığını -ya da böyle bir iddia taşımadığını- belirtmek gerekir.Kişilerarası iletişimde tarafların sınıf, güç, otorite ve toplumsal rol-ler ile ilişkilerinden kaynaklanan eşitsizliklere değinen kimi çalış-malar içinde de bu eşitsizliklerin kişilerarası iletişimi “engelleyen”unsurlar olarak ele alınması (Bıçakçı, 2004: 71), yani yine “iletişimbecerileri” ve “başarılı iletişim” çerçevesinde değerlendirilmesisöz konusudur. Bu türden çalışmalar içinde kişilerarası iletişimdegüç konumlarının rolü ağırlıklı olarak, “tarafların birbirlerini top-lumsal rollerinden arınarak anlamaya çalışması” ile “açık iletişi-min” sağlanabileceği iddiası çerçevesinde ele alınmakta (Bıçakcı,

Teknik Üniversitesi,kişilerarası iletişimi, kararalma ve uygulama,kampanyalar hazırlama vekriz yönetiminin parçasıolarak değerlendirmektedir.Hacettepe ÜniversitesiEğitim Araştırma veHizmet Vakfı'nıngerçekleştirdiği ve çeşitliüniversitelerdenakademisyenlerin veprofesyonellerin katıldığı“Pazarlama İletişimi veHalkla İlişkiler İleri DüzeySertifika Programı” da dahaçok beceri olarak iletişimüzerinde durmuştur.

9

Bu kitaplardan farklıolarak, Metin Kazancı,temeline iletişimi koyduğuhalkla ilişkileri, toplumaideoloji aşılayan vepekiştiren bir işlevle detanımlamakta, örgütlerdençevreye yollananmesajlarda bireyin sistemleözdeşleştirilmesine, olumlumaddi ve manevibağlantıların kurulmasınaçalışıldığının altınıçizmektedir (2007: 16-25).

10

Bu yazının sınırlılıklarınedeniyle, dergilerin tümarşivi yerine AnkaraÜniversitesi İletişimFakültesi kütüphanesindeerişebildiğimiz sayılarincelenmiştir. Dergilerinlistesi ve incelenen sayı-yılaralıkları şöyledir: Akdenizİletişim, 2006/4; Kurgu-Anadolu Üniversitesiİletişim Bilimleri Dergisi1990-2005; AnkaraÜniversitesi İletişimFakültesi Yıllıkları 1990-2001; İletişim- GalatasarayÜniversitesi İletişimFakültesi Yayını 2004-2006;İletişim- Gazi Üniversitesiİletişim Fakültesi Dergisi2000-2006; İletişim


2004: 76), böylece kişilerarası iletişimi belirleyen güç ilişkileri, top-lumsal yapı içinde şekillenen ve ideolojiyle eklemlenen unsurlarolarak değil, kişisel iyi niyet gösterileriyle aşılabilecek “sorunlar”olarak kavramlaştırılmaktadır.

Kitaplarda olduğu gibi, iletişim fakültelerinin dergileri üze-rinde yapılan incelemelerde de kişilerarası iletişim konusundakiakademik ilginin önemli bir odağını oluşturması beklenen “reto-rik, sözel iletişim, konuşma edimi, argümantasyon süreçleri, de-mokratik konuşma biçimlerini” konu edinen çalışmalara rastlan-maması dikkat çekicidir (Köker, 2005: 36). İncelenen dergilerde10

yer alan çalışmalar, bir yandan Türkiye'de kişilerarası iletişime yö-nelik akademik ilginin başat olarak iletişimin öğrenilebilir bir be-ceri olduğu savıyla uyumlu olduğunu gösterirken, diğer yandankişilerarası iletişimin psikoloji, örgüt sosyolojisi, insan kaynakları,işletme gibi alanlarla daha çok ilişkilendirilerek ele alınmaya baş-landığı yönünde bir eğilimin son yıllarda benimsendiğini ortayakoymaktadır. Bu çerçevede kişilerarası iletişim “daha etkin bir in-san kaynaklarının”, “olumlu örgütsel iletişim ikliminin kurulması-nın” ya da “çocukluktan, ergenliğe tüm yaşam süreci boyunca ile-tişim güçlüklerini aşmanın” tamamlayıcı bir unsurudur. 11

İletişim fakültelerinde gerçekleştirilen yüksek lisans ve dok-tora tez çalışmaları içinde de12 kişilerarası iletişim alanı dar bir çer-çeve içinde değerlendirilmekte, genel olarak iletişim becerileri, ça-tışma çözme, uyum, tutum ve davranış pekiştirme, başarılı ileti-şim, kişisel etki yönelimli olarak ve motivasyon, yönetim psikolo-jisi, örgüt kültürü kavramlarıyla ilişkilendirilerek ele alınmakta-dır.13 Dil ve anlam ilişkisini konu edinen çalışmalar dil ve edebiyatfakültelerinde ve felsefe bölümlerinde yapılmakla birlikte, bunla-rın ortaya koyduğu bilgiler iletişim, hukuk, eğitim, sosyoloji, siya-set bilimi alanlarında yapılan çalışmalara aktarılamamakta; kişile-rarası iletişimi toplumsal bağlamı içinde ele alan ve bu bağlamlailişkisi içinde mekân, sembolik çevre, toplumsal kimlik gibi kav-ramlarla ilişkilendirerek irdeleyen çalışmalara yer verilmemekte-dir.14

Çalışmaları Dergisi, Güz2002, Güz 2005, Bahar 2006-Yeditepe Üniversitesi;İletişim Fakültesi Dergisi2001-2003- MaltepeÜniversitesi; İstanbulÜniversitesi İletişimFakültesi Dergisi 1997-2002;Kilad- Kocaeli Üniversitesiİletişim Fakültesi AraştırmaDergisi 2002-2005; Marmaraİletişim Dergisi 1993/2-Marmara Üniversitesi;Selçuk İletişim 2005-2006.

