Leksičke promjene kraja dvadesetog vijeka danas

Danko Šipka

Danko.Sipka@asu.edu

http://www.public.asu.edu/~dsipka

Tok izlaganja

• Istraživanje novih leksema u sve tri varijante s kraja dvadesetog vijeka

• Pilot istraživanje statusa novih bošnjačkih riječi iz 2004. godine

• Istraživanje statusa novih bošnjačkih riječi iz 2007-2008.

Danko Šipka A Dictionary of New Bosnian, Croatian and Serbian Words, Springfield: Dunwoody Press, 2002

Baza podataka od oko 45,000 sakupljena krajem dvadesetog vijeka iz novinskih korpusa i rječnika

Primijenjenolingvistički cilj: predstaviti lekseme koje nisu u tada najkorišćenijim rječnicima a koje govornik engleskog neće prepoznati

Grupa Primjer Broj Postotak

Ekavski međususedski, mega-uspeh, proterivač 1880 4.19%

Hrvatski bojišnica, božićnica, uradak 632 1.41%

Radikalnohrvatski datkovni obradnik, munjkovni, rednik 203 0.45%

Bošnjački lahko, mehko, poselamiti,šehid 243 0.54%

Radikalnobošnjački dekika, greb, hudovica, krhat, zijehati 68 0.15%

Srpski instalisati, naduvan, paraklis, pasuljast 61 0.14%

Radikalnosrpski đeneral, sohran, toržestven, vaznositi 20 0.04%

Obilježeno 3107 6.92%

Neobilježeno 41772 93,08%

Ukupno 44879 100,00%

Domen Primjeri broj postotak

Računarstvo bejzik, C, izvršni program, kobol, server 7218 16.08%

Politika abdićevac, deposovac, espeesovski, hazeovština 3367 7.50%

Stil ajlajner, alko-vikend, porno-zvezda, rejv, trendaš 1889 4.21%

Vojska ARBiH, bitnica, miročuvar, motorola 1467 3.27%

Mediji BHT, blic-pitanje, brifing, niskotiražan 1243 2.77%

Ekonomija diler, d.o.o., gospodarstvenik, telebanking 1140 2.54%

Medicina anoreksija, bulimija, CD-uređaj, posttraumatski 984 2.19%

Druge tehonologije akrilik, autoblokator, homologacija, videotelefon 926 2.06%

Religija akšam namaz, bogoodstupništvo, satanistički 792 1.76%

Muzika afro-udaralje, bluz-pevač, rokerica, solo-album 705 1.57%

Sport aikidoka, ATP turnir, kramponke, super G 691 1.54%

Pravo abolicija, bezakonost, bezvizni, privatnopravni 499 1.11%

Ekologija bio-bašta, bio-razgradiv, eko-država, grinpisovac 215 0.48%

Psihologija apercepcioni, depsihlogizirati, isfrustrirati, psihocid 167 0.37%

Umjetnost apstraktivac, neoavangarda, šagalovski, videoart 160 0.36%

Vazduhoplovstvo avio-let, čarter-flota, erbas, flajt-direktor 140 0.31%

Narkotici acid, betametazon, krek-kokain, narkomafijaš 124 0.28%

Filozofija altiserovac, autoempirijski, bitoslovlje, ničeanski 108 0.24%

Građevina i arhitektura gradogradnja, korbizjeovac, medijapanac 81 0.18%

Lingvistika bošnjakizam, europanto, psiholingvistkinja 81 0.18%

Ideologija ideologema, ideološki background, kreacionizam 80 0.18%

Biologija avokado, briselski kupus, jojoba 21 0.05%

Raslojeno 22098 49.24%

Neraslojeno 22781 51%

Ukupno 44879 100.24%

Generatori promjena

a. Naučno-tehnološke promjene

b. Socio-ekonmske promjene

c. Rati i nacionalizam

d. Promjene u stilu života

e. Oživljavanje religije

f. Nove ideologije, umjetnički i medijski pokreti

g. Kognitivni i ludički impulsi

Jezički procesi devedesetih

Nove i oživljene lekseme i afiksi, Nova značenja, proširenja ili suženja postojećih, Promjene u konotaciji, upotrebnim odlikama,

