Çıldır Çevresinden soyut İnsan heykeli biçimli …...Çıldır Çevresinden soyut İnsan...

Öz: Zengin Türk kültürü ve tarihi içerisinde, mezar taşları da önemli bir yer tutmaktadır. Zira Türkler, İslamiyet’in kabulünden önce de, öldükten sonra hayatın devam ettiğine inan-mış, bu doğrultuda mezar yapıları, mezar taşları yaparak, ölülerinin ruhuna ve hatırasına, hayatlarındaki kadar saygı göstermişlerdir.

Bu anlayış Türkler’de çok köklü ve zengin bir ölü gömme adeti, mezar ve mezar taşı geleneğinin ortaya çıkmasını, gelişerek devam etmesini sağlamıştır.

Özellikle Göktürkler’deki heykel formlu ve ölen kişinin hayattaki vasıflarını içeren mo-tiflerle süslü mezar taşları, Anadolu’daki soyut insan heykeli formlu mezar taşlarına kaynak olmuştur. Ancak bu milli gelenek, Anadolu’da İslami kimliğe büründürülerek, daha soyut-lanmış bir şekilde devam ettirilmiştir.

Anadolu’daki soyut heykel formlu eski Türk mezar taşı geleneğinin devam ettirildiği yörelerin başında Çıldır ve çevresi gelmektedir. Zengin tarihi-kültürel geçmişi ile tanınan Çıldır ve çevresinde, Osmanlı döneminden kalma mezar taşlarında sembolik içerikli motif-ler, özellikle baş şahidelerinin soyut heykelsi formu, Türk kültür ve inanç tarihi bakımından dikkate değer özellikler sunmaktadır

Anahtar Kelimeler: Heykel, Mezar taşı, Çıldır, Soyut, Biçimli

Tombstones in the Shape of Abstract Human Sculpture from Districtof Çıldır

Abstract: In the rich Turkish Culture and History, tombstones have an important place. So, Turkish people believed in life after death even before the acceptance of Islam and accordingly they showed their respect for the souls and memories of deaths as they did when they were alive through making sepulchers and sepulcher monuments.

This concept led Turkish People to form a very rooted and rich burial tradition, sepulcher and tombstone customs and develop from there on.

Tombstones containing particularly sculpture forms of Gokturks and the qualifications of the death person’s life have become an inspiration for the tombstones in Anatolia. But this national tradition has been kept isolated by impersonation of Islam in Anatolia.

Çıldır and its surroundings is one of the leading places where the tradition of ancient Turkish tombstones in the form of abstract sculpture in Anatolia is kept. In Çıldır and its surroundings with its rich history and culture, patterns with figurative content on sepulcher monuments of the term of Ottomans present considerable features in terms of Turkish Culture and History of Belief.

Keywords: Sculpture, Tombstone, Çıldır, Abstract, Shaped

Çıldır Çevresinden Soyut İnsan Heykeli Biçimli Mezar Taşları

*) Doç.Dr.,SanatTarihçisi,AtatürkÜniversitesiGüzelSanatlarFakültesiÖğretimÜyesi. (e-posta:[email protected])

Ali Murat AKTEMUR (*)

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2012 16 (3): 135-150

136 / Ali Murat AKTEMURAtatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2012 16 (3): 135-150

Girişİslamiyettenönce,GüneySibirveOrtaAsya’dakiTürkler’inmezartaşlarındainsan

heykeliformunda,çizgiselüsluplayadakabartmatekniğindeişlenmişmezartaşlarıgö-rülür.Bunların endikkat çekici örnekleriMoğolistan’daOrhun Irmağı orta kesiminde,Bark (Kutlu EvlerTopluluğu) adlı külliyede bulunan veGöktürkHükümdarı BaşbuğKül-Tigin’inanısınayapılanmermerheykelilebatıdanÖtüken’egelenbiranayolunikiyanındasıralanmış,ayakta,saygıbelirtisiolarakelbağlamışdurumdakiyüzlerceinsanheykelidir(Jisl,1963:387-394).

