kurttarihveuygarligi

7/22/2019 KurtTarihveUygarligi

1/19

www.altinicizdiklerim.com 1

KKrrttTTaarriihhiivveeUUyyggaarrll

Kaynak Yaynlar1-6. Bask 1991-2000

320 Sa yfa

CCeemmiiddBBeennddeerr

AARRKKAAKKAAPPAAKKKrtler Anadolunun en eski halk. Ya bilinmeyecek kadar eski Dnyann her kesinde halklar yaad. AmaMezopotamyann Zarosun ayrcal var. Yaznn kefedildii yer buras. Atn ilk ehliletirildii, ilk tekerliindnd, gkyzne ilkel teleskopun dorulduu, ilk destann sylendii, ilk iirin yazld, Tanr ve Tanralarnbeenip seip ilk ayaklarn bastklar, aile hayatna karp oluk ocuk sahibi olduklar, aritmetik, tp, ticaret, dilikiler, diplomasi, bar antlamalar, ilk trkler, ilk yontular,ilk mutfan, tiyatronun yaratlmas iin insanla kucakam bir yre te bunlarn hepsinde Krt halknn aln teri var

Arkeolojik veriler nda antikada Krtler Tarihte Krt halknn yeri Efsaneler dnyasnda Krtler Uygarlkiinde Krt dili Krt uygarlnda sanat etkinlikleri Anadolu kltrnde Krt izleri Zerdt dini ve Krtler Bir Krtinanc: YezidilikKrt uygarlnda Alevilik Krt uygarlnda renk klt Babailer isyan Bayram ve lenlerNewroz Bayram Newroz Destan Krtlerde at kltr Hal ve kilim sanat Krtlerin uygarla katklar

NNSSZZki halktan birinin yok saylmas are deildir. Gerek o ki, iki halkn arasnda hibir zaman dmanlk olmad. Tarihboyu kader birlii ettikleri pek ok konu var. Bugne kadar resmi ideoloji araya uurumlar koymam olsayd buhandikaplar daha kolay alr, Krt halknn da demokratik, tarihi vekltrel haklar salanm olurdu. te resmiideolojinin bu konularda yaratt erozyon alanlarn yemyeil ormanlara dntrmek, sevgi ve bar egemenklmak iin demokrasiye, halklarn kardeliine inanm herkesin dil, din, rk ayrm yapmakszn katkda bulunmasgerekir.

AARRKKEEOOLLOOJJ KKVVEERRLLEERRIIIIIINNDDAAAANNTTKKAADDAAKKRRTTLLEERRAntropolog Morgann vahet dnemi olarak adlandrd toparlayclk sreci, tm insan mrnn yzde 98initemsil ediyor. Yani kentleme, tarma balama ve hayvanlar evcilletirme dnemi olan neolitik a i le yazl tarihdnemi toplandnda bu bizim neolitik dnem de dahil gnmze dek geen zaman sresi insan mrnnsadece yzde 2si kadar bir zamana smaktadr.

PPaalleeoolliittiikkaaMMeezzoolliittiikkaazzlleeddiiBuzul ann sonlarna doru gnmzden yaklak 11-12 bin yl nce yeni iklim koullar belirmeye balad.

Krdistan corafyasnn paleolitik a gibi mezolitik an da varisi olduunu gryoruz. Bu an en byk zellii,bu dnemde o k ve yayn kefedilmi olmasdr. Mezolitik an en nemli izlerinden birisi de, bu a insanndasanatsal yaklamlarn balamasdr. nk maara duvarlarndaki krmz boya i le yaplm insan ve hayvanssleriyle karlamaktayz. Bu maara ii resimlerden Hakkaride Yksekovadaki maaralarda bol miktarda

bulunmaktadr.

MMeezzoolliittiikkaa,,DDeevvrriimmaaNNeeoolliittiikkaaiizzlleeddiiBu an en nemli zellii kentlemenin bu srede ortaya km olmasdr. nsan, bu dnemde yerleik dzenegemi, tarmcla balam ve hayvanlarevcilletirmitir. Neolitik aa ait veriler corafi koullarn elvermesiyznden tm dnyada ilk nce Zarosta yaand.

