Νοητική Εργονομία2ο Μέρος

Βασίλης ΠαπαντωνίουΔημήτρης Ναθαναήλ

email: billpapa2001@yahoo.comdnathan@central.ntua.gr

Μονάδα Εργονομίας

Τομέας Βιομηχανικής Διοίκησης & Επιχειρησιακής ΈρευναςΤμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών ΕΜΠ

Το μοντέλο του κύκλου δράσης

Σκοπός / Στόχος

Το Περιβάλλον

ΑπόφασηΓια τρόπο δράσης

(προθέσεις)

Σχεδιασμόςενεργειών

Πραγματοποίησηενεργειών

Σύγκρισηως προς τον στόχο και τις προθέσεις

Σημασιοδότησητης κατάστασης

Αντίληψητης κατάστασης

Τα χάσματα μεταξύ εκτέλεσης και αξιολόγησης

• Οι δυσκολίες κατά τη χρήση τεχνολογικών

συστημάτων μπορεί να οφείλονται στην απόσταση

(ή την απαιτούμενη νοητική προσπάθεια) μεταξύ:

– προθέσεων (δηλαδή, αποφασισμένων τρόπων δράσης)

και δυνατών ή επιτρεπόμενων από την διάταξη

ενεργειών (χάσματα εκτέλεσης),

– παρατηρούμενων καταστάσεων στο περιβάλλον και

αναγκαίων σημασιοδοτήσεων ή ερμηνειών (χάσματα

αξιολόγησης).

Τρόποι Γεφύρωσης των Χασμάτων

Ερωτήσεις για τον σχεδιασμό / αξιολόγηση

• Πόσο εύκολα θα μπορεί ο χρήστης του συστήματος ή του διαμεσολαβητή:

– να αντιληφθεί τη λειτουργία του (δηλαδή, ποιούς στόχους του μπορεί να υλοποιήσει με αυτό);

– να καταλάβει ποιές ενέργειες είναι δυνατές (δηλαδή, να αποφασίσει για τους τρόπους επίτευξης των στόχων του);

– να καθορίσει τη σειρά και τον τρόπο πραγματοποίησης των ενεργειών με δεδομένες τις προθέσεις του;

– να πραγματοποιήσει τις ενέργειες αυτές;

– να αντιληφθεί ότι η κατάσταση του συστήματος μετά από την επενέργεια σ’ αυτό άλλαξε;

– να ερμηνεύσει/σημασιοδοτήσει την νέα κατάσταση του συστήματος;

– να συμπεράνει ότι το σύστημα βαίνει προς την επιθυμητή κατάσταση ή παρήγαγε το επιθυμητό αποτέλεσμα;

Επιτυχημένο παράδειγμα

• Οι διαμεσολαβητές απ’ ευθείας χειρισμού

(direct manipulation interfaces) στους Η/Υ:

– γραφική αναπαράσταση των οντοτήτων που

ενδιαφέρουν τον χρήστη,

– απ’ ευθείας χειρισμός αυτών των οντοτήτων αντί για

εντολές με σύνθετη σύνταξη,

– τα αποτελέσματα των ενδιάμεσων λειτουργιών είναι

άμεσα ορατά και τις περισσότερες φορές αναστρέψιμα.

Γνώση στο κεφάλι και γνώση στον κόσμο

• Οι γνώσεις στο κεφάλι, είναι οι γνώσεις που διαθέτει ο χρήστης ενός συστήματος και αφορούν στην λειτουργία του συστήματος, στον τρόπο χρήσης του, στη δομή του (λειτουργικές νοητικές αναπαραστάσεις).

• Εάν ο χρήστης διαθέτει τις γνώσεις αυτές, μπορεί να χρησιμοποιήσει ένα τεχνολογικό σύστημα ακόμη και με έναν πολύ απλό διαμεσολαβητή.

• Παράδειγμα: Χρήση MS-DOS

Γνώση στο κεφάλι και γνώση στον κόσμο (συνέχεια)

• Οι γνώσεις στον κόσμο είναι οι διάφορες νύξεις και υποδείξεις που προσφέρει το τεχνολογικό σύστημα στους χρήστες του, για τους τρόπος που μπορεί να αλληλεπιδράσει με αυτό, να εκτελέσει διάφορα καθήκοντα, να λάβει τα επιθυμητά αποτελέσματα.

• Οι γνώσεις στον κόσμο μπορεί να έχουν διάφορες μορφές, όπως:

– ρητές γραπτές, συμβολικές, σχηματικές, ή προφορικές υποδείξεις,

– περιορισμοί της δράσης οι οποίοι καθοδηγούν ή υποδεικνύουν στον χρήστη τον τρόπο εκτέλεσης των ενεργειών,

– ανοχές (affordances), οι οποίες υποδεικνύουν το εύρος των δυνατών τρόπων επενέργειας σε ένα σύστημα.

Περιορισμοί και ανοχές

• φυσικοί (π.χ. η μορφή της πρίζας και του φις, υποδεικνύουν τον ένα και μοναδικό τρόπο σύνδεσής τους),

• σημαντικής (π.χ. η οριζόντια τοποθέτηση δύο χειριστηρίων που ελέγχουν δύο φώτα επίσης τοποθετημένα οριζόντια, σημαίνει για τον χρήστη τους ότι το δεξί χειριστήριο ελέγχει το δεξί φώς και το αριστερό χειριστήριο το αριστερό φώς),

• πολιτισμικοί (π.χ. σε μια οθόνη με πολλά στοιχεία, οι ευρωπαίοι θα ξεκινήσουν το διάβασμά της από αριστερά από δεξιά, ενώ οι άραβες από δεξιά προς τα αριστερά)

• λογικοί (π.χ. η μορφή ενός κουταλιού, υποδεικνύει τον τρόπο χρήσης του).