ResmidevlettarihiniteliğindekiKül-Tiginyazıtındageçen“Uz”(Heykel),“Bediz”(Resim,taşoymacılığı),“Bitig-taş”(Yazılı taş, taşkitabe),“Balbal”(Savaştaöldürülenünlüyağı‘düşman’veyahizmetlileradına,kahramankabriyanınadikilenheykelveyaanıttaş)deyimleriheykelkonusundaeskiTürkleringeleneğininnedenliköklüolduğunaişaretetmektedir(Kırzıoğlu,1995:230-232).

734yılındaölenBilgeKağan’ınanıtındakikabriüzerinekonanrölyeftarzıişlenmiştaşta,Kağan sağ eli ile bir içki kadehi tutmuş ve bağdaş kurmuş biçimde işlenmiştir.ÇincoğrafyasınahakimolanTabgaç/TawgaçTürklerigibi(385-556),Göktürkler’dedekoç-koyunheykeli formundakabir taşı yapılmıştır.Bukoç-koyunheykeli formlume-zartaşıgeleneği,Türkler’ingöçettiğicoğrafyalaradataşınmıştır.HazarDenizi’ninku-zeydoğusundaki SarıkamışÇukuru da denilenManggışlak’tan geçerek İran(Horasan)-Azerbaycan’dagörüldüğügibi,DoğuAnadolu ağırlıklı olmaküzereAnadolu’nunpekçokyerineyayılmıştır(Çoruhlu,1995:52-60).

Yenibirmezarmimarisianlayışınıngelişimininbiryansımasıolarakdeğerlendire-bileceğimizGöktürkmezarkülliyeleri, kurganların aksineyer altındadeğilde,yeryü-züne yapılmış ölen kişinin hatırasına anma törenlerinin yapılabildiği,mimarlık örneğiniteliği taşımaktadırlar.Kül-Tigin (732),Bilge Kağan (735) veTonyukuk (725)mezarkülliyeleri, bu örnekler arasında en önemlileri olarak değerlendirilmektedir.Kül-TiginMezarKülliyesi’nin girişinden itibaren doğuya doğru 169 adetbalbal bulunmaktadır.Çincemetinlerinçevirisinden,ölenkişininsağlığındaöldürdüğüdüşmanlarınısembolizeettiğianlaşılanbubalballar,ayrıcadiğerGöktürkmezarkülliyelerindeki“taş baba”yada“taş nine”diyeisimlendirilenheykeller,geneldeyekparetaşbloklardanyontulmuş,genelformları,üzerlerindekikaftan,çizmevekemergibigiyim-kuşamayrıntılarıbakı-mındanOrtaveİçAsyaheykelsanatındagörülenikonografiközellikleriyansıtmaktadırlar(Belli,2003:51-97).

“Balbal”, “taş nine”veya“taş baba”adlarıileanılanheykeller,ilkTürkmezartaş-larıolarakdeğerlendirilebilirler.OrtaveİçAsyabölgelerindeTürkmezartaşıkültürününönemliörnekleriolarakkarşımızaçıkanyaklaşıkVI.yüzyıldanXIII.yüzyılakadar,mal-zeme,işleniştekniğiveformbakımındançokzenginbirözellikiçerenbalballar,özellikleelindekadehvekılıçtutanyadabelinehançerasılıelindekadehişlenmişörnekleriiledikkatleriçekmektedirler(Belli,2003:51-97).

137Çıldır Çevresinden Soyut İnsan Heykeli Biçimli Mezar Taşları

OrhunIrmağıboylarınındışında,TanrıDağlarıileTuvaveAltaylar’daKırgızlaraaitinsanheykellikabir taşlarınınbulunduğu,buheykel formlukabir taşlarında,konumuzolanÇıldır çevresi soyut insanheykeli formlumezar taşlarınabenzer şekilde, beldekikemereasılıvekınındadurankılıçvehançerkabartmalarınınmevcutolduğuanlaşılmak-tadır(Foto.:1,2).

Foto. 1,2:TaşHeykel,BişkekMemleketlikTarihMüzesi(Kırgızistan).

