UNIVERZITET U NOVOM SADU

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSEK ZA FILOZOFIJU

Seminarski rad iz Logike 1

Tema:

Lenjin i teorija odraza u filozofiji marksizma

Student: Mentorka:

Novi Sad2012

SADRŽAJ

1. Uvodna razmatranja...............................................................................4

2. Marksizam i teorija odraza.....................................................................5

2.1. Osnovne crte teorije odraza..............................................................5

2.1. Spoznajni problem i Marksova misao..............................................5

2.2. Engelsovo zasnivanje gnoseologije u marksizmu............................5

2. Lenjin i teorija odraza............................................................................6

2.1. Lenjin i spoznajna problematika......................................................6

2.2. Lenjinov pojam odraza.....................................................................7

2.3. Lenjinova samokritika......................................................................8

Zaključna razmatranja................................................................................9

Literatura..................................................................................................10

Sažetak: Autor u radu nastoji doći do preciznog određenja Lenjinove gnoseološke pozicije i

njegove uloge u izgradnji teorije odraza kao teorije saznanja i istine u okviru logike i filozofije

marksizma. Prateći razvoj Lenjina kao mislioca kroz dve faze stvaralaštva u dva centralna filozofska

spisa „Materijalizam i empirokriticizam“ i „Filozofske sveske“, Dolazi se do odgovora na ključno

pitanje: da li je Lenjin osnivač teorije odraza i da li je on njen zastupnik u onakvom smislu u kakvom

se predstavlja u kasnijim interpretacijama?

Ključne reči: Lenjin, teorija odraza, marksizam, gnoseologija, teorija istine,

1. UVODNA RAZMATRANJA

Teorija odraza, kao dijalektičko-materijalistička teorija saznanja, ima značajnu i dugotrajnu

istoriju razvoja u okviru marksizma logike. Zastupali su je, ali i kritikovali i opovrgavali, u svakom

slučaju njome se bavili, mnogobrojni mislioci počev od utemeljenja filozofije marskizma pa sve do

jugoslovenskih marksista. Razumljivo je da je ona kroz čitav taj proces pretrpela mnogobrojne

promene svoje forme, pojavljivala se u raznim mehanicističkim i „elastičnim“ verzijama i oblicima.

Posebno interesantnu problematiku u okviru koncipiranja teorije odraza, predstavlja Lenjinov

značaj i njegovo mesto u liniji teoretičara koji su se njome bavili. Staljinističkim prerađivanjem,

kanoniziovanjem i dogmatizovanjem Lenjinih teza, njegovo je učenje u mnogim bitnim poljima i na

mnogim suštinskim mestima krajnje iskrivljeno i oštećeno. Osobiti, i najveći, problem predstavlja to

što su se takve staljinističke interpretacije, ponekad više pozitivistički, a ponekad više vulgarno-

materijalistički obojene, ustalile u opštim pregledima istorije filozofije i logike, u udžbenicima,

priručnicima i ostaloj filozofskoj literaturi.

Dakako, takve interpretacije bile su i predmet oštrih kritika. Upravo je pomenuti Džugašvilijev

napor u vulgarizaciji Lenjinovog poimanja marksizma zarad očuvanja svoje vladajuće političke

pozicije, i predstavljanja sebe kao istinskog nastavljača Marks-Engels-Lenjin linije, podstakao

teoretičare u želji da se Lenjinova filozofska shvatanja sagledaju u njihovom čistom i izvornom

obliku, što je Lenjina učinilo izuzetno filozofski živim.

No, i pored toga, pomenute staljinizirane interpretacije se nastavljaju pojvaljivati kao opšta mesta,

takve interpretacije naročito pogađaju teoriju odraza koja se razume kao osnov dijalektičko-

materijalističke gnoseologije i logike. Iako se sam Staljin nije bavio teorijom odraza on je naglašava

kao jedinu mogućnost marksističke gnoseologije. Sigurno je, međutim da u Lenjinovim spisima mora

postojati nekakav osnov koji će omogućiti takvu kasniju dogmatizaciju, međutim ostaje pitanje kakvu

je poziciju Lenjin zapravo zastupao.