11

Örneğin işletme yönetimiaçısından insan kaynaklarıüzerine yazdığı yazısındaMüjde Ker Dinçer,kişilerarası iletişimi, işortamında insanlar arasıilişki ve iletişim etkinliğiniartırmanın yöntemleriaçısından ele alır ve örgütteiletişim ikliminin olumluyönde değişmesi içindavranışsal ve iletişimselönerilerde bulunur (2006:27-49). Kişilik ve iletişimtipleri arasında bağlantılarkurmaya çalışan ÇetinMurat Hazar ise,kişilerarası iletişimi söz,mimik, jestler ileilişkilendirir ve “hoşsohbet, atılgan, önderözellikleri bünyesindebulunduran oturmuşdışadönük ile saldırgan,çabuk değişebilen uçarı-dışadönük bireylerinkişilerarası iletişim ilepsikolojik doyumlarınısağladıkları” sonucunavarır (2006: 125-145).Kişilerarası ilişkileripsikolojik boyutuyla elealan Rüçhan Gökdağ,bireylerarası iletişimdesözlü ve sözlü olmayaniletişimin önemine, iletişimgüçlüklerindenkorunmanın çeşitliyöntemlerine ve anlatımbozukluklarına değinir(2002: 145-150). Toplumsal


‹letiflimin Toplumsal Ba¤lam› ve Güç ‹liflkilerininGerçekleflme/ Dönüflme Alan› Olarak Kiflileraras› ‹letiflim

İletişimi toplumsal beceri olarak ele alan ve yukarıda aktarı-lan uygun davranış kodlarıyla ilişkilendirerek açıklayan yaklaşım-ların, özellikle ABD ve kimi Avrupa ülkelerinde iletişim ve sosyalpsikoloji alanlarında yapılan çalışmalar açısından merkezi yerleri-ni sürdürmekle birlikte, son yıllarda kişilerarası iletişimi standart-laşmış davranış kodlarına indirgemeleri nedeniyle yoğun biçimdeeleştirildikleri ve bunların yerine iletişimi toplumsal bağlamı için-de ele alma gerekliliği üzerinde durulduğu görülmektedir.

Öncelikle eleştiriler, beceriler yaklaşımını ortaya koyan ilkmetinlerin insan etkileşimini fazlasıyla mekanik ve indirgeyici birsüreç olarak ele aldıklarını dile getirmektedirler. Belli sonuçlarımeydana getiren sınırlı tekniklerin var olduğu iddiası üzerine ku-rulu bir beceri eğitimi anlayışı, etkileşimin karmaşık doğasını gözardı etmesi nedeniyle sorunlu görünmektedir. Diğer yandan,Argyle'in hedefler ve amaçlar üzerinde duran beceri modeli, kişi-lerin bilişsel ve duygusal özelliklerini yok sayarak yalnızca göz-lemlenen davranışa odaklanmaktadır. Bunu yaparken de, bir bağ-lamda uygun bulunan davranışın bir başka toplumsal bağlamdauygun olmayabileceği gerçeğini göz ardı etmektedir (Hartley,1999: 71-72). Ayrıca eleştiriler, özellikle toplumsal beceriler eğitimi-nin örtülü bir politik boyutu bulunduğundan söz ederler. Becerieğitimleri kapsamında becerili davranış adı altında aktarılan kod-lar, aslında bir tür “medeni olma” hali ile ilişkilendirilen davranış-ların ve “görgü kurallarına uygun davranma” biçimlerinin yeni-den aktarımı işlevini gören, statükoyu sürdürmeyi sağlayan hazırreçeteler ortaya koymaktadır (72).

Bu eleştirilerden yola çıkan Peter Hartley, beceri olarak ileti-şim modelini tümüyle reddetmemekle birlikte, motor becerilerintoplumsal becerilerle aynı olmadığını, motor becerilerin aksine,toplumsal becerilerde diğer insanların da amaçlarının dikkate alın-ması gerektiğini, duyguların ve meta-algıların15 rolünün, iletişimin

temele, kültüre, dile veanlamlara vurgu yapmaklabirlikte kişilerarası iletişimiÜstün Dökmen'e atıfla“kaynağını ve hedefiniinsanların oluşturduğuiletişimler” olaraktanımlayan Aysel GünayAk da, dil ve dil ötesiiletişim olarak tanımladığıses tonuna, rengine, hızınave iletişim becerilerinevurgu yapar (2002: 29-47).Yine dergiler üzerindeyapılan incelemeler,kişilerarası iletişime yönelikakademik ilginin birkolunun gelişen iletişimteknolojilerinin kişilerarasıiletişim üzerindekietkileriyle de ilgilenmeyebaşladığını göstermektedir(bakınız Aktaş, 2005: 63-67).

