LEĦEN IL-MALTI ID-DSATAX-IL SENA LULJU-SETTEMBRU, 1949 Għadd '1'11-'1'13

Guze' Onetcuti--i l-Poela la l~ Familja St~tdju K 'J'itik1l tctl-PROF. Ġ. AQUILINA

B.A., Ll,.D., Ph.D. (Lond.)

FIS-SNI~ kollha .. l! .ili ~-Hlf lil C~letcut.i - t;t ili nafu ~ad,;ar c1Ratax-II ReIHl, pglfien gtmll-bldu tal-mOViment Ma~tl ta l-Universib\ - dejjem nafu jhobb tlaġa. wahda aktar mmn kull haġa, ohra u jittmc1det fuqha bI-akbar tleġġa. Dil-l1aġa hija l-Poe-

żija. Meta konna t-tnejn żgtlażagh fl-ahjar tar-haj-ja, iż-żmien meta l-qalb ttlOsS l-aktar iż-żeghila 8tnma tad-demm qawwi jbaqbaq fil-vini, kien 1hobb jiġi ghandi fid-dar tal-Birgu fejn kont noq-gtlOd meta kont għadni student, u fil-mixjiet twal taghna n-natla tal-Lied-na- konna nhobbu nittlad-dtn fuq il-letteratura Mal-tija, ii dik il-twbta bhal tarbija fil-fisqija kienet &thadha titrabba u trid ;nin jiet1U tlsiebha sewwa. Hafna mill-poeżijiet li i in8abu miġbura fil-ktieb "Poeżiji" (1945) niftalmr sewwa meta Chetcuti ki,.

tibhom ghaliex kien qrahomli qabel u l-fehma tieghi m~ kienx ibarriha Imma fuq dan iż-żmien daqsxejn imbiegħed, żmien li ghandu x'~aqsam se\vwa mal-formazzjoni ta' motlħu 11 qalbu, nisimghu lil Chetcuti jghidilna kif xegtlel ġo fih l-ewwel xrar tal-ghanja Maltija;-

Għaddew aHar minn tl1a~'C-il sena meta Z .... poeżija ta' Dun Karm ħassejtha tiġbidrzi /I ssaħħarni għall-ġml:eZ u għalZ-qawwa

66

wl-lsien Malti Kienet is-sejħa għa.l/-Poeżija? Hekk naħseb. N iftallar l-ewwel, poeżija li tjiet f' idejja kienet "Warda. li tgizid Ġl'ajjietha." Għo(jbitn i; 'tħajja/'t nagħmel ::"ri ħa(ja ti~1:bahha, imma billi minn ,defjem ħassajt li g izan di nkun 7criiikll tierli/i nnifsi, yħaddejt dik il-Poeżiia-mhn;r gizax jisti/Oqqillza tissejjaħ poeżija -mill-għarbiel tal-kritika t iegħ i, u ma domt,1; wisq ma hmqt7w. Dik il-ħabta. beda firji f' id ejja "Il-M alti" II minn hemmhekk beda l-rjenn tiegħi għall-kitba II rJħall-poeżija. Kont nikteb ħafna, 'u nifraħ. b'(/{tk li ni7ftpb, bis81ca-ra ftit dak il-ferħ kien igħaddi, '/l l-iwfna. tqabbilic't lz kont infiażżeż kienu jsib/{. ruhhom fin-nM. Xi drabi lIla.ħela ,iCIO tnejn 'minnhom 1cienn jidhru stampati, u dak kien ikun (Jħalija biżżejjed bieer l-imma(jin;azzjoni ti,T(Jħel mill-fir/id 11 ]oi/Or(jll qabda ]Joe;~iji 0;11'0, jfW af/jm', versi mqabbla bla iwjia 11 bla lewl/, li kiel/li biss jieħdu lewnhom (jon-nar meta jsi'rH rmied.