Dogmatizacija Lenjinovog učenja se u analizama i kritičkim osvrtima pokazuje krajnje udaljenom

od određenih Lenjinovih shvatanja, da se napokon postavlja pitanje: da li je Lenjin usitinu utemeljitelj

ove teorije i da li je uopšte njen zastupnik?

Autorova želja za apsolviranjem navedene problematike konstituiše centralnu temu ovog rada, i

njegov konačni cilj, a to jeste nastojanje za što preciznijim pozicioniranjem Lenjinovih gnoseoloških

shvatanja, osobito s obzirom na teoriju odraza koja je kao teorija saznanja i teorija istine provedena u

logici i filozofiji marksizma.

Ovako postavljena problematika i određen cilj rada, sami po sebi uslovljavaju neophodnu formu

rada i njegovu strukturu tj. njegov sadržaj. Neophodno je, dakle, najpre se upoznati sa osnovnom i

opštom formom teorije odraza i izložiti ukratko njen razvitak sve do Lenjinovih teza, zatim analizirati

detaljnije samo Lenjinovo tumačenje, da bi se napokon kroz sagledavanje postojećih interpretcija

došlo do preciznijeg određenja onoga što Lenjin izvorno zastupa.

2. MARKSIZAM I TEORIJA ODRAZA

2.1. OSNOVNE CRTE TEORIJE ODRAZA

Teorija odraza predstavlja jednu od mogućih teorija saznanja i teorija istine koje se pojavljuju u

filozofiji. Bez obzira na različite verzije u kojima se ona pojavljuje, pod njome se, u opštem okviru,

obično podrazumeva da je „saznanje odražavanje objektivne istine koja postoji nezavisno od čoveka:

objektivna realnost data je u čoveku u njegovim čulima a ona kopiraju, fotografišu, odražavaju, pa su

ideje i oseti zapravo kopije ili odrazi objekata prirode“1, da je, dakle, „istina poklapanje misli sa

stvarnošću jer je misao subjektivni odraz objektivne stvarnosti.“2

Teorija odraza, kao takva, zapravo se može posmatrati kao posebna vrsta jedne druge teorije

istine, to je takozvana teorija korespodencije ili teorija adekvacije. Prema toj teoriji „istina je slaganje

misli i stvari (adeaequantio intellectus et rei), adekvatnost mišljenja i stvarnosti, odgovaranje pojma

predmetu mišljenja.“3 Ono što teoriju odraza razlikuje od teorije korespodencije jeste to da je ona „na

mehanicističku razinu svedena opšta teorija adekvacije [odnosno korespodencije – prim M.Š]“4

2.1. SPOZNAJNI PROBLEM I MARKSOVA MISAO

U samom Marksovom učenju ne mogu se pronaći nikakve naznake koje bi omogućile da se iz

njega kasnije izvede teorija odraza. „Marks je zagovarao predmetnu istinu a ne istinu koja nastaje

podudaranjem znanja i predmeta“5 Za Marksa pitanje saznanja i pitanje istine uopšte i nisu teorijska

pitanja ona se moraju rešavati na polju prakse.6

Pojam rada kod Marksa zauzima centralno mesto, on insistira na delatnoj strani saznanja. Čovek

je svoje vlastito delo, vlastiti proizvod sopstvenog rada, dijalektika negativiteta jeste proces

samostvaranja čoveka, njegovog otuđenja i ukudanja tog otuđenja koji se kroz povest javlja u

kružnom dijalektičkom kretanju. Budući da se kod Marksa insistira na delatnoj strani saznanja,

razdvojenost subjekta i objekta koja bi omogućila jednu teoriju saznanja, ovde nije moguća.

2.2. ENGELSOVO ZASNIVANJE GNOSEOLOGIJE U MARKSIZMU

Fridrih Engels je u nekim od svojih opservacija u potpunom skladu sa Marksovim

prevladavanjem gnoseologijske pozicije, međutim neke druge će omogućiti zasnivanje gnoseologije u

marskizmu, te se ona marksistička struja koja konstituiše saznajno-teorijski problem, i odatle teoriju

odraza, upravo poziva na Engelsa. Mogućnost za tako nešto nalazi se u Engelsovim stavovima o tome

kako nije materija proizvod duha već je duh najviši proizvod materije a dijalektika pojmova odraz

dijalektičkog kretanja stvarnog sveta. Tu mogućnost ostvariće potom Georgije Plehanov.