12

1986-2006 yılları arası içinYÖK dokümantasyonmerkezinde yaptığımıztarama sonucunda, anahtarkavramları arasında“kişilerarası iletişim”e yerveren iletişim, eğitim,çalışma ekonomisi, siyasetbilimi, endüstri ilişkileri vedilbilim alanlarında yapılanaz sayıda (toplam 11yüksek lisans ve 6 doktora)çalışma saptanmıştır.

13

Kişilerarası iletişim alanıylailişkilendirilebilecek butezlerin önemli bir kısmıiletişim becerileri ve bedendili üzerineodaklanmaktadır: PerçinAkgül (2006), Kişilerarasıİletişimde Dans ve Beden Diliİşlevini Etkileyen Etmenler veBir Alan Araştırması,Doktora, SelçukÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü; ayrıca, EmineEce Demirci (2002), İletişimBecerileri Eğitiminin MeslekiEğitim Merkezi'ne DevamEden Genç İşçilerin İletişim


içinde gerçekleştiği şartların/durumun ve kimi kişisel unsurlarıngöz ardı edilmemesi gerektiğini belirtmekte ve iletişimi toplumsalbağlamı içinde ele alan bir yaklaşım geliştirmenin önemini vurgu-lamaktadır. Hartley, bu unsurları göz önüne alarak, kişilerarası ile-tişimi açıklamak için burada “toplumsal bağlam modeli” olarakadlandıracağımız bir model oluşturur: Toplumsal bağlam modeli-ne göre, her iletişim öncelikle içinde gerçekleştiği toplumsal ve fi-zik çevrenin ve toplumsal normlar, kurallar, ilişkilerden oluşantoplumsal yapının bileşenlerinden oluşur. Böylelikle, toplum in-sanların davranışlarının arka planından daha fazlasını ima eder.İletişimde bulunan taraflar, davranışlarını şekillendirirken “oyu-nun görünmez kurallarını” yani içinde bulundukları toplumsalbağlamın çeşitli bileşenlerini dikkate alırlar ve insan iletişimininherhangi bir sürecini tam anlamıyla anlayabilmek için bu toplum-sal bağlamı anlamak gerekir (79-80). Bu noktada, sembolik çevre,kültürel normlar ve grup normları, roller, ilişki tipini ve niteliğinibelirleyen kültürel farklılıklar, cinsiyet farklılıkları, toplumsal sınıffarklılıkları gibi faktörler devreye girer (78-95).

Hartley'in modeli, iletişimde bulunan her iki taraf için karşı-lıklı olarak geçerliliği olan ve her iki tarafın toplumsal kimliği, top-lumsal algısı ve kodlarla ilişkisini içeren bir süreçle tamamlanır.Hartley, kişilerarası iletişim sırasında davranışların, toplumsalkimliğin farklı unsurları dikkate alınarak geliştirildiğini belirtir vetoplumsal kimliği kişilik özellikleri, iletişimde bulunan taraflarınbenlik kavrayışları ve toplumsal rolleri ile açıklar (96-97). Ancakbu noktada, bir kişinin iletişimde bulunduğu diğerleri ve içindebulunduğu durum hakkındaki algısını da dikkate almak gerekir.Bu, toplumsal algıdır; basmakalıp yargılar, kişisel tarafgirlikler, çı-karsamalar, kurallar tarafından belirlenebilir (110-124). Son olaraksözlü ve sözsüz dilin kullanımındaki tercihler, yani kodlar, anla-mın oluşturulmasında ve aktarılmasında, etkileşimin düzenlen-mesinde belirleyicidir. Kodlar, belli bir bilgiyi, enformasyonu ak-tarmanın yanı sıra iletişimde bulunan kişilerin toplumsal kimliği-nin oluşturulup aktarılmasında ve taraflar arasındaki ilişkinin ta-nımlanmasında da rol oynarlar (125-160).

BecerileriniDeğerlendirmelerine Etkisi,Yüksek Lisans, HacettepeÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Eğitim BilimleriABD; Nesrin Birden (2001),Etkili Dinleme SürecindeÖğretmen ve YöneticiAlgılamalarınınKarşılaştırılması, YüksekLisans, Kocaeli ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü,Eğitim Bilimleri ABD;Durmuş Görür (2001), LiseÖğrencilerinin İletişimBecerileriniDeğerlendirmelerinin BazıDeğişkenler Açısındanİncelenmesi, Yüksek Lisans,Çukurova ÜniversitesiSosyal Bilimler EnstitüsüEğitim Bilimleri ABD; SibelGök (1999), ÇalışmaYaşamında Kişilerarasıİletişim ve Beden DilininEtkisi, Yüksek Lisans,Marmara ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü.Ayrıca, iletişimsizlik veçatışma, stres yönetimi veempati kurma, ikna veyönlendirme de bu konudayapılan yüksek lisans vedoktora çalışmalarınınakademik ilgi alanlarınıoluşturmaktadır: Elif Yıldız(2005), Kişilerarası İletişimSürecinde İletişimsizlik:Üniversite ÖğrencilerineYönelik Bir Araştırma,Doktora, Ege ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü;Erdem Taşdemir (2004),Kamu Çalışanları-Vatandaşİlişkisini Etkileyen Faktörler:Kişilerarası İletişimUnsurlarını KullanımBiçimlerinin İlişki ÜzerindekiEtkisi, Doktora, SelçukSosyal Bilimler Enstitüsü.Handan Yurtseven (2003),Ebe ve HemşirelerdeKişilerarası İletişim ÇatışmasıEğilim Düzeyi, YüksekLisans, Atatürk ÜniversitesiSağlık Bilimleri Enstitüsü,Halk Sağlığı ABD. ZeynepDurmuşoğlu (2002),