Eski babakanlardan ve tarih profesr emsettin Gnaltayn da dedii gibi, bu yrelerde tarihin afak vaktindenberi Krtlerin atalar olan Guti ler yaamaktayd.

1956 ylnda Konyann1 umra ilesi yaknlarndaki atalhyk bulununca 4750ile snrl olan tarihiatalhyk ile 6500-5800 yllarna kard. Bylece neolitik aa ait tarih 1750 yl daha eskiye gitmi oldu.l956da bulunan atalhykten sonra l964te Diyarbakrn Ergani ilesindeki ayn kazlarn balattlar.

aynnn yresel ad Krte olup Qote Ber em d ir. Bu kent merkezinin tarihi Konyadaki atalhykten750 yl daha eskiydi. 7250-6750 yllar arasna tarihleniyordu.


2/19


AAnnttiikkaaddaaKKrrttlleerraynnde karlalan tarih eskilii asndan bu olgunun daha sonraki tarihlerde Aa Mezopotamyaya veatalhyke kadar At a Klt gelenei olarak yayldn anlamaktayz. Neolitik an bu geleneinde len ailebireylerinin kafalar gvdelerinden ayrlarak boyalarla ssleniyor ve ev iinde saklanyordu.

Yerleik dzene geiin gerei zelzele, tufan gibi yabani hayvan tehlikesi, yangn gibi afetlerin ortaya kmas ve

kentlerin tarlalarndaki rnlere byk zarar vermesi Zarosta ilk kez Tanr fikrinin ve araynn ortaya ktnkantlyor. nk daha nce mezoli t ik ada maaralara yaplan hayvan resimleri arasnda Tanr fikrinindoduuna ilikin resimlerin yer almay bu savmz hakl karr.Toparlayc ve avc olarak yaayan ilkel insann evbark derdi de olmad iin Ta nry dnp bulmasna zaman ve imkan yoktu.

Uygarln Aa Mezopotamyadan Yukar Mezopotamyaya (Zarosa) geldii sanlyordu. Oysa bu sonkazlardan sonra kltr ve uygarln Yukar Mezopotamyada balad, orada gelitii ve buradan nce AaMezopotamyaya indii ve tm dnyaya yayld gerei ortaya kmtr.

NNeeoolliittiikkaaddaannssaann,,llkkKKeezzZZaarroossttaaTTaarrmmcc llaaBBaallaaddDnyada neolitik a ilk kez Krdistanda balad.Neolitik an en byk zellii yerleik dzene tarmclklabirlikte geilmi olmasdr. Dnyada ilk buday eitleri ve mercimek bu yrede ekilip biilmitir.

HHaayyvvaannllaarrnnEEvvcciilllleettiirriillmmeessiite budayn ve arpann kefine imkan veren yabanl otlarn bol bol yetitii Zarosta o dnemlerde yabanikoyun, kei, sr ve domuzlar da yayordu. Avclarn tarmcla baladktan sonra yakaladklar hayvanlarbesleme ve yerleik dzen gerei al ve ahr gibi hayvanlara zg yaplar yapma olanaklar da ortaya kt.

Neolitik a bu gibi gelimelere ilk basamak olarak kalmam, ayrca demografik anlamda daha sonraki alardakentleme, hayvanlarn evcilletirilmesi ve tarmclk nedeniyle Yukar ve Aa Mezopotamyada nfus artlarnaneden olmutur. Tarihte ilk kez etnik yaplanmalar da bunun doal sonucu olarak gereklemitir.

KKaallkkoolliittiikkaaBu dnemin en nemli zellii bakr aletlerin giderek tan yerine gemesi ve kk neolitik an ge dnemlerineuzanan oya bezemeli anak, mleklerin grlmesidir.

Kalkolitik Szcnnasl kha lkolitik tir. Kkeni ise Yunan dilinde bakr anlamna gelen Khalkos ile ta anlamna

gelen lithos"tan tremitir. Bu dneme bakr-ta a dememiz de bundan ileri geliyor. Bilindii gibi bakr madeniDiyarbakrn Ergani ilesinde bulunuyordu. Zaroslu sakinler bu madeni kullanmaya baladlar. Bu madendenara ve gere yaptlar. Onlarn bu madeni bulup deerlendirmi olmalar ite imdi incelediimiz bu aa bakr-ta a adnn verilmesine neden oldu.