Ποιούς περιορισμούς και ανοχές χρησιμοποιεί κάποιος κατά τη συναρμολόγηση των κομματιών που φαίνονται στην αριστερή εικόνα ώστε

να φτιάξει την μοτοσικλέτα που φαίνεται στην δεξιά εικόνα;

Ισχυροί περιορισμοί ή επιτακτικές λειτουργίες

• διακλείδωμα (interlock):υποχρεώνουν τον χρήστη να πραγματοποιήσει τις απαραίτητες ενέργειες με την ενδεδειγμένη σειρά

– Πχ ο φούρνος μικροκυμάτων απενεργοποιείται όταν η πόρτα του είναι ανοικτή

• κλείδωμα εντός (lock-in): δεν επιτρέπουν στον χρήστη να σταματήσει μια διαδικασία πριν να την ολοκληρώσει, δηλαδή πριν να εκτελέσει όλα τα αναγκαία βήματα

– Πχ όταν κλείνουμε το MS Word μας ρωτά αν θέλουμε να σώσουμε το αρχείο που δουλεύαμε

• κλείδωμα εκτός (lockout): αποτρέπουν τον χρήστη από το να πραγματοποιήσει κάποια ενέργεια πριν να πραγματοποιήσει σωστά μια προηγούμενή

Παράδειγμα χρήσης περιορισμού κατηγορίας διακλείδωμα

Παράδειγμα περιορισμού κατηγορίας κλείδωμα εκτός

Παράδειγμα περιορισμού κατηγορίας κλείδωμα εντός

Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των δύο φιλοσοφιών σχεδιασμού

Χαρακτηριστικό Γνώση στον κόσμο Γνώση στο κεφάλι

Ευκολία ανάκτησης

του τρόπου χρήσης

Άμεση, μόλις γίνει αντιληπτή. Απαιτεί αναζήτηση στη μνήμη.

Εκμάθηση Δεν απαιτείται. Η αντίληψη αντικαθιστά

τη μάθηση. Το πόσο εύκολη είναι η

αντίληψη, εξαρτάται από τη συμβατότη-

τα μεταξύ στόχων και περιορισμών.

Απαιτεί εκμάθηση, η οποία μπορεί να

είναι σημαντική. Η ευκολία εκμάθησης

εξαρτάται από το αν μπορεί να

αναπτυχθεί ένα καλό νοητικό μοντέλο.

Ταχύτητα χρήσης Μπορεί να επιβραδύνεται από την

ανάγκη αντίληψης και ερμηνείας των

εξωτερικών πληροφοριών.

Μπορεί να είναι πολύ γρήγορη.

Ευκολία χρήσης την

πρώτη φορά

Μεγάλη Μικρή

Αισθητική Μπορεί να οδηγεί σε σχεδιασμούς

κακής αισθητικής, λόγω της ανάγκης για

πολύ πληροφόρηση μέσω της μορφής,

και των περιορισμών που θέτει στον

σχεδιαστή

Τίποτε δεν χρειάζεται να είναι ορατό, ο

σχεδιαστής έχει μεγάλη ελευθερία, η

οποία μπορεί να επιτρέπει καλύτερη

αισθητική.

Κριτήρια για τον σχεδιασμό, επιλογή ή αξιολόγηση χειριστηρίων – ευκολία χειρισμού,

– ευκολία εντοπισμού του χειριστηρίου από τον εργαζόμενο,

– ευκολία διάκρισης του ενός χειριστηρίου από το άλλο,

– ύπαρξη ανάδρασης για τον χειρισμό,

– ευκολία εντοπισμού της σχετικής θέσης στην οποία βρίσκεται το χειριστήριο,

– δυσκολία αθέλητου χειρισμού,

– ελαχιστοποίηση χειρισμού προς λάθος κατεύθυνση,

– συμβατότητα με την επενέργεια του χειρισμού στην τεχνολογική διάταξη,

– συμβατότητα με την απαιτούμενη ακρίβεια χειρισμού,

– συμβατότητα με την απαιτούμενη ταχύτητα χειρισμού,

– συμβατότητα με την απαιτούμενη δύναμη που θα πρέπει να εξασκηθεί,

– συμβατότητα με την απαιτούμενη συχνότητα χειρισμού,

– συμβατότητα με την απαιτούμενη διάρκεια χειρισμού.

Εργονομική Ανάλυση Εργασίας για τον σχεδιασμό ή επιλογή χειριστηρίων

• Ανάλυση της τεχνολογικής διάταξης και εντοπισμός των χειρισμών που θα πρέπει να γίνονται σ’ αυτήν.

• Για κάθε χειρισμό, εντοπισμός των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του όπως:

– ποιό θα είναι το αποτέλεσμα του χειρισμού,

– ποιά η συχνότητα του χειρισμού,

– ποιά η απαιτούμενη ακρίβεια και ταχύτητα χειρισμού,

– απαιτείται εξάσκηση δύναμης; κλπ.

• Κατά την ανάλυση της τεχνολογικής διάταξης, θα πρέπει εντοπισθούν όχι μόνον οι κανονικές καταστάσεις χειρισμού αλλά και οι έκτακτες καταστάσεις στις οποίες αυτή μπορεί να βρεθεί η τεχνολογική διάταξη (π.χ. δυσλειτουργίες, βλάβες, κλπ.), και να εντοπισθούν οι αναγκαίοι χειρισμοί και κατά τις καταστάσεις αυτές.

Εργονομική Ανάλυση Εργασίας για τον σχεδιασμό ή επιλογή χειριστηρίων (συνέχεια)

• Ανάλυση των συνθηκών του περιβάλλοντος που θα επικρατούν κατά τους χειρισμούς.

• Ανάλυση των χαρακτηριστικών των εργαζομένων (ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά, στερεότυπα και συνήθειες από παρόμοιους χειρισμούς, κιναισθητικές ικανότητες, κλπ).

• Ανάλυση των εργασιών που θα εκτελούν οι εργαζόμενοι (σενάρια χρήσης, ταυτόχρονοι χειρισμοί, άλλες παράλληλες εργασίες). Η ένδυση των εργαζομένων και η πιθανή χρήση γαντιών και ειδικής υπόδησης, θα πρέπει επίσης να ληφθούν υπ’ όψη κατά την επιλογή ή ανάπτυξη των χειριστηρίων οργάνων.