Jidher li Dun Karm kellu 8et1er kbir .fuq Chetcuti bt1alma kellu 8et1er fuq kull poeta ietlOr Malti iżghar minnu. (+!lax k1111 min jibda jiġ'ġel'l'a mat-telghat ta' l-Elikona Maltija ma jistax ma jiltaqax miegtm nl-fJuċċata, :hobbl1 u jimitah ghall-inqas gt1al xi żmien, sa ma l-poeta iżgt1ar isib u ja:fferrna l-indipendenza tie-gt1U. Dun Karm lil Chetcuti żagħżugh influwenzah t1afna bhalma influwenza t1afna lil Delia, ghax min ttl0bbu jiġbdek u Dun Karm lil Chetcuti, ammiratur tieghu, ġibdu sewwa.

Qajjem .f"wiclnejk il-mewġ tar-ritmu tal-poeżija "Il-Musbiet1 tal-Mużew", u ara kif tarġa" thossha din il-mewġa fil-gtlanja ta' Chetcuti "Il-Paċi" (Melita Invicta) :

Dik kienet halj1:t7wm: 1Vlin jaf je7ck lis-snin Għadx jidfnu (lil-fzalfa 'ra.' nies maqħqlldin,

U ne1'(jrjħ1l fuq rasna J inqaleb, idur, Jittajjar bħal a}lda, Hafif daqs (Jħasfur,

Naraw (jef qħal fuqna Daqsxejn t' ajruplan, Tad-dinja ta' tahtu, Hak7ciern u sultan.

U iifrex il-ħerba; ]1,1 ur ż01nt1iu, ġ.a mar, Wara:jh ħalla l-iwsra U l-qirda tan-I1M'.

67

F'dawn il-versi ttl0SS diwi wkoll rnill-poeżija l-oħra ta' Dun I{arrn "Qalbieni". U thoss diwi tiegħu wlwli fil-poeżija "IżŻmien" (Poe%iji)-aqrahu u qabbilha mal-"Kelma".

Irnma mhux Dun I{arm biss għaġen lil Chetcuti. Għaġnu wkoll, gtwlkemm inqas, Cuschieri. Jekk taqra l-poeżija "Nem-men" (PoeżijD lil Cuschieri ttlOSSU sewwa, 11 miegtm, għalkemm i!1(ps, ttl0SS ukoll lil Dun Karm fil- "Warda li tgt1id Ċ,rajjietha". Aqra dawn il-versi u tara kif f'wic1nejk tisma' l-mewġa ta' qtigħ il-qtdb ta' Cuschieri:

ilIic:l:i 11 naf/seb. Fil-rnoħba. ta' ħsiebi, Rajt. :iitqal/eb bħal baħar ta' dmuyħ; najtJ/a l-iwjju bħal dr/ħajsa titbandal 'I'alH sħab ikreh .fis-swma miġmur/ħ.

Diwi ta' RudvaJ'd I\ipling--darba biss-nisimgħu fil-poeżija tiegtw: "Stenna sa Gtlada" (Poeżiji). U tfakkrek fil-"Ġg'antiia" ta' (+orġ Pisani. li jiġi xi tlalnes snin ikbar minnu, il-poeżiia "Villa Rnmana" CPoeżiji). Min iCJim awtur jietm minnu issa ħaġa issa OlIra, xi drabi mingtwjr ma jrid, l-aktar jekk dil-qima tkun bdiet fiż-żmien bIkri ttrl-tlajja meta l-personalita tagħna btlal b'otta mhux misjura tkun għadha CJed tistenna l-istaġun tagħha biex issir u tieħu lewnha.

Imma kull poeta, li hu tassew poeta, għandu n-nota li hi tie-gtm-in-nota li tagħżlu u tagħarfl1 minn oħrajn. U Chetcuti għandu l1-not[L 11 hi tiegtl11 wkoll, nota li 11arġet minn ġo fih bħalma ma tlUJ'ġet minn ebda poeta Malti ieħor.

:.\: inhi din in-nota? Imħahln !!llal-IJsien Malti? Din in-nota tinsab f'kull poeta Malti gtlax 1,,,;lha kitbu fi 7.mien meta lsienntt kien immnfjdar, u gtlwlhekk blia1a rea:;-;zjoni kienu jħossu l-bionn li jfissru r-rabta tagtlhom mie(ztm. I.1-imllabba għall-Malti m11i-jiex nota tn' poeta wielled. Tist l' tgllid li hi nota taI-poeti Mal-tin kollha. Mela xinhi din-lwta? Imllabba, gtlal Malta? I.1anfjas. Gtlax forsi mhix l-imtlabha ghnl Malta Maltija li rabbiet f'sider il-poeti tagl1l1a l-imħabba phal-IJsien Malti?

