A. CREMONA

XINHU L-MAL TI SAFI

l\IAHRUG l\IILL-Gtz.rl QD_,J

TAL-l<JTTJEJJA TAL- JJtf.ALTI

MALTA l!J:.lli

Stampftt 11-EMPIHE PllESS

( Jinbiegb 3 soldi ).

A. CREMONA

XINHU L-MAL Tl SAFI

TAJ=tDITA LI NQRAT === = F' LAQGnA TAL-G/iA QDA

TAL -K.!TT.!EBA TAL -MALT.1

FL-1 TA' MARZU 192 5 === FIL-PALAZZO DE LA SALLE

MALTA 1925

Stampat fl -EMPIRE PRESS

( Jiobiegb 3 soldi ) . "'~ -~ ... _ • t •

•

LIL

GUZE MUSCAT AZZOPARDI

LI BIL-KITBA TI EGhU

RAWWAM U RAFA' L-LSIEN MALTI

B'XHIEDA

TA' KULLMA NISSEL FIJA

BIEX F 'ZGhUZITI

TGnALLIMT ILSIENI

**********************

Malli nh olqot ii- Gliaqda !aL-K1tlieba !aL-31alti, ki en h emm min hase b u qal Ii 1-e wwel opra Ii tolirog 111in11 gt1an<l din il­Gnaqda sejjer ikun pa:ssatur fin li fib ghandu jingt1;isa r il-klie m kollu malti mk elle m mill -poplu jew miktub mill-kitttieba tal -Malti u jig i msoffi biex tih ma jidhirx izjed hlief dak il-mera q sa li ta' nise i malti. D a wk li hasbu dan u t1argu ~/ din il -qalgha jew huma ni cs li ma gliarfux il -hs ieb Ii fuqu k e llha timxi 1-Ghaqda biex twettaq il-Kitba Maltija , j ew iktarx huma ni es li gt1andho111 fid-demm ghal kull ma qieghed is ir b1ex il-Mal ti, bhalha lsien rniktub, jirtifed u jissahhah . Qalgha izj ed t10x na minn d in, k e 111m ilho m inassu u jxellu fuq il-Malti, kienet gt1adha ma ntqalitx.

L-e wwel xoghol tal-Gh;iqda, ( Ii hu kti eb fuq .kif tikteb il ­kelma mal tij a u mhux fuq il-kli e m Ii tagtizcl bi<-'x tikteb il­Malti', juri bi z-zPjjed u bid-dicher x'ki e 11 u xinhu 1-hs ieb ta l­Gliaqda. Il -Ghaqda ma k ellha u lanqas gliandha ebda li :s ieb Ii ccaqlaq il-qagt1da ta l-kli e m 111a!ti , ng hidu ali n;i li Lbidd el il­Vokabolarj n Malti iew il-kliem tal-popl11 . :sew billi L1ghs ru u tnaqqih mill-kliem b;1rrani ll g·did Ii da li a l sal-lum , sew billi timlieh u tirqmu bi kli e m mejjet.

Nig u g halhekk g-t1al dcik Ii hu klie m safi fil-Malti tt x 'ghandm~ nifhmu bih.

* * ~-Ma he rnmx h::1ga Ji fo q h ;i 1 g horri ef ta' 1-il sna dlonk t!i aq•

qaqha h 'nuqq as ta' cl ehen d;iq s k e mm fuq il -gha zla ha zina jew jew tajba ta l-kliem Ii ninqdew bih biex nithaddtu jew niktb11. Fil-Malti nbag liad din il-t1 aga (Ii mhix tlli e f dik li 1-lum ti s ta' tissejjah i1-glia111l;i tal-ls ie n malti ) g tialbe t il -pulitka u th ;ibble t magnha minnghaj r hadd ma j a f sewwa kif 1.1 1-gha li ex .

M111n hekk tniss le t dik il-hag<1 1-ohra jekk il- Malti ghandu x jinkiteb b 'dik ir-reqqa k ollha ta ' klie.n safi kif jidhrilho m xi whud inill-kittieba u jekk uk oll ghan<lni ex noqog t1du ntittxu reqqa zejda biex niktb u !-M;dti Sl: W g tia l dik Ii h i vr log 1 a.fija, ?ew ghal dik Ii hi §Uf~ 'Pflal m~ pa~hmlµ f 'il:;na ohra barranija.

.. Dawk Ii jgli.ajru lill-kittieba tal-Malti jsibu zewg htijiet Ii

ghalihom il-Malti ma jixraqlux jinkiteb sewwa u bir-reqqa u jiehu 1-inqas tixjira ta' lsien miktub jew letterarju.

L-ewwelnett, il-gli.aliex fqir u ma gli.andux minn tieghu bi ex jaqdi 1-lisieb u f;li.alhekk dlonk j issellef kli em barrani , 1-iktar t<iljan li hu ilsien tad-drawwiet taghna.

It-tieni, il-gt1aliex min ma jissellefx ikollu jinqeda bi kliem qad im u minsi, iktarx ta ' nisei gharhi, u xi k liem Ii iklarx ukoll f 'ilsienna ma kellna qatt .

Fuq 1-ewwel wahda , min jis tqarr dan juri Ii qa t t ma fela 1-grajja ta ' kliem f 'i lsna oli.ra,-i l-gli.al iex jek k 1-i lsna , niehdu ta' 1-Ewropa kollha, kellhom jigu mnaddfa mit-tagli.mi ra ta ' kl iem mislufa minn ilsna ohra , jisfaw fix-xejn izj ed mill-Malti.

F uq it-tieni wat1d a. ni eq fu ftit fu qha u nistgli.u niehdu id f' id . Biss ma naqblu x inbag li ad fe jn x i trndd jidhirlu Ii g handu ji twarrab klie m ma lti qadim Ii ghadu f ' lialq il -maltin , 1-ikta r tar-rahal. Bhal d ak Ii j g hidlek tg hidx u tiktibx : Dz/a imma bnazzi, Liktibx: liassel, kiseb imm a iddobbrt , tiktibx : w iddeb, imma vaza inkell a gt1all-i nqas wissa, tiktibx : liesrem imm a nej, zgliir , qares, g liid u ikteb iajla, u mhux !ilieqa , g hax d awn il -kli em twdd ma j a fh o m izj ed. Li kelli naghm el dizzjonarju bt1 <il ta ' P etrocchi , kli e m bt1 al difa, ( r) fza ssel, kiseb, liesrem, !Uieqa qatt n1<1 ngibho m taht, fo st il-midfunin , g trn x gli.ad facllilhom nifs biz-zejjecl . H ekk ukoll bosta k li em iehor btrnl : m zaddam, mhejjem, mqii, iLL!ekel (gliai xi liadd) (flok it-tama fuq xi hadd) zenqa, liar tum, liajbu r, wieLa, kewtei , iLLiesef, gliadab , annuna, moqbeji, ewiiemes, g liamnewwel 11 o li.ra jn Ii n -ni es ta ' 1-ib li e t tismerrih.

Il-g li azla ta l-kli e m lil-k itba maltij a hadet bixra wisq izj ed imli awda u mwieg hra minn dik tal-pulitka . It-tmeghir fuq il­ghazla ta l-klie :n fo s t kitti eba u Ii ma h:.imi ex ikta rx g handu 1-j edd Li eghu.

11-fehmi et fuq il-pul itka huma iktarx hwejjeg tagli.na u ni stg hu nimxu fuqhon 1 skond kif int10ssuhom u kif jaqblilna , waqt Ii 1-fehmi et fuq il-g li. a:i: la ta' kli em u qwiel huma hwejjeg Ii jimxu 1-ewwelnelt mad-dra wwiet Ii trabbejna lihom , imnisslin fina minn dawk Ii ra bbewna sew lid-<la r , kemm fil -li a ra, fir-r alial , fil-belt, fi skola , f ' kull egg u x' naf jien u t-ti eni huma hwejj eg ukoll Ii jimxu mal-hajra ta' clak il-bniecl em Ji f 'xi zmien ta ' hajtu jkun taha gliat-taglirif ta ' lsienu u g hat-tfitt xij a ta' l)is~ l il-k li em jew tat-tifsir ties-nu fi lsienu!

7

Ghalhekk jig ri Ii 1-belti mdorri ma nies imharrga u fi d rawwiet godda, meta jfisser run u bi --k_I iem ll nsig la ' tahdit Ji g handu iktarx mit-taljan , min n l-isqa lli , mill-fr anciz u minn 1-ingliz, ma jis ta ' qatt idah halha f'ras u Ii tar-rah;; ! Ii baqa' ji t­t1addet b 'malti ftit u xejn ekde m minn ti eghu , jig i Ii j itke ll e rn bil-Malti a t1jar minnu. T a rga , il-Malti ta r-rat1a l ma g hadu x sati safi bha l ma ki en u ilu ha fn a Ii tbiddel, imma ta ' 1-ibl ie t xi ftit izjed .

11-lum wara 1-gTajjiet Ii l-ilsien malti ghadda minnho m : it­tahrig t iegtrn fi l-kli em u l-qwi el ta ' ni e:; tal -bat1ar, ta' nies tas­seng ha u ta ' ni es ta' l-iskola minn Sqallij a, rninn I-Ita lj e1 11 dan l-ahha r minn pajjizi ohra ta ' 1-Ewropa, Ii biho m minn disa ' mitt sena ' I haw11 tghammre t il-Gzira, in-ni es tax-xaghri u tar-ra hal tghallm et uko ll tfi sser ruhha bi kliem u gtrnjdun mehudin minn il sna barranija, biss iktarx baqg het izzomm xi bcejj ec shah ta' q wiel q odma imsejhin idiotismi. Il-qwiel godda i111sejt1 in neo­logismi g t10ddhom xorbu lill -qodma. Ga ra ghalhe~~ ill i 1-belti u l-bniedem ta ' 1-iskol a g handu mat1zun wisq izjed kli em g did, waqt Ii r-rahli baqa' b'daq il-fti t Ii dehrilna 1-Malti kellu l-jedd jibqa ' jinqeda bih 111 innghaj r ma j itti esef. Fuq hekk it-tl ewwim bejn il -kitti eba Ii ji dhrilho fl! Ji meta j in­qdew bi kliem barrani jkunu qeghdio jiktbu l-Malti sewwa u l-ohrajn Ii jidhrilhom jiktbuh ahjar meta jzommuh sc.fi.

Naq bdu fuq dawk Ji jridu jzommu l-Malti sa fi, gh ax hum a 1-iktar Ii jidhrilhom, b' rihet hafna ot1 rajn Ji j g t10zzu l- Malti, Ii mi xjin fuk it-triq it-tajba . D awn hum a minn d awk il-k ittieba , Ii , kif darba kien sejhilhom il-Prestd ent ta' 1-Amerika , Stanley H all , iridu jzommu idejn u difrejn il-kittieba sbieh . u ndaf. Bliall-grammati ei ta' Ruma ta' zmien il-kittibb T ertullj a nu, Ii kienu jmaqdru I-Latin ta l-Glio rri ef tal-Kni s ja , dawn il -k itticba mhux hli ef iwissu Ii g trnndu jinkiteb il-Malti safi, xieraq u lajjeb - tli et hwejjeg mhu x gtrnlkemm tfissi rhom u taqtag hhom. 11-kitba x ierqa j ew sabiha jistg liu jaslu fih a d awk b i ~s Ii ma j o­qoghdu x ifittxuha z-zejj ed . It-tjubija tal-kitba (barra minn dik Ii hi o rtogra fij a) iktarx ti sta' tifti ehe m hazi n, se w mill-k it tieba tal-malti safi, safi , kif il-lum huma mlaqqmin , k if ukoll minn d awk Ii jimxu fuq bini ta' tahdit u ra bta ta' kl iem b ti al tal -lsien T aljan; haga Ii fil -Malti jig i Ii taqbel trnfn a u jig i Ji ma t.iqbelx. Ghal­kemm bhal ma fehimna, il-g hamla ta' x i qwiel fi t-ti fs ir tal­hsibijie t taghna had et il -fasla u t-iti xlil a Sqall ij a 11 Talja na , bos ta g hajdun ohra bqaj na nfehmuhom skond ma tit lo b is-si1tlassi maltija( U bh!il ma n~ibu qwiel qiinn ta' din il-ghamla mehudin

fuq ta' l-isqalli u tat-taljan, bhal :- nni potti capiri 'na male­detta (ma stajtx nifhem sahta), s'asselta a l'ucchiellu de lu suli ( qaghad gh<1ll-ghajn ix-xemx), una di tuttu ( dintott), jrutti .fora di lempu (frott barra minn zmien11), varda cite facemu (ara x'naghmlu), mmazzoi a so' soru (qatel ' I ohtu = Iii ohtu), l'aviti a vidiri vui (g handek taraha inti), firnicia 'u testa (fernezija fir-ras), nissunu cci putivintt 'ccatfari la malatia cli'idda avia (hadd ma sata' jaqta' 1-marda Ii kellha), come viene, vime (chif gie, gie), era slalo a un pelo (ghal -xaghra ma ..... ), la cagna .... ha /alto sei cuccioli (i i kelba ! ham let sitt igriewi ), mi dettero nell'occhio (tawni f'ghajnejja) u .tiafna ohraj n, hekk u~oll insibu illi 1-Malti , barra milli ghand bini u rbit ta ' kliem ghalih , skond kif titlob il-grammatka tieghu. bhal fil qwiel :-l l­klieb il-qadim; sid il-!tanut; qazbel sieqi; liuwa u !(ej; nzar jorqod; kien rieqed; marrd fgliidlu jigi; qamlitejn; qieglied ii-belt; raqad id-dar; mar id-dar; lnax-il rag e!; ghandu wkoll g li amlie t ta' tahdit tieghu Ii ma jaqblux ma dawk ta' ilsna ohra, hlief iktarx ma ta ' ilsna ta' nisei wiehed, . bhal fil -qwiel Ii ghedna u dawn:-

L -oglila dar ; belglia ilma; modd qamli; 'a!imar nar; b'wiii il-gid; bil-qalb il-fajba; m'olixon subgliajn; m 'isbali il-genna; ftin bla waqt; ma hux la'idejk; xaqq il-gliaraq g!ialih; baqa' /'wiiiu; b'inkeJja flit; !iaseb fija; /iadha mieg!iu; to!irog il-gliaf{eb; gie x'qa/li; ma gejtx filia ; baqax ! gliax ma kien.t:! ( utinam ! tal­latin), gejt inz urek nara x' a/ibarek; Ganni jsiel lil Toni liamest eli:miel silla, xogftolna xog/iol; ma bilzx nf{lias; sama'·minni; ma fihx liajr; minnu 'l Alla! u hafna ohrajn ta ' din il -qa tgha li jkxfu qiegh ii-Matti.