UygurlarBengütaşolarakadlandırdıklarımezartaşlarınınetrafınaelindekadehtutanheykelciklerdikerek,birölçüdekendilerindenöncekiTürktopluluklarınınheykelformlumezartaşıgeleneğinidevamettirmişlerdir.

Çıldır Çevresindeki Soyut İnsan Heykeli Biçimli Mezar Taşlarından Örnekler:Balballarla başlayanheykelformlumezartaşıyapmageleneği,OrtaveİçAsya’da

yaygınlaşıpköksalanbireskiTürkmezartaşıkültürüolarak,TürklerlebirlikteAnadolu’yavedolayısıileÇıldırveArdahançevresinedegelmiştir.AncakAnadolu’nundiğeryer-leşimlerindeolsun,Çıldırçevresindeolsunbugelenek, İslamikimliğebüründürülereksoyutheykelbiçimindedevamettirilmeyeçalışılmıştır.

Gülyüzü (Pekreşen) köyümezarlığındaki, en eski tarihli vemotifleri ile en dikkatçekicimezar,kitabesisonradantaşkınasıtutmuşvetamamıileokunamasada,“17 Şarab


(Eylül) 1227 H. (1812 M.) …… el merhum el mağfur Umut Bin Ahmed …… ruhuna Fatiha amin”ibarelerininokunduğu,1812tarihlimezartaşıdır.Çatma-lahittürüveUrtataşındanyapılmışmezarın,fesi(papak-kalpak),genişomuzları,fişekliği,tüfeği,hançervetabancamotifleriiledikkatiçekenbaşşahidetaşı,soyutinsanheykeliformundaolup,motifleriilebiraskereaitmezarıntümözellikleriniyansıtmaktadır(Foto.:3,4,5Çiz.:1,2).

Foto. 3:Gülyüzü(Pekreşen)Köyündesoyutinsanheykeliformluşahidetaşlarınasahipmezar.

Foto. 4, Çiz. 1:Gülyüzü(Pekreşen)Köyündesoyutinsanheykeliformluşahidetaşındafişeklik,hançervetabancamotifi.


Foto. 5, Çiz. 2:Gülyüzü(Pekreşen)Köyündesoyutinsanheykeliformluşahidetaşındafişeklikvetüfekmotifi.

Fişeklik, tüfek, tabanca ve hançermotifleridiğerörnekleregöredahaözenlibirişçilikgöstermekteolup,çizgiselüsluptadeğildeyüksekkabartmatekniğiileyapılmıştır.

Tarihbilincininvetarihesaygınınneolduğunu,tarihcahilliğininisenelerigetirdiğinigörmek,1918’deşehidolmuşbirkomutanın,mezartaşınıkoruyamamak…tümbunlarinsanıduygusalbiratmosferiçerisinegirmeyezorluyor.EvetyineGülyüzü(Pekreşen)Köyü’ndekiönemlibirmezardanbahsediyoruz.Taşlarıkasıtlıolarakkırılmışbirmezarbu.Kırılankısımlarbirarayagetirildiğinde,Urtataşındançatma-lahittüründebumeza-rın,başşahidesininrütbelibiraskerformundaişlendiğianlaşılmaktadır.Zira,boyunvekolaltındandolanarak,göğüskısmındanbağlanmışfişekliği,omzunaasılıtüfeği,belineasılıvetümayrıntılarıile(horoz,tetik,kabza,namluvb.)işlenmiştabancasıvehançeri,fes(yöre tabiri ilepapak)diyenitelendirebileceğimizbaşlığınınönüne işlenmişay-yıl-dızmotifiile tambirOsmanlıaskeri izlenimivermektedir.Zatenkitabedegeçen1337H.(1918-1919M.) tarihi,Arpaçay-Sivritepebaştaolmaküzere,yöredeçoksayıdaOs-manlıaskerininvatanuğrunaşehitdüştüğütarihlerolarakdikkatiçeker.

Mezarınbaşşahidetaşındaki,kınalananvekırılankitabeniniçebakanyüzünde;“El merhum …… Hasan Bin Kahraman …… La ilahe illallah Muhammedun Resulullah …… 1337 H. (1918-1919 M.)”ibareleri,dışabakanyüzündeise;“Umud Bin Ahmed”ibareleriokunabilmektedir(Foto.:6,7).