• Συστηματική αξιολόγηση των επιλογών ως προς τα εργονομικά κριτήρια και τις απαιτήσεις του συστήματος εργασίας για το οποίο γίνεται ο σχεδιασμός

Τυπικές & εναλλακτικές μορφές- Eνδεικνυόμενες διαστάσεις (mm)

Δύναμη (kg) min max

Διαδρομή(mm) min max

Σχόλια

Διακόπτης - κουμπί

0.25 1.2 Η αντίσταση θα πρέπει στην αρχή να είναι μικρή, και να αυξάνεται προς το τέλος της διαδρομής. Πληκτρολόγια: 0.15 0.3

3 16 (για χειρισμό με γάντια εργασίας η διαδρομή μπορεί να φθάνει ως και 40)

Το μέγεθος, το σχήμα και η απόσταση μεταξύ κοντινών διακοπτών πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψη τις συνέπειες του λάθος και την εξοικείωση των χρηστών. Οι διακόπτες αυτοί μπορεί να φωτίζονται εσωτερικά. Μπορεί επίσης να υπάρχει χρωματική κωδικοποίηση.

Διακόπτης - μοχλού 0.25 10

400 μεταξύ των διαδοχικών θέσεων

Διακόπτης - μοχλού

0.25 10

400 μεταξύ των διαδοχικών θέσεων

Ορθογώνιος διακόπτης

Οι διακόπτες αυτοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν αντί των διακοπτών-μοχλού. Επιγραφή πάνω στο διακόπτη είναι δυνατή.

Παραδείγματα χειριστηρίων, με κατασκευαστικές προδιαγραφές (πηγή: Corlett & Clark)

Τυπικές & εναλλακτικές μορφές- Eνδεικνυόμενες διαστάσεις (mm)

Δύναμη (kg) min max

Διαδρομή(mm) min max

Σχόλια

Περιστροφικός διακόπτης (κουμπί) διακριτών θέσεων

Περιστροφικός επιλογέας μη διακριτών θέσεων

Ακατάλληλο για γρήγορες ρυθμίσεις.

Τυπικές & εναλλακτικές μορφές- Eνδεικνυόμενες διαστάσεις (mm)

Δύναμη (kg) min max

Διαδρομή(mm) min max

Σχόλια

Στρόφαλος

Περιφερειακές δυνάμεις Ταχείες ρυθμίσεις 0.9 2.5 2 4 Ακριβείς ρυθμίσεις 3.5

Μέγεθος(rad) 70-90 500 Ταχύτης(rpm) 120 200

Ταχύτερες ρυθμίσεις επιτυγχάνονται με κάθετο τον στρόφαλο. Μεγαλύτερη ακρίβεια ρύθμισης επιτυγχάνεται με μεγάλη ακτίνα και μικρή διαδρομή.

Τιμόνια

Με ένα χέρι 2 13 Με δύο χέρια 25

Μοχλός (λεβιέ)

1 13.6

ΜΑΧ 1 χέρι 2 χέρια 16 έκταση 25 18 έλξη 39 9 επάνω/κάτω 7 αριστερά 16 9 δεξιά 16

ΜΑΧ γωνία χειρισμού 960 έλξη/έκταση 50 355 δεξιά/αριστερά 965

Εναλλακτικές μορφές

Σχήμα 10.9 (συνέχεια): Παραδείγματα χειριστηρίων, με κατασκευαστικές προδιαγραφές

Τυπικές & εναλλακτικές μορφές- Eνδεικνυόμενες διαστάσεις (mm)

Δύναμη (kg) min max

Διαδρομή(mm) min max

Σχόλια

Ποδομοχλός (πεντάλ)

με οριζόντιο το πέλμα

1.5 9

Ενδείκνυται για καθιστή στάση. Ορθια στάση επιτρέπεται όταν ο ποδομοχλός βρίσκεται στο έδαφος ή χρησιμοποιείται λίγο και για μικρά χρονικά διαστήματα. Πρέπει να υπάρχει δυνατότητα στήριξης του ποδιού (π.χ. ελατήριο επαναφοράς)

με το πέλμα υπό γωνία

1.5 5.4

Μέγιστη δύναμη με το γόνατο στις 1600 Μέγιστη ακρίβεια για μικρές διαδρομές και με το γόνατο στις 95-1350.

Διακόπτες ποδιού

Ελατήριο επαναφοράς 8 kg για χειρισμό σε όρθια στάση.

Ο χειρισμός σε όρθια στάση επιτρέπεται.

Συμβατότητα χειριστηρίων με την επενέργεια του χειρισμού

• Συμβατότητα των χειριστηρίων με την επενέργειά τους επιτυγχάνεται όταν:

– η σχετική κατεύθυνση του χειρισμού είναι αντίστοιχη με την κίνηση της μηχανής ή του στοιχείου της που αναμένεται να προξενήσει ο χειρισμός,

– ο χειρισμός αντιστοιχεί χωρικά, δυναμικά ή λειτουργικά με το αποτέλεσμα που προξενεί.

• Η σημασία της συμβατότητας του χειριστηρίου με την επενέργειά του είναι μεγάλη όταν:

– οι χειρισμοί που εκτελεί ένας εργαζόμενος είναι πολλοί, πολυσύνθετοι και μπορεί να διακόπτονται από άλλες ενέργειες,

– ο ίδιος εργαζόμενος χειρίζεται πολλές διαφορετικές μηχανές,

– οι εργαζόμενοι δεν είναι νέοι στην ηλικία.