Il-kitba safja nbaghad hija kelma Ii ghandha minn dik tal-kamaljonti ; tbiddd il-lewn waqt Ji noqoghdu ntrnrsu lejha u nifluh a. Kif ghedna , dawk Ii jridu izornmu 1-Malti safi, jifhmu li 1-Malti ma glia ndu x jitkasbar bi kliem barrani (barbarismi) ; illi ahna Ii niktbuh ma ghandniex nisselfu minn ilsna ohra, fil­qasir g handna nibnu b 'gebel maqt11 gh mill-barriera tal-lsien Malti.

Issa, jekk noqoghdu nahs bu ha ftit, n;iraw illi biex isir dan u jekk tassew nagh rnluh , _nispi cca w biex inca:lihdu '1-lsien malti minn dak il -jedd Ii ha minn miji et ta ' snin ' I hawn Ii jistaghna bi kliern ta ' ilsna Ewropej Ii 1-lu m gie bzonnu. Meta 1-Malti nnezzgh uh minn din ii-libsa gdida, hadd mill -kittieba ma jkun jista' izjed jikteb erba' versi Ii jiftiehmu suret in-nies; il-M<1lti nzommuh wisq taht ilsna ohra tal -lum ; fi ftit kiiem nifthuh,i 1-qabar tie~tw ,

9

Din illi kull ilsien jis taghna bi hwejjeg ta' iisna ohra wisq izjed ghonja minnu, mhix haga Ii jagh m ilh a 1-Malti biss.-K ull ilsien kellu jagnmlu skond il-b:ionn Ii hass f'kull :imi en tal -gr;ijja ti eghu.

Meta I-Latin ki en ilsien imk ell em dlonk ki en j iehu minn gband ii-Grieg dak iI-kliem Ii kien jo nqsu.

Fi l-Lati n il-vokabolarju tal-li losofi ja hu ko llu lll t'liud mill­-Grieg, sew sew kif iI-vokabo rj u l ng li :i u Talj a n hu mimii bi k li em 111 ehud mill-Fra nci:i ( ta' zmien in-N ormani) 1-iktar kliem ta' lbi es, ta' ikel, ta' kacca , ta' g ho dod ta l-gwerra u ta' ligiji et.

Biex ils ien q adim jis ta' j itrabba u jghix mill-gel id gnandu ta' bi ! fors itlaqqa m minn s igar ohra u jimtela b'demm g did. Ghalkemm is-sigra biz-zokk tagliha tibqa ' fuq saqaj­ha , il-weraq u I: fro tt taghha cl lonk irnorru sak emm ma ta rdax minn ferglia t ta' siga r ohra ta ' ma' dwarh a, u btrnlma n-nies tal g:iejj er lng li zi huma minn s igra q<1dima ta' ni sei lngliz Ii m az-zmien t laqqmet minn ferghat ta' sigar ohra btialma hum a tad-Da nizi , tan-No rman ni , ta l-W elx, ta' 1-Iskocciii, ta' 1-Irlandi ii u f 'xi imien il-bogliod tilr-Romani wkoll Ii 1-lum saru haga wa lida, u kif in-nies Ii tgh a mma r 1-Amerika 1-lum hi magh­g un a minn razez ta' t1 a fn a g nus, 1-iktar ta' ni sei Ing li z, hekk ukoll nis tgtrn ngh idu, u 1-i k tar g na l ta' 1-Am erika, illi lsien I n­g lii imkellem min-nies ta ' dawn iz-ie ug pa jjizi huwa grigjol jew inhasa ta t-ticlwib Ii fih a qeg hdin ji xteh tu t1 jiclclewbu kliem ta' kuII xo rta ta ' nisei. H ekk ukoll ir-razza Maitija t1 lsien ew­Ii e ni tagt1ha, g halke mm huma mnissilin minn sigra Ii fl -egliruq taghha baqghet Ma ltij a bia ma therrie t u miete t, il -lum ti s ta ' tg hicl Ii qeghclin ig h ix u b 'saM1e t it-tiiqima ta' hafna s iga r ohra Ii messew 111ag t1ho m.

GtD!hekk iI-Malti ta l-lu m g handu go lih h a fn a kli em ta' il­sna barra nij a Ii messew m iegtrn u Ii sa ru t1aga wahda tniegliu. N a raw glialh ekk li l-Malti illi kli em ta ' s tt ajja', ta' art i, ta' g hoclod goclda u ta' mac ni huma 1-lurn mehudin rnit-T alj a n, minn 1-Isqalli mill-Franciz, m in n 1-Ispanjol u sahansi tra da n 1-alihar mill -Ing li :i. F ostho 111 ng hodclu ismiji et ta' g hodod t1 xoghol ta ' · bennejja, ta ' h ;iclcl iecl a, ta ' mastrucl axx i, ta' zebbi eg-h a, ta ' trnjjata , ta' skrap., n , ta' sa jjiecla, ta' kaccaturi , ta ' bahhara, ta' genniena u sa liansitra ta' r ahh aia u ta ' bdiewa, g halkemm is-sengha tar-raghaj u lal -bidwi, kif g h anclna nahsbu. hi 1-eqdem wahda tal-Maltitt. 11-ko tra ta' dawn 1-ism ijiet u ta' ha fna oliraj n Ii jmissu 1-bzonnij iet tal-hajja taI-l um gliaclclew bi l-bosta Iii dawk kollha tal-kliem sali ewlieni ta' clisa' mitt sena jew elf sena ilu wkoll , 1-iktar minn minn-

10

du 1-kum mer~ tax-xatt taghna minn zmien in-Normanni 'I hawn kien dejjem m;l' SqalJija, ma' 1-Italja u ma' xtut ohra ta ' J-Ewropa. D a n il-kliem kollu, Ii 1-lum dahal fi lsien Malti 11 thallat mieghu u bih infissru 1-hs ibijict, ni stgh u nghodduh Malti u ninqdew bih fil-kitba Maltij a minnghajr biia' Ji nkunu niktbu hazin jew mhux xieraq.

Sahansitra 1-iktar kittieb tar-reqqa fil-kitb a t iegh u saf ja, minng hajr ma jrid jinqed a bihom bil-qatigh: kJi em Ii hu , jekk joqghod jahseb Ii ma humiex ta' nise i Mal ti, ikollu jid1adhom. Ahna lkoll kemm atma , w.1qt Ii nithacld tu ninq d ew b'dan il-kli e m gt1al <)ak Ii bih nistghu nfissru rutma ' l hawn 11 ' I hinn minn­ghajr ma noqoghdu niAu jekk h:.; x tassew Malti , minn fejn g ie u x'sata' jfisser f 'ilsna ot1ra. Bosta mill-kli e m Malti ahna nfissru bih tnvejj eg Ji fi lsien ewlieni Ii . minnu tni s::;el il­Malti sata' kellu tifsir Ii jixbah ' ill-haga Ii rridu nfiss ru j ew xi tifsir ftit u xejn il-bogt10d jew bii-maqlub minn d ak Ji rridu nfi ssru. Dana jkun sar b ' rnocl j ew Ii qabbilna J-kelrna ah na jew Ii hadnieha hekk kifinhi 1-lum minn xi djale tti la' Lvanl Ji jkunu bidluha j ew qabbluha huma:-

Niehdu 1-kelmie t: Bidwi, Biedja, Bazwa, Fellel, Fid, Furrax . Gidem, Calzar, lg lzar, Gbara , &liba, Coif, H erwel, Hlitqa, K es­kes, Glianqbula, Feitek, Hane.:<:, Ziemel, Dg liajsa , Gli.attuqa u bo::;ta ohraj n.

Bidwi, fil -Gharbi (badwi) "xewwiel lax-xaghri " , iktarx g hal dawk 1-oqbla ta ' rahhaJa Ii Il l a joqoghdu x f'post wi e hed , imma Ii minn s tag-un g hal iehor igo rru d ;i rho m bil-me rhl a tag hhom fi mri egt1i ohra tax-xag hri.

Biedja = x <i ghri. Bazwa, fiJ .Gharbi = baswir, murliti. F ellel, /elli, fliel. Falal fil-G tw rbi = tikser xa bJa . Fall,falul,

filal = xe ll e l ix-xi fer ta' x;; bla , ta' ::; ikkina- Tixlifa, tiksir is-snin , tiksira = ma/ht/ = sn ien miksura.

Fiet, fil -Gharbi iktarx tti::;ser: hoJoq haga b'ohra, g id eb jew f;d laz.

Furrax, fil-Gharbi faraxa to::;se r : fdrfett. kamla. Gidem = Gbarbi: ftede1n j ew lieiem tfis::;e r: taqta ' imma mhux

ti gdem. Callar, lg/zar, tiJ -Gharbi " Ghammex'' = ta g hmi x il-ghajnejn

bid-d awl qaww i.

Cbara = s tikka fi l-h ziem ta ' ksur , F axxa jew hiiem g hall. feriti jew ksur.

11

Cliba. Minn galab li fil -Gharbi tfi sser : iggib merkanzija minn barra, iggorr il-merhla jew bhejjem min post g ha l iehor k if, uk oll : tigma' u tilqa ' kotra ta' nies.

Corf fi l-Gt1arbi tfisser "bniedem Ii jatifen u jahtaf kollox " r.1inn: garaf = hafen.

Herwel rninn Haral(a) = lierewel. Fil -Gharb i tfisser: "mexa mghaggel pass ta' ziemel u ghalhekk il-Malti taha t-t ifsir ta "bniedem im ferfex m inngtiaj r ras" .

.lflieqa: minn .lfalaq = Inventa. Minn hekk fi ssret: caj ta. K eskes, fil-Gharbi ' 'telaq jig ri " kif ukoll "raga 1-ura" . Glianqbuta, fil-Gharbi lfisser "Bri mba". Fenek, fil -Gha rbi tfisser ' ' volpi " j ew "gilpa zghira tax-

xaghri " (megalotis zerda) .lfanex. Hanex fil -Gharbi = serp. Ziemel. Zainal fi l-Gt1arbi "bh i ma ta t-taghbij a ". Dgftajsa, fil -Gharbi " Prin1 ta ' bastim ent" . " Bastiment

ckejk~n ".

G!ialtuka , fil -Gharbi = Kroqqa . Hartam, fi l-Gharbi = ta lla ' mniehru . IZzargan . Qam fuq

ti eghu. S ahan. Fil-Malti : ' ' ta bi l liarta " . Hartum , fil-Gliarbi: Mniehe r. Geddum ta' bhim a, ta' han­

zir. Tromba ta ' ljunfant. Fil-Ma!ti , 1-imnieli er min-nahlia ta' qud­diem. Il-hadde jn.

Siel, jsiel, fil -Malti tfisser: ghand u ji ehu . Fil-Gharbi : Slll ( = sa 'al) tfisser: talab xi haga minn ghand xi hadd.

Sebaq fil-lhudi u fl -aramajk tfisser : Mall ;i, telaq. Qabbel: Eli, Eli lama sabaqtani? Ev. S. Mattew Kap. 27-

par. 46) Fil-Gharbi u fil -Malti ghandha t-tifsir ta ': ghadda Iii xi hadd u hallieh uraj h.

H ekk ukolJ gara fi l-k li em Ii 1-Malti ssellef minn il sna ohra u Ii 1-lum kollha kemm huma mal-kliem 1-iehor ta ' ni se i Malti jag hmlu haga wahda.

Fost dawn insemmu kliem ta' nisei mit-ta ljan blial : Alie· nat li fil -Malti u fl -Isqalli (allianatu) tfi sser: "i~xi egt1eb, mit.lu f fil -nsieb" u fit -tal ja n iktarx: mogh ti b'bejgli, mibjugh , magnz ul. Rama minn armare Ii fi l-Malti barra mit·tfsi r ta' nisei il-kelma gha ndha tifsir iehor. Ez: Rama gt1a lih , ra ma hanu r, rama jatih, waqt Ii fit-talj an u fl-isq alli tfisser dejj em : th ~jj a, tqawwa bl-a rmi. Banavolja minn di buona voglia. kif ki enu msejhin glia l 1-ewwe\ in-ni es Ii minn rajhom jidhlu fis-servizz fuq ix-xwieni ta' 1-0rdni, fil-Malti 1-kelma hadet it-tifsir ta ' : qarrieq, brikkun.

12

Jffrosla minn frusla1'e-fuq id-drawwa qadima illi g!'!aliha d·daghajja u 1-liatjin kienu jig u mikxufin ghad·dahk ta 'kull­hadd u msawtin bil-frosta, il-kelma "iffrosta" hadet it-tifsir ta' "kixef man·nies 1-aghwar ta' n;1ddiehor".

Cmajra minn ch.>:urro taljan , cimoria, cirnoira Sqal: flissjoni qawwija: Cliirnoira. Scobar, ( tussis) "soghla". Fil -Malti tfisser: rih qawwi, d e'li qawwi, kif uko ll bniedem mqit, fastidjus, qalil­hekk ukoll "il-kelm a skumuikat Ii fit-taljan ghandha tifsir iet10r.

Setta minn set/a. Il-plt1ral setet gnandu tifsir iet10r fi l-qawl "Gha mel is-setet" .

lrrofta jew in'offa mi1111 rifi,utari , cahad. Fil-qawl Ma lti : lr­ruffajt mimt bu ti ghandha ti fsir iehor.

Mala mira-(xorti haiina)- mill-grieg: 1J//oira-meh uda minn 1-Isqalli. Fil-qawl Malt i: Sar mala mira ghandha tifs ir iet10r. H ekk nkoll gustus mi11 11 g 11 sloso 11 1tfoska 11111111 infoscare E fil ­Malti ma gha11 homx tifsir wieli ed bhal fit -ta lj «n.

H ekk fost 1-ohrajn insib t1 Ii bos ta hxejjex u s igar taghna huma msejhin b' isem Ii f ' iLsien iehor minn fejn hacl11a dawn l-is mij ie t ifiss ru 1-haxixa j ew is-sigra Ii tixbah Iii tag hm1 ta ' ni sei wiened, imma ta' g ha mla ohra j ew Ii minn xi daqqiet ma ghand­ha x'taqsam xe j11 .