Hartley'in kişilerarası iletişimi açıklamak için geliştirdiği bumodelin birçok unsuru, son birkaç on yıl içinde iletişimle ilişkilifarklı alanlarda öne çıkarılan kavram ve yaklaşımlarla ilişkilenir.Özellikle toplumsal psikoloji, dilbilim, siyaset bilimi ve iletişim di-siplininin kesiştiği çeşitli alanlarda gerçekleştirilen mikro düzeyanalizler içinde kişilerarası iletişimi toplumsal güç/iktidar ilişkile-rinin ve bu ilişkileri dönüştürme mücadelelerinin gerçekleşme ze-mini olarak gören yaklaşımlar giderek ağırlıklı bir yer tutmayabaşlamıştır. Kişilerarası iletişim konuşma, dil, söylem ve retorikanalizleri ile ilişkilendirilirken ve sembolik anlam, ideoloji, hege-monya, toplumsal güç konumları, kamuoyu gibi kavramlar aracı-lığıyla irdelenmeye başlarken, beraberinde, kişilerarası iletişimi birtoplumsal beceriye indirgeyen yaklaşımlara dair eleştirel bir bakışda gelişmiştir. Bu türden bir eleştirel bakış, sözlü ve sözsüz iletişi-min kodlarını, yalnızca iletişimi etkin biçimde kurmanın, sürdür-menin ve iletişim içinde etkililiği sağlamanın aracı olarak görmez.Aksine, kişilerarası iletişimin mikro süreçlerini, toplumsal-ekono-mik-politik eşitsizliklerin gerçekleştiği; cinsiyete, kültüre, etnik kö-kene, sınıfa veya farklı kimliklere yönelik dışlama, baskılama, sus-turma mekanizmalarının işlerlik kazandığı temel düzeyler olarakele alır.

Örneğin, dil kullanımındaki farklılıklar ve toplumsal konum-lar arasındaki ilişki, yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren ön-ce dilbilim çalışmaları içinde daha sonra da iletişim alanında yapı-lan çeşitli çalışmaların ilgi odağını oluşturmuştur.16 1970'lerin baş-larında, feminist dilbilim çalışmaları, kadınların “dil kullanım bi-çimleri ve becerileri”ndeki farklılıkları, onların toplumsallaşmasürecinde edindikleri eşitsiz roller veya statülerle ilişkilendirmiş-tir. Bu yaklaşımlar, başlangıçta kadınların konuşma biçimini onla-rın toplumsal güçsüzlüğüyle özdeşleştirirken,17 daha sonra gide-rek dil kullanım farklarını toplumsal güç ilişkileriyle açıklayan birboyuta taşınmış18 ve Fransız feministlerin vardığı son noktada, ka-dın konuşma üsluplarının erkek egemen üslup karşısında taşıdığıyıkıcı potansiyel üzerinde odaklanmıştır. Böylece, kişilerarası ileti-şimin temel odaklarından birini oluşturan sözlü iletişim, feminist

Başaçıkma DavranışlarıÜzerinde Kişilerarası Stres veEmpatik Eğilim DüzeyiEtkisinin İncelenmesi,Yüksek Lisans, KaradenizÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Eğitim BilimleriABD; Hatice Çubukçu(2001), Kişilerarası SözelEtkileşimde Yönlendirme veEdimsel Yapılanmalar,Doktora, İstanbulÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü; Vuslat Köksalan(2001), Siyasi Partilerin HedefKitleyi İkna Etme Yöntemleri,Yüksek Lisans, GaziÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü. Kişilerarasıiletişimin pazarlamaboyutu ve taşıdığı önemedair tezlerle dekarşılaşılmaktadır: ŞafakÜnüvar (2002), Kişilerarasıİletişimin Konaklamaİşletmelerindeki Önemi veÖrnek Bir Alan Çalışması,Yüksek Lisans, SelçukÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Halkla İlişkilerve Tanıtım ABD; HülyaGöknar (2001), PazarlamadaKişilerarası İletişim ve Kitleİletişimi, Yüksek Lisans,Erciyes Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, İşletmeABD. Kurumsal kültür,örgüt psikolojisi, örgüt içiçatışma ile ilgili; AyşinTekinkaş Akdağ (2003),Örgütlerde KişilerarasıÇatışma ile Baş EtmeYöntemleri ve Kişilerarasıİlişki Tarzları, YüksekLisans, İstanbulÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, DavranışBilimleri ABD; EmelKarayel (1996), KurumKültürününOluşturulmasında Kişilerarasıİletişimin Rolü, YüksekLisans, MarmaraÜniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü. YÖKdokümantasyonmerkezinde yapılanincelemede kişilerarası


dilbilim çalışmaları içinde, eğitimle ve bireysel çabayla geliştirile-cek bir “beceri”nin çok daha ötesinde, toplumsal bağlam içinde ge-lişen ve güç konumları aracılığıyla şekillenen bir etkinlik olarak al-gılanmıştır.