Παραδείγματα καλής και κακής συμβατότητας μεταξύ της κατεύθυνσης χειρισμού και της επενέργειας στο ελεγχόμενο

τεχνολογικό σύστημα ή το αντίστοιχο ενδεικτικό όργανο.ΤΥΠΟΣ ΧΕΙΡΙΣΤΗΡΙΟΥ ΕΠΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ή ΤΟ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ

Περιστρεφόμενα χειριστήρια (κουμπιά, τιμόνια, κλπ.) G: Καλή συμβατότης F: Ανεκτή συμβατότης P: Κακή συμβατότης

Μοχλοί

Διακόπτες

Χωροθέτηση των χειριστηρίων οργάνων

– Τα χειριστήρια όργανα θα πρέπει να είναι τοποθετημένα μέσα στην εργόσφαιρα των εργαζομένων.

– Τα συχνότερα χρησιμοποιούμενα χειριστήρια όργανα, θα πρέπει να τοποθετούνται μέσα στις ζώνες άνεσης.

– Τα συνεχώς χρησιμοποιούμενα χειριστήρια, καθώς και αυτά στα οποία η πρόσβαση θα πρέπει να είναι άμεση, θα πρέπει να τοποθετούνται στο κέντρο των ζωνών άνεσης, μπροστά στον εργαζόμενο.

– Τα χειριστήρια που πρόκειται να χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα, θα πρέπει να τοποθετούνται σε διαφορετικές εργόσφαιρες.

– Τα χειριστήρια που συνδυάζονται με ενδεικτικά όργανα, θα πρέπει να είναι τοποθετημένα κοντά σ’ αυτά.

Χωροθέτηση των χειριστηρίων οργάνων (συνέχεια)

– Πρέπει να υπάρχει, κατά το δυνατό, χωρική αντιστοιχία μεταξύ των χειριστηρίων οργάνων και των μερών της τεχνολογικής διάταξης που ελέγχονται μέσω αυτών.

– Τα χειριστήρια παρόμοιων μηχανών, τεχνολογικών διατάξεων ή λειτουργιών, πρέπει να τοποθετούνται με παρόμοιο τρόπο.

– Η κατεύθυνση χειρισμού των χειριστηρίων παρόμοιας λειτουργίας πρέπει να είναι ταυτόσημη.

– Τα χειριστήρια πρέπει να τοποθετούνται σε αρκετή απόσταση το ένα από το άλλο, προκειμένου να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα αθέλητου χειρισμού τους.

Χωροθέτηση των χειριστηρίων οργάνων (συνέχεια)

• Τα χειριστήρια πρέπει να ομαδοποιούνται ως προς τη λειτουργία τους, τα μέρη της τεχνολογικής που ελέγχουν, και τη διαδοχικότητα των χειρισμών. Σε περίπτωση που η ταυτόχρονη ικανοποίηση αυτών των τριών απαιτήσεων είναι αδύνατη, η ομαδοποίηση θα πρέπει να ικανοποιεί κατ’ αρχάς την απαίτηση που έχει την μεγαλύτερη σημασία στη συγκεκριμένη περίπτωση (συνήθως είναι η διαδοχικότητα των χειρισμών).

• Όταν τα χειριστήρια τοποθετούνται υπό μορφή πίνακα, καλό είναι να αποφεύγονται πίνακες με περισσότερες από τρεις γραμμές και τρεις στήλες. Σε περίπτωση που τα προς ομαδοποίηση χειριστήρια είναι περισσότερα από εννέα, θα πρέπει να δημιουργηθούν υπο-ομάδες.

• Η μετάβαση από χειριστήριο σε χειριστήριο των οποίων ο χειρισμός γίνεται διαδοχικά, θα πρέπει να γίνεται από αριστερά προς δεξιά και από πάνω προς τα κάτω.

Κριτήρια για τον σχεδιασμό, επιλογή ή αξιολόγηση ενδεικτικών οργάνων

• Τα ενδεικτικά όργανα πρέπει να παρουσιάζουν όλες τις αναγκαίες για την ορθή και άνετη εκτέλεση της εργασίας πληροφορίες.

• Τα όργανα πρέπει να μπορούν να διαβαστούν γρήγορα και με την απαιτούμενη ακρίβεια και οι πληροφορίες δεν πρέπει να δίδονται με μεγαλύτερη ακρίβεια από αυτή που απαιτεί η σωστή εκτέλεση της εργασίας.

• Τα όργανα πρέπει να παρουσιάζουν τις πληροφορίες με την καταλληλότερη κάθε φορά μορφή (π.χ. ποσοτικά, διαγραμματικά, ποιοτικά, κλπ.). Η επιδίωξη εδώ είναι να υπάρχει όσο το δυνατόν μικρότερο χάσμα μεταξύ της χρήσης που κάνει νοητικά ο εργαζόμενος στην πληροφορία και της μορφής με την οποία αυτή παρουσιάζεται.

• Ο σχεδιασμός των οργάνων (μορφή, διαστάσεις, μέγεθος και αποστάσεις χαρακτήρων, κλπ.), πρέπει να εξασφαλίζει την απουσία διφορούμενων πληροφοριών και στοιχείων που μπορούν να οδηγήσουν σε σοβαρά λάθη ανάγνωσης.

Κριτήρια για τον σχεδιασμό, επιλογή ή αξιολόγηση ενδεικτικών οργάνων (συνέχεια)

• Οι αλλαγές στις ενδείξεις των οργάνων πρέπει να είναι εύκολα αντιληπτές.

• Τα κινητά στοιχεία των οργάνων πρέπει να έχουν κατεύθυνση κίνησης συμβατή τόσο με τις μεταβολές των στοιχείων των τεχνολογικών διατάξεων ή μεγεθών για τα οποία πληροφορούν, όσο και με την κατεύθυνση των χειρισμών των χειριστηρίων οργάνων.

• Τα ενδεικτικά όργανα μίας τεχνολογικής διάταξης πρέπει να διακρίνονται μεταξύ τους.

• Ο εργαζόμενος πρέπει να προειδοποιείται για τη λειτουργία ή μη των οργάνων.

• Ο φωτισμός των οργάνων πρέπει να επαρκής για όλες τις προβλεπόμενες καταστάσεις χρήσης τους.