In-nota li tagħżel lil Chetcmti, li bgMIu fORt il-poeti l-oħrajn, hija l-CHlanja tal-Ffll1lilja. Hadd bt1:llu din l-gtlanja ma ghannieha hekk b'mod natl1l'nli, u trid tkun missier jew omm

68 biex tifhem dan :i qed ingtlid. Imhabba ghall-ulied, il-miRterju tat-twelid, l-aktar it-twelid tu' l-ewwel tarbija, l-ewwel twerżiqa 1a' tarbija ġdida, it-ttlasRib n d-eliqa ta' l-omm li ttlObb II tbati, din hija n-l1ota ta' (}uże Chetcuti, nota li ebda poeta Malti ma r1aqqha tajjeb eluqsu. N uri dan li

Kien qed ibe:rbe;!; d{17~ in-Nhar ; minn qalbek HarOet f'leltOa ta' mtwbba gtwjta malinuqa. Fuq 'Wi6i;ek ::ttered Omiel ta' da/thit ħelwa, U//ajnejk tbissJnll fCl'twrw, U d-dlHllfJlL tal-hemm 00 t/.arst.ek f'ditqqa siket Xtl in fJ!iadda b 'l(1i(:(: il-O id is-s/zaQ tan-niket. H additnt ma' siclrek l-ewwel d(I1'ba f'tzajtek '1'arbijn tie(Jtzek, fl'ott ia' mt/abba safja; Int, dalc in-NhlL1' , lIa8sejt ~Ti ħaf;a tiObdek, '1'qanqlek lwllok ke/l1l11 i1/t li trieglied del/lll1e7.:, U fraht i/lllleOOa li bist lil dak l-Imwieled, Ijrali, OI1lI/1 twajba., b'dak il-Omiel ta' tfajjel; Hares lejn lcidll: l-ghwr:qa t/a minn widċek; Hares f'gtwjnejh: sehet u1wjnejk siltl~lek; Dlik l' il/ti t la bt Il .etaqt, A l/a tah/Llek.

(19

ll"c1awn is-sittax-il vers li ġejjin "P'T~ejla h11-Miliec1" me-tmc1in Illit-tieni ktieb "Melita Invieta", il-poeta jagħtina kwac1ru sentilllelltali ta' l-ollllll li sfat armla fi żmien il-gwelTa, kwadru ji jfakkrek fis-sentilllentaliżmu ta' ~Jdlllondo de Amicis.

Il-Milied! It-tarbija ltillla minn missierha, imxatlxtla :fin-nieqa, ma taf xejn bil-hemlll ta' olllmha, hemm kbir li jiu-ġ'abal' f' c1el11gtla ma' xfal' gt1

70 Poeżijiet ohra sbieh ta' l-istess natura huma "Nadja Vera"

(Poeżiji), "J-1i1 Billti" u "Uliedi", l-ahbar tnejn m:ġjubin fil-"Musa Maltija", Ghidt li ebda pocta Malti llla jinterpreta r-rab-ta tal-lllissier u l-Ollllll lila' l-uiied daqs Ubetcuti, llllum, xi hadd jista' jist;Hjsi, Kanuenu Vassallo ma kitibx poeżiji Iil uliedu wkoll: "Lil lbui Hel'lllau Baruch", .. Iiil lblll O;i\,e[' Paul", u ohm "Lil lVlal'ti"? l\iteb u l-poeżijiet li sellllllejna huma sbietJ bu;sew illlum, tIl( hħi xi versi fil-poeżija "Lil Binti" ma tistu.x iHHejhiUlOm iUterpretazzjoni tal-llJatel'llitlL u tal-patemiti'L imma eHprec;sjoni tat-tempel'Ulllent inteilettwal; tal-poeta" aktar ritratt tal-peri)olla;'ita tieghu hajja u bm;ta L1rabi (pliht lllini ritratt tie-ghu bhal