Yine dilbilim çalışmaları içinde gelişen ve kişilerarası iletişi-min konuşma, sohbet, diyalog gibi süreçlerini konu edinen bir di-ğer yönelim ise, toplumsal ve kültürel bağlamın dil içindeki yapı-lanışını değerlendirme yolunu seçmiş, iletişimin gerçekleştiği bağ-lam tarafından şekillendirilen ilişki biçimleri üzerinde odaklan-mıştır. Bu bağlamda, toplumsal inşacı yaklaşımlar, kişilerarası ile-tişimi değişken, birlikte kurulan bir konuşma/sohbet süreci olarakele almaktadır. Sözsüz iletişim, kültürler arası iletişim ve kendiniifşa gibi geleneksel konular, “yalıtılmış değişkenler veya temalarolarak değil, konuşma analizinin bütünleşik bir parçası” olarak de-ğerlendirilirken (Pearce, 1994: xvi) ırk, cinsiyet, sınıf, haksızlık,ideolojik tahakküm gibi sorunlar da kişilerarası iletişimle ilişkisiçerçevesinde ele alınmaktadır. Buna göre, William Barnett Pear-ce'in belirttiği gibi, “iletişimde bulunurken yalnızca içinde yaşadı-ğımız dünya hakkında konuşmayız, toplumsal evrenin oluşturul-masına da katılırız” (75). Böylece, toplumsal dünya konuşma için-de sürekli olarak inşa edilmeye devam eder. Dilsel yetkinlik, bu in-şa süreci içinde ortaya çıkar: Konuşma içinde söz edimlerinin kul-lanımı, geçişler, ilişkiler, benliğin sunumu ve kültürel özelliklerinrolü, bu toplumsal dünyanın nasıl inşa edildiğini anlamamız içinde anahtar oluşturur.

Böyle bir bakış açısı, Van Dijk'ın vurguladığı gibi, dilin doğa-sının, onun toplumsal kurumlar içinde nasıl yerleştirildiğinin vedil aracılığıyla gerçekleştirilen çeşitli eylemlerin anlaşılmasıylakavranacağı (3-4) düşüncesinden yola çıkar; ve konuşmayı sözedimlerinin içinde gerçekleştikleri bağlamları ürettikleri bir süreç,devam eden eylemler dizisinin bir parçası olarak algılar. Böylece,belli türden dil kullanımları, toplumsal rollerin parçası olarak de-ğerlendirilir. Bazı toplumsal rollerin dil aracılığıyla nasıl oynandı-ğı sorusu üzerinde durulur.

iletişime dair farklı biryaklaşım getirmesiyle BarışCoşan'ın (2004) tezi dikkatçekmektedir. Doktoratezinde Coşan, dilintoplumsallığına veyaşamsal alandakullanılmasına, söylem-diyalektik-ideoloji ilişkisineve iktidar mücadelesineatıfta bulunur. Coşan'ıntemel tezi, öznelerarasıiletişim sürecindenbaşlayarak, kitlesel iletişimedek tüm iletişimpratiklerinin söylemselalanı vurguladığı vetoplumun, söylemsel alaniçerisinde kendinianlamlandırdığı ve ifadeettiğidir.

14

Benzer şekilde Köker,Türkiye'deki yüksek lisansve doktora tezleri içindekişilerarası iletişiminbeslendiği “sözlü kültürü”şekillendiren kaynaklar vesözlü kültür biçimleriüzerine bir çalışmanınbulunmadığınıbelirtmektedir (22).

15

Çok basitleştirilmiş birifadeyle, meta-algı, kişininbaşka insanların kendisihakkında ne düşündüğüneilişkin algısıdır.

16

Kişilerarası iletişimdekonuşmanın dili içindeyapılanan eşitsizliklerikonu edinen çalışmalaradair daha ayrıntılı birdeğerlendirme için bakınızDoğanay, 2003: 88-110.

17

Örneğin Lakoff, 1973'tegerçekleştirdiği Dil veKadının Yeri başlıklıçalışmasında, dilin bellitoplumsal normları somutifadeler aracılığıyla