• Πρέπει να υπάρχει ικανοποιητική αντίθεση φωτεινότητας μεταξύ των στοιχείων ανάγνωσης (χαρακτήρες, βελόνα, κλπ.) και του υπόβαθρου του οργάνου, λαμβάνοντας υπ’ όψη και τον φωτισμό που θα επικρατεί στο χώρο εργασίας.

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

0

Κάθετης κλίμακας:35,5% σφάλματα

ανάγνωσης

10

9

8

7654

3

0

2

1

Ημικυκλικής κλίμακας:10,9% σφάλματα

ανάγνωσης

5 6

Παραθύρου :0,05% σφάλματα

ανάγνωσης

01

2

3

546

7

9

8

Κυκλικής κλίμακας:16,6% σφάλματα

ανάγνωσης

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Οριζόντιας κλίμακας:27,5% σφάλματα

ανάγνωσης

Διάφορες μορφές ενδεικτικών οργάνων και ποσοστά

σφάλματος ανάγνωσης που εμφανίζουν.

Συνιστώμενες διαστάσεις για κλίμακες ενδεικτικών οργάνων

2,5

mm

2 mm

1 mm

5/10mm

8/10mm

5 m

m

Συνιστώμενες φορές κίνησης της βελόνας σε

διάφορους τύπους ενδεικτικών οργάνων

μείωση

αύξηση

μείωση αύξηση

μείωση αύξηση

μείωση

αύξηση50

40

30

20

10

αύξησημείωση

10 20 30 40 50

μείωση

αύξηση

50

40

30

20

10

αύξησημείωση

10 20 30 40 50

Σταθερή κλίμακα - κινητή βελόνα

Σταθερή κλίμακα - κινητή βελόνα

Σταθερή κλίμακα - κινητή βελόνα

Κινητή κλίμακα - σταθερή βελόνα

Κινητή κλίμακα - σταθερή βελόνα

Καλές και κακές ομαδοποιήσεις ενδεικτικών οργάνων

Καλά ευθυγραμμισμένα Καλή ομαδοποίηση

Καλή ομαδοποίηση Κακή ομαδοποίηση

Ύψος χαρακτήρων ενδεικτικών οργάνων ή πληροφοριακών πινακίδων και ευαναγνωσιμότητα

8

7

6

5

4

3

2

1

01 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Ανάγνωσηαδύνατη

Ανάγνωσημε λάθη

Απρόσκοπτηανάγνωση

: Πρακτικά χρησιμοποιούμενο ύψος χαρακτήρων: H (m) = d (m)/200

όπου d είναι η απόσταση ανάγνωσης

Απ

όσ

τασ

η α

νάγν

ωσ

ης

[m]

Ύψος χαρακτήρων [mm]

Αναλογίες Ύψους/Πλάτους Χαρακτήρων

Βέλτιστη αναλογία ύψους/πλάτους χαρακτήρων: 1/1

Οριακή αναλογία ύψους/πλάτους χαρακτήρων: 5/3

Εργονομική Ανάλυση Εργασίας για τον σχεδιασμό ή επιλογή των ενδεικτικών

οργάνων

• Ανάλυση του τεχνολογικού συστήματος και εντοπισμός των εργασιών που θα εκτελούν οι εργαζόμενοι, τόσο κατά τις κανονικές όσο και τις έκτακτες συνθήκες (π.χ. έλεγχοι, ρυθμίσεις, διάγνωση βλαβών, κλπ.)

• Για κάθε εργασία, ανάλυση των νοητικών δραστηριοτήτων των εργαζομένων και εντοπισμός:

– των απαιτούμενων για την ορθή εκτέλεσή της πληροφοριών,

– της μορφής με την οποία είναι σκόπιμο αυτές να παρουσιάζονται,

– της απαιτούμενης ταχύτητας και ακρίβειας ανάγνωσης της κάθε πληροφορίας.

• Ανάλυση των συνθηκών του φωτισμού που θα επικρατούν κατά την ανάγνωση των ενδεικτικών οργάνων.

• Ανάλυση των χαρακτηριστικών των εργαζομένων/χρηστών των ενδεικτικών οργάνων (π.χ. γλώσσα, ειδικές γνώσεις και εμπειρίες τους, νοητικές επιτηδειότητες.

Χωροθέτηση των ενδεικτικών οργάνων

– Τα ενδεικτικά όργανα πρέπει να είναι τοποθετημένα σε σημεία εύκολα ορατά από τη θέση του εργαζομένου τη στιγμή που θα πρέπει να τα αναγνώσει.

– Τα συχνότερα χρησιμοποιούμενα ενδεικτικά όργανα, καθώς επίσης και τα σημαντικότερα από αυτά, θα πρέπει να τοποθετούνται στο κέντρο του οπτικού πεδίου του εργαζομένου.

– Τα ενδεικτικά όργανα από τα οποία θα γίνεται ταυτόχρονη λήψη πληροφοριών, θα πρέπει να τοποθετούνται κοντά.

– Τα ενδεικτικά όργανα που συνδυάζονται με χειριστήρια, θα πρέπει να είναι τοποθετημένα κοντά σ’ αυτά, ώστε να είναι απρόσκοπτη η παρακολούθηση του αποτελέσματος των χειρισμών.

– Πρέπει να υπάρχει, κατά το δυνατό, χωρική αντιστοιχία μεταξύ των ενδεικτικών οργάνων και των μερών της τεχνολογικής διάταξης που ελέγχονται μέσω αυτών. Τα “μιμικά διαγράμματα”, υλοποιούν αρκετά καλά αυτή την απαίτηση.

Χωροθέτηση των ενδεικτικών οργάνων (συνέχεια)

– Τα ενδεικτικά όργανα παρόμοιων μηχανών, τεχνολογικών διατάξεων ή λειτουργιών, πρέπει να έχουν παρόμοια μορφή, και να τοποθετούνται σε αντίστοιχες θέσεις.