71

tal-poe:iiiji tal-gwerra ta' Uhet

72 t:1' ġo fih, hi madankollu l-libsa xierqa ta' l-ispirazzjoni magħmula versi. Issa hekk kif il-libsa Habiħa tgħatti l-għera tal-ġisemhekk ukoll it-teknika tista' tghatti l-ghera ta' l-idepl l i tieta' tkun profonda jew superfiċjali. Għalhekk il-periklu tat-teknika tajba hu li ħafna drabi tgtmtti 'wisq, tghatti sa s ·super-fi6jalita tal-t1sieb; sewwa sew kif libsa meħjuta ta.ijeb tgħaUi l-irquqija tal-ġisem u tal-llmskoli tiegħu, tgt1attih u tostru rrull-ghajnejn billi tiġbed l-attenzjoni fuqha.

Gt1alkeUllll J1amlllettu dan kollu jibqa' minnu 11 l-ħL1im u l- tirqilll tal-versi saknnm jiġu jdoqqu helwin fil-widna li togl1-ġ:obha l-hlewwa u tkidJha l-hruxija ma tistax issir mingfU1jr it-teknika tajba. Forsi l-armonija mhijiex il-bażi ta' kull 3:l·ti II l-mużikalita waħda mill-aktar elementi importanti ta' l-armonija'?

Wara li gbidt dan kollu nista' nlaqqa' flimkien lz-zewġ karatteristii:i:l-aktar importanti ta' Uhetcuti. Dawn huma dwal' l-ispirazzjoni, l-aqwa l-imtmbba tal-familja; dwar it-tc:knika, l-armonija u l-mużikalita tal-versi.

Studju dettaljat tal-pwHodija tiegbu juri li baddem varjeta ta' metri tradizzjonali, u li bhall-poeti l-oħra Maltin ChetC'uti qatt ma espt'rimenta bil-vers lllodel'llist li bħalissa hu l-aktar mexxej fil-kitba tal-pbeżija Ewropea imma li d-destin tiegħu gliad mhux nmghruf billi mtlabba l-oskurita tal-ħsieb il-moderniżmu tat-teknika hellllll min jat1se!J :i lll'ghandux tlajja twila kif ukoll hellllll mill jahseb li hu l-akbar u l-tLhhal' żvilupp wara l-versi tradizzjonali. Il-aktar li JitQieghdu l-poeti Maltin, u bbfllhom Chetcuti, hu sal-versi mtHtllta li lanqu:; tifita' tgtlit1ilholll moder-lli:;ti gtlax it-tah:it tal-metri llsibuh ukoll. fil-versi tradizzjonali.

Kull teknika- hija importanti Hew jekk hi tradizzjonali sew jekk hi llloderna. Imma hekk kif il-libsa mhix aktar importanti lllill-ġisem li tghatti u lanqas daqsu, hekk ukoll it-teknika l!lhix aktar importanti mill-i:;pirazzjoni u lanqas daqsha. L-ispiraz-zjoni hi l-lehma tal-poeta li tixbah lin-nar. Issa hekk kif in-nnr jaqbad mill-kebs hekk ukoll l-ispirazzjoni taqbad mill-hsieb. U l-tIsieb, kif tafu, huwa l-filosofija tal-hajja. Il-ħsieb, gtmlhekk. huwa l-gt1areb tal-personalita tagbna; il-ġebla li fil-bini ŻŻQlUlll I ohrajn maghha u fuqha. Kull poeta gbandu l-tlsieb tiegħu, 11 m illn. c1a~~!lsieb li. jt~addi~nlt~ l1:otlbu u jqanqalh~ qalbu kul! poeta ġenwlll Jigbed 1-lsp1razzJOl1l tIegħu. Il-poeta nnpersonah huwa fU'afa daqs kemm huwa brafa l-bniedem bla persOnalita.