YYaazznnnnyykkssYaznn 3000li yllarda Smerler tarafndan kefedildiine inanlmaktayd. Yaznn vatan Aa Mezopotamyaolarak kabulleniliyordu. Bu iviyazsyd. Bu tarihten bin yl sonra Msrllar hiyerogl i fyazsn kefederek yazl dnemegirdiler. Asyada ise inliler yazy 1500l yllarda bulup kullanmaya baladlar.

Ancak son kaz almalaryla eski kaz almalarnn zaman iinde aydnla kavuturulmas sonucu Mezopotamyablgesinde Smerleremal edilen ivi yazsnn sanldnn aksineYukarMezopotamyada balad ve oradanevreye yayld anlalmtr. erefhan Ciziri, Smerlerin sanld gibi Aa Mezopotamya halklarndan

olmadklarn, aksine Zarostan Aa Mezopotamyaya indiklerini batl kaynakalara dayanarak aklamaktadr.

Yollar kadar bu ada sulama kanallarnn da yaygnlatn grmekteyiz. Tarmclk asndan bu ok nemli biraamadr. Dicle ve Frat bata olmak zere su kaynaklarnn pek bol olduu Zaros'tanehirler boyu kentlemelerinoalp gittiinigryoruz.

Baknz bu konuda tarihi Gordon Childe ne diyor:Sulama kanallarnn kazlmas ve bakm, anayollarn denmesi, toplumca ve birlikte almay gerektirdi. Emektenyararlanma haklarn elde etmek iin ilkel hukuk prensipleri de ite bu ada ortaya kt.

Gneydou Anadolunun yani Zarosun bilinen en byk neolitik a yerleim merkezi olduu anlalmtr. Tarih asndan byk bir nem arz eden Zarosun bu yreleri gnmzde byk blmyle Keban sular altndakald.


3/19


TTuunnaannddaannSSoonnrraaZZaarroossHHaallkk,,nnssaannllaaDDeemmiirraannAAttDemir ann, dier alar gibi Krt halk iin byk nem tadn biliyoruz. Newroz ve Demirci Kawa gibi. Buaa da isim babal yapan yine Krt halkdr.

Hurriler hibir dalma gstermeden byk bir halk ounluuyla varln, Mitanni, Kassit, Urartu ve Med Krallklariinde srdrd. Mitanniler 1274-1245 tarihlerinde Asurlular tarafndan ykld. 1200 yllarnda ise Byk Hitit devleti

tarihten silindi. B. Piotrovskye gre Hititlerin ykld tarihte Zarosta yerli halk Hurri kavimler ekonomik ve kltrelalardan ok stn birdzeyde bulunuyorlard. Basklar yznden ve gelimi kavim olmalarnn sonucu kendiaralarnda gl birlikler oluturdular. Kaldiler, Kardakalar, Subariler, Mukiler, Nairiler, Mannerler gibi adlar tayanbu topluluklar 9. yzylda Urartu devletini kurdular. Urartu szc Asurlularca kullanld. Anlam yksek dalkb lge demektir. Bylece Zaros yceltiler kastediliyor.

Krtenin lehesi olan Zazacada Piya : Birlik; ni eki ise Urartuca'da hane ve kabile demektir.te Hurri Krtleriyle balayan demircilik sanat bylece Kassit, Mitanni Krtleriyle sregelmi ve yine Krt kkenliolduklar kukusuz kesin olan Urartularla doruk noktasna ulam, bylece bu beceri ve baar yznden ilkbininci yla demir a ad verilmitir.

Urartularn egemenlikleri 9 ve 6. yzyllarda da srp gitmitir. Urartulardan sonra 612 ylnda Asurlularn elindenNinovay alan Medlerle Krt halknn siyasi egemenlii varln srdrm antikada on bin yla yaklaan buegemenlik 538 ya da 534 ylnda Pers kral Cirsn Med devletini ortadan kaldrd tarihe kadar var olmutur.