Foto. 6-7:Gülyüzü(Pekreşen)Köyündesoyutinsanheykeliformlumezartaşlarıparçalanmışmezar.

Tabanca, tüfek, hançer ve fişeklikmotifleri,kabartmatekniğiileayrıntılıcaveözenle,aslınauygunolarakişlenmiştir.Üçgenformundanihayetlenenayakucutaşında,yüzeyselolarakişlenmişseccade,kubbeliibadethane(mescit),namazlı-abdestlibirkişiliğisimge-leyenyadasaflığı-temizliğisembolizeedenibrikmotifiveay-yıldızmotifiişlenmiştir.Ayakucutaşınındışabakanyüzündedealtıkolluçiçekveay-yıldızmotifineyerverilmiş-tir.Altıkolluçiçekveay-yıldızmotifininözellikleyöremezarlıklarındakiaskerkenşehitdüşmüşlereaitmezartaşlarındakullanılmışolmasıdikkatçekicidir.

AhmedoğluUmud’un bumezarında, baş şahide taşı, omzundafişekliği ve büyükOsmanlıtüfeği,belindehançerivetabancasıile,tambirOsmanlıkomutanınınyadaaske-rininsoyutheykeliniyansıtmaktadır.Ancaksadecehançeryadatüfeğiiledeğil,fişeklik,tüfek,tabancavehançeriileyanitümsilahveteçhizatıilekuşanmışşekildeişlenişi,rüt-belibiraskeroluşunuvurgulamaktadır(Foto.:8,Çiz.:3).Zatenbeldekitabancamotifivebaşlıktakiay-yıldız,rütbelioluşaişaretetmektedir.Zirarütbesizlergeneldesadecetüfekyadasadecehançermotifiileişlenmişolup,başlıkkısımlarısadedir.

Gülyüzü (Pekreşen)Köyü’nünşehidmezarları iledikkati çekenmezarlığınınTürkkültürüaçısındanbelkideenönemlimezartaşlarınasahipmezarı,CumhuriyetdevrindeyöreyegelenMüftülerin“Bunlar puttur, suret ifade ettikleri için dinimizce günahtır vb.”


haksızyönlendirmeleri(Kırzıoğlu,1995:249-250)ileyörehalkınıkandırmalarınınacıne-ticesiniyansıtanbaşşahidetaşıkırılmışmezardır.Sözkonusumezarın,başşahidetaşın-dakiay-yıldızmotifliaskerbaşlığınıvekitabesininbirkısmınıiçigöçmüşolanmezarınlahit kısmından güçlükle çıkardık.Uzun süre toprak içinde beklediği için, orijinal taşrenginikoruyanbukırıkkısımlarabakınca,yazılanlarıokuyunca,motifleriinceleyinceGülyüzü(Pekreşen)Köyü’ndeki,insanheykeliformununsoyutlanarakyaşatıldığıkabirtaşıgeleneğini,eskiTürkmezartaşıkültürüolarakgünümüzetaşıyıp,İslamikimliğebü-ründürerekdevamettirenbukültürünbilinçsizlikleyokedilişineüzülmemekeldedeğil.

Foto. 8, Çiz. 3:Gülyüzü(Pekreşen)Köyündesoyutinsanheykeliformlumezartaşınınkırılmışparçalarıvebütünleştirilmişhali..

HemGölbelen(Urta)Köyümezarlığınınhemyöredekisoyut insanheykeli formlumezar taşlarının endikkat çekici örneklerindenbiri, kitabesi taş kınası nedeni ile tamokunamayan,ancakzar-zor,“ …… oğlu Ağa …… sene 1232 H. (1817 M.)”ibarelerininokunabildiğimezardır.Urtataşından,çatma-lahittüründeyapılmışmezarınbaşucuşahi-detaşı,insanheykelininsoyutlanmışformunuyansıtmaktadır.Bumezartaşı,başındafesi(papak-kalpak),solkolununaltındangeçipsağomuzdandolanıpgöğüskısmındabirle-şenfişekliği,omuzaasılıveözenleişlenmiştüfeği,belineasılıhançervetabancası,incebirprofilleüçgenbiçimindebirleştirilmişyakasıyla, rütbelibiraskereaitheykelsi-anıt