73

Xinhuwa Lt1Sieb ta' Chetcuti fuq il-tlajja, dak il-bir fond li minnu l-nnmnita tarfa' l-eRpel'jenzi tagħha, esperjenzi li tagh-milholI1 gwida II duttrina tal-hajja? F'waħda mill-ewwel poeżiji tiegbu Chetcuti t1al'eR 'il quddiem lejn il-tlajja li kienet ghadha qed tikber, il-hajja habrieka u intelliġenti li tibda wara li nkunu qbiżna t-tfulija li ma tafx taħseb,. u fl-aħħar żewġ stanzi ta' din il-poeżija ·"Fil-Batlar tal-Hajja" ghanna:-

,Jien nffħi,,;: tal-jiem, tax-xhur, tas-s11in 'il-rnewġa 7'qħarldi 11 tħm'bat knlma ssib quddiemha.;

,Jien nikbor, nikbe1' , It minn fuqi l-gewġa 7'al-ħalel t(Jer'beb, :rejn ma tħoss indiema,

Roqdet ġu fija, mietet. ,f'mħi, l-ħila TaJ-tifel ċke,iken, lnietet ma(Jilha s-sliema,

Issa din ħajti, l/, iS8a dan ffħam.ilha, Għali/a ;T'jis1Oe1fl qrdt,? Kuljum id-dneU:1l'a NilOssha tiżdied, 7wlj1l11l toHor .l-(Jħede1Dwa.

[1IIma 1'rirl nqħ i:rha din il-tra/ia., Jiena Habbejt u 1 (Jħ eJ,t , 'ma mħabbti baq(Jħet sħiħa.

_ Għaddew is-snin, bħal ħafna 1'jieiz qalbiena, 111 inn mħi ma iwssl'n:r l-għanja sabiħa

N (lħ i:c sal;ie:r nqħajiex lilha, nibqa' 11,qimha Lil/-Mr/sa tiegili, ta' bill ħsieb nebbieħa,

Hi demmi, riżqi! hija bis8 tbissima 7''l'fbis8i'rnli sikwz't: ħlcwwiet qmowija! Hi d-dawl 11 7-ġmiel 1/. l-ġid, il-Poeżija,

Minn dawn iż-żewġ strofi tinħass sewwa n-nota ta' swied il-(plb li sal-lum qatt ma t1alliet lill-pOeta. 'rabilħaqq, swied il-CJa'b hija n-Dota tal-biċċa l-kbira tal-poeti tagħna, for8i wkoll tal-biċċa l-kbira tal-poeżija tad-dinja, Għax il-ħajja xħin tqisha kollha kemm hi hija aktarx esperjenza morra. u l-konflitti spiri-twali tagt1ha li qatt ma negtlelhuhom għal kollox, lanqasbit-tazza tħammar ta' l-inbid ta' 'OrnaT Khayyam, sa :fl-aħħar jegh-inna. Għal din in-nota ta' swied il-qalb ġibidli l-attenzjoni wie-tled li m'gtlanc1u ebda sehem fil-letteratura Maltija, u li meta qara xi poeti u prożaturi Maltin, kif qalli, baqa' impressjonat kemm il-kittieba. Maltin huma nies qalbhom sewaa-qajla fer-rieħa.

N ota ta.' niket isselTep fil-kotra tal-għana ta' Chetcuti. Isimgħuha "Fid-Dlam tal-I-Iejl":-

74

Lejla, lejh~ mudlam,a, isma(fħha t-tnehida ta' ruh, tU/i kull ħajr, tlitt ktlll tama; ma naj:r: .1;'tiswieli l-ħajja; bħal dell iswe(l u1'aj,ia, id-dell ta;:c-:rejn tiegħ i ma' ttll il-triq imwie{!ħra jiġri mie{!ħi.

Fil-paeżija, "Minn Dawl il-Qalb" moħtara lill-mara li kellha tkun martu għandna bħal star nofs mikxuf minn fuq il-ħajja ġ'ewwenija tiegtm. Gtlidt: 'nofs mikxuf'. Le, għax ftit huma l-poeti li jikxfu mqar nofR i~-ħaiia ġewwenija tagħhom. Kemm kt mm jiġbdu l-purtiera, kemm kemm, daqs kemm igħaddi xaqq dawl li jaqta' d-dalma ta' wara l-istar. Daqshekk biss kixef minn t1U}tu Chetcuti fil-poeżija tiegħu, u daqshekk ukoll kixfu minn t1ajjithom t1afna poeti otu'a, gtlax il-rnisteri tal-ħajja - it-trijonfi 11 l-umiljazzjonijiet tagt1ha - jinżlu f'qalbna u jibqgħu hemm hħala tifkira kerha ta' dwejjaq li nixtiequ ma nitkellmux fuq-hom u li meta nsemmuhom nixtiequ li ħadd ma jkun jaf bihom. Dawn l-umiljazzjonijiet huma l-piż tal-memorja ta' kull wietled minna. F' dawn l-erba' kwartini li ġejjin Chetcuti jħalli xaqq (lawl jaqa' fuq il-tlajja tiegħu l-imgħoddija. ħajja li tefgħet id-dell tagt1ha fuq il-futur:-