– Η κατεύθυνση μεταβολής ενδεικτικών οργάνων που πληροφορούν για παραπλήσιες λειτουργίες, πρέπει να είναι παρόμοια.

– Τα ενδεικτικά όργανα θα πρέπει να έχουν κατάλληλες επιγραφές ή άλλες ενδείξεις, ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα σύγχυσης μεταξύ τους.

– Τα ενδεικτικά όργανα πρέπει να ομαδοποιούνται ως προς τις εργασίες που υποστηρίζουν, τη λειτουργία τους, τα μέρη της τεχνολογικής για την οποία παρέχουν πληροφορίες, καθώς και τη διαδοχικότητα ανάγνωσής τους.

– Η μετάβαση από ενδεικτικό όργανο σε ενδεικτικό όργανο που πρέπει να διαβαστούν διαδοχικά, θα πρέπει να γίνεται από αριστερά προς δεξιά και από πάνω προς τα κάτω.

– Σε πίνακες με πολλά ενδεικτικά όργανα, η θέση ένδειξης κανονικής κατάστασης πρέπει να είναι η αυτή για όλα τα όργανα.

Μιμικό Διάγραμμα

Σχεδιασμός διαμεσολαβητών Ανθρώπου - Η/Υ

• Οι σχετικές με τους διαμεσολαβητές ανθρώπου-Η/Υ εργονομικές γνώσεις, μπορούν να χωριστούν σε τρεις ενότητες:

– Εργονομία των διατάξεων χειρισμού των Η/Υ,

– Εργονομία των οθονών, που είναι το κατ’ εξοχή μέσο παρουσίασης των πληροφοριών που χρησιμοποιούν οι Η/Υ,

– Εργονομία του λογισμικού.

Διατάξεις χειρισμού Η/Υ

Ξ Χ Ρ Σ Η Υ Δ B

Φ Ν Ι Ο Π Α Ε Τ Θ

Ψ Γ Λ Κ , . Μ ς Ω Ζ

Εναλλακτική κατανομή των γραμμάτων στοελληνικό πληκτρολόγιο για μόνιμους χρήστες (Marmaras & Lyritzis, 1993)

Α Δ Η Κ Ν Ρ Τ Χ

Β Ε Θ Λ Ο Ξ Σ Υ Ψ

Γ Ζ Ι Μ , . Π ς Φ Ω

Εναλλακτική κατανομή των γραμμάτων στοελληνικό πληκτρολόγιο για ευκαιριακούςχρήστες (Marmaras & Lyritzis, 1990)

Chord keyboard

Διασπόμενα πληκτρολόγια

… και μία πιθανή χρήση τους

Εργονομικά πληκτρολόγια για μόνιμους χρήστες

Προδιαγραφές για τις οθόνες των Η/Υ

• Το μέγεθος των χαρακτήρων πρέπει να είναι ανάλογο με τη φύση της εργασίας, την απόσταση ανάγνωσης, το γενικό επίπεδο φωτισμού και τα χαρακτηριστικά του εργαζόμενου (ηλικία, οπτική οξύτητα κ.λ.π.). Ένα μέσο συνιστώμενο ύψος χαρακτήρων για απόσταση ανάγνωσης περί τα 50 cm είναι 3.5 mm, ενώ για απόσταση ανάγνωσης περί τα 70 cm είναι 4.3 mm.

• Το περίγραμμα των χαρακτήρων πρέπει να είναι σαφές και απλό.

• Η σχέση πλάτους/ύψουςτων χαρακτήρων πρέπει να είναι από 1/1 έως 3/4.

• Το σχήμα των χαρακτήρων πρέπει να είναι τέτοιο ώστε να μην συγχέονται οι διάφοροι χαρακτήρες μεταξύ τους. Παραδείγματα χαρακτήρων που μπορεί να συγχέονται είναι: το Υ, το V και το U, το 1 με το 7, το Ζ με το 2 και το 5 με το S.

• Η απόσταση μεταξύ δύο χαρακτήρων πρέπει να είναι 20-50% του ύψους των χαρακτήρων.

• Η απόσταση μεταξύ δύο οριζοντίων γραμμών πρέπει να είναι περίπου το 100% του ύψους των χαρακτήρων.

• Η απόσταση μεταξύ δύο λέξεων πρέπει να είναι τουλάχιστον το 66% του ύψους των χαρακτήρων.

• Η αναπαράσταση στην οθόνη πρέπει να είναι θετική (σκούροι χαρακτήρες σε ανοιχτόχρωμο υπόβαθρο οθόνης).

• Το χρώμα των χαρακτήρων θα πρέπει να διαφοροποιείται από το χρώμα του υποβάθρου της οθόνης.

Προδιαγραφές για τις οθόνες των Η/Υ (συνέχεια)

• Δεν πρέπει να παρουσιάζονται, δίχως λόγο, ταυτόχρονα πληροφορίες με διαφορετικές χρωματικές αποχρώσεις, ενώ γενικά πρέπει να αποφεύγεται η χρήση πολλών χρωμάτων (όχι πάνω από τέσσερις χρωματικές αποχρώσεις).

• Δεν πρέπει να παρουσιάζονται στα άκρα της οθόνης πληροφορίες που χρησιμοποιούνται συχνά ή είναι σημαντικές.

• Η οθόνη και το φίλτρο της πρέπει να είναι καθαρά, π.χ. να μην υπάρχουν δαχτυλιές ή σκόνη στην οθόνη και το φίλτρο.

• Η εικόνα στην οθόνη πρέπει να είναι σταθερή και να μην τρεμοπαίζει. Η συχνότητα σάρωσης της οθόνης θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 70 Hz, με συνιστώμενη συχνότητα τα 100 Hz, για χρόνο απόσβεσης του φωσφόρου 10 msec στο 10% της φωτεινότητας. Οι συχνότητες αυτές ισχύουν για ανοιχτόχρωμο υπόβαθρο οθόνης με σκουρόχρωμους χαρακτήρες. Μικρότερες συχνότητες μπορούν να ισχύουν για σκουρόχρωμο υπόβαθρο και ανοιχτόχρωμους χαρακτήρες.