čestoći, Slabljenje leksičke norme,

Ortografske, morfološke i tvorbne posljedice leksičkih promjena

Nove riječi I

Kognitivni:2878 novih apstraktnih imenica sa sufiksom -

ost (npr. apolitičnost) Ludički:mojstven, napetoleden, nigdenedostajući

Nove riječi II jugosrpska vlada, jugosrpski, komunistosrpski, pansrpski,

parasrpština, prosrpski, protusrpstvo, srpanj, srpska ekavica, srpskobosanski, srpskohegemonistički, srpština, velikosrpska agresija, crveni srbokomunizam, inosrbijanac, odsrbljen, osrbljen, prosrbljen, rasrbljavanje, rasrbljen, rasrbljenost, rasrbljivanje, srbizacija, srbizovan, srboboljševički, srboboljševik, srbocentričan, srbocentrik, srbočetnički, srbofilstvo, srbofoban, srbofobičan, srbofobičnost, srbofobija, srbofopski, srbokatolik, srbokomunistički, srboljubac, srboljublje, srboljupstvo, srbomirilac, srbomrzac, srbomrzački, srbomrzeći, srbomrzićki, srbomrzija, srbomrzitelj, srbomržnja, srboskorojević, srboubica, srboubistvo, srbounitarist, srbozaljubljen, srbožderan, srbožderski, srbski.

Nove riječi III

brozan, brozinac, brozist, brozista, brozizam, brozoidan, brozolik, brozonostalgičar, brozotiranida, brozovac, brozovčić, brozovluk, brozovski, brozovština, okolotitićevac, postbrozni, postbrozovski, titić, titinski, titofilističar, titoidan, titoist, titoista, titoistički, titoizacija, titoizam, titoiziran, titoizovan, titolesku, titolog, titomanijački, titoslavija, titovac

Nova značenja

golub ‘ptica’ > ‘umjereni političar’, mjesto ‘lokacija, grad…’ >‘URL, internetska

lokacija’pancir ‘oklop’ > ‘neprobojni prsluk’plastičar ‘likovni umjetnik’ > ‘kozmetički

hirurg’ šljem ‘vojni ili građevinski’ kaciga ‘automobilska ili astronautska’

kaciga ‘vojna ili građevinska’ kaciga ‘automobilska ili astronautska’

Upotrebne karakteristike

amidža ‘ujak’ (kolokvijalno > standardno)

poselamiti ‘pozdraviti’(kolokvijalno > standardno)

siječanj ‘januar’ (hrv > hrv, boš)

veljača ‘februar’ (hrv > hrv, boš)

Slabljenje normebilderuša, brinetuša, cmizdruša, divljakuša, milicioneruša,

oficiruša, ogovaruša, pederuša, perverzuša, pokvarenuša, prikačuša

bezbednjak, bežičnjak, doslovnjak, duhovnjak, estradnjak, grupnjak, hladnjak, hudnjak, jutarnjak, kožnjak, kulturnjak, lažnjak, leptirnjak, ličnjak, luksuznjak, maštovnjak, mirovnjak, nadobudnjak, narodnjak, naslovnjak, običnjak, obreznjak, oklopnjak, oklopnjak, okolnjak, opreznjak, otkačenjak, perverznjak, pohotnjak, polovnjak, polupismenjak, pornjak, poslovnjak, pozorišnjak, promidžbenjak, rasplodnjak, samotnjak, skupnjak, slobodnjak, slovnjak, službenjak, stajnjak, studenjak, stukovnjak, stvarnosnjak, svjetilnjak, trbušnjak, usmerenjak, usmjerenjak, viljenjak, zabavnjak, zagrobnjak

Tvorbene posljedice

Fleksibilniji obrasci., borhesovsko-pavićevskiŠirenje pojedinih afiksa, npr. nacio-, euro-,

ju-, -er, itd.Nestabilni feminizacijski sufiksi: psihologica,

psihologinja, psihologistica, psihološkinja;biznismenka

Gramatičke posljedice

a. Širenje nepromjenjivih pridjeva, npr. LPT port, jugo predsjednik

b. Širenje participa, npr. destabilizirajući prekid pregovora

c. Adaptacija biaspektualnih glagola, npr. finansirati > isfinansirati

 

Pravopisne posljedice

Nefonetsko čitanje i novi slovni znaci

FTP [ef-te-pe or ef-ti-pi]

advertizing [advertajzing]

Europay [juropej]

yu-nostalgija

Crobex

Podrobnije informacije u:

• Danko Šipka Osnovi leksikologije i srodnih disciplina (drugo izdanje), Matica srpska, 2006.