F ost dawn insemmu dawn 1-ismiji e t :-G/iarct r, isem li kien mogtiti Iii sigra ohrLl ta' qabi l is-snuber :

fu1tipen1s Pluenir.ea u l-lu111 lill-Callitris Qttadrivalvis u fi l-qedem fl-ilsna t;:il-Lvant iktarx Iii bosla Ii jixbhu lis-snuber jew li m agli ha ma ghandha x'taqsam J1ejn.

Bttrikba (Gnarbi ta' l-Algerija: flurekiba ) kien ise m iktarx moghti lil -langas salvagg: Pirus Communis L. ,kif ukoll lil ha xixa mniggma fin-11atiha ta' nofs·inha r ta ' 1-Algerij a . Fil-Mal ti 1-isem ta' B 11 rikba hu mog hti lil s ig ra ohra ta' qabil it-Teng t1ud (Eu­phorbiaceae. Mercurialis Awma). L -isem ta ' Bttrukba hu mogli.t i wcoll fi Tripli lil haxixa ot1 ra 11111 igg111a : Pennisetum Diclwto­mum). W idnet il-kalli (Sempervivum arboreurn Lin. ) tix bah Iii sig ra ohra msej tia : Unbellicus Cotyledon L. li til-Gtrnrbi gliadha 111sej ha: Adan il-Qadi (ix·xlh) Ii ictarx fil-Mal ti tbidcllet f'kalli , waqt li 11baghad din iJ .Ji ;1xixa ( Unbdb:rns Col.) ii l-Malti h i msej ha b'isem iehor: zokret il-G'!iaf{uza . 11 li :ix ix;J Erva di Calli ta' l-Isqallin li, kif ghandna nifhmu, minnha se tg hu gew imlaqqmi11 uko ll sew is-sign ta' widnet il·Ka lii kif ukoll ta' sign! i f-Kalli jew fiaxixet il·K,tllz/iet ( Cotyledon orbiculata) , hi t1 :txixa ohra li l·gt10r­rief tal-hxejiex sejhu : .S'edum 1 lielepliium, tq' nisel wiehed,

13

L-isem ta' sikdn fl-Egittu (Forskaal) kif ukoll ft-Algeri ja (Meyer) hu moghti lill-hax ixa ta' nisei il -111 armna f:ejia (Hyoscya­mus d,itura niger, a/bus) kif ukoll lill-sigra ohra ta ' ni sei it­ladam tal-:fosdqa (P!tysalis somnifera), waqt Ii fil-M ~.Iti dan 1-isem hu moghti biss lis-si~·n11111 ( Lolium tunwlenlum L.), ha ­xixa Ii ft-a rtijiet ta ' 1-Affrika u iil -Lvant hi iktarx imsej ha f:wtin. L-isern ta ' Sikrana . k if mogMi lill -t1 ax ixa Ii nifhmu biha atrna , jaqbel ma d ak tas-Surija . (H an) £l-hxejj ex ta ' nisei in-nigem bhal: Xrika, Mellieg, Dekkuka u hafna otirajn fi Tripli jiehdu isern wiehed ta ': iwan (zwien). F ' Malta dan 1-isem hu rn ogt1ti biss Iii g hamla wahda ta' dawn ix-xorta ta ' h xe jj ex (Fesluca Duriuscula L.) Bnadijiet ohra ta' 1-Affrika u tal-Lvanl blial ma g t1edna lill-haxixa otira ta' 1-istess ni sei. Hekk ukoll 1-isem ta' Tjief rnogh ti fil-Malti Iii g hamla wahda ta' bosta hxejj ex ta' nisei il-Qanfuda u c-cikkwejra Al -Gharbi ta ' I-Algier jidher ukoll bl-isem st1it1 ta ' tilfafa moghti Iii haxixa ta ' l' istess nisei. (Picridium vulg are Des f. jew sonclws picroides N y m.) ki f ukoll lic-cikkwejra ( Cic/1orium var. species Meyer.) waqt Ii dawn iz­zewg hxejjex fil-Malti hadu 1-isem, wahda ta' Qr:nilita u 1-ohra ta' Qan/uda u cikkwejra.

Bhal dawn 1-ism ijiet nistghu nsemmu bost 'ohra Ii f 'xi ilsna tal-Lvant ifissru hxejjex j ew sigar ohra. Fosthom in-Nifel, il­Gfiobbejr, il-.lfabaq, ir-Riftan, F£swel il-klieb il-Lifl, iI -l!orlan , is-Sosja , ii-Ci/Mena, il-Lsien il-g fzasf11r, ix-X atra , il-Fexfiex, u ohrajn.

Fost dawk 1i haclna minn 1-Isq alli jew mit-Taljan ghandna :­ls-Sija fil -Malti ghall-krexxun i (Nasturtium o!ficinale.). Sio

fit-talj an iktarx mog hti Iii trnx ixa ohra ( Cimta 1wdijlora) jew lill -Habirxa ( lepidum sativwn ). II -Belladonna (Ruscus hyj>o­p!iyllum). Fit-T aljan dan 1-isem hu ta ' haxi xa oh ra (Atropa Belladonna).

It- Trew (Mdilolus var: species) . Fl-Isqalli liil -Glianlqu.x (Lotus Decumbens).

11-Buttuniera (Alys.mm mar:) L-isem ta ' Bottaniem fit-Taljan bu moghti lill-hax ixa ta' nisei iet10 r (Bellide cerulea).

Barra minn ismijiet ta ' sigar u t1xejj ex, Ji fil -Malti ma jaqblux sew sew ma d awk kif rnogh tijin f'i lsna Ii minnhom nissel jew ha 1-Malti , ahna nsibu wkoll xi ismij iet maltin mogh­tijin lill -aghs<1far Ii f' ilsna ot1ra Ii minnhom ni ssel il-Malti ghand­hom isem ieh0r u fejn 1-ise rn malti jfisser g hamla ta' g hsafar ohra.

Fost dawn ta 1 min isemmi ~-Il-Kappamosk jew Kaitamosk (Motacilla flava L.-et ci'nereo­

capilla Sav.) Fi t-T aljan u fl-I sqalli 1-isem ta ' Piglimosclte u appappamusc!ti hu moghti liz- zarza1·el/ grii (Muscicapa stria/a striata Pall.) Il -Kattamendla (1-a11ius Collurio et senator Lin) . Fl -Isqalli 1-isem ta ' scacciammennuli (2) (schiaccia mandorlo) hu mogt1ti lill -g!zasfur taz-i ebbug ( Coccoll1raustes L). L-lspan­j ulelt ( Falco timnmculus L. et naumanni Fleish.). L-isem ta' Espagnolet fil-provenzal (Gard) u fil-Franeiz kien u gliadu moghti lill -pispisella bajda ( Calidris leucophoea Pall. ) lill-Beg­gazzina u lit- Tertuxa (Tringa) . Il -Pluvie1 ott ( Totanus Calidris L.) L-isem ta' Pluvirotto (Pluvierot fi l-Provenzal. Gard) kien u g hadu moghti lill -Monakella imperjali (Strepsilas l nterpres Lin) .

Wiehed Professur tal- lsien Ing liz, ismu Gildersleeve, kien qal:- " Il-lsien mita jinkiteb k ifinhu mkellem, huwa sengh a 11 mhux gherf " u nbaghad biex ifisser ruhu ah j a r , ma dana zied u qal ukoll "it-tfi ttxija ta ' nisei il-kli em g li andha x' taqsa m wisq ft it jew xejn: mad-drawwa tat-tahdit u tal-kitba . Ix-xebh ta' 1-Ingl iz mal -Grieg u mal-Latin ma g handu 1-ebda sehem ma dak Ii j hoss il-poplu hu wa u jitkellem". D awk in-nies t~1 r-req qa Ii joqogticlu j iflu k ull kelma Ii j ghiclu u jiktbn u jistmerru 1-kli em Ii mhu x safi ja rawha bi kbi ra Ii 1-poplu g hanclu 1-j eclcl fuk 1-ilsien jew ahjar Ii 1-poplu hu wa s-si <l ta' lsienu . F'clan il -waqt ebda kelma, ebrla qawl ma jinhass hekk qawwi u dlonk irab bi 1-eghruq tiegh u daqs kemm clak Ii 1-poplu jaghmel tieghu.

Malherbe, kittieb ta ' vrejj es u taqbil u ta' reqqa kb ira, meta g ie mistoqsi fu q il-gt1azla ta' 1-ahja r kelma Ii toqgt10d fil -kitba franciia kien j semmi r-re ffi egha ta' P arig i u jwiegeb Ii daw n huma 1-img tia llmin ti egliu tal-lsien franciz . Cicerun , kitti eb ukoll ta• reqqa kbira , ki en clejjem ige<lcled il-kli em Ii jgt10ddu g halih u jzidhom fil -vokabola rjn ti eghu: kli em metrndin minn fuq ta' Plawtu , meta kien j af Ii cl ana kien sabhom fil -kerrejji et ta l-poplu baxx ta' Ruma .

Il -gharef R ogers Ascha m stqarr is-sewwa meta ki teb u qa l illi " min irid j ikteb tajj eb f ' kull il sien jalitieglu jimxi fu q il-parir ta' Ari sto tile: jithaclclet u jikteb bhal ma jitkellem il-poplu , j a li­seb bhal ma jahsbu 1-ghorrief "

Ilsien jis ta' jing hamel fil -kammra ta ' 1-istudju , q alb il-kotba, imma 1-ikta r u dl onk jig i mat1luk u mirqum . ta jj eb gewwa xi hanut tax-xoghol, fi s-suq, fi t-t riq, gol-fondoq, gewwa ir-razzett , fil ­g halqa u x-xa tt fej n atrna ni simghu kli em Ii 1-kotba ma ja fn x bih u clak il-kliem kollu sew q adim kemm g did , Ii 1-lurn

I" 15

jaghmel mil-lsien Ii rridu niktbu bih. 11-kliem gdid Ii inti tis­ma' f 'halq il-poplu ma ghandek qatt tict1du u tistmerrih fil ­k itba meta jfisser xi haga ii jPd m inn clak il-kli em 1-iehor Ii hu qadim u Ii ma j wassalx bi ex tfi ehem bih dak kollu Ii inti trid. Ma g-handekx g halhekk tis trn err ch k 1-ieti or Ii cl ahal b 'xi jedd biex j oqghod flok kelnrn otua Ii tidi emet jew Ii ma toqg hodx bi ex tfi sser sewwa dik il-tiaga Ii trid tfiehem.

Xi whud Ii huma iktarx kittieba ta' reqqa i ejda ifiehmu iktar meta jithaddtu milli meta jiktbu, ghalkemm ikunu hlew i mien izjed biex isibu 1-kelma u jiktbuha milli meta joho rg uha minn fommhom kif tigihom f 'ilsienhom . Din ir-reqqa hij a 1-aqwa nuqqas fil-kittieba. Ma ghandniex narmLI barra jew inwarrbu mill-kitba Maltija kliem bha! clan Ii dahal gmi elu LI Ii 1-lum ghoddu xjiet1 fostna hekk iz-iejjed Ii ma naghilnhx minn kliem iet10r ta ' nisei Malti:-

Ruvlu minn ruvulu, (sqalli ) rovere (talj an) robur (lati n: quercus robur ) flok ballut ez: Matba ta ' ruvlu. SigJ[u minn seggia (sqalli) flok dikl~iena, maqgfzad. Pasla z minu vastasu (sqalli) vasta­son , (grieg) flok retfiegfz kif u koll flok gejZa ez: travu . pastai. Parrut tjan minn parruccianu, (sqall i) flok xerrej. Granza mi1m ranza (sqalli) flok kx iehel. Munlun minn montone ( talj an) fl ok kib.x, tieni LI wolt. Laliam lat-tanga minn clzianca (sqalli) flok laliam tal:fart, la ft am tal-{{/tog-la, tc,' l-erfza, la!i.am lal-porrn, tal-majjal fiok laliam tal-lianzir. Grant minn grancltio flok qabru, cima fl ok tar(, tazza flok qdieh, buqar, bomblu flok kus, nduna minn adduna­re (sqalli) , nzirta minn 1Mirla1 i (sqalli) flok basar, lexxuna minn asciuni (sqalli) flok qaduma, inleriuri minn interior'.l ( taljan) fl ok g-ewwieni, intressat minn ntrissa/11 (sqalli ) inter£ssato (taljan) fl ok xfzift, irrappa xagftru minn arrappari (sqalli ) flok qatagli, qax x ar xagftru, g!tat-torg u minn atlrugglziu (sqalli) flok ta ' fa!tt (uq , li­front minn arnfruntu (sqalli) flok tanjira (xanfar) , sluta min n astuta (sqalli) flok miifa, burdnar minn vurdunaru (sqalli ) fl ok bagltg!tlil, tawsri minn ceusa (sqalli) flok tut abjad, battall minn battaggliiu (sqalli) flok 11.abbata, nkurlat minn nculuratu (sqall i), mcollerito (taljan) flok imma./tma!i jew mag/tdub, makakk minn macaco ( taljan) flok !iajjen, plajja minn prajja (sqalli ) flok xatt il-ba!tar, qroqqa minn ciocw (sqalli) chioccia (taljan) flok tigiega ta' /uq £1-bajd, prexxa minn breccza (taljana) flok sellia jew / etlia fil­!titan u t1:ifna ahrajn mehudin minn 1-isqaHi u mit-taJj an Ji dahlu jew fl ok ohrajn qodma u minsija j ew biex ifissru hwejjeg godda jew biex ifi ss ru xi hag·a iijed sewwa minn xi kli em ewli eni skond iz-zmien u 1-bionn Ii ninsabu jew Ii gejna fih . Ma dawn i diedu

wkoll bosta ohrajn minn ilsna ohra, bhai mill-Frandz u dan 1-ah­har mil 1-Ingliz u minn ilsna olira bhal sangilolt, sangilozz (sans­culottes) arg anplake (argent plaque) bolt (Boite) Sjett (assiette) ballu ta' giza (Bal deguise) +,urN2n (surtout) x antaljuni ( echan­ti llon) zabrikolt (des abri co ts) sa111asonn (sans fayon) glasis (gla­ciSJ lrabu.xonn (tire-bouchon) ala.xarxe (a la recherchee) arness (harness) bluza (blouse) brox k (brush) dixx (d ish) d1e11agg (drai­nage) jorenaff ( four and a half ) , siment (cement) lads (ashes) kitla (kettle) pontlejs (ponllace) faJiar (minn : fi re) spella (minn: spell) plaxx (pl ush) plejtu (pleyto , spanjol ez: G!iamel plejrn - fra ttarija) kewba (caoba) p ulikarja (Pallechar ion. Mill ­Grieg tal-lum).