1 Aćimović, Mirko, Filozofija mišljenja, Futura publikacije, Novi Sad, 2007, str. 1232 Isto, str. 2983 Isto, str. 2974 Videti: Veljak, Lino, Marksizam i teorija odraza, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 1345 Aćimović, Mirko, Filozofija mišljenja, Futura publikacije, Novi Sad, 2007, str. 1226 Upravo o tome govori druga teza o Fojerbahu: “Pitanje da li je ljudskom mišljenju svojstvena predmetna istina, nije

pitanje teorije, nego je praktičko pitanje. U praksi čovek mora dokazati istinu tj, zbiljnost i moć, ovostranost svoga mišljenja.” Marks, Karl, Teze o Fojerbahu, u Marks – Engels, Rani radovi, prevod Stanko Bošnjak, Sloboda, Beograd, 1973, str. 337

2. LENJIN I TEORIJA ODRAZA

2.1. LENJIN I SPOZNAJNA PROBLEMATIKA

Spoznajnom problematikom Lenjin se bavi u svom delu „Materijalizam i empiriokriticizam“,

međutim ono sa sobom nosi jednu neuobičajenu dimenziju pristupa saznajnom problemu. Prevashodni

cilj ovog Lenjinovog rada nije bilo prvenstveno uslovljen željom da se pruži doprinos u daljem

razvitku razrešavanja ove filozofske tematike, koliko je pre svega bio uslovljen krajnje praktičnim

razlozima i svrhama. U tom periodu među ruskim marksistima vladao je duh eklektičkog povezivanja

marksizma sa varijantama pozitivističkih i neokantovskih shvatanja. Uvidevši da takav eklekticizam

razorno deluje na temelje revolucionarnosti, Lenjin nastoji da stane u odbranu onoga što on u to vreme

podrazumeva pod marksističkom filozofijom.7

Budući da je razumevanje odnosa subjekta i objekta jedna od temeljnih odrednica gnoseološkog

stanovišta, potrebno je obratiti pažnju na Lenjinov pristup ovom pitanju. Karakter tor pristupa

razotkriva se iz njegovog razumevanja prakse: „Ljudsko mišljenje je onda „ekonomično“ kad pravilno

odražava objektivnu istinu, a kao kriterij te pravilnosti služi praksa, eksperiment, industirija.“8 Ovakav

Lenjinov stav, po tumačenju Lina Veljaka u knjizi „Marksizam i teorija odraza“, dokaz je da „Lenjin

ne shvaća praksu u Marksovom smislu ljudskog mijenjanja svijeta, već u smislu Engelsove prakse kao

eksperimenta i industrije.“9 Takvo razumevanje prakse kod Lenjina navodi Veljaka na ocenu da

izložena koncepcija prakse u ovakvom obliku nužno povlači sa sobom konteplativni karakter njoj

odgovarajuće spoznajne teorije.

Ako se ima u vidu ono što Lenjin piše na još nekim mestima u ovom delu, poput: „možemo dobiti

sliku sveta [kurziv M.Š.] koja stvarno odgovara prirodnim naukama i materijalizmu. Naime: 1) fizički

svet postoji nezavisno od ljudske svesti i postojao je mnogo vremena pre čoveka, pre svakog „iskustva

ljudi“; 2) psihičko, svest itd. jeste najviši proizvod materije (tj. fizičkog), jeste funkcija onog

izvanredno složenog delića materije koji se naziva ljudskim mozgom.“ Veljakovu ocenu možemo

prihvatiti kao potpuno opravdanu.