görünümüsunmaktadır.Motiflerkabartmatekniğindeveayrıntılıbirbiçimdeişlenmiş,kol-bacakgibiuzuvlarişlenmeyerek,İslam’ıntasviryasağına(suratvediğerbedenuzuv-larınıişlemeyasağı)uyulmayaçalışılmıştır.Ancakyinedegenelolarakbakılınca,soyutheykel formukorunmuşveeskiTürkmezar taşıgeleneğineuyulmuştur(Foto.:9,10,11,Çiz.:4,5).

Foto. 9: Gölbelen(Urta)Köyündensoyutinsanheykeliformlutaşlarasahipmezar.

Foto. 10, Çiz. 4: Gölbelen(Urta)Köyündesoyutinsanheykeliformlumezartaşınındışyüzündefişeklikvetüfekmotifi.


Foto. 11, Çiz. 5: Gölbelen(Urta)Köyündesoyutinsanheykeliformlumezartaşınıniçyüzündefişekliktabancavehançermotifi.

Yıldırımtepe(Rabat)Köyümezarlığınıninsanheykeliformundaişlenmişörneklerin-denendikkatçekeni,1330H.(1912M.)tarihliolanıdır.Kitabesiyosunvedoğalkınaylakaplı olduğu için okunamayan söz konusumezar taşı da, yöreye özgüUrta taşından,başveayakşahideliçatma-lahitmezartüründeyapılmıştır.Mezarınbaşşahidesi,başın-dapapağı,omzunaatılmışfişekliğivetüfeğiylebiraskerheykeli izlenimivermektedir(Foto:12,Çiz.:6).

Foto.: 12, Çiz.:6-Yıldırımtepe(Rabat)Köyündesoyutinsanheykeliformlumezarta-şındafişeklikvetüfekmotifi.


Buradakabartmatekniğiyleişlenmişfişeklikvetüfekmotifleri,Çıldır,Arpaçay,Karsveçevrelerindekimezarlıklardayaygınbiçimdekarşılaşılanmezartaşıbezemelerinden-dir.AyrıcaKayseri,Sivas,BitlisveErzincançevrelerindedekarşılaşılabilenbumotif,mezardayatankişilerinyiğitlikvekahramanlıklarını,muharipsınıftaninsanlaroldukla-rınısimgeler.

Aynışahidenindoğuyüzünebugündoğaltaşkınasıylaaşırıderecedekaplandığıiçinokumagüçlüğüçektiğimiz,“Fatiha el- merhum el- mağfur Emir bin Şenlik fi sene 1330 H. (1912 M)”ibarelerininokunabildiğikitabevekitabeninaltınadabirkemereasılıola-rak tabancavekamamotifi işlenmiştir.Budurum,doğudanbakıncadaheykelbiçimialgılanmasınısağlamaktadır(Foto.:13).

Foto. 13: Yıldırımtepe(Rabat)Köyündesoyutinsanheykeliformlumezartaşınıniçyüzündetabancavehançermotifi.

Kayabeyi(YerliÇayıs)Köyü’ndeki,sembolikmotiflerbakımındanenzenginmezar,kitabesiaşındığıve taşkınasıkapladığı içinokunamayan,ancakfişekliğivesırtındakitüfeğiilemuharipsınıfındanbiraskerinsoyutheykelinianımsatanbaşşahidetaşınasahipmezardır (Foto.:14,15,Çiz.:7,8).Sözkonusumezarda,diğerörneklerdeolduğugibi,Urtataşındanyekpareiribloktaşlarla,çatma-lahittüründeyapılmıştır.Başucuşahidesi,yöredekiyaygınformolan,dikşekildeişlenmişfese(papak-kalpak)sahiptir.Fesinaltısilindirikşekildeişlenerekboyunformuverilmeyeçalışılmıştır.Boynunaltkısmıyanlaradoğrugenişleyerekomuzlaroluşturulmuş,omuzlardanaşağıiçerlekşekildekavisverile-rekgövdebeledoğruinceltilmiştir.Sağomuzdanaşağıçaprazatılıp,solomuzunaltındangeçirilenfişekliğearka(sırt)dankabartmatekniğiyleişlenmiştüfekasılmıştır.Tüfekve