11-kliem g did Ii dali al fil -Malti minn xi elf sena ' I hawn hi ja haga Ii kif grat f-i lsna ohra mliet in-nuqqas ta' kliem iehor Ii ma kienx jinsab fi lsien Malti jew zdied ma' kliem iet10r Ii ma kienx ifi sser biz-zejjed il-haga jew il-hsieb Ii rr idu nuru jew ukol I xorob k liem iehor qadi m Ii g ie minsi mill-poplu . Nibdew biex in­g ibu q uddiem g hajnejna ill i k ull ilsien ewlieni qatt ma j ista ' jf.s­ser k ull hsieb Ii j ghaddi mi nn rasna fiz-z mi en Ii ninsab u 1-lum u~l i 1-Malti , Ii hu wiehed mill-ferghat ta' lsien minn 1-eqdem, bi l-k liem tiegtrn biss ma sata ' qa tt jaqdina, la meta nithaddtuh u lanqas meta niktbuh.

Gtrnlkemm il-Malti ta ' z rn ienu jew ah ja r ta ' zmicn missiri jietna k ien jista' jg hodd rntrn btia l wiet1ed min n 1-ilsna 1-iktar g honj a, il-lum j insab nieqes min n li afna kliem meta ma ji nqediex b'dawk ta ' il sna ohra godda Ii trn minnho m xi kli em u g trnmilho m tif!gh u. Tnhallu Ii hu kellu jbiddel surtu , sewwa fit-tiswira ta' kliemu ki f ukoll fi l-g-haml:i sh it1a, kif ki enet qabel, tal-grammatka t iegh u. Grain bhal hafn a djaletti ohra ta' ni sei wiehed btrn l ti eghu u bhal ma gralhom ukoll id-djalett i kollh ::l 1-ohra ta' 1-Ewropa (hawnek insej hilhom dj alett i u mhux il sna) Ii tnisslu mil-Lfitin , mic-Celtiku mill-Gotku : bhat-T aljan, il-Franciz, 1-Ing li z u 1-Gerrnaniz. Imm a g halkemm ilsien Malti 1-!u m jidher mi bdul minn d ik is-sura st1iha ta' qabel, meta m1abbluh mal-Gliarbi tal-kc tba (letterarju) kif ukoll mal-lhudi , insibu Ii bhal dawna 1-grammatka ti egliu hi 1-inqas Ii baqg-het mitti efsa u 1-iktar Ii baqghet ti xhdu fos t il sna olira ta' 1--E wropa. Minngtiajr il-g-ra mmatka tieghu 1-lum il-Malti kien iktarx inxornb u j itdbi ddel fi lsien Sqalli-T alj an u maz-zmien min jaf hu x Iiig li z ukoll.

Il-g haliex waqt illi 1-kli em huma , bi ex nghidu hekk , il­g isem tal-lsien, il-gra mmatka hij a ir-ruh tieghu u minng h a jrha ma jibqax ighix ta' bil-haqq. B'rihe t il-kliem g did Ii minn

i7

imien ghal iehor ghaqqad ma' tieghu , ii-Ma!ti ha s-sura ta ' lsien, Ii jekk ikun imrawwam u miktub sL1ret in-nies, jista ' joqghod ma ' dawk 1-ilsna magtuufin bhal ilsna . miktuba jew letterarji. Ghal 1-ilsien malti nistghLI iktarx inwettqu 1-kliem ta' wiehed gharef meta qal illi: " 1-ilsna jimxu ma' dawk il-lig·ijiet Ii maz­zmien ja tuh ghamla g dida minngtiajr ma jidhru Ii zdiedL1 minn ebda haga Ii ma tistax tghidilha taghhom ". Ghaliex meta niftu kull kelma gdida barranija Ii 1-lum saret maltija ik­tarx insibu Ii kellha toqg-hod ghad-drawwa ta ' tixbih ta' konso­nanti , ta' accent u ta ' reg- Lili kif tridha 1-grammatka ta ' 1-is tess il sien malti Ii leqgnetha. Mhux kLlll kelma barranija hij a kelma Ii tgt10dd ghall-Maiti jew Ii g-trnndha titnizzel b'maltij a.

Il-Malti, gtiandna nistqarruh bla misthija, ghaliex huwa lsien Ii qdiem LI kellu jirtafa ' mill-gdid. iktarx mizghud bi kliem Ii jfisser il-gt1en1il u 1-hwejjeg ta ' 1-ewwel bionnijiet tal-bniedem, ta' dawk Ii jit1oss il-gisem: hwejjeg Ii mmissLI b'idejna u naraw b'ghajnejna, irnma ni eqes inbaghad minn dawk 1-onra, Ii bhal ma fehemna , hLlma hwejjeg Ii gewna minn barra, t1wejjeg godda Ii ghalmuhomlna, - LI bosta minn dawk ukoll Ii tghallimna u drajna naraw bil-ghajnejn tal-hsieb.

B'hekk ma rridx nghid Ii ahna neqsin rninn dak il-kliem Ii jrnissu 1-qalb. Btrn! ilsna ohra bikrija u qodma, ii -Matti ghandu tiegnu ukoll biex· ifisser hwe_ijeg Ii huma i:<jed qrib lejna u ghziez fina nfusna: dawk Ii jhoss il-bniedem go iih in-nifsLI mill -bidu u ta' 1-iktar t1sibijiet safja minn meta jibda jiftan fommLI, u ghal­hekk 1-iktar tnvejjeg Ii j missu 1-qalb u Ii tgnallimna fit-torbija taghna gewwadar ommna, huma ikt:ux ta ' nisei malti . Minn hekk jigi illi min iqabbel jew jikteb xi vrejjes. ngli.idu ali.jar xi poezija, jista ' izjed b't1effa -jinqeda bi kl.i em malti safi milli meta jikteb bicca proia, 1-iktar meta 1-kittieb ikollu jitt1addet fuq xi grajja tal-lum , fuq hwejj eg tas-sengtrn, ta ' arti, ta ' bini , ta' xjenza, ta' ligi u ta' pulitka. Kull fergha ta ' xoghol, (1-iktar il-lum Ji mxejna trnfna 1-quddiem fit-tagt1lim ta' industrji, ta' a rt i u ta' xjenzi godda, sahansitra f'dik Ii hi inginerija u mekkani ka , biex ma noqghodx insemmi s-snajja ' 1-ohra : ta' hajjata, ta ' mastru­daxxi, ta' skrapan, ta ' landi f' ra , ta ' trnddieda u ta ' ohrajn) kull fergha ta ' xoghol tghammarna kulljum bi kli cm g did Ii hum:t ftit jew xejn maghrufa mill-kotra tan-nies Ii titkellem bil-Malti, kif nghidu ahna ma humiex maghrufa mill-poplu 1-kli em tal-kotba ta' 1-iskola,-ta ' grammatka , fisika , geografija u otuajn.

L-iktar snajja', Ii fih.om nistghu ngt1idu, il-kliem malt i ghandu sehem kbir huma dawk tar-rahhala , tal-bdiewa u tan-nissiega,

' 18

snajja' f-iktar bikr ij a fi l-pajjiz. lt-taqbil jew poezija Ii ma tlthad­ditx ikt:ux lilief fuq tHV<:jjeg- Ii jmissu mal-qa lb 11 ma tirghax hl ief bi qwiel qosra, kemm jista' jkun, fuq gwieuah bfief ta' hsi­biji.et eg ti zieza u sa fja, dlonk tiz loq minn kull xkiel ta ' k liem barra ni u bib tist.1' t _hid, bis -sengha tal-qabbiela t agh na, il - ~1alt i wera dejjem r ~ 1tlll gtrnni u qawwi fil-hs ibijiet 1i jista' jfisser, u dana f 'taqlJil ta' mitt sena ilu, Ii qrajna u g tiadna nak raw, u f'taqbi l ta l-lum :i naqraw ku llju m , u biex ma no­qgh odx insemm i n-nies Ii j iktbuh , nis tg h u ngh idu Ii jha bba th a mal-poezija t;,' Wordswort h u ta l-Pascoli.

W anda mi x-x hi ed a ta' faqa r fi ls ie n hu wa n-nuqqas ta ' k li e m Ii g handu tifsir wiehed (sinonimi) jew ti fs ir Ii juqrob lejn il-haga Ii rrid u nfiss rn . X h ieda ohra ta ' faqar fi l-Malti huwa in-n

1uqqas ta ' kli em Ii jfisser il -hs ib ij iet mahluqin min n g hamli et

t a' haga Ji nara w b'ghajnej na u m mi ss u b ' idejna - kli em im­sejhin mill-g ra mma tic i " nomi astralti" . 11 -Malti b ha l il s!en t al­hl m ma nis tg h ux ingt1idu li hu moghn i b 'd an il -k li e m bhal ma b u t-T alja n . il -Franc. z u 1-Ing liz (3). Din hi wahda mill­t1tlj iet Ii gha liha bosta k itti eba tal-Ma lti sa fi meta ji g u biex ji ktbu , biex ma jaqg hux g t1al l-k e l111 a ba r ra n ija Ji taq d iho m b iex

. ta tih o m it-tifs ira ta l-h ag. 1 jew t1sieb Ii jr idu , jmo rru jis tadu 1-kliem s:i ti q i1dim f'x i vokabo!a rju . b :1a l ma hu ta ' Vassa lli jew ta' F a l­zuti - kli em Ii fih in -nifs u hu ta' ti fs ir wiet1ed ewli eni a hrax u mbiegli ecl . Id-dizz jona rjLi ta' Fal zun, Ii j imxi pass pass frq dak ta ' Vassa lli, h u l-at1j a r wi eti ed li s ' issa sar g ha l dik Ii hi req­qa u q jes ta ' o rtog rafij a, u g hal d ak 1i hu kli e:11 M alti sa fi ji swa d-d eheb, imnia gtiall-bzo nniji et ta ' kitti eb ta l-l11m huwa bicca g ho clda q ;1di ma. Mieg hli ni stglrn ngt10ddu wkoll, g ha lke mm mhux t a r-reqq a d aq su, d ak ta' Caru a na Ii biex tas-5ew ih assa r xog hlu , Ii ma jkunx jiswa hli e ( biex jitfek fuk triq Ii ma tin fe d g ha l imkie n, n iss'el ii kli e m Ma lti mil-Lhudi u mi s-Sirj a n, bh :i la il sna 1-izjed qrib tai -F eni c. D awn id -di zz jona rji hum a neqsin minn bos ta kliem g did Ii d dha l fil -Malti u fl okhom hum a moghtijin il­k e l'ini e t ewl inin Ji mhu x d ejj e m ifi ss ru 1-n aga. Ii rridu ng hidu . Kli em bhal;-

Kburi, maqju111 , sfiq, mi m g an fl ok pruzu11Luz; s fg fi ageb,lgliag-­geb fl ok skanta; /ag ftfim Hok edukazzjoni; liswir, su m Aok p it!ura; /erali , Lgliax xaq, lf arrag, fl ok gawda ; g liamla fl ok f a ffumi; f{ liog-oa , gliax ka fl a k J;os /; izzemmel, in lelaq Aok sfralta, sjrina ; jedd fl ok gust jew g ost (Cfr : jus tum habere. Due.) Ez : G!iandek gos / fu q dt'71 id-d11r. Faddaf, fi r/ts , liarab fl ok iffrrm ka. E z. ljfranka triq. Fkir, imdej;;1q , wegglian , fl ok batut. Ez. D 'lk j insab batut daqs

lt

Cobb. /ekk fimexxi ma !111urx babt!. Xe/a. xena glialih flak gaza (accusare) Wera bid-dielter Aak iccara. Ei: 1/-kliem ;k­carah iz-zejje{:i. Bzd-dz'elter flak car. Ei: Tkellem car. Ca/lad jew xafzlia f ftok in o(fa. Ei: lrrojja minn b11t11. lmftassar, magll­lub, mijlug, ftok immankal. Ez. lbza' 111ill-imma11kaf (cave a s ignatis) Inge rail , indi,rab flak ko1 ra, kif wkoll Jrmiet flak fwt­n'et (abortire) . Qligli, ksib, rebft Aok perkacci (j;ircacci. Sqalljja ,;, guadagni even tu <i Ji ) . Tgflazzen, lialla, liarab ftok zdinga (sdi11-xari. Sqal = disd~gnare) Ez: zdinga l-iskola, dawn il-kelmiet mli4x dejjem jaqblu ma ' dak Ji jkun iricl ifi sse r il-kitti eb. Kli em .safi u ewli eni ta' din ix-xorta jatina biss 1-ewwel xbi eli a jew Jemt1a t'll­naga Ii rridu j ew xi o tira Ii tixbahh a j ew tigi minnha . Ei t-t;i)irig ta ' x9gnol il-mot1h u ta' 1-idej n, nghidu ;i hna ta ' taghl im µ ta ' hidma, anna bnal nies ohra ta ' pajjizi mnurgin, m ohhn"a ma gnadux janseb bhal qabel u 1-tiaga J;; nqas ghadn;c1 narawlp bhal qabel. Kull isem ewlieni ta' haga jew baqa', u min nu nis­silna kliem iehor biex infissru ghmil u gt10dou godda, j ew ha tifsir iet10r, jew ntesa u ftoku d ;i hal k liem ieh c r gelid Ji hi)dna minn ghand min th allat maghna u tia11 igna f'dik il -i1aga Ii konna nfissru b 'kelrna wahda jew Ji ma konna infissru xejn gtrn{( ma konniex nafuha. Bhal a ezernpju ckejken ta ' d;;n nistghu natu xi ftit 111inn d ak il -kliem mizjud , wl)u barr;ini, ikt arx Sqalli u Taljan, Ii bih si rna nfissru hwejjeg godda (u 1-lum qodma bii-zejjed) ismijiet ta ' sengha, ta ' ghodod, ta ' bini , ta ' rcaptu , ta' drawwiet, u ta ' . tiwej ieg ohm Ii ghalihom fiJ -Mal t i ma ghanclniex il-kelma ta' nise i malti, imma biss 1-ewwel kelm a jew gherq Ji jfisse r 1-ewwel ise m moghti lil dik il-haga Ii minnha mai-7.mien tnisslu t1wejjeg ohra Ii jagtimlu minn dik il-fi.aga ta' isem wiehed u ewlieni : -Id ma no Manku, man we/la Cir ca lee Kalkara Ziemel cavallo Mezz11kavallu fleheb oro Orumallu Ha did ferro Firdzfernt Randan q uaresima Qwaref:inwl Tmienja otto Otlava £?isglia nove Novena Zar bun sca rpe ~karpan