ZZaarroossHHaallkkKKiimm??smet nn Lozan grme tutanaklarnda bulunmayan ancak yine karlkl yazlan bir mektubunda ngiliziddialarnn tersine Tarihin ok eski dnemlerinde dalarda Turani kkenli bir halk olan Gudular oturuyorlard.stn sava olan bu halkn sava anlamna gelen ismi Asurcaya evrildiinde Ga rdu ya da Ka rdu anlamnageliyordu ki buKrt kelimesinin geldii yerdir. (23 Aralk 1922 tarihli mektuptan. Kaynak: Hasan Yldz. Fransz belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul geninde Krdistan ve Krtler).

Prof. Dr. Kagarlnn kitabnn 5. sayfasnda unlar yazldr:Zarosu n i lk sa kinleri Lulu ve ya Lulub iler ile Diya la Irma dolaylarnda oturan Gutiler bugnk Krtlerin atalardr.

Krt tarihinin eskilii ve Krtlerin antikadan gelen bir halk olduu hususu, Trk resmi makamlarnca da dolaylbir ekilde de olsa kabul ve itiraf edilmektedir. Trkiye Milli Eitim Bakanlnca yaymlanan slam

Ansiklopedisi niniinde Krtler balkl blmde unlar yazldr:

Takriben M 2000 yllarnda, iki Smer eik tanda bir Kar-Da-Ka lkesinin ismine tesadf edilmitir. Bu lke Vanglnn gneyindeki Su halknn yannda bulunuyordu. (Revue dassyriologie Thurcau Dangin.)Bylece Krt halknn, 1071 ylndan sonra Malazgirtten Anadoluya girmi bulunan Trk halkyla kken olarak hibirilgisi olmadn, Milli Eitim Bakanl kendi yaynyla kabul ediyor.

Gutiler, E. Mayere gre 255O ylnda (Lois Haiphene gre 2622 ylnda) Smer topraklarntmyle elegeidiler.

Smerler 3. Ur mparatorluu srecinde ( 2451-2394 ya da 2456-2399 yllar arasnda) krallk yapan Dngi ya daSulgi zamannda, kendilerine kar sava amak isteyen, Zaros ve Gneydou Anadoluda, dalk yrelerdemekan tutmu kavimlerle arptlar. Hepsi de Krt olan bu kavimler Simun, Ganhar,Lulubi, Hari, Kima, Urbillumboylaryd. Bu bilgilerden de anlaldgibi Krt halk Gutilerin yenilgisinden sonra da siyasal varln yukardayazlan yrelerde zgrce yrtmekteydi.

Gutilerin Smer topraklarndaki yenilgisinden sonra Bitlisblgesindeki Gutiler Kardaka adn aldlar. Bahtiyari dalarile evresindekiler de bamszlklarnkazand.

Tarihi bulgulara gre, Gutiler'den sonra, bu lke halknn oluturduu ve tarihe damgasn vuran iki yeni Krt devletiortaya kt Bunlar, parlak ve ihtiaml dnemi 725 y1 sren Krt-Kussi-Kassit devleti ile bu lkenin yaama sreciiinde yer alan ve takriben 175 yllk bir yaam sren byk Krt (Mitanni) imparatorluudur.

Krt halknn tarihini, kltrn, dilini, inan varln, edebiyatn ve folklorunu inceleyenler kastl olarak daima ranetkisi zerinde dururlar. Krtler rani bir kavimdir, Krt dili Farsa kkenlidir, Cemid efsanevi ran krallarndanbiridir, Zerdtlk, Yezidiik, Mazdaizm ran dinlerinden olup Krtlere buradan gemitir gibi sloganlarla karlapdururuz. Krt Guti devletinin tarihi, ran tarihinin balangcndan 2450 yl daha eskidir. ran tarihi ortaya kmadannc e Kassit-Krt devleti ile Mitanni Krt mparatorluu da Anadolu uygarlnda boy gstermilerdir.