fişekliğinayrıntılıveözenleişlendiğidikkatiçekmektedir.Tüfekmotifi,mezardayatankişinin yiğitliğini sembolize etmenin yanında, hayattakimesleğinin askerlik olduğunudaifadeeder.Ayrıca,askerkenşehitolduğunubelirtmekiçindemezartaşlarınaişlenir.Fişeklik ise, tüfekmermilerininkonduğuve tüfeği tamamlayanbiraraçolarak,mezartaşlarınaişlenmişvetüfeğinaksettirdiğisembolikanlamıiyicekuvvetlendirmiştir.

Foto. 14, Çiz. 7: Kayabeyi(YerliÇayıs)Köyü’ndesoyutinsanheykeliformlumezartaşındafişeklikvetüfekmotifi.

Foto. 15, Çiz. 8: Kayabeyi(YerliÇayıs)Köyü’ndesoyutinsanheykeliformlumezartaşındafişeklikmotifi.


Aynımezarınyantaşındayeralan,oymatekniğindeişlenmişseccademotifleri,bura-dayatankişininMüslümanlığınısembolizeederken,ortadayeralançokkolluvekabart-matekniğiyleişlenmişdaireiçindeçark-ı felek motifi,dünyanıngeçiciliğiniveyalanol-duğunu,ayrıcadevamlıbirhareketvedeğişimözelliğiiçerdiğiniifadeetmektedir(Esin,2003:157)(Foto.:16,Çiz.:9).

Foto. 16: Kayabeyi(YerliÇayıs)Köyü’ndesoyutinsanheykeliformlutaşlarasahipmezarınyantaşısüslemesi.

Çiz. 9: Kayabeyi(YerliÇayıs)Köyü’ndesoyutinsanheykeliformlutaşlarasahipmezarınyantaşısüslemesi.


Çıldır’abağlıAkçil(Colit)Köyü’ndekibirmezar,tamsoyutlanmamışheykelform-lubaş şahide taşıyla (Foto.:17), adetaeskiTürkheykel formlumezar taşıgeleneğininAnadoluyailkgelişindekiuygulanışbiçiminiyansıtırcasına,fesi(papak-kalpak),boyunkısmı, olabildiğince anatomik şekilde işlenmiş omuzları ve kolları, üzerindekiKafkaskıyafeti,beldenkemerlebağlanmışkaftanıileheykelgörünümüsunmaktadır.Buradakiplastikbirşekildeverölyefkarakterindeişleneninsanheykeli,TürklerdekiinsanheykeliformlumezartaşıgeleneğininAnadolu’dadadevamettirilişinigösterenönemliörnek-lerdenbiridir.

Foto. 17: Akçil(Colit)Köyü’ndeinsanheykeliformlumezartaşı.

SonuçTarihi-kültürelgeçmişimizlekurduğumuzbağlarınönemlibirhalkasıdurumundaki

mezartaşları,gerekformbakımındangereküzerlerindetaşıdıklarımotiflerveişaretlerbakımındandeğerlendirildiğindeherbirisanatvetarihmirasıniteliğitaşımaktadır.

KaynağıOrtaveİçAsya’dakiİslamiyetöncesiinançlaragöreyapılmışsıntaşları(ge-yiktaşı)vebalballarakadaruzanan,İslaminancıylabirlikteAnadolulukimlikkazanan,baştaçehreolmaküzerevücudunsuretverenuzuvlarınınsoyutlanmasıylaeskiTürkme-zartaşıgeleneğininsoyutinsanheykeliformundadevamettirildiği,ÇıldıryöresimezartaşlarıTürk-İslaminanç,kültürvesanatınınönemliörnekleridir.