Xoqqa tel a Tila r Ktieb Jioro Librm Dgliajsa barca Ba r kl or lswed nero nigru-jum

20

Driegfi braccio B1'azzulella do. do . Brazz

Bejt terrazzo Terrazzin Sieq piede Pidislall Mejda t:ivola Tavolin Sa lib croce Kurcifiss .11obi pane Pani-di-Spanja Sena an no Anna/a Xuhar mese mizala Dar casa Kazin Tieqa finestra Fines/run L efija barb a Barbier Mujtiefi chi ave Cave ti a Gfiaxra di eci Dietmi (egfixur) Glim-qub calcagno Skarkanjat u bosta kliem iehor gdid u barrani : ismijiet u aggettivi Ji 1-kittieb malti ma jistax ignaddi minngnajrhom. Kif tarrafna , kull ils ien ha minn ilsna onra u nistgt1u nghidu u nzidu wkoll Ii waqt Ii 1-lngliz ki en qieghed jietrn mill-Franciz, zmien in-Norm anni , alina konna keghdin niendu mit-Taljan u minn xi ilsna ohra ta ' 1-Ewropa. Dawn huma iktarx kliem ta ' snajja', ta ' arti, u ta' bi.onnijiet godda , kif jidher minn din id -daqxejn ta ' .lista fejn naraw Ii fejn 1-Ingliz jaqbel mal-Franciz, il-Malti jaqbel mat-Taljan .

lngliz Franeiz Malti Taljan Button bouton buttuna bottone Copper cu1vre ram rame Eagle aigle ajkla aq uil a Pulse pouls polz pol so Paper pa pier karta carta Cousin cousm kugin cugino Chase chasse k-acca cacc1a Pace pas School ecole T ower Anchor Law Tin Faith Chain Million Square Musi<;

tour an ere Joi eta in foi ch;1foe million equerre inusique

pass skola torri ankra ligi stann fidi katina miljun skwerra 1pu[>ka

passo scuola torre ancora legge stagno fede catena milione squadra mus1ca,

21

B'hekk rajna bid-dieher illi, mhux hiss fil -Malti imma f'ilsna oh ra wkoll , il-kliem ewlieni ma ' sa ta ' qatt jaqdi bi:i-iejj ed biex bih jfissru ruhhom 1-poplu u 1-kittieba.

B 'd an ma rridx nghid Ii dan ix-xebh ta ' kli em Ii tajt jaqbel f'collox. Fil-Malti hemm kliem Ji waqt Ji hu mehud mit-T alj an, tt -Inglii ma ssibux metrnd mil-Franciz , imma minn nisei ielio r ta ' kewn wiehed bhal ma bu c-Celtiku , il-Gotku, 1-Iskocciz , 1-I:ivedi:i, in-Norvegi:i, il-Welx , il-Germaniz u cl-Dace (D utch) .

Niehdu dan il-kliem: -

Matti Taljan Franiiz lngliz Manku mamco manche handle Proxxmu pross1mo prochain neighbour Lima Jim a lime file In fern inferno en fer hell

· P ont ponte pont bridge Azzar ac.:iaJ O ac1er steel Rota ruota roue, rote wheel Folja foglia feuille sheet Kappell cappello chapeau hat

Fl-istess hin naraw ukoll il-quddiem kif il-Malti kellu u ghad g handu kliem tieghu ghalih, waqt Ii 1-Ingli:i kien qieghed jiehu 1-istess kli em mill-Franci:i. Anqas irrid infisser ruhi Ji dak il-kliem kollu Ii tajt u ohrajn ta ' qabel dahlu fil-Malti fi zmien wiehed. 11-bicca 1-kbira iktarx dahlu :imien wiet1ed, ohrajn nibtu wara skond il-b:ionn u :i-:iminijiet tal-grajja Ii 1-poplu sab ruhu fihom. Dak Ii nghidu ghall-Malti , nghiduh ukoll ghal -1-Ingliz, kif ukoll ghat-Taljan u ghall-Franciz Ii ghalkemm gibdu minn fergha wahda, xi kliem haduh minn xulxin ukoll. Kif.ghidna, il-kliem gdid juri fil -poplu t-tahrig ta\-mohh u ta ' 1-eghmil taz-:imien Ii jkun fih ; tahrig Ii ghandu rabta mal-hwejj eg ta' qabel Ii bihom ki en inqeda u mal-hajja Ii fiha 1-lum jinsab il-poplu . Gtialhekk jekk wiehed jifli dawn ix-xorta ta ' kliem gdid, niehdu ta' sengba, ta' a rti, ta' g hodod 11 ta ' drawwiet, naraw illi fil -Malti bosta minn daa i\ -kliem ghandu x'j aqsam mal-haga ewliena Ii minnha tharget dik is-sengha, industrja jew arti gdida, il-lum ukoll imse jha b'isero gdid. Ghalhekk ukoll naraw illi waq t Ii 1-isem tar-rkap­tu , jew tal-materjal jew ghodda hu Malti, dak tan-n ies Ii jah­dmu bihom hu iktarx Taljan j ew ta ' 1-lsien iehor barrani.

Niehdu 1-kliem: Jidda u argentie,r , liabd u kurdar, dgliajsa , 1.1 barl(lor, sar_f u sillar1 zarbun (zarbul) u skarpan, qala' u velier,

ktieb t1 librar, liawwar t1 drugier, irliam t1 111annista, sinna t1

dentist, igieg t1 vitrar, uzin u pii alur, left/a t1 barbier, serrieq1

numxar 11 sirrar (4).

Ma ghandniex nahsbu Ii dawn 1-ismijiet godda ta ' snajja' gt1andek dejjem issibilhom il-kelma m<iltija tal -haga ewliena Ii minnha bii-imien hareg ix-xogtiol tas-sengt1a. Bos ta h u ma dawk il-kelmiet godda 1-ohra Ii fihom ma ssibx il-kelma ewliena tal-haga bil-Malti u dawn huma 1-ismijiet Ii bihom infissru dawk is-snajja', Ii fii-zmier. tal-grajja dat1lu godda g trnl kollox, Ii qabe l minnhom ma kellna xejn, 1-anqas il-haga Ii minnha tn isslet is­seng!rn. Fost dawn gtrnndna landier (ara: lanna sq. la nda, kalabriia) ebbanz'sta (eb;rno) bronzar (bronzo) cumbar (chium­mu sq. = comb) buzzullar (bozzello). O hra jn imnisslln minn gherq malti beqgt1u j itfi ssru b 'kelm iet maltin u juru s-snajja' u xgholij iet qod ma tal-pa jj iz, bhal:-

Nissieg, bur.; fta ddas, liajjat, qalfa t, uag!{ar, (5) ben11ej , bidwi, raftnal, ftabbiez, zebbiegli , demmiel, lia rrat, bag ftg tzal, nag/igtzal, fzaddied, sa7j'ied, se11 saL, qabla, tabib, imftallef, (min lialef, lialle/) .

Bhal ma l arrafna, g tialkemm fil -Malti g handna 1-ise m ta l­bhima ha jj a, bhal: .fart, barri, r.;endus, baqra, g liogla, er/ta, kibx, fta 11 zir, bli a l ma ga ra fl -Ingli z Ii h a mill-Franciz ta n­N ormanni , 1-isem ta l-bbima , maqtula, imqaxx ra, u mqatta' bce jj ec tal-laha m glial 1-ikel, hij a iktarx imfi ssra b 'laqam barrani :-

/ng liz

O x } Cow Beef

Sheep} Mutton R am

Calf } H

., Veal e 11 er

S wine\ p k P. 1 or

1g

Fra11ciz

Bc:e uf

Mouton

Veau

Pore

Ma/ti

:a~~~ } C Gendus anga

Baqra

Kibx } W ott Mun tun T ieni

Gliogla} Vitell a E rlia

Tlanzir P orku

Tal: Sqa//i

Chianga

Monto ne

Vitell a

P orco.

Dan il-kliem kollu g elid jimxi mat-tahrig tal-hsieb, La' 1-eghmil , tax-xogliol, tas-s najj a', tad-drawwiet 11 ta' kullm a 1-lu m jaghmel mill -trnjj a ta l-poplu , - k liem Ii nn nistghu x nict1d uh minng hajr ma nichdu lilna nfusna, u ghalhekk kif nghiduh bi~:x

bih ngharrfu 1-haga Ji rridu nfiehmu , ma ghandniex narawha bi kbira Ji niktbuh ukoll biex bih infi ehmu Jill-qarrajja taghna dak kollu Ii rridu nfissru. Kliem sa li malti Ii xi kittieba joholqu (ma nghidx jiksbu u lanqas jistadl\) bhal, uaqqax fl ok skullur, liaddiem jew dewwieb irsas fl n!:: l umbar, liazziez fl o k disinjab/1', debbieft flok biiiier , qabbit:Z il-1..iblabi fl ok av11kal, laqxa qnb/•,1-dzja flok s11ifari11a, laftma farl1ja Hok biiia laliam Lai-ianga mhu x ta ' min jingeda bi hom.

11-keJma maltij a ewliena Ii g lia<ldiet minn grajj;.i g hal nhra, minn tahrig gtia l ie ti o r, minn tifs ir ckejken g ha l tifs ir usa ' u wisq izjed imbejjen , wisq izj ed mag hiul u xi eraq gtul dik il ­haga Ii 1-lum irridu nfissru biha, dik il ·kelma Ii hadet libsa gdida j ew Ji zi edet magt1ha kli e m ielior barrani Ji gha ndu x 'jaq­sa m ma' 1-ewwel tifsir malti, dik hij a l·kelma Ii 1-kittieb gtiandu bis-sewwa jingeda bi ha. Ghali ex kif fit-tifsir naghzlu trnxixa minn ohra . g lia lke mm ii-i ewg- h xejjex hum a ta' nisei wi ehed, tiuta minn ot1ra, gtiasfur minn iehor, duda minn otHa, bhima mmn ohra , haddi em minn artigjan, g halkem m imnissJin m inn qabil wiehed, n1inn fergha wahda. minn sengtrn wat1da,-fi ftit kliem, naghilu gtia mliet ta ' tnvejjeg minn ohr;ijn ta ' gens wie­hed,-hekk ukoll gt1andna fil -kitba, nagharfu nagMlu bejn iL­tifsir ta' ti aga u haga, gtialkemm <lawn il-hwejjeg huma mahru gin minn gt1erq wiehed jew minn hsieb wiehed ewlieni.

Hekk naghzlu bejn kromb, g-dur . pastard, kawli fjuri, brokkli u koboiii , bejn gheneb u iet10r: bejn il-beizula, il-muska­tell, in-nuiillala, lir-rctpp, 1-ananass, l,insolja u 1-buttun di gallu, bejn il-berquqa u d-d11111aski11a, bejn fang-as u iehor: il -bergamott, il -pira butira, il-mmkarilla , l-ang·elika, is-setlembrina: bejn gftajn. baqra LI otira, bejn tuffieft u iet1o r, bejn tin u iehor; - bejn is-selq u 1-pitravi bejn il -crexx11ni u 1-aruka, bejn sieq il-/iamiema u pididalwett, hejn ix-x alix ielia LI 1-pepprina, bejn il:fig-la u r -ra­vanella , bejn il-ballul u 1-gandar,bejn in-nijla, ix-x niena u t-Lrewwa u bos ta hxejjex u sigar ohra. H ekk ukoll bejn sallura , gringu, serf> 11 murina, bejn voj>a, mzmqara u arznella, bej n qabru , gfta­g-uza, grant u kapott, bejn ghasfLlr u iehor : buiaqq u buzafzaf, bejn bies, seqer, spanjuleft u z ttmbrell. bejn brajmla u sarsella, bejn duda u otua : bejn wierdiena, !ianfusa u werzieq, bejn msa u kamla, bej n ba1?qa u qirdiena, bejn quciieda u subien: bejn kelb u iehoi·: kelb lal-kaiia, tal-liebru, fox-terrier , bull-dog, kelb j>aujol: bejn fenek u i armug- (carmuciu , sqal. ), bejn liamz'ema u beiilm ( picc io r,e, ta!. ) bej n lig-ifg-a LI krokka. H ekk ukoll bi kli em gdid u barrani nagha rfu naghzlu bej n ghodda .u ohra

bej n maxnzqa u zapjmn, 4esa u baqqun (piccone), bejn ghamia ta ' dgliajsa u olira: Luzzu, frega#na, kajjikk , .ferilla, wejla , kenura (canoa, Span) gig. Bejn senglia u olira ta ' banri: Bdotl, nawiier, stromu u bozwin (boat swain); bejn haddiem u ielior : bejn bagliglitU, burdnar u karrc!l111wr, bejn bidwi, u gabillotL, bejn m1rlial/em 11 rnnr.asl, bejn liajfata u mudisla, bejn qabbiel u poeta, bejn gennien (ghat-tahwil tal-hxejjex tas-saqwi) u gardinar (tal-ward).