4/19


KKrrttKKaassssiitt--KKuussssiimmppaarraattoorrlluuuuTarihte bu imparatorlua Cemid ad da veri lmitir. Yakndouda ilkalarda kurulan lkelere en glhkmdarn adn vermek ve bununla adlandrmak bir gelenekti. Nitekim ehname, Kusi-Kassit KrallndankinayeKrtlerini, Cemid milleti sayar. Guti imparatorluunun dalmasndan sonra Guti halknn oluturduu bu devlet,siyasal etkinliini 1896 ile 1176 yllar arasnda srdrmtr.

Krt Kassit imparatorluu, Hitit lkesiyle adat. 20. yzyla kadar Hititler hakknda hibir ey bilinmiyordu. lk kezHititlerin varl 1907 ylnda yaplan kazlar sonunda ortaya kt. Bu harabelerde bulunan tabletlerin okunmas iseancak 1917 ylnda gerekleti. Hitit alfabesinin zmnden sonradr ki, Krt Kassit lkesi hakknda da detaylbilgilere sahip olabildik. te eski tarihlerde, pek ok yabanc yazarn Krtlerin kkenini on binlerin dnndenitibaren balatmalar, Hitit tarihinin henz bilinmeyiinden ileri gelmekteydi.

BBaabbiilliinnKKrrttlleerrTTaarraaffnnddaannggaalliiKrt Kassit-Kusi mparatorluununidari, hukuki, sosyal ve kltrel kurumlarnn o devirde en ileri bir dzeyde olmastesadfi deildir. nk Kassitler 1530 ylnda Babili tamamen igal ettiler.

KKrrttlleerriinnUUyyggaarrllaaKKaattkkllaarrGuti ve Nourrit Krtleri zamannda at bir ekme arac olarak kullanan insanlk, ilk kez Kassit Krtleri zamanndabinek hayvan olarak kullanmtr. (Krt-Kassit halknn tarihte ilk kez at binek arac olarak kullandn belirten kaynaklar iin bkz. Les gu ide sBleu a , Turq ui 1965, Pa ris, s.677 ve Klgu ren s Kilde r, E. D. Philips, Oslo-1961 s.322).

Kerp i, ilk kez Krt-Kassit lkesinde iine saman kartrlarak ve gnete kurutularak ev yapmnda da yaygn birekilde karmza kar.

Krt Kassit lkesinin ve bir sure Krt Mitanni devletinin egemenlii altnda bulunan Kerkk ve Musul blgelerindekipetrol varl, daha o devirlerde bile bilinmekteydi.

Krt-Kassit devletinin nemli zelliklerinden birisi de mimari alanda byk sanatlara sahip olmasndadr.

zellikle Med Krtleri dneminde ve sonrasndaKrt mimarlarnn Anadoluda yaplan Perslere, Greklere veRoma llara ait byk yaptlarda barol oynadklar ve yzyllardan beri gelen yap geleneklerini buimparatorluklarn egemenlikleri sresince de uyguladklar bilinmektedir.

612 yllarn takip eden dnemde Asur devleti, Krt halk tarafndan ortadan kaldrlm ve bu lke o tarihtensonra artk hibir siyasal varlk gsterememitir. Krtlerin siyasal varlklarise Asurlulardan daha uzun srm ve PersKral Sirus'un Anadoluyu 534ylnda igaliyle son bulmutur. Ancak Krt halk bu igalden sonra 1 20. yzylakadar yaad yrelerde zerkliini korudu.

KKaassssiittlleerriinnKKrrttKKkkeennlliiOOlldduukkllaarrnnGGsstteerreennKKaannttllaarrran Eski Eserler eski Genel Mdr Anderk unlar syler: Lurista n d a to prak altndan karlan eyalarn sahib i,dal olduklar anlalan, ne zaman yaadklar bilinmeyen Hazer dalk blgesinde gitmi olan tarihte Kassitler diyetannan, yaklak 4 bin yllk gemie sahip bir kavimdir. Bu kavim Babili fethederek 700 yla yakn orada egemenoldu. Sonralar dalarna geri dndler. At besleyip, Asurlulara sattlar. Tuntan nefis eyalar, sava aletleri, atdizgin ve eerleri, mcevherler, topraktan anak ve mlekler, kaplar ve grlmemi zevk ustal ile sanat deeriok b yk eserler yaptlar. Bugn bulduumuz bu eserler, onlarn servetlerinden ve uygarlklarndan arta kalanarmaanlardr.