Lenjinov konteplativni pristup sa sobom svakako nosi ozbiljne posledice po njegovu početnu

nameru. Pokušavajuću da odbrani Marksovo učenje od eklektičkog nasilja koje je trpelo, a zapadajući

u konteplativno mišljenje, on se zapravo suprotstavlja samom Marksovom mišljenju, samoj misli

revolucije. „Taj postupak, dapače, implicira svođenje Marksa na Fojerbaha, revolucije na

kontemplaciju, stajalište novog sveta na stajalište staroga.“10

Lenjin izvodi poziciju suprotstavljenog subjekta i objekta, pa odatle i koncept posmatralački

nastrojenog subjekta i datog objekta: „Osećaj je rezultat dejstva stvari po sebi koja postoji objektivno,

7 Lino Veljak smatra da se Lenjinovo filozofsko stvaralaštvo mora razdvojiti na dva perioda, prvi period jeste rad na delu „Materijalizam i empirokriticizam“, kada Lenjin još uvek „nije dublje zašao u filozofsku problematiku“. Tek u drugom periodu u kome nastaju „Filozofske sveske“ Lenjin obrazuje sebe kao filozofa i izgrađuje svoja shvatanja. Takođe, valja naglasiti da je Lenjin u ovom prvom periodu svog stvaralaštva bio pod izrazitim uticajem Plehanova, i, što je još značajnije, u tom periodu niz Marksovih, pa i neka Engelsova dela, kao što je Dijalektika prirode, uopšte nisu bila poznata, a takav sticaj okolnosti, upozorava Veljak, stalno treba imati na umu pri tumačenju „Materijalizma i empiriokriticizma“.Videti: Veljak, Lino, Marksizam i teorija odraza, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 123

8 Lenjin, V.I, Materijalizam i empirokriticizam, prevod Siniša Stanković, Kultura, Beograd, 1959, str. 1579 Veljak, Lino, Marksizam i teorija odraza, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 12310 Isto, str. 126

van nas, na naša čula… Osećaj je subjektivna slika objektivnog sveta.“11 Ovde se već približavamo

Lenjinovom shvatanju pojma odraza. Lenjinov pojam materije takođe je uslovljen ovakvim

shvatanjem odnosa subjekta i objekta, materija se razume kao nešto što je nezavisno, dato u čulima,

što se prenosi, kopira, fotografiše u saznanju. Objektivna realnost se ističe kao najvažnije svojstvo

materije. Materija se na nekim mestima razume i u potpuno redukovanoj prirodno-naučnoj formi. Iako

je Lenjin nesumnjivo poznavao Engelsovu kritiku mehanicističkog redukcionizma, na određenim

mestima njegove misli su pogodne za svođenje na forme mehanicizma.12 Iz ovakvog shvatanja

materije i njenog odnosa prema svesti Lenjin dolazi do određenja pojma materijalizma u kome se tvrdi

postojanje objekata po sebi, gde su onda čulni utisci i ideje kopije ili odrazi tih objekata.

Ovakvim konceptom materije Lenjin se potpuno udaljava od Marksa u čijoj je poziciji provedena

oštra kritika mišljenja koje se zadovoljava postojanjem objekata po sebi.

2.2. LENJINOV POJAM ODRAZA

Ranije je već navedeno jedno od Lenjinovih određenja pojma odraza u kome je oset subjektivna

slika odnosno odraz objektivnog sveta. Međutim, uskoro se otkriva da kod Lenjina zapravo nema

jednoznačnog određenja pojma odraza. Postoje još nekoliko određenja koja se ističu:

„Za svakog materijalista osećaj je stvarno neposredna veza svesti sa spoljnim svetom, pretvaranje

energije spoljnog nadražaja u činjenicu svesti.“13 A zatim: „logično je pretpostaviti da sva materija

ima svojstvo koje je po svojoj suštini srodno s osećajem, svojstvo odražavanja.“14

Dakle, osećaj se određuje kao odraz, ali se određuje i kao svojstvo materije. Na još jednom mestu,

Lenjin piše: „Prava shvatanja materijalista… ne sastoje se u tome što se osećaj izvodi iz kretanja

materije, nego u tome što se osećaj smatra za jedno od svojstava materije koja se kreće.“15 Time je

saznanje kao pasivno primanje znanja o objektivitetu u biti shvaćeno mehanicistički kao jedna viša

forma kretanja materije.

U daljem toku odnosa odraza i spoznaje u „Materijalizmu i empiriokriticizmu“ Lenjin zapravo

dolazi do aproksimativnog odnosa. Odraz je, dakle, samo približna kopija objektiviteta.