S hakspeare kien qal, u ghal xi wh ud hu minnu , Ii warda ngliidu alina tac-ientifolju jew .xandrija, issemmiha kif issemmiha, tibqa' tfuh 1-istess u ahna nistg liu ni idu u ntennu wkoll Ii tuf­fieha tatih a 1-isem Ii trid, tibqa' f'gtrnjnejna dejjem tuffidrn u togliomtha jib4a ' jixh idha b 'kull isem Ii natuha, imma hemm xi hwej jeg Ii Ia hum a ward roia u lanqas tuffieh, 1-iktar dawk il­hwejjeg Ii nhossu u rridu nfissruhom b' isimhom sewwa , hwejjeg Ii la -jfuhu u lanqas itieghmu u Ii biex infissruhom sewwa jahtieg natuhom 1-isem Ii haqqhom,-dak 1-isem Ii sirna nafu meta tglial­limna nfiss ru dik il-haga. Wara dan kollu Ii ghedt fuq il-htiega Ii ninqdew bi kliem barrani ma rridx nghid Ii 1-Malti ma jfissirx bii-zejjed jew Ii lsien Malti m'ghandux kliem tieghu sbieh, qaw­wija u shah. Jekk nghid hekk inkun qieghed nuri Ii gliadni ma gliaraftx biz-zejjed 1-ilsien Ii nitkellem bih, jew alijar Ii nafu hiss minn wiccu, minngliajr qatt ma ftejt il-qalba tiegliu. Il-Malti u l-il11na ta ' ferglia walida ma ' tieghu gliandhom kliem ewlieni Ii jfisser wisq izjed mil-Latin, mit-Taljan, mill-Franciz u mil 1-Ingliz. lbda biex ilsien Malti, fil-kliem safi tiegliu, huwa bicca mera Ii fiha tara 1-gliamliet ta ' 1-iktar kliem bikri: ix-xbieha ewliena ta' dik il-haga Ii tfisser il-kelma. Meta 1-ilsna latini , kif ukoll xi olirajn, kienu jisselfu minn xulxin biex ifissru liwejjeg 1-iktar naturali u tal-bionn, il-Malti bhala fer~ha tal-lsien Semitiku kellu tiegliu u baqa' bihom, u meta alina ma niktbuhomx incunu qegt1din ngtrnddu ta ' kittieba Ii tas-sew ma nafux il -Malti.

Din il-lista 1-ohra tfhemunna alijar :-Malti Taljan Francii Ing Ni

Mnielier naso nez nose (6) Deni febbre frievre fever Bhima bestia bete beast Widna orecclii o oreille ear Iiawlia pesca pee he peach Iiniena pi eta pi tie pity Suq rnercato mare he market Talba preghiera priere prayer

Fost il-kiiem Malti ewiieni 1-iktar 1i ghandu tifsir qawwi Ji jirban dak ta ' ilsna ohra tal-lum huma 1-quadri/itteri jew eg!iruq ta' erba' konsonanti . Billi 1-kelma tohrog minn verb ewlieni tat-tielet persuna ta' imien 1-i mghoddi jew passat, Ii bu gtialhekk ukoll imsejjah "i l-mamma " ta ' kliem iet10r, bhal ma huma: ismz'jiel u aggetlivi, ghandna nifhmu illi I-verb fil-Malti ghandu jati 1-aqwa tifsi r ta ' 1-egh mil jew tal-haga Ii fuqha jit­trnddet ilsienna L1 dawn ix-xorta ta ' verbi juruh bic-car.

11-gtrnmla tal-verbi quadrilitferi tghallinma t-tiswir tal-lsien ta' 1-iktar ni es bikrija. ll-bicca 1-kbira huma monosillabi jew kliem ta ' s illaba wahda mtennijin blial: Kar kar, pes pes , baq baq, kex kex u ohrajn u iktarx ifissru 1-hoss t::il -haga, dik Ii fit-Taljan tissejjah "armonia imitativa" u mill-g rammatici kliem onomalo­peici Ii gt1andhom m1ll-kliem tat-tfal malli jibdew ihollu lsien­hom . Minn monosillabi bicciet minnhom saru ismijiet maghqu­din (compost£). OtHajn verbi ewlenin ta ' tliet ittri konsonanti, ohrajn inbaghad minn verbi ta' tliet ittri konsonanti (lrilitleri) saru ta ' erba' (qnadriNfleri) b'wahda minnhom barranija, fosthom xi pa rti cella.

Xi verbi minn dawna bhal : lfarbat, sarbal, jixkel, bixkel, masliar, xaqleb juru kemm bu hekk fi kliem iehor ta' tliet kon­sonanti Ii ghandhom iktarx tifsir wiehed. Ez. lferba, sarab(a) (fil­Gharbi) xekel (ewlieni ta' xekkel) xkiel, saliar(a) ( = iddieliak. fil-Gharbi ) qaleb. Minn dawn ix-xc rta ta ' verbi 1-Malti ghandu fuq il-mija u ghoxrir.. Insibu Ii f 'dawn il -kliem Ii nistghu wkoll nghidulhom sinonimi, il-verbi jew kli em Ii jixxiebah fil-l ehen u fit-tifsir ighaddi Iii dawk ta' 1-ilsna latini: -

Fost dawn is-sinonimi, insemmu : Qarben, qarreb; gerfex, kerfex; fer/ex, karkar, karwat; liarbat, liarbex; qarqai, qm mei ; ia.qlaq, iaqlem; fixkel, :xekkel, bixkel; meilaq, nuxmex; ia/las, cafiaf; gezzez, geddes; iappas, iellaq; kaxkar, karkar; kabras , garraf; /alilali, liallial; qandel, qania!t.

11-Malti, btrnla fergha ta ' lsien bikri, k llu u gMd ghandu kliem Ii jfisser nwejjeg Ii f'ilsna ohr.1 godda btrnt-Taljan u 1-Inglii iktarx ifissruhom b'izjed minn kelm ;1 wahda, nghidu ahna b'verb u nom jew b'verb u avverbju jew b 'xi kliem iet10r. Bosta minn dawn il-kelmiet il-lum ma ghadhomx f'halq il-poplu u flokhom danlu ohrajn mislufin minn ilsna ohra u dina hija wahda mill­htijiet ·Ii ghaliha 1-lsien malti kellu jiftaqar. Kli em ta' din il­ghamla iktarx insibuhom fil -qwiel qodma ta ' !s ienna, - qwiel Ii jixhdu 1-ifdal tal-lsien malti f'halq ii-pop.Ju ta' dwar names mi•tt

26

sena ilu. Fost dawk Ii ghadhom ci!1aiq iI-popiu, 1-iktar tan-nies tar-rhula, huma dawn il-kelmiet: Berrek (irfis tat-tjur: irkib, I-iktar meta s-serduq jersaq lejn it-tigiega biex igtrnllel , eghmil Ii I-lum jigi iktarx imfisser bil-verb denominalfiv: "ingalla" minn "gallo" =

serd uq), bereq (egtimil it-tigiega meta tinxehet), bei:lek, bezzel (g t1amel risq ha7.in), bd :i 11l ( ta' r isq u tiazin) , qa1 as (had em ir­raba ' mxarrab), binniia (bejta mot1bija fejn it-tigieg ibidu) , bew­waq, xeraq (fi l-gharbi: xerdaq), doqqajsa , bad, jardsieq, ftaqad, g-ewwez, gezz , ~izz, nadar, lianxar, liajbur, liatab, jolitob, idden, kefen, karmas, kewtel, kileb.

Fost il-minsijin insemmu : Bugliai ( fo mm ta' port) balar (wiezen it-taghbij a ta' keret ­

tun) bag litar (ghadda minn art jew ghalqa m xarrba) berkel (gdur Ii jnebbet ii-ward) b11xwejka (tajra Ii tikber ftit imma g ham­mieia) bniqa, bont, dliela, farxa, joxxa , gilwa, fta rlia1', Ii.d ie/, nezza, liarkusa, fmwli, h.:msi, issejjeb, issenneg, inzrabbab , u bosta ohrajn.

Minn dawn j iena gbart ma dwar 230 kelma. llsna ohra meta tqassmu f' hafna fergt1 at ta' dj a letti ma

beqgh ux b 'dak il-kliem shit1 Ii kellu 1-ewwel ilsien u Ii minnu hadu. 11-klie m inxorob , il-vokali twal saru mahtufa u xi kon­sonanti jew tbicldl11 j ew clabu u I-kelma ma beqghetx tingharaf u b'hekk ukoll g ie Ii trndet tifsir iehor. Il-Malti, g halkemm hiddel il-lehen u I-accent tal-vokali, il-konsonanti ti eghu Ii huma 1-gherq tal-kelma , beqgtrn iktarx shah, u g halhekk ghandu tajjeb ukoll Ii kull kelm a li tidt10I fil-lsi enu ma tantx tithassar bilg ri ghax ikollha toqghod ghal-ligijiet grammatikali u jonetici tal-lsien malti , u walida minn dawn il-lig ijiet u 1-aqwa, hija dik Ii ziomm il-konsonanti Ii huma l-g t1 adam tal-kelma. Il-konsonanti liquidi Ii huma 1-iktar t1fi e f u xi konsonanti ohra: tas-sni en (dentalz1 u tal-gerzuma (xutturali) jig u dlonk Ii jinbidlu ma' xulxin, jingt1aq­du jew jinxorbu, bhal ma jigri f'ilsna otira.

Ghalkemrn il-Malti naqqas u biddel mis-suri et tal-grammatka tieghu ewlenij a jew ah jar tal-grammatka tal-lsi en Ii tnissel minnu , fejn ilsna ohra la tini baqa ' iktarx marbut mar-reg uli tat-tiswir, fil-ghamla tan-nomi u tal-j>lmali , sew fil-ghaqda ta ' zjieda ta' kliem grammatikali mas-sura ewlenija, sew fil-konjugazzjonijiet u ghamliet tal-verbi, kemm ukoll fi hwejjeg ohra li jorbtu kelm a ma ' ohra.

L-iktar Ii tbiddel, u dawn huma hwejjeg Ii ghaliho m in­gha zel minn l-Gt1arbi miktub u minn xi djalett i ohra tal-Gharbi u ta' ilsna ohra tal-Ivant :-

1) Fil-telfa ta' xi konsonanli qawwija (enfatic£) fosthom it-tsa (tli ingliza jiebsa) it-ta (qawwi ja) , it-za jew da, id-dzal (llizal ), id-dad (d qawwija) , is-sad (s qawwija), LI fosthom uko ll il-Kliajn LI 1-/i (ehlie) mahrngm minn qiegh il-gerzuma. Fil-bidla ta ' dawn iz-zewg konsonanti ma ' xulxin. Ez: .lfasel flok gliasel, liafer flok gliafer, guli , imgewliin; flok g ugJi, ta ' Ii (elilie) ma ' Ii (he) siekta. Ez: Hamb flok Harab , liegga fiok liegg a '.l fit-telfa tal-hoss tal-h (siekta fil -Malti) fil-kli em: H emei, f eliem Ii f'xi rnula tin ­sama· bhall-gliajn jew bhall -elilie. Ez: feg liem, feliem.

2) Fil-bidla ma ' xulxin tal-konsonanti dgt1ajfin : I-Ali(, ii­/au 1-waw u fit-telfa ta' I-Ali/ mehmu:la jew bil-lzemi a.

3) Fit-tixbih j ew tagt1qid (assimilazzjoni) tal-konsonanti qawwija u rotob .

4) Fil -vokalizzazzjoni ta ' verbi u ta' kliem Ii ghandhom il -lioss tal-voka li Ii xejn ma taqbel ma ' tal-Gt1arbi . Fl -accent Malti Ii fuq kollox hu tiegtrn wahdu u Ii fuqu hi msawra u m1 -bnija 1-kelma Maltija.

5) Fil-qoso r ta ' tiswir ii-verb Ii iktarx 11111x1 fuq il-Gharbi imkellem u mhux fuq il-Gnarbi miktub.

Fil-present u /utm (Aorislo) tal -verbi fejn 1-ewwel persuna ma' bidu 1-kelma tieliu z-zjieda ta ' 11 , sew gliall-gt1add farrad (sin£!) kemm glial 1-imkattar (plural) flok iz-zjieda ta' a, kifinhu fil-Gliarbi letterarju jew klassiku.

II-plura l jingliazel mis -singular biz-zjieda tal-voka li u f'tarf il-kelma. Ez: Norqod. norqdu, -zjieda Ii jieliduha wk0ll it-tieni u t-tielet persuna ta' 1-istess gliadd. Ez: Torqdu , jorqdu, t1<1ga Ii fil-Gliarbi letterarju ma tinsabx. F 'hekk il-Malti iktarx jaq­bel mad-djale tti tal-Maglireb jew t:.i ' Barberija. Fil-konjugaz­zjoni tal-verbi 1-Malti, btrnt-Tripolin u xi djaletti olira, hu nieqes mill-gliadd imtenni (duale) . Nieqes ukoll mill-gens mara (fem ­menil) fit-tieni persuna , singul a r u plura l, u fit-tiel et, plura l.

6) Fil-mod suggunliv u kundizzjo11ali (congiuntivo, otta tli vo , condizionale) tal -verbi, kif ukol\ f'xi tempijiet taglihom .

7) Fl-insig tat-talid it Malti Ii jinqed a bil -verbi awzilja rji , bi preµosizzjonijiet LI particelli ta ' pronomi rel?. tivi, iktarx fuq tifsil ta ' ilsna Ewropej, 1-iktar ta t-Taljan . Aok dak ta ' 1-ilsna o rj entali Ii ghandhom bini ta' talidit maglimul izj ed nrnrbL1 t, imqass;ir u maghq ud .

L-iktar li gliaZ!et il-Malti , u l-l um tatLI surd gdida u mex· ~ejja fil -kitba tiegnLI, hi din l-at1t1ar liaga. Hi Ii mal-kliem gdid

28

Ii dahal fil-lsien Malti rabbiet dak is-saff ta' fuq il-qadim u Ii !-!um jissejjah ilsien Malti. L-ilsna kollha kellhom, nistghu nghidu, dak 11-gisem u biex nghid ukoll dik ir-ruh Ii 1-lum ma ghadhomx shah bhal ma kienu. Wara Ii 1-ilsna tharbtu u kellhom jinbnew mill -gdid, 1-Misig tat-tahdit twassa' u ntela b'hafna bcejjec ta' kelmiet Ii qaghad flok wahda jew tnejn. Dik il-ghaqda ta ' kliem tal-grammatka qadima giet maghzula u ghalkemm mhux mixruba ghal kollox: it-tiswir, ( flessione ), il-kazi tan-nomi u t­tempijiet tal-verbi Ii kienu tal-lsien qadim, il-lnm bil -kemm is­sibhom. Flok:hom dahal kliem maghiul, il-particelli dahlu flok iz-zjieda tal-kazi fin -nomi u 1-verbi awziljarji tlok dawk it-tempijiet qosra tal-verbi fil -lsien qadim. Dak Ii gara f' ilsna ohra Ii tni sslu mill-qodma nistghu nghidu Ii sar fil-Ma lti tal-lnm. Ahna ma nafuxjekk il-gram matka Maltija tal-lum ghadhiex sew sew dik ta' elfejn jew 1-izjed tlitt elef sena ilu: jekk g handna inxeb­bhuha fuq dik ta' djaletti Ii tni sslu minn 1-Gharbi u ng hodduha maghhom, nahseb Ii jekk ma hadnihiex mill-Gharab ta' elf sena ilu u fuqhom, dan 1-i ls ien taghna kellu sura ta' g rammatka izjed maghqurla u t-tu sigh ta l-qwiel tiegtm mexa zmien wiehed ma ' dak tad-dj aletti neo-latini fu q l-is tess taghzil g rammatikali tad-djal etti Gharbin tas-Sorija u ta' Barbarija.