Yöredekisözünüettiğimizsoyutinsanheykeliformlumezartaşlarınınkitabelerioku-nup,motifleridikkatliceanalizedildiğinde,bunlarınçoğununasker,şehidvedingörevlisimezarlarıolduğu,bazendesoyluveliderkişilikvasfınasahipinsanlarınmezarlarıolduğuanlaşılmaktadır.

Ardahan çevresindeki soyut heykel formlu kabir taşlarının özellikle Hanefi/SünnimezhebindenMüslümanKarapapaknüfusasahipÇıldırveköylerindedahayaygınola-rakkullanılmışolmasıdikkatçekicidir.AynıgelenekKars’ınArpaçayİlçesi’nebağlıKa-rapapakköylerindede,eskiTürkmezartaşıgeleneğininİslamikimliğebüründürülerekverilişininbirifadesişeklindedevamettirilmiştir.

93Harbidiyebilinen(1877-1878)Osmanlı-RusHarbindensonra,Ağrı-Tutak,Muş-Bulanık,SivasveTokatçevrelerinemuhacirolarakyerleşenKarapapaklar,bugeleneğisözkonusuyerleredetaşımışlardır(Kırzıoğlu,1995:231-232).

Motifleriylemezardayatanınmesleğini,karakteriniveinancınıyansıtanyöremezartaşları,genellikleUrtataşıdiyebilinen,kolayişlenebilen,zamanlasertleşenaçıkrenklibirtaşlayapılmışlardır.

Üzerlerindeki tarihi kayıtlar, soyut heykel formlu kabir taşı geleneğinin yöredeCumhuriyet’inilkyıllarınakadaryoğunbirşekildedevamettirildiği,ancakCumhuriyet’inilanındanitibarenyöreyegelendinadamlarınınbaskısıyla,bueskimilligeleneğindeva-mındaazalmayaşandığıvezamanlatamamenterkedildiği,hattaXVIII.yüzyılsonları–XIX.yüzyılbaşlarınaaitbazıörneklerinkırılıpparçalandığıgözlenmektedir.

Sonuçta,eskiTürkmezartaşıgeleneğininİslamikimliğebüründürülerekdevamet-tirildiğiÇıldırveçevresindekimezarlıklar,tarihimizinsergilendiğiaçık-havamüzesini-teliğindekültürmiraslarıdır.Dolayısıyla bunlarınkorunarak, geçmişleriylevekültürelkimlikleriylebağkurabilmeleriiçin,gelecekkuşaklaraaktarılmasıgerekmektedir.

KaynakçaAktemur,A.M.(1999).AnadoluSelçukluDevriKayseriYapılarındaTaşSüslemeciliği.

(Y.LisansTezi).Erzurum:AtatürkÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.Aktemur,A.M.(2006).“AnadoluSelçukluDevriSivasYapılarındaTaşSüslemeciliği”.

SelçuklularDönemindeSivasSempozyumu,(29Eylül-1Ekim2005),Si-vas,s.464-489.

Aktemur,A.M.(2007a).“Çıldır-Yıldırımtepe(Rabat)KöyündekiMezarTaşları”.I.Ulus-lararasıAğrıDağıveNuh’unGemisiSempozyumu(I.InternationalSym-posiumofMountAraratandNoah’sArk).(7-11Eylül2005Ağrı/Doğuba-yazıt).İstanbul,ss.568-577.

Aktemur,A.M.(2007b).“Tiflis’teveNahcivan’daYerAlanKoçHeykeliFormluİkiMe-zarTaşıHakkında”.SerhatKültür,Yıl:5 (Mart-Nisan2007), İstanbul, s.24-30.


Aktemur,A.M. (2008).“NahcivanMümine Hatun Kümbeti Bahçesindeki Koç-KoyunHeykeliFormluMezarTaşları”.III.UluslararasıVanGölüHavzasıSem-pozyumu(III.InternationalSymposiumofVanLakeRegion),(06-08Ha-ziran2007Hakkari),Ankara,s.400-408.