Προδιαγραφές για τις οθόνες των Η/Υ (συνέχεια)

• Η φωτεινότητα της οθόνης και η αντίθεση λαμπρότητας μεταξύ των χαρακτήρων και του υποβάθρου της οθόνης, πρέπει να ρυθμίζονται εύκολα. Η αντίθεση λαμπρότητας μεταξύ των χαρακτήρων και του υποβάθρου της οθόνης (δηλαδή, ο λόγος φωτεινότητας των χαρακτήρων προς τη φωτεινότητα του υποβάθρου της οθόνης) πρέπει να είναι 3:1 έως 10:1. Mία ενδεικνυόμενη τιμή φωτεινότητας χαρακτήρων είναι οι 40 cd/m2. Οι παραπάνω τιμές είναι ενδεικτικές, ενώ το βέλτιστό τους εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Γι’ αυτό, μεγάλη σημασία έχει να μπορούν να ρυθμίζονται από τον εργαζόμενο ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν και τις ανάγκες του.

• Η οθόνη πρέπει να μπορεί να περιστρέφεται γύρω από τον κατακόρυφο και οριζόντιο άξονά της.

• Πρέπει να μην υπάρχουν ανακλάσεις φωτεινών πηγών πάνω στην οθόνη. Για να επιτυγχάνεται αυτό θα πρέπει:

– Να μην υπάρχουν παράθυρα μπροστά η πίσω από την οθόνη.

– Αν δεν μπορεί να συμβεί αυτό, τα παράθυρα θα πρέπει να έχουν σύστημα ρυθμιζόμενης κάλυψης (π.χ. κουρτίνες, περσίδες, κλπ.) το οποίο να μειώνει επαρκώς την πρόσπτωση των φωτεινών ακτίνων στην οθόνη.

– Ο οπτικός άξονας του εργαζομένου, όταν κοιτάζει προς την οθόνη, πρέπει να είναι παράλληλος προς τα παράθυρα.

– Τα φωτιστικά σώματα πρέπει να είναι τοποθετημένα σε σειρές παράλληλες προς τον οπτικό άξονα του εργαζομένου, όταν αυτός κοιτάζει προς την οθόνη, και σε επαρκές ύψος.

Η εργονομία του λογισμικού

• Λόγοι για τους οποίους η εργονομία του λογισμικού αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία:

– Η συνεχώς αυξανόμενη χρήση των Η/Υ από μη εξειδικευμένους στην πληροφορική χρήστες.

– Η συνεχώς αυξανόμενη σημασία των διαμεσολαβητών χρήστη-Η/Υ στις σύγχρονες εφαρμογές. Ενώ το 1980 περί το 20% του κώδικα αφορούσε στους διαμεσολαβητές και το υπόλοιπο 80% στις λειτουργίες της εφαρμογής, το 1990 το ποσοστό του κώδικα που αφορούσε στους διαμεσολαβητές χρήστη-Η/Υ ανήλθε στο 50%, ενώ σήμερα υπάρχουν εφαρμογές όπου το ποσοστό ανέρχεται και στο 80% του κώδικα.

– Ο ανταγωνισμός των κατασκευαστών λογισμικού και η αναζήτηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων.

– Οι μεγάλοι μη παραγωγικοί χρόνοι που δαπανούν οι εργαζόμενοι με Η/Υ, προκειμένου να επιλύσουν προβλήματα που δεν σχετίζονται με την εργασία τους αλλά με τη χρήση του Η/Υ.

Νομοθεσία για την εργονομία του λογισμικού

• Αναγνωρίζοντας τη μεγάλη σημασία της εργονομίας του λογισμικού, η Ευρωπαϊκή Ένωση συνέταξε την οδηγία 90/270/EEC, με την οποία η χώρα μας συμμορφώθηκε με το ΠΔ 398/94. Στην οδηγία αυτή και στο αντίστοιχο Προεδρικό Διάταγμα ορίζεται ότι:

– Το λογισμικό θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στην εργασία για την οποία χρησιμοποιείται.

– Το λογισμικό θα πρέπει να είναι εύκολο στη χρήση του.

– Για τον σχεδιασμό/επιλογή κάθε πληροφοριακού συστήματος θα πρέπει να χρησιμοποιούνται οι αρχές της Εργονομίας του λογισμικού.

Ορισμός της ευχρηστίας

• Κεντρική έννοια της Εργονομίας του λογισμικού είναι η ευχρηστία (usability). Οι κυριότερες διαστάσεις της ευχρηστίας είναι:

– ευκολία εκμάθησης: οι χρήστες πρέπει να μπορούν με την ελάχιστη εκπαίδευση να αρχίσουν να χρησιμοποιούν το λογισμικό, και με τη χρήση να βελτιώνουν τις γνώσεις.

– αποδοτικότητα (efficiency): οι χρήστες πρέπει να μπορούν να εκτελούν τα καθήκοντά τους με τον ελάχιστο δυνατό κόπο (κυρίως νοητικό).

– αποτελεσματικότητα (effectiveness): τα αποτελέσματα της εργασίας με το λογισμικό θα πρέπει να πληρούν τις απαιτούμενες προδιαγραφές ποιότητας της εργασίας, και το λογισμικό να επιβεβαιώνει τη χρησιμότητά του.

– ελαχιστοποίηση των λαθών: το λογισμικό και οι διαμεσολαβητές του θα πρέπει να αποτρέπουν τους χρήστες από το να κάνουν λάθη, και στις περιπτώσεις που αυτά συμβούν, να τους επιτρέπουν να τα εντοπίσουν γρήγορα και να τα διορθώσουν πριν οι συνέπειές τους να είναι ανεπανόρθωτες.

– ικανοποίηση: οι χρήστες θα πρέπει, κατά το δυνατό, να αισθάνονται ικανοποίηση κατά τη χρήση του λογισμικού.