Bhala mamma u glierq il-kelm a u Ii bih 111fiss ru 1-eghmil mag hmul ·mis-suggett Ii fu q u nithaddtu jew isir it-tahdit , ii-verb ni stgou nehduh Ii hu 1-aqwa sies Ji fuqu g ie mibni 1-ewwel tahdit ta' 1-il sna, 1-iktar tai-Malti u ta' shabu. Il-ghamla u t-tiswira tal -ve rb Malti , ni et1du I-verb Kien , ikun , (Kan, jak11n ta ' 1-Gharbi , essere tat-talj an. to be ta' 1-In gliz) , nistg hu ·r.g hidu li beqghet shiha , waq t Ii dik ta' ilsna jew djaletti ohra ta' 1-Ewro­pa thaltet ma' kliem ta' ilsna ohra. Fil-lsien qadim li minnu tni ssel l-Ing liz, ii-verb Kien hu 111 ;ighmul minn bcejj ec ta ' mhux in·qas minn ha·mes verbi ohra sostanti vi Ii jidhru f' il sna onra. 11-latin jibda b 'sura 11 jispicca b'oh ra . Ma he mm x hli e f ii-Grieg Ji f'dan ii-verb iktarx jissawwa r b'egn ruq wat1da . (Turner 's History of the Anglo-Saxons) .

Ghalkemm il-lsien Mal ti qadim, bh a ll -Gtrnrb i, ki en jinqeda tajj eb bil-ft it modi u lempijiet tal-Verb Ii hum a 1.fndikativ u 1-!mperalliv, ii-Present jew Fulz"tr (aNisto) u 1-Passat (1-Imghoddi), il-lu111 , D nisthajjel minn wisq mijiet ta ' snin ilu , bhalma nsibu wkoll fil -Gharbi tal-kitt ieba ta' .zmien ilu u tal-lum, il-Malti wkol\ :lied ii -modi tas-soggun liv . tal-koncl izzjona l (7) bit-tempijiet tagh­hom , it-tempifiet bla mitmum a g h<d kollox (impeifello ) u mitmuma rninn qabel tal-passat (piuccheper/etto) u zewg- tempijiet o tira ta!-

f tt!ur (8) . Dan kell u jagt1mlu g haliex fit -th?. rbita Ii kellu f' il­sienu , il-Malti ma sa tax ifisser rutrn biz-ze ij ed, ikta r u iktar meta tha llat fi l-t1sieb u fi t-ttissir ta' kli emu mal -qwiel ta ' ni es barra nin Ji harrguh. Dan 1-i r fi d ke llhom jaghmluh 1-ilsna neo-latin i kollha u maghhom sahansitra dawk tal-bogliod minna : ta'l-lndustan u oli­r:ijn. D in iz-zjieda fil-verbi ~are t bi l-ghajnuna tal-verbi awzilj a rji u ta ' xi pa rticelli blial ma huma fil-Malti il-verbi: Kien, qieglied, gie sejjer (se' = Gtrnrbi : s) u 1-parti celli : li , kieku, gliad, illi, j ekk .sabiex, biex-t1 aga Ii tidher bi drawwa kbira ft-ib;ma ta ' 1-Ewropa , s.ahan­sitra biex ifissru I-verb passiv, Ii fuqha mexa wkoll il -Malti g )i al xi tempiji et ta ' verbi fil-passiv, ghalkemm il-passiv tal-verb Malti iktarx jimxi fuq il-ghamliet ta ' verbi mnisslin u f'xi ghadd wisq zghir ta ' verbi il-passiv isir ukoll bil-bidla tal-vokali t ;,11-kelma ewlenij a bhal fil-Gharbi (9) . Fit-tiswir ta ' dawn ii-modi u tempijiet godda tal--verbi, il-Malti jaqbel 1-iijed mal-Gt1arbi , nehhi xi qwiel Ii iktarx jimxu ma' nsig ta ' tahdit fuq it-Taljan. ( 10).

11-hsieb Ii bih 1-ilsna jarggliu jigu mibnijtn jew ims,awrin mill -gdid huwa wkoll hsieb imnissel fil -mohh tal-bniedem. Hi haga Ii 1-bniedern iliossha fih in-nifsu Ii gtrnndu jfisser ruhu biz-zjieda ta ' preposizzjonijiet u ta' verbi awzi ljarji , -nghidu ahna b'dak it-tidwir ta ' tlafna kliem imsejjah mill-grammatici latini circunt loculio - dak kollu illi bil-grammatka u vokabolarju qadim ta ' kliem u ta' verbi ma jistax izjed jifti ehem sewwa jt-w xejn. Minn hemm naraw illi 1-Malti zied hafna f 'dawk il-particelli ta' bien barrani bhal ma nsihu bosta f'dak il-kliem Ii ha minn 1-lsqaJli u mit-Taljan u ghaqqadhom ma ' tieghu, imma nbagtiad dejjem halla strnt1 il-b6ejjec 1-ohra taI-grammatka Ii jinghagnu u jaglimlu haga wahda mal-kelma Ii tissawwar fiha n-nifisha , bhal ma nghidu ahna : 1-ar!iklu, il-pronom bil-bcejjec ti.eghu bhala zj ieda f ' bid u II t arf iJ-kelma U dawk J-ittri (servili jew forma/ivi ) Ii nghaqdu mal-kelma fit-ti swir taghha. 11-particelli tal-lsien barrani , 111 agt1:lu la jew maghquda ma' olirajn maltin , bhal ma huma: Alavolja (minn: avogghia . Sqal. ) fofa./ajr (minn: ma ' 1-ajru) sa datfant, sa /rattan!, in!ant, jlok (minn: fi -luogo, jew loco) minnjlok, ma taitlx (minn: ma' tant xejn) diga. blias-soltu, armajn (ormai) niqar (minn: macari , Sq. magari . T ai.) u ohrajn gi e Ii jkollhom jidlilu tit-tahdit Malti .

Il-Malti jinqeda bi l-verbi tieghu u b 'dawk Ii baqghulu, sew biex ifisser 1-eghmil tas-suggetl, kemm biex ifisser d ak Ii jhoss 1-is­tess s11gge ft jew bniedem; imma biex ifisser dawn il-ve rbi ta ' 1-ahhar dlonk idur ghal dawk il-verbi ta ' 1-ewwel Ii jfissru dak 1-egbm il Ii jaghmel il-bniedem b'id_ejh jew bil-persuna tieghu. Ghalhekk

insibu Ii bosta verbi Ii jfissru dak ix-xoghol Ii jsir mill-bniedem biex jaghmel xi haga jiehdu tifsir Ii juri dak li jt1oss il-bniedem , imxebbah fuq l-egt1mil maghmul b'idejh jew bi! persuna tieghu.

Mill-verbi qatagli , kisser, saram, baram, liawwad, gidem, kiel, qatel, liabbel, mexmex, dalial, qalagli, liasad, qassas, jitel, bejjet, lalilali , Ii ghandhom 1-e wwel tifsir maghmul bil-persuna tas-suggett, joliorgu dawn 1-olirajn Ii jiehdu tifsir iehor imxebbah: Q<ilagli j£esu, qatagli qalbu , qatagli sa1ldal, inkise1, kisirha miegliu, insaram, inbaram, tliawwad, ingidem, (gie misruq) ittielul gfzalih , qalel glialili, tliabbel, imexmixha grnielu, dalial go qoxorlu, qalag!t lias!a. Jnhasad (inqata', tbezza') mar iqassas kemm ried (mar johloq liwejjeg Ii ma humiex minnhom), qal dak Ii fettilltt j'rasu (qal dak Ii gieh f'rasu), bejtu f'qalbu. Dak ir-ragel imlalilali gmielu (mlalilan = fis-sakra).

Verbi ta ' dan it-tifsir, il-Malti inissilhom ukoll min-nomi bnal : Issadaq (serduq), izzemmel (ziemel) , izzargan (farg un) ixxettel (x itla) izzakkak (zokk).

Fuq din id-drawwa, il-Malti jaqleb ukol! kull verb ienor jew kelma ohra misl ufa minn ilsna barranin u jatiha t-tifsir imxebbah fuq 1-eglimil Ii tfisser il-kelma ewliena. Glialhekk min-nomi u minn xi verbi taljani u sqallin bnalma huma: Nassa, casciuni, fiocina bocca, tappare, pinzeddu, verrina ~fil-Gharbi: Barima) naghml11 1-verbi maltin :-

Nassas, kexxen. Ez: Tkexxen gewwa li:iar. ..(ffoxxna, in­bokka, itiappan. Ez: lttappan gewwa daru. lppinz illa. Ez: Ip­pinzilla f ' rasu. Ber ren. Ez: Qagliad iberren (j<i.nseb st1ili, jitkixxe.f bil-lisieb etc.)

Imli abba n-nuqqas ta' ismijiet u verbi Ii jfissrul-egt1mil Ii ttioss jew tagnniel ir-ruli, il-Malti kellu jissellef minn ilsna barranija.

Il-Malti jibqa' shin u qawwi minngnajr ma jifred il-kelma jew jinqeda bil-particelli u b' tempijiet ta' verbi ta' tiafna kliem maglizul btial fit-Ta lj an u fl-Ingliz meta jrid ifisser eglimil qawwi u mtenni (ez: qabbad, kisser), egftmil imgiegliel (conativo. Ez: fichem , fieraq) , eglimil Ii j arga' jaqa' fuq is-sugg-ett (riflessiv , passiv Ez: N farag , nferaq) egftmil xilxieni imgiegliel l£ jarga' jaqa' juq is-suggeft (riflessivo reciproco - Ez : T qabad, tqatel) . eglirnil xilxieni Ii jarga' jaqa' fuq is-rnggett ( Riftessivo indiretto - Riftessiv u Pa~sv. Ez: ltaqa', ntela), egftmil xewqieni Ii jarga ' /aq<1' /i'q is-suggett (Rifl ess ivo desid era tivo Ez: Stqarr, statiba, stagtma ), eg!imil t7awwi Ii j/isser £1-gliamla tal-liaga, iktarx it­lewn (Intensivo di qualita, Ei: sf3,r, bj~d.)

bawn is-seba1 suriet ta ' verbi Ii jaqblu ma dawk tal-Gharbi mkellem (u meta nitkellmu fuq il-lsien Gtrnr bi, ghandna nifhmu Ii hu wiehed minn 1-eqdem ilsien gMni ta ' lvant Ii baqa' haj) kifinhuma mnisslin mill-verb ewlieni, huma l-iktar boton gawhri Ii jati !sienna u Ii f'i lsna ohra latini ma jinsabx hiief xi tiji el wisq ckejken taRhhom f' xi ve;·b i bhaI ma hum a fil-l a tin il-verl1i maghquda: - prospicio, inspicio, aspirio, despicio, col lh a mnisslin minn spicio. Minn zmien g kd ietior, g tialkemm il-M alti baqa' b'dawn il-ghamliet tiegtrn grammatikali u b 'x i qwieI tieghu Ii ma thassru qatt, meta niAu sewwa s-sura tat-t;ihdit ti eghu : sew xi kliem, kemm it-tqeghid u 1-insig ta' 1-istess qwi el. n<irnw Ii huwa kellu jimxi iktar fuq dak Ii lit-tifsir tal-hsieb· iroddu 1-ilsna ta ' I-Ewropa, 1-iktar it-Taljan Ii s'issa fuq il-Malti kellu ri eda u qawwa kbira. Ghalhekk naraw Ii 1-bicca 1-kbira mill-qwieI Matti twassa' fuq 1-is tess tahctit btul f'ilsna Ii hadna minnh om. Satiansitra bosta verbi Ii fil-Malti kellhom tifsira wahda ewlenij a, hadu dawk it-tifsirijie l kollh<1 Ji gliandhom fit-Taljan. Fost dawn nistghu nsemmu 1-verbi: Gliandu (particella maghquda Ii gt1 an­dha t-tifsir tal-verb ta ljan: avere) ez: gliandu qalb. gliandu (?Ii.al xi Ii.add, gliandu x 'jara ma' :ri Ii.add, rn 'gliand11x demm ma' xi Ii.add. Jggib is-snin tajjeb, ijgib liL xi ltadd fuq wicc zdt!f k, 1gjf'ib ruli.ek. lizomm ma' xi Ii.add. l ziomm mibeglida. l zzomm f'moliliok , - GliameL liajja, trliarneL ii-flus, gli.amel iL-gedd11m , gli.amel in-nies, gliamiL!ia ta' rajel, gli.aniilha ta' rarn, gli.amel xi' waftda, u hafna ohrajn .