Dilsel yetkinlik ve sözlü ya da sözsüz dil kullanım özellikleriile iletişimin toplumsal boyutu ve toplumsal statü arasındaki iliş-ki, etkileşimci yaklaşımların da19 temel ilgi odaklarından birinioluşturur. Kerbrat-Orecchioni, kişilerarası iletişim sürecinde etki-leşimde bulunan taraflar arasındaki ilişkiyi tanımlayan sözlü vesözsüz kodları sınıflayarak bunların ilişkinin hiyerarşik eksenin-deki güç asimetrilerinin oluşumu ve işleyişindeki yerini tartışır:Bunların içinde sözlü olmayan öğeler, tarafların fizik görünümleri,iletişimin gerçekleştiği mekânın özellikleri, kişilerin kendi üst yada ast konumlarına ilişkin eğretilemeleri kullanma biçimleri vegörsel egemenlik unsurları olarak sınıflanabilir. Sözlü öğeler isedört ana başlık altında toplanabilecek düzenbirimlerle (taxemes)açıklanır: 1) Etkileşimin biçimi: İki dilliliğin ya da farklı lehçelerinsöz konusu olduğu durumlarda kimin dilinin kullanıldığı; 2) Et-kileşimin yapısı: söz sırasının düzenlenmesi ve söz almanın iş-leyişi. (Söz hakkının düzenlenme biçimi, konuşmacıya din-leyicinin farklı rollerini ve konuşmanın gidişatını belirlemekaçısından üstün bir konum atfedebilmektedir.) 3) Etkileşiminiçeriği: Bu grupta yer alan düzenbirimler konuşmanın konusu vetemalarını, göstergeler, kanılar ve söz edimlerini kapsar. 4) Kişiadılları ve unvanlardan oluşan hitap tarzları: Bunların karşılıklıkullanımı, taraflar arasındaki statü denkliğini, asimetrik kullanımıise güç ilişkilerini yansıtır. Kerbrat-Orecchioni, bu ayrıştırmadanyola çıkarak, eşitlikçi ideolojinin egemenliğindeki modern toplum-larda karmaşık ve belli belirsiz bir işleyiş yapısının içinde, söz kes-me, uzun konuşma, konuyu geliştirme, dolaylılık, sessizlik, sus-kunluk, onaylayıcı sorular gibi dilsel stratejilerin farklı bağlamlar-da farklı etkiler yaratabileceğine dikkat çeker (75-112).

Kerbrat-Orecchioni'nin dilsel yetkinlik ve güç hiyerarşileriarasındaki ilişkiyi açıklamak üzere başvurduğu etkileşimci yak-laşımın toplumsal bağlam üzerindeki vurgusu, dil ve ideoloji iliş-kisini sorgulayan çalışmalarda da karşımıza çıkar. Bourdieu'yegöre, “anlaşılabilecek cümleler üretme yetkinliği, dinlenilecekcümleler, konuşmanın gerçekleştiği tüm durumlarda kabuledilebilir olarak tanınma özelliği olan cümleler üretmek için

yansıttığını vegüçlendirdiğini ileri sürer.Lakoff'a göre (2000),kadınların kullandıkları dil,toplumsallaşma süreciiçinde çocukluktan itibarenöğrendikleri ve kullanmayönündecesaretlendirildikleri birdildir ve kadınlığa ilişkintoplumsal rol tanımlarıylabağlantılı olarakgeliştirilmiştir.

18

Lakoff'u izleyendilbilimcilerin bir kısmı,bireysel konuşmanın dilselözellikleri yerine taraflararasındaki etkileşimindinamikleri üzerineyoğunlaşmış ve taraflararasındaki dil kullanımfarklarını cinsiyet yerinetoplumsal güç ilişkileriniöne çıkaran bir bakışaçısıyla değerlendirmeyiyeğlemiştir. Örneğin,Crosby ve Nyquist,Lakoff'un kadınlara özgüolduğunu iddia ettiği dişildil kullanımının toplumsalstatü ile ilgili olarakerkekler tarafından dakullanılabildiğinikanıtlamışlardır (1977: 313-322). Diğer yandan O'Barrve Atkins (1980) de 150saatlik mahkeme kayıtlarıüzerinden yaptıklarıaraştırmada kadıntanıkların bir kısmınınolduğu gibi, erkektanıkların bazılarının daLakoff'un kadınlara atfettiğidil kullanım özelliklerigösterdiklerini ortayakoymuş ve buradabelirleyici olan kriterincinsiyet değil, güçsüzlükolması gerektiğini, kadınındili kavramının da“güçsüzün dili” iledeğiştirilmesi gerektiğiniileri sürmüşlerdir.


tümüyle yetersiz olabilir....” (42). Bu noktada, Bourdieu'nün “dilselpazar” kavramı ve sözünü ettiği “utandırma mekanizmaları”kişilerarası iletişimin güç boyutunu sergilemek açısından oldukçaaçıklayıcıdır:

Söylemin anlamını ve sembolik değerini belirleyen, kendisinibelli bir yaptırım ve sansür sistemi olarak dayatan konuşmakapasitesi, “dilsel pazar”da toplumsal olarak biçimlendiril-miş düzenlemeler aracılığıyla, yani etkileşimin içinde gerçek-leştiği toplumsal yapının neyin kabul edilebilir, dinlemeyedeğer ve biçemsel olarak meşru olduğuna dair ön kabullerebağlı olarak işlemektedir (60-61).

Dilsel yetkinlik basit bir teknik kapasite değil, dilsel pazarın“iyi” ve “gerektiği gibi” konuşmak hakkındaki gerekliliklerine uy-gun ürünler ortaya koyma becerisi anlamına gelmektedir. Bubeceriye sahip olmayanlar, yine Bourdieu'nün deyişiyle “utandır-ma mekanizmaları” tarafından susturulmakta, kendilerini ifade et-me cesareti bulmaları engellenmektedir (36).