Aproksimacija podrazumeva nemogućnost da odraz bude potpuna kopija onoga što se ordražava.

Naravno, ukoliko bi odraz bio savršena kopija odraženoga, zablude bi bile nemoguće. Upravo

zahvaljujući zahvaljujući toj približnosti moguće je objasniti karakter ljudske spoznaje i njeno

postepeno proširivanje i produbljivanje.

Lenjinova konstrukcija pojma aproksimacije može se obajsniti time što je Lenjin imao u vidu

delatni, aktivni, karakter ljudske spoznaje. „No, shvativši spoznaju kao odražavanje, on je morao u

Materijalizmu i empiriokriticizmu ostati unutar kontemplativne pozicije.“16

11 Lenjin, V.I, Materijalizam i empirokriticizam, prevod Siniša Stanković, Kultura, Beograd, 1959, str. 10612 Lino Veljak ovakve Lenjinove beleške o pojmu materije vidi kao najlošije mesto u čitavom njegovom opusu, i

upravo će takav Lenjinov koncept materije, naglašava on, u svim svojim negativnim konsekvencama doći do punog izražaja u staljinističkom procesu dogmatizacije i prerade Lenjinove misli.

13 Lenjin, V.I, Materijalizam i empirokriticizam, prevod Siniša Stanković, Kultura, Beograd, 1959, str. 3914 Isto, str. 7915 Isto, str. 3416 Veljak, Lino, Marksizam i teorija odraza, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 133

O pojmu istine Lenjin piše: „Ne radi se uopšte o nepromenljivoj biti stvari ni o nepromenljivoj

svesti, nego o korespodenciji između svesti koja odražava prirodu i prirode koja odražava svest.“17

Ovde se istina, dakle shvata u smislu teorije korespodencije. Iako se time ne menja kontemplativni

karakter odnosa subjekta i objekta, Lenjin nadilazi svoj mehanicizam zastupanjem teorije

korespodencije..

U opštem rezimeu prethodna dva poglavlja može se doći do konačnog zaključka da je: prvo: u

„Materijalizmu i empiriokriticizmu“ spoznajna problematika obrađena na kontemplativan način i

drugo: bez obzira na kolebanja između mehanicističke i korespodencione koncepcije, Lenjin se sa

pravom može smatrati osnivačem teorije odraza u marksizmu.

2.3. LENJINOVA SAMOKRITIKA

Kroz dosadašnja kritička izlaganja pokazuje se da se Lenjin potpuno udaljava od izvorne

Marksove misli za koga je „istina način čovekovog povesnog opstanka, dijalektičko ukidanje

metafizičkih suprotnosti ideje i zbiljnosti, prirode i duha, subjekta i objekta, istina je, dakle, nešto

povesno, utemeljivo samo na ljudskoj praksi“18

Ipak od presudnog je značaja razumeti da je Lenjin kao i svaki drugi mislilac imao svoj razvojni

put i da će on u toku njega drastično i radikalno prevazići „Materijalizam i empiriokriticizam“. U

svojim „Filozofskim sveskama“ koje predstavljaju drugu fazu njegovog filozofskog stvaralaštva,

Lenjin koji se sebe smatrao Plehanovljevim učenikom dolazi do toga da Plehanova naziva „vulgarnim

materijalistom“. Samim time Lenjin započinje i svoju samokritiku, u kojoj sebe svrstava u one koji

nisu shvatili Marksa!

Iz Lenjinovih misli izraženih u „Filozfoskim sveskama“ pokazuje se da je mehanicistička, a i

korespondencijska varijanta teorije odraza potpuno neodrživa. Lenjin menja svoja stanovišta i

približava se izvorno Marksovom dijalektičkom pristupu, što se na mnogoborjnim mestima potvrđuje

kroz veći deo spisa: „Delatnost čoveka koji je načinio sebi objektivnu sliku sveta menja spoljašnju

stvarnost, uništava njenu određenost ( = menja ove ili one njene strane, kvalitete) i na taj način

oduzima joj crte privida, spoljašnjosti i ništavnosti, čini je po sebi i za sebe postojećom (= objektivno

istinitom)“19 Upravo u ovakvim mislima nalazi se fundamentalno omogućavanje same mogućnosti

teorije odraza.