Bħal min quddiem.u {!ħandu. tel{!ħa ftJ,ila 11 1/1111 ie{!ħra ·x'jirba'h, 1D {!ħad1t kemm kemm bdieha: 7wll waqt, {!ħaifien, 1'ħoss tonqoslonl-ħ,ila, qħa:r jilmaħ nieżla :l::-XC1m: minn tar-rebbieqħa;

, Mma meta tikbes, bajda kemm /errieħa, fi t1'iqtu d-dija, jarġa' bi tbissima, iisso7cta t-telqħa. li' ji1mri b'qalb mistrieħa. ħieles 1Ilill-(fħaw(j, mill-ħqir ,minn kllU tilwima.

Hekk ġrali jiena. Ġew waqtiet, b7a saba?', ħabb.tu ma' 1Diċ6, mqita, l-eħre:r ġrajia,

. 11 ;daqt is-:skiet. 11 .:l'faqt is-sliem tal-qabar, għmr x'nista' nis1/la jien f'dal-ġen11i ta' ħa,jja?

, Mm.a .T-~Tewqa 1Daq(fħelt bħal ma taqn' werqa minn siġra, l11.11eżżqħa, xħin bħa,l dawl ferraħni ta' ġid, tfl,' riżq li jien qħożżejt bil-ħerqa: ħabbejl kif tħollb il-qalb: dad-Dawl rebaħni.

75 L-imhabba ssaffi u tirbah, tirbah id-dwejjaq ta' l-imghoddi

li tifdi l-futur. Din hi l-imhabba li taffiet id-dwejjaq tal-poeta tagima li btlall-poeti l-oina Maltin hareġ il-poeżija tieghu bhan-nar minn qalbu meta l-kelma Maltija kienet immaqdra u mżebilfm; meta sa bejn il-hbieb tal-Malti mhux dejjem kien hemm qima stliha wiehed ghall-iehor; meta, kif għadu sal-lum, it-talent nazzjonali mhuwiex rispettat għax ghadha ma spiċċatx minn fostna l-iclolatrija tal-medjokrita li l-inċensieri tal-faħħarin bla ras jew bla prinċipji jailarqu l-bhur quddiemha.

Billi semmejt kemm-il darba li Ohetcuti huwa poeta ta' swi( d il-qalb ma rridx f' dil-kitba nhalli l-impressjoni li huwa pessimist. Ohetc:uti mhux pessimist. Allahares kull bniedem imnikket kien pessimist. Il-pessimist hu bosta drabi fonqla, bniedem li 1I1a tikknntentnh b'xejn .. Ir-rih jonfotl1u fil-qala' n jara kollox ikrah. Btu1hna kien Thomas Hardy. Ohetcuti hu hniedem tal-familJa; imnikket mill-gi)ira n l-ġlied ta' bejn il-Maltin, flalbu tixgtwl bid-dawl tal-qima ghal dawk li jiġġieldu ghall-haflfj n ghaR-sewwa, gtlajnejh dejjem 'il quddiem lejn żmien ailjaJ'.

Bhall-poeti Maltin l-oħra hu poeta Teliġjuż. :Kif wera ruħu l-aktar fi'-poeżi;a tiegtm "Ave Maria" wara l-Kungress Marjan imnebhila mil-T~eil Q:tddis. Gtw,l Ohetcnti li jitnikket u fl-istess hin iilares 'il fjuddiem mimli bit-tama jghodau ħafna l-aħħar żewġ' stnnzi fl-gtlelnq ial-poeżiji tieghu fil-ktieb "Melita Tnvicta" :-

Dan hu ż-żern!iq ta' ħajja isbaħ u) aHM A

76

versi l-ġmilijitt fil-poeżija ta' Chet