Bourdieu'nün dilsel pazar kavramı ile gönderme yaptığıideolojik süreçler, Deetz'in “söylemsel kapanma” stratejileri olarakadlandırdığı mikro pratikler içinde, sözün anlamsal boyutudüzeyindeki olası çatışmaları bastıran, belli söylemlere ayrıcalıktanıyıp diğerlerini marjinalleştiren, normalleşmiş, çatışma boyutukaldırılmış toplumsal ilişkilerin ve deneyimlerin sürdürülmesikoşullarını hazırlayan mekanizmalar olarak işler. Deetz bustratejileri, yetkisizleştirme, doğallaştırma, nötrleştirme, konusalengelleme, deneyimin öznelleştirilmesi, anlamın inkârı, meşrulaş-tırma ve pasifleştirme başlıkları altında ele alır. Söylem içindekimin söz hakkının olduğunun belirlenmesini; belli bir görüşündoğallaştırılmasını ya da belli bir ilişki biçiminin mevcut tek ilişkibiçimi olarak sunulmasını; değer yargılarının gizlenmesini; belliolayların ve duyguların ya da çatışma yaratması olası konularıntartışılmasının önlenmesini; kişisel olanın önceliğine yapılan vur-gu yoluyla toplumsal oluşumun varlık koşullarının gizlenmesini;bir ifadenin etkileşimin yapısı içinde oluşan yorumlarından birininbaskılanmasını; kararların ve uygulamaların daha üst düzeydeki

19

On dokuzuncu yüzyılınevrim kuramındanesinlenen ve toplumsaldüzeltime gösterilen yoğunilginin ürünü olanetkileşimci gelenek,Amerikan terimleri ileyeniden biçimlenen çeşitliAvrupalı düşüncekuramlarından etkilenensosyolojik bir yaklaşımdır.Etkileşimcilere, kimi kez“simgesel etkileşimci” yada “Chicago Okulu”denilmiştir. Simgeseletkileşimcilik; ırkilişkilerini, kenarda kalmış(marjinal) insanları, rızasorununu ve toplumsaldeğişmeyi incelemiş, iş vemeslekler, çatışma, uzlaşmave özümseme gibikavramları ele almıştır.George Herbert Mead'in(1934) öncülüğünü yaptığısimgesel etkileşimcilik,kişilerin kendileriyle veçevreleriyle girdiklerietkileşim sürecinin,anlamınoluşturulmasındakiönemini vurgulamıştır.Simgesel etkileşimcilikterimini kullananlargenellikle terimi bulmuşolan Herbert Blumer'inyazılarına atıfta bulunurlar.Blumer, hem etkileşimcigeleneğin, hem de onunkurucu babası olan Mead'inyetkin bir sözcüsüsayılmaktadır. Toplumsaldeğişme görüşübakımından (alanın diğerönemli isimleri) Thomas vePark'la birçok ortak noktasıbulunan Mead, yine deonlara göre daha iyimserdirve bir bütün olarakuygarlığın ilerlemesiüzerinde durmuştur.Simgesel etkileşimcilikteiletişimin toplumunformasyonu vekorunmasındaki rolü elealınmış, bireylerin


açıklayıcı kanıtlara başvurularak, genel kabul görmüş değerlerebağlanarak rasyonelleştirilmesini ve çatışmalı bir konununçözülebilirliğini, önemini, katılımcının onunla ilgili bir şeyyapabilme gücünü önleyici iletilerin üretilmesini, egemen güç iliş-kilerini sürdürme ve koruma işlevi gördüklerini vurguladığı söy-lemsel kapanma stratejileri ile ilişkilendirerek açıklar (190-198).

Dilbilim çalışmalarından etkileşimci görüşlere ve ideoloji vesöylem çalışmalarına kadar uzanan bütün bu alanların ortaya koy-duğu bilgilerin Türkiye'deki iletişim çalışmaları tarafından büyükölçüde takip edilmesine rağmen, yine bu alanların içindekişilerarası iletişimi anlamlandırma bağlamında ortaya çıkanyönelimlerin ve birikimin göz ardı ediliyor olması dikkat çekicidir.Bu türden bir görmezden gelme, kişilerarası iletişimi kaçınılmazolarak akademik bir çalışma alanı olmaktan çıkarmakta,kişilerarası iletişim eğitimini de “doğru” iletişim becerilerinin ak-tarıldığı kariyer geliştirme programlarının içerikleriyle sınırlamak-tadır. Bu sınırların dışına çıkan bir kişilerarası iletişim eğitiminin,yukarıda belirtildiği gibi, iletişimi ve onun kodlarını toplumsalbağlamla; kimlik, ilişki ve güç boyutlarını da birbirleriyle ilişkilen-direrek, kimlik tanımları ve güç hiyerarşileri üzerine odaklanan birçerçeve içinde ele alması gerekmektedir.

Kaynakça

Ak, Aysel Günay (2002). “İletişimötesi İletişim ve Dinleyici İstekleri.” Kilad KocaeliÜniversitesi İletişim Fakültesi Araştırma Dergisi 2: 29-47.

Aktaş, Celaleddin (2005). “Interpersonal Communication Through The Internet.” Selçukİletişim 3(4): 63-67.

Argyle, Michael (1972). The Psychology of Interpersonal Behaviour. 2. baskı. London:Penguin Books.

Asna, Alaeddin (2006). Kuramda ve Uygulamada Halkla İlişkiler. İstanbul: Pozitif.

Balta-Peltekoğlu, Filiz (2007). Halkla İlişkiler Nedir? Genişletilmiş 7. baskı. İstanbul: BetaYayınları.

Bourdieu, Pierre (1982). Ce Que Parler Veut Dire. Paris: Fayard.