Nove bošnjačke riječi

LebensraumLebensraum pretpolitički stavovi pretpolitički stavovi

Srbi 55,28% u SFRJ SFRJ treba da bude očuvanaHrvati 85,51% u SRH Hrvatska treba da bude nezavisnaBošnjaci 47,28% in SRBiH Bosna i Hercegovina treba biti nezavisna

Pretpolitičke preferencije: 1992

Jugoslavija Da NeBo Da Bsna Ne S H

Sadašnje pretpolitičke preferencije

(Kon)federalizacijaB Da Neo Da Bsna Ne S H

Opšte hrvatsko 1 bošnjačko srpsko

2

Ograničeno

1. slavenski, općina, definirati, listopad

2. truhao, mehak, babo, amidža, šehid

Sociolingvistika društva

• Šipka, Milan Standardni jezik i nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini (1850-2000) - Dokumenti, Institut za jezik Sarajevo, 2001.

• Neweklowsky, Gerhard BOSANSKI - HRVATSKI - SRPSKI /BOSNISCH - KROATISCH - SERBISCH Aktuelna pitanja jezika Bošnjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca, WIENER SLAWISTISCHER ALMANACH, Sonderband 57, WIEN 2003.

• Greenberg, Robert Language and Identity in the Balkans Serbo-Croatian and Its Disintegration, OUP 2004

http://www.startbih.info http://www.novihorizonti.com

Pilot-istraživanje u jesen 2004.

Start BiH Novi Horizonti

Jedinica tekućeg teksta 280721 340070

Bošnjački 176 5527

0.063% 1.625%

*lah(a)k* 6 67

*lak* 63 1

*amidž/da{j|i}dž* 10 44

*uj/tet/stri* 10 4

Hipoteze

Korpusna distribucija novouvedenih riječi izuzetno je ograničena

Novouvedene bošnjačke riječi služe kao obilježavač nivoa konzervatizvnosti unutar te etničke grupe

Istraživanje 2007-2008

1. Opšti medijski izvori (manje konzervativni)

2. Islamski medijski izvori (više konzervativni)

OpštiBHDani http://www.bhdani.com

Bosna ekspres http://www.bosniaexpress.com

Bosnjaci http://www.bosnjaci.net

Bosnjacki topraci http://www.bosnjacki-topraci.net

Kitabhana http://www.kitabhana.net

Walter http://www.walter.ba

Nova Grapska http://www.novagrapska.com

OHR http://www.ohr.int

ONASA http://www.onasa.com.ba

Oslobodjenje http://www.oslobodjenje.com.ba

Sabah http://www.sabah-ba.com/

SlobodnaBosna http://www.slobodna-bosna.ba

Superbosna http://www.superbosna.com

StartBih http://www.startbih.info

IslamskiBošnjakinja http://www.bosnjakinja.net

Džemat http://www.dzemat.org

ElKalem http://www.elkalem.com

Islam http://www.islam.co.ba

Muslimanski glas http://www.muslimanskiglas.com

Nahla http://www.nahla.com

Novi horizonti http://www.novihorizonti.com

Preporod http://www.preporod.com

Rijaset IZ http://www.rijaset.net

Saff http://www.saffbih.com

Metodologija

1. Asistentkinja, Sara Schwalm, dobila uputstva da, ravnomjerno koristeći prethodno navedene izvore, formira dva korpusa, svaki od približno milion jedinica tekućeg teksta (odvajanje istraživača od procesa prikupljanja korpusa),

2. Glavni istraživač, koristeći skriptove u PERL-u statistički obradio dva korpusa i izveo zaključke

Udio nove bošnjačke leksike

(pojavnica) Opšti izvori Islamski izvori

Ukupno 997149 997861

Bošnjački 754 17555

Postotak 0.076% 1.759%

Statistička značajnost

Bošnjačka leksika

Tip teksta 0.0883

p=0.00

Nova bošnjačka leksika u dvije grupe tekstova

Ukupno 2824

Islamski 373 13.21%

Opšti 177 6.27%

ZaključciVarijantski markirane lekseme uvedene

devedesetih godina dvadesetog vijeka ostvarile su ograničen uticaj u ukupnoj leksičkoj masi, čak i u masi svih novih riječi

Kako vrijeme prolazi, njihova društvena funkcija podliježe promjeni i one se postepeno preobraćaju u obilježavač konzervativizma