Ovakav preokret u Lenjinovom misaonom razvoju dovodi do neobičnog rezultata gde se u

krajnjoj liniji može istaći da iako Lenjin doista i jeste utemeljitelj marksističke teorije odraza, ali da je

on zapravo mislilac koji u konačnom ne zastupa ovu teoriju.

17 Lenjin, V.I., Materijalizam i empirokriticizam, prevod Siniša Stanković, Kultura, Beograd, 1959, str. 12418 Veljak, Lino, Marksizam i teorija odraza, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 13419 Lenjin, V.I., Filozofske sveske, prevod Zagorka Mićić, Kultura, Beograd, 1960, str. 208

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

U drugoj glavi Lenjinova misao bila je predmet oštre i bespoštedne kritike. Pri tome se pokazalo

da se njegova gnoseološka stanovišta nikako ne mogu opravdati u okviru izvorne Marksove misli.

Postoje više razloga zašto je to tako. Među glavnim uzrocim jesu: Engelsovo udaljavanje od

Marksovog shvatanja saznanja i otvaranja mogućnosti za zasnivanje jedne gnoseologije u okviru

marksizma, u poznom periodu stvaralaštva nakon Marksove smrti; Plehanovljevo postavljanje široke

platforme za tako nešto; Lenjinova tadašnja neadekvatna obrazovanost u filozofiji i nedovoljno

poznavanje Hegelovog i Marksovog učenja; Napokon, specifični uzroci koji su ga podstakli na

bavljenje ovom tematikom.

Sa druge strane ne sme se preći preko činjenice da Lenjin konsekvento izvodi ono što su započeli

Engels i Plehanov u svojim radovima što i nagoveštava njegov potencijal u filozofiji. Takav potencijal

se u potpunosti ostvaruje u „Filozofskim sveskama“ gde nailazimo na jasne elemente preovladavanja

gnoseologoške pozicije koja je u potpunosti na tragu Marksove misli, zahvaljujući tome Lenjin se sa

pravom može nazivati jednim od najbitnijih nastavljača Marks-Engelso linije.

Istovremeno Lenjin je utemeljitelj teorije odraza i istovremeno on je marksista koji je ne zastupa.

Tendencija izvrtanja izvorno Marskovog shvatanja biti saznanja na taj način u Lenjinovom radu na

tom polju, sadrži istovremeno i osnovu za potpuno otuđenje od nje („Materijalizam i

empiriokriticizam“), a istovremeno i potpuni prekid, odricanje i negaciju validnosti takve tendencije

(„Filozofske sveske“), što Lenjina u krajnjoj liniji potpuno oslobađa krivice.

Na žalost, Lenjinovi naslednici kojima je prepuštena sudbina njegovog filozofskog stvaralaštva,

prepoznali su kao bitnu upravo onu lošu i slabiju stranju njegovg učenja i upravo nju iskoristili kao

temelj svega onoga što je Lenjin misaono i praktički, revolucionarnom delatnošću, pokušavao sprečiti.

Nakon Staljinove kanonizacije i dogmatizacije teorije odraza, ona, kao utemeljući deo obesmišlje

Marksove misli svoj vrhunac dostiže u delu Todora Pavlova upravo pod nazivom „Teorija odraza“,

gde se ova teorija postavlja kao osnov za celokupnu dijalektičko-materijalistučku gnoseologiju koja

nema nikakve veze sa Marskovim učenjem. Sve zasluge za to snosi Vladimir Ijič Uljanov Lenjin, a

istovremeno, on nema ništa sa tim.

LITERATURA

Aćimović, Mirko, Filozofija mišljenja, Futura publikacije, Novi Sad, 2007

Lenjin, V.I, Materijalizam i empirokriticizam, preveo Siniša Stanković, Kultura, Beograd, 1959

Lenjin, V.I., Filozofske sveske, prevod Zagorka Mićić, Kultura, Beograd, 1960, str. 208

Marks, Karl, Teze o Fojerbahu, u Marks – Engels, Rani radovi, prevod Stanko Bošnjak, Sloboda,

Beograd, 1973

Veljak, Lino, Marksizam i teorija odraza, Naprijed, Zagreb, 1979, str. 123