Aktemur,A.M.(2009).“AğrıveIğdırÇevrelerindekiKoç-KoyunHeykeliFormluMezarTaşları”.II.UluslararasıAğrıDağıveNuh’unGemisiSempozyumu(II.In-ternationalSymposiumofMountAraratandNoah’sArk)(8-10Ekim2008Ağrı/Doğubayazıt).İstanbul.s.286-296.

Aktemur,A.M.(2012).ArdahanÇevresindekiSoyutİnsanHeykeliFormluMezarTaş-ları.Erzurum.

Arslan,A.S,(2005).KayseriZamantıIrmağıÇevresindekiBezemeliMezarTaşları.Kay-seri.

Barthold,W.(1968).TürklerdeveMoğollardaDefinMerasimiMeselesineDair(A.İnançevirisi). Ankara.

Baykara,T. (1993). “AsyaTürkKültürününBirUnsuruOlarakMezarTaşları”.VakıfHaftası,S.X,Ankara,ss.118-132.

Belli,O.(2003).Kırgızistan’daTaşBalbalveİnsanBiçimliHeykeller.İstanbul.Berkli,Y.(2011).TürkSanatındaAvrasyaÜslubununEvreleri(AvrupaveİslamSanatına

Etkileri).Erzurum.Çoruhlu,Y.(1995).“TürkSanatındaKoyun,Koç,KeçiFigürlerininSembolizmi”.Türk

DünyasıTarihDergisi,No:100,ss.52-60.Çoruhlu,Y.(1997).“OrtaAsya’danAnadolu’yaÇatma-LahitveyaTaşSandukalardaGö-

rülenHançer-BıçakTasvirlerininSembolizmi”.EyüpSultanSempozyumuTebliğlerI,İstanbul,ss.48-65.

Çoruhlu,Y.(1998).ErkenDevirTürkSanatınınABC’si.İstanbul.Çoruhlu,Y.(2007).ErkenDevirTürkSanatı.İstanbul.Çulpan,C.(1961).Serviler.İstanbul.Diyarbekirli,N.(1972).HunSanatı.İstanbul.Esin,E.(2003).OrtaAsya’danOsmanlıyaTürkSanatındaİkonografikMotifler.İstanbul.Güngör,H. (1996). “Kayseri veÇevresindeBazıMezarTaşları”.TürkDünyasıTarih

Dergisi,Ankara,ss.27-38.Jısl,L.(1963).“KülTiginAnıtında1958‘deYapılanArkeolojiAraştırmalarınınSonuç-

ları”.Belleten,C.XXXII,S.107,Ankara,ss.387-394.Kırzıoğlu,M.F.(1993).“AzerbaycanveAnadolu’daTürkistan’danGelenEskiMilliGe-

lenek:KabirTaşıOlarakKullanılanKoyun veAtHeykelleri”.X.VakıfHaftasıKitabı,Ankara,ss.133-160.


Kırzıoğlu,M.F.(1995).“Khazarlar’ınBorçalıveKazakBoylarındanOluşanKarapapak-lardaÇağımızdaİnsanHeykelliKabirTaşıYapmaGeleneği”.TürkKültürüAraştırmaları,S.XXXI/1-2,Ankara,ss.229-254.

Ögel,B.(1988).İslamiyettenÖnceTürkKültürTarihi(OrtaAsyaKaynakveBuluntula-rınaGöre)II.Baskı.Ankara:TürkTarihKurumuYayını.

Örnek,S.V.(1979).AnadoluFolklorundaÖlüm.Ankara.Özkan,H.(2000).“ErzincanveÇevresindeOrtaAsyaTürkGeleneğiniSürdürenBeze-

meliMezarTaşları”.A.Ü.TürkiyatAraştırmalarıEnstitüsüDergisi,S.XV.,Erzurum,ss.37-47.

Roux,J.P.(1999).EskiÇağveOrtaÇağdaAltayTürkleri’ndeÖlüm.İstanbul.Rudenko,S.I.(1971).FrozenTombsofSiberiaThePazyrykBurialsofIronAgeHorse-

man.Londra.

Çıldır Çevresinden soyut İnsan heykeli biçimli …...Çıldır Çevresinden soyut İnsan...

Documents