-~

* * Wara dan kollu Ii ghidt u fissirt, ~handi nistqarr ukoll Ii

1-kli em u I-qwiel qadim taI-lsien Malti ma ntiifux u ttiassru daqs kemm dawk ta ' djaletti ohra ta ' l-Ewropa. Kullhadd xortih fid­dinja, satiansitra I-kli em. "Il-kliem, kif kien qal il-mejjet N apuljun Tagliaferro, igtiaddi i-istess stagun u tiajja taI-bniedem: il-kliem jitwieled , jitrabba, ighix hajja ta' tahbit, inbaghad jixji eh , dlonk imut u jintesa. Hu ma jmutx, g11al kollox, fih in-nifsu jibqa' jghix, irr id inghid il-lsien mehud kollu kemm hu , f 'ghadmn u lahmu, jibqa' jghix il-hajja tal-poplu Ii jitkellmu u jiehu I-bixra u 1-ghamla ta ' dak it-tahrig meqjus fuq il-grajjiet Ji ghadda minn fuqhom 1-istess poplu . Tkun hmerija u genn ta ' dak il-kittieb Ii minnghajr ma joqghod iqis dana kollu jkun irid jarga' I-ura mill­kurrent ta ' mijiet ta ' snin, u billi jkidd il-ghamla ta' lsienu , jati lil dal-lsien kliem u qwiel qodma Ii qatt ma s<:.ta' kellu jew li ma

kiehux tieg-1'1u , u jichadlu fl-:stess hin dak il-kliem u qwiei 1-ohra Ii ghandu jedd glialihom, skond iz-z.mien ta' bzonn u tatHig Ii jinsab fih. Hekk ukoll tkun limerija u genn iehor ta ' dak il­ki tfreb 1-iehor Ii, biex ikabbar il-fejda ta' dak il-kliem u g hamliet godda, joqgtiod jitqanzat1 biex Iii dal-lsien jatih dik il-ghaml a ta' tahdit kollu mizgtrnd bi kliem barrani 11 bla qjies: tahd it Ii minnu gew magnzulin u mormijin dak il-kliem u dawk il-g ha mliet ta' qwiel qodma Ii jixhd u x-xj uhija ;::-hazifa tal-lsien Malti ." Na rga' ntenni dak Ii darba kien stqarr il-gharef Napuljun Tag liaferro, "ahna 1-Maltin Ii gnad ghandna lsien taghna, ils ien Ii fih hemm migbura 1-is torja tagli na, inkun u dagxej n wat1da g hajjurin ghalih , g hall-qawwa t ieghu qadi ma, ghas-sbuhija tiegtrn , ghas-sura tiegh u, ghall-gieh tieghu". Ma ntiallux il-gtrnqal taghna j itqarraq u jotuog il-barra mit-triq Ii ~)1azel ilsienna stess fi tweghir Ii bih ma naslu mkien. 11sien hu f'waqtu u f'sah litu meta ah na niet1du 1-kli em barrani u nergghu nohorg uh bis-sengha Ii j nd il-Ma lLi. Ma he mmx biza ' Ii 1-Malti jittiesef jekk il-k!i em mislufa jig u g hat kollox im gerrg hin: imma dejjem hemm il-bi:i:a' Ii 1-kelma ma ti s tax toqghod meta t ibqa' ftit jew xej n barra 1-lsien tal-popl u l\ ma tkunx trid t iehu 1-libsa Maltija .

F il-k itba Maltija, ma da n kollu , gtrnnd na ke mm jista ' jku n noqoghdu ghat dak Ii t itl ob il-g rammatka . ln fittxu fej n jista' j kun ukoll Ii ma ninqdewx bi kli em barrani, fej n 1-istess kelm a maltija ti sta' taqdi na tajj eb jew ahjar.

11-Malti j ibqa ' safi meta 1-kelma taqbel ma dak il-lehen u I-accent Ii jridhom il-lsienna. Ma ghandux x 'jaqsa m jekk il­kelma hija barranija, mislu fa , qadima jew gdida, gejja mill-g rieg, mill-latin, mit-talj an j ew mill -franeiz: jekk hi toqghod u ti ehu s-sura Maltija , nistgtw ng hid u Ii hi sa fj a .

Bh at ma ghamlu f' il sna ohra miktu b;.i , il-Gt1aqda taghn a g-tiandha xi hsieb ukoll ( jekk ma jkunx it-tieni, jekk Alla jrid , ikun it-tielet xogho\ ) illi 1-q uddiem tig bor il-kliem Matti minsi, qarl im 11 gd id u tghaqqd u fi k tieb wiehed Ii jbtn il-Kelliem Malti: il-Malbi tal-bierah u 1-Malti tal-lum. U b'hekk nitta maw ilti dan 1-ilsien Malti, moghni b'dak il-kli em Ii darba ki en t iegihu u h 'dak 1-iehor Ii 1-l um g had u ti egh u, jibqa' jgni '< bhal ilsna ohra u fi xj ut1 itu j ibqa' dejjem ji xhed Ii: ' ' iktar ma jixjien. ikta r itul fi l-haj ja t iegtrn ."

TIFS .IR

(1) Meta tghid Difa ma tfissirx s.ewwa sew dak Ii tista ' tfisser bi bnazzi. Id-d1fa hi dik is-safa ,ta ' 1-ajru 1-iktar fux-xitwa meta taghmel gurnata bnazzi u minnghajr bard : hekk uko ll nassel, kiseb, wiJcteb. 1it?..srem .. litieqa, Ii d1·011k tisma.gnhom sanai1si·tra 'f 'halq ir:i-nies ta' i-iMi'et, gh andhom tilfsir 'izjeci ghalih u tal-qjies mihn iddobbai wis~a . vaza, ne;~ cajta.

(2) S cacciammennuli tfisser "tkisser i1-lewz" gbali,ex dan 'il­ghasfur g 'handu munqaru hekk ohxon 1i jkisser il-lewz.

(3) Meta ngh.,i.,d Ii ~ -Malti mhmx rn.oghni b '.dawn .is-sinoni· m·i daqs il sna ohra latini u ohrajn ta' 1-Ewropa, ma rridx in.finser li 1-Malti, metmd bhal ilsien qadim u ewlieni, hu nieqes minnh om .. Imxebbah ma' 1-istess ilsna lat iini., kif 'l'lkoH ma• oht ·ajn .ta ' elf sema ilo , ii-Mal ti kien ·u gh;idu mizghud hihbm , ~'imma 1-'lum dawk 1-.i.lsna Ii maz-:imi1en setgh-u jietrd-u minh <0nrajn kfie m ta '· din ix-xtirta u tghamluhom tagh'h<!>m ikt ar mill-Malti, 1-rktar rninn ilsna ta' !-istess ferghat .tag~1.l1om jew Ii gejjin tninl'l. zokk ta"' si~ra wahda, huma .imghammtin bi· kliem ta' d in i•l-gham1a wisq iijed mill-Mahi l.i ghax 1n1 ta' nisei semitku ma satax jisseHef klie m daqs'hom u ja-gnmil110m tieghu. F <i'l-·Malti ghaddejt ma1 420-11 k elma s.inonima u fost dawn nist:ghw ·RS'emnm xi f tit E huma:-

Berbieq, fiali;· nassd, hseb, da1bbar: '!ialar, gfiazel; qerqn:i, botni, qasir; zg!iir, ·qares, nEj, nesret1r; Mieqa, qal{[li.a; niemed, sic:ket; negga, !ierqa, lirara; baltat, gliaziien; sogfzo6, nz'dem ; bikti, dierek; bakkar, direk, ntrek; baqqat, tammas ; bata1i, liob?Jl ,.. kosbien, bej'n-ftalief n; o!ixon, bejiu, smin, godli; berm et, /diet; biswi'!, quddiem; bolon , gfiaNa ,- dehen , ;;ilaqa./; lejaq , be7uz; 1m~nn , xeker, u bosta ohrajn.

Dak Ii gli.edfia gnall-klimijiet sinonimi', jiswa Wkoll gl1all­kliem ie.bor, l ' ikta r ismijiet jew nom1: aslralti.

(4) Ma' dawn nistghu n.Zidt1 w.koll ismij<i-et ·Ohra ta' 1ghmaj jar, gnod0d u tiw~jj eg .o,fira Ii tagbhom g.trandna 1-isem ·ewlien.i IDil­Malti bhal :-

1ig iega Ras Bajda Mein Mag liar/a Qasba

gallina testa uovo sale cucchjajo· camrn

Galti1zur Testiern Uviera Saltier a .Kuccarina, Kucdaram Kannizz.

34

( s) Insibu wkoll illi I-isem tan-nies ta' 1-arti (artisti) hu imfisser b'kelma barranija, iktarx taljana, bli.al: skultur, pittur, inginier, incizur, muzikier, kanlant : waqt Ii 1-isem tan-nies tas-sengli.a Ii minnha tnisslet 1-arti, hu malti, bnal: Bennej, nag­gar, zebbiegli, liaddied, daqqaq, gliannej.

(6) Kliem bhal : Koxxa, spa/la, kustiija, pulmun, milsa, stlmku iktarx dahlu flok ohrajn Ii kellna u 1-lum insejniehom. Bicea minr:hom danlu ma' dak il-kliem gdid Ii bih sirna naghar­fu I-bcejjec tal-bhima maqtula bhal : Kustilja, falda, garretta. kozz, ntitka; onrajn bit-tagnlim ta ' isem iI-gewwieni u 1-bcejjec tal-gisem tal-bniedem: isem Ji ma kellniex. Flok spalla konna nghidu kift, flok kustilja, dewlgfta, flnk pulmun ik tarx fwied abjad, flok vina, glierq.

(7) Meta ngt1idu mod sogguntiv u K ondizzjona/i Malti ma ghand niex nifhmu Ji dawn h uma xi su rie t tal-verb Malti , kif insibuhom f'ilsna oh ra la tini bnal ma huma fil -latin, fit-T aljan u fil-Franeiz, k if ukoll f' ferg tla.t ta' ilsna ot1ra ta' 1-Ewropa. 11-verb Malti ma ghandux sura jew ghamla g li.a liha biex ifisser is-sogguntiv u 1-kondizzjonal, . imma iva bhall-Gh arbi jinqeda b it-tempijiet ta' I-indikativ Ii huma: il-presenf jew futur u 1-pas­sat Ii fl.imki en ma xi verbi awziljarji, fostho m 1-iktar il-verb .kien , ikun u ma' xi particelli, ja tuna dawn il -modi. - B'hekk il sien Malti, bhal I-ilsna onra sli.abu, li.i eles t1ieles ifisser t;J-qosor il­li.sieb b'dik ir-reqqa u li.abta Ii ghandu k ull ilsi en semitiku: ghal­kemm qatt ma j ista' jfi ss ru daqs kemm tfissru s-sura shit1a tas­sogg untiv jew tal-kondizzjonaf ta ' 1-i lsna godda ta'l-Ewropa. Hekk nistghu nghidu ghat-tempijiet l-ot1fa tal-passat tal-present jew fufur Ii l-Malti jfissirhom bil-gli.ajnuna ta ' 1-awziljarju : Kien, ikun; qa!(liad, qiegfted, Ez: /iena kont nik teb, inkun nikteb, qieglied nikteb, kont ktibt, qgftadt ktibt, qgli.adt nikfeb.

(8) Jekk ghandna noqoghdu fuq dak Ii jghid Brockelmar.n (Precis de linguistique Semifique) il-Malti sata' kellu minn <lawn it-tempijiet imnallta, wiehed jew tnejn, imfissrin bil-verb awziljaru kien wisq qabel ma gewna 1-Gli.arab, jekk hu tassew li qabel ma gew il-Gharab, il-Maltin kienu jitkellmu bi-lsien semi­tiku, imnissel mill-Fenic jew Puniku jew ukoll b'xi djalett iet10r imnissel minn 1-istess Gtrnrbi.

Brockelmann ighid: " Le phenicien possede une construction " encore inconnu a l'hebreu mais qui se retrouve plus tard en " arabe. C'est !'expression plus precise des temps par l'emploi

35

1' d'un verbe auxiliaire (Kan "ii fut") devant le parfait du verbe,

·" pour rendre l'idee du pius·que-parfait" Ii jfisser" II Fenic gtian­·du bini ta' tahdit Ii 1-lhudi gtiadu ma jafx bih, imma li int i ·ssibu izjed il-quddiem fil-Gharbi. Din hi 1-g hamla ta · kliem jew -qwiel Ii biha jew bihom jitfissru bl-iktar reqqa t-tempijiet jew .egftmil magftmul f'kull xor!a ta' z mien bis-sahha tal-verb awzi­ljarju "Kien". Dan imqi eghed quddiem il-j;erfett (sura ta' verb Ji j fisser eghmil fi zmien Ii ghadda) ifiehem temp iehor, - il­piz,cclieper.fetto fi Jsien Taljan-(li jfisser egt1mil Ii sar qabel iehor Ji ghadda)".

(9) Fost dawn il-verbi ta ' 1-ahhar fil-Malti ghandna: .lfanaq Ii meta tbidilln z-zewg vokali a f' o: .lfonoq joqghod flok (i) nfzonoq. Hekk ukoll foqos, g fzokos, rogfzox, flok nfaqas, tgfzakkes, tregftex. Fil-Gtiarbi 1-passiv isir bil-bidla ta' 1-e wwt>l vokali a f'o jew u u tat-tieni f' i.

( r o) Hekk flok il-particelli tal-Gt1arbi: lsa, .ilan, lzel-waqt, el-waqt Ii mal-present ifissru egtrn1il Ii qieg-t1ed isir, il-Malti jin­qeda bi I-verb qiegfzed. Ei: flan Iii tilgliab = Hi qief{tzda tilgftab etc. waqt Ii nbagtiad bhal ma jghid il-Gt1arbi: Isa gejna, il-M::ilti jghid wkoll: Gejiza issa, kif wKoll : Dal-waqt nieklu, fejn il-Gharbi ighid wkoll: D a el-waqt naklu, Ii gtiandhom tifsir ta' haga Ii -ghad trid tasal (/utur).

Hecc il-futur Gharbi fil-qawl: Hi glzada tili ewwc:g ghandu mill-Malti : - Hi gliad tiiiewweg. H ekk ukoll il-Gtiarbi: Entom .setsafru(a) jaqbel mal-Malti : lntom se' ssiejru. 11-particelli tas-sogguntiv fil-Malti iktarx jimxu ma' xi djaletti Gharbin u ma' dak Ii jrodd it-Taljan. Ez: Hi lixlieq li inti tigi fejn il-parti­.Cella Ii qit>ghda flok an g t1arbija bit-tifsir tal-c/ze taljana. Naq­.dukom saknmn tnbtu fejn sakemm qieghda flok il-particelli: H ti an Jin, fzatla tal-Gharbi bit-tifsir ta' fino a clze tat-Taljan. lnzel ix-xatt .biex issiefer, fejn biex hija I-per taljana, u I-b h tal-Gtiarbi Tripolin, (fil-Gharbi letterarju la). fekk jiena mnaqdrek. jtkk bit-ti fsir ta' se flok I-an Gharbija . 11-particelli kondizzjonali Gharbin : lu, an kiln, iktarx huma dawk Ii nsibu fil-Malti: li kieku: Ez: An kan taqra kunt titgftallem =Li kieku faqra kont titgftallem. Lu gejt gliandi =Li gejt gliandi. Hekk ukoll ii particelli gtiarbin : An kan ma, ht ma jaqblu mal-Maltin: kieku ma, li ma. Ez: Kieku ma gejtx jew li ma gejtx, kont noftrog.