ευχαρίστηση

Στόχοι του

χρήστη

effectiveness

efficiency

ικανοποίηση

ISO 9241

Εμπειρία Χρήσης

Χρησιμότητα

Λειτουργικότητα Ευχρηστία

Αρχή 1η: Συμβατότητα μεταξύ του λογισμικού και του πραγματικού κόσμου

• Αρχή 1η Συμβατότητα μεταξύ του λογισμικού και του πραγματικού κόσμου: Το περιεχόμενο και η σύνταξη των διαλόγων καθώς και οι αναλογίες/μεταφορές που χρησιμοποιούνται από το λογισμικό, πρέπει να είναι συμβατά με την οπτική γωνία των χρηστών, τις ειδικές γνώσεις, εμπειρίες και συνήθειές τους.

• Για παράδειγμα, οι όροι που χρησιμοποιούνται για εντολές και μηνύματα θα πρέπει να είναι, στο μέτρο του δυνατού, όμοιοι με αυτούς που χρησιμοποιούν οι εργαζόμενοι πριν να χρησιμοποιήσουν το λογισμικό.

• Η χρήση μεταφορών από τον πραγματικό κόσμο πρέπει να γίνεται με προσοχή, προκειμένου να μην δημιουργούνται συγχύσεις.

• Πατώντας το πάνω βελάκι, ο χρήστης θα πρέπει να περιμένει να εμφανιστεί το 1 ή το –1;

– Η απάντηση εξαρτάται από τη νοητική εικόνα αναφοράς που θα χρησιμοποιήσει ο χρήστης.

– Αν αυτή είναι ότι με τα βελάκια μετακινούμαστε πάνω-κάτω σε μία λίστα τιμών, τότε θα περιμένει να εμφανιστεί το –1.

– Αν αντίθετα η νοητική εικόνα αναφοράς που θα χρησιμοποιήσει είναι ότι τα βελάκια προσθέτουν ή αφαιρούν τιμές, τότε θα αναμένει να εμφανιστεί το 1.

Αρχή 2η: Η αναγνώριση προτιμάται από την ανάκληση από την μνήμη

• Οι ενέργειες που καλείται να πραγματοποιήσει ο χρήστης και οι επιλογές που έχει πρέπει να είναι ορατές, ώστε να μην χρειάζεται να τις θυμάται. Επίσης ο χρήστης δεν θα πρέπει να χρειάζεται να θυμάται πληροφορίες που βρίσκονται σε μία οθόνη, όταν μεταβαίνει σε μια άλλη. Τέλος, οδηγίες για τη χρήση του λογισμικού θα πρέπει να είναι ορατές ή εύκολα αναζητήσιμες όποτε και όπου χρειάζονται.

• Η προεπισκόπηση της εικόνας που περιέχει το αρχείο που αναζητά ο χρήστης, βοηθά στην αναγνώρισή του, δίχως να φορτίζεται η μνήμη του ενθυμούμενος το περιεχόμενο από το όνομα του αρχείου.

Αρχή 3η: Συνάφεια / Συνέπεια

• Ο τρόπος εκτέλεσης των αντίστοιχων ενεργειών πρέπει να είναι παρόμοιος σε ολόκληρη την εφαρμογή. Το ίδιο πρέπει να ισχύει και για τη σύνταξη των διαφόρων εντολών ή τη θέση των εικονιδίων τους στις διάφορες οθόνες.

Χρήση δύο διαφορετικώνόρων για την ίδια εντολή

Κακοί Σχεδιασμοί

– Στο συγκεκριμένο πίνακα ελέγχου ανελκυστήρα, έχει παρατηρηθεί ότι οι χρήστες πολλές φορές πατάνε τα labels της κάτω σειράς αντί για τα κουμπιά. Στην πάνω σειρά δεν έχει παρατηρηθεί κάτι τέτοιο. Γιατί?

Πηγή: www.baddesigns.com

Ασανσέρ

• Πώς λειτουργεί αυτός ο πίνακας ελέγχου?

• Πώς πάω στο δεύτερο όροφο?Πατάω κουμπί?

• Τίποτα! Πατάω άλλο κουμπί... Πάλι τίποτα! Δεν είναι φανερό το τί πρέπει να κάνεις!!!From:

www.baddesigns.com

Η λύση...

...πρέπει να εισάγεις την κάρτα του δωματίου, για να πας στον κατάλληλο όροφο!

Πως μπορούμε να κάνουμε τη λειτουργία του πίνακα πιο εμφανή?

Σχεδιασμοί χειριστηρίων εστιών

Πώς ανάβει το μάτι κάτω-δεξιά?

Διαρρύθμιση Αριθμητικού Πληκτρολογίου

• Μια περίπτωση εξωτερικής ασυνέπειας

1 2 3

4 5 6

7 8 9

7 8 9

1 2 3

4 5 6

0 0

(α) Τηλέφωνα, τηλεχειριστήρια (β) υπολογιστές, κομπιουτεράκια

Βασισμένο σε διαφάνεια του Saul Greenberg

Καλό Παράδειγμα

• Ψαλίδι

– ανοχές:

• Τρύπες για να μπαίνουν τα δάκτυλα

• Λεπίδες για κόψιμο

– περιορισμοί

• Μεγάλη για πολλά δάκτυλα, μικρή για αντίχειρα

Αντιπαράδειγμα

• Ψηφιακό Ρολόι

– ανοχές

• Τέσσερα κουμπιά, δεν είναι εμφανές το τι κάνουν

– Περιορισμοί και αντιστοίχηση άγνωστες

• Δεν υπάρχει ορατή σχέση ανάμεσα στα κουμπιά και το αποτέλεσμα τόυς

– Αρνητική μεταφορά

• Μικρή σχέση με τα αναλογικά ρολόγια

– Πολιτισμικά πρότυπα

• υπάρχει μια στοιχειώδης τυποποίηση της λειτουργικότητας, αλλά και

μεγάλη ποικιλία

– Νοηματικό μοντέλο

• Πρέπει να διδαχθεί, όχι προφανές