Bıçakçı, İlker (2004). İletişim ve Halkla İlişkiler “Eleştirel Bir Yaklaşım”. Güncellenmiş 5.baskı. İstanbul: MediaCat.

anlamları oluştururkeniçinde bulunduklarıetkileşim süreciincelenmiştir. Bu süreçteanlamlandırma, dil vedüşünce üç ana unsurolarak öne çıkartılmıştır.İletişimin olanaklılığıüzerine düşünenetkileşimciliğin önemli ismiPark da, toplumun esasenbir iletişim olduğu ve türlüengellere rağmen iletişimedayandığı sürece uzlaşmave anlayışın, dolayısıylademokratik bir toplumunda ortaya çıkabileceğinisavunmuştur. Ayrıntılı bilgiiçin bakınız Fisher veStrauss, 1990.


Coşan, Barış (2004). Kişilerarası İletişim Bağlamında Söylem ve Eylem Bağıntısı. İstanbul:İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.

Deetz, Stanley A. (1992). Democracy in an Age of Corporate Colonization. New York: StateUniversity of New York Press.

Doğan, Selen (2005). Çalışan İlişkileri Yönetimi. İstanbul: Kare Yayınları.

Doğanay, Ülkü (2003). Demokratik Usuller Üzerine Yeniden Düşünmek. Ankara: İmgeKitabevi Yayınları.

Efil, İsmail (2004). İşletme Yönetimi. İstanbul: Aktüel.

Ertekin, Yücel (1995). Halkla İlişkiler. Ankara: TODAİE.

Fisher, Berenice M. ve Anselm L. Strauss (1990). “Etkileşimcilik.” Çev., Kurtuluş Dinçer.Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi. Tom Bottomore ve Robert Nisbet (der.) içinde. Çev.,Mete Tunçay ve Aydın Uğur. Ankara: V Yayınları. 470-509

Gökdağ, Rüçhan (2002). “İletişim Bozukluklarının Kişilerarası İlişkiler ve EtkileşimdekiYerinin Önemi, Nedenleri ve Sorunlu Bireylerle İletişim Önerileri.” Kurgu AnadoluÜniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi Dergisi 19: 145-150.

Güz, Nükhet vd. (2002). Etkili İletişim Terimleri. İstanbul: İnkılap.

Hargie, Owen (der.) (1997). The Handbook of Communication Skills. 2. baskı. London:Routledge.

Hartley, Peter (1999). Interpersonal Communication. 2. baskı. London: Routledge.

Hazar, Çetin Murat (2006). “Kişilik ve İletişim Tipleri.” Selçuk İletişim 4(2): 125-145

Kazancı, Metin (2007). Kamuda ve Özel Kesimde Halkla İlişkiler. 7. baskı. Ankara: TurhanKitabevi.

Kerbrat-Orecchioni, Catherine (1992). Les Interactions Verbales. II. C.Paris: Armand Colin.

Ker Dinçer, Müjde (2006). “İşletmelerde İnsan Kaynağının Etkinliğini ArttırmadaAtılganlık Yönetimi.” Akdeniz İletişim 4: 27-49.

Keser, Aşkın (2006). Çalışma Yaşamında Motivasyon. İstanbul: Alfa Aktüel.

Köker, Eser (2005). Kitapta Kurutulmuş Çiçekler. Ankara: Dipnot.

Lakoff, Robin (2000). “Talking Like a Lady.” The Routledge Language and Cultural TheoryReader. Lucy Burke vd. (der.) içinde. New York: Routledge. 154-160.

Mead, George Herbert (1934). Mine, Self and Society: From the Standpoint of a SocialBehaviorist. Chicago: University of Chicago Press.

Odabaşı, Yavuz (2006). Satışta ve Pazarlamada Müşteri İlişkileri Yönetimi. İstanbul: SistemYayıncılık.

Odabaşı, Yavuz ve Gülfidan Barış (2006). Tüketici Davranışı. İstanbul: Media Cat.

Oskay, Ünsal (2001). İletişimin ABC'si. İstanbul: Der Yayınları.

Özgüven, İbrahim Ethem (2003). Endüstri Psikolojisi. Ankara: PDREM Yayınları.

Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü,http://www.saglik.gov.tr/TSHGM/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAC8287D72AD903BE8B4D9CE4CD50D2D4. Erişim tarihi: 12.08.2007.

Pearce, William Barnett (1994). Interpersonal Communication: Making Social Worlds. NewYork: HarperCollins College.


Topaç, Yusuf ve Orhan Aydoğan (2004). İnsan İçin Değişim-Eğitim, Yönetim, İletişim.Ankara: T.C. Başbakanlık Gümrük Müsteşarlığı.

Tutar, Hasan ve Mustafa Kemal Yılmaz (2003). Genel İletişim. Ankara: Nobel Yayınları.

Türkoğlu, Nurçay (2004). Toplumsal İletişim, İletişim Bilimlerinden Kültürel ÇalışmalaraTanımlar, Kavramlar, Tartışmalar. İstanbul: Babil Yayınları.

Van Dijk, Teun Adrionus (1984). “Dialogue and Cognition.” Cognitive Constraints onCommunication. Lucia Vaina ve Jaakho Hintikka (der.) içinde. Dordrecht: D. ReidelPublishing Company. 1-17.

Zıllıoğlu, Merih (2003). İletişim Nedir? İstanbul. Cem Yayınevi.

İletişim Çalışmalarında kişilerarası İletişimin yeri:...

Documents