Osmanl tarihilerinden Ahmet Refik Bey, Ta rihi Umum isi nd e Kassitlerin, bugnk Krtlerin atas olduklarn syler.Yine rannam e ve EkanilerDevr ind e ra nllar adl kitabn II. cildinde u yargyla karlarz: 1800 yllarndaBa bi ld e de vle t kura n, fe lse fe ve hukukla da uratklaranlalan, Kassu ya da Kassit adlaryla tarihte tannm o lanbu halkn gnmzdeki Krtlerin atalar olduu kesindir. (Bkz. Krtle rin Kke ni General Ihsan Nuri, s.40.)

KKrrttMMiittaannnniiDDeevvlleettiiKassitlerle Mitannilerin ayn kavimden olduklarn nl tarihiler ortaya koymulardr. Trk tarihi profesrlerindeneski Babakan emsettin Gnaltay da ayn grtedir.

TTaarriihhiinnddeeDDnnvveeBBuuggnnte yandan bu blgeyi tarihinin ilk dneminden bu yana bakaca hibir ulus igal edip, burada yaayan halk yoketmedi. Gemi antik dnemlerden gnmze kadar geri bu blgeler, eitli kavimlerin rnein srasyla Perslerin,Greklerin, Romallarn daha sonra da Araplarn ve Moollarn, Seluklularn ve Trklerin istilasna uramsa da,

doubilimcilerin de yazdklar gibi Krt halk yksek dalara ekilerek varln korudu.

Bylece tarihi ve corafi geliim de, Kassitlerle bugnk Krt halk arasnda hibir kopma olmadn Kassitlerden


5/19


gnmze bu blgeye bakaca hibir lke halknn gelip yerlemediini bu blgenin fiilen igal edilmediini, bakahalklarn bu blgeye yerleip eski halklarla karmadn kesin bir ekilde gstermektedir.

Ayrca Krt bayramlarnda rf adet ve geleneklerinde kltr ve edebiyatnda efsanelerinde, el sanatlarnda,masallarnda mutfak sanatnda inan sisteminde Kassit Krtleriyle tpatp bir uygunluk gze arpar... GnmzdekiKrt halk iinde Guti ve Kassit Krtlerine ait ortak uygarln belirli izgilerini kolaylkla bulmak mmkndr.

SSoonnuunsanl ilk kez maara hayatndan kurtaran, emekleyen ocuu ellerinden tutup yrten, uygarca bir yaamnkoullarm tarihte ilk kez oluturan, Smerler ve Krt Halk olmutur.

TTAARRHHGGEERREEKKLLEERRAAYYDDIINNLLAANNIIYYOORR

Hint-Avrupa dilinin Yukar Mezopotamya kkenli olduuna dair bu tezi aklamak istiyorum. nk bu Krttarihinde nirengi noktas tekil eden ok nemli bir olgudur. Bu sorun zld zaman Krtlerin imdi yaamaktaolduklar blgeye dardan m geldikleri, yoksa bu yrenin en eski halk m olduu zme kavuacaktr. teyandan Hint-Avrupa dil grubunun anavatannn da hangi blgede olduu aa kacaktr. Hint-Avrupa dillerininyaratlmasnda Krt halknn pay anlalacaktr.

Krtlerin tarihini Medlerle balatmak ve Medleri de geyiklerin peine dm bir kuzey halk gibi lanse etmek bilimseldeildi. Tarihi gereklere aykryd.

Hint-Avrupa ya da Ari rk diye bir rk yoktur. Krt tarihi yazdnsanan baz kalemler, Krtleri Ari rktan bir halk olarakgstermektedirler. Ayn yanllk dier dil topluluklarnda yer alan halklar iin de yaplmaktadr. rnein bir Latin dilivardr. Ama Latin rk yoktur. Bir Slav dilgrubu vardr, ama bir Slav rk yoktur.

Prof. Dr. Bilge Umar bu konuda yle sylemektedir Ulus, rk, dil baka bakaeylerdir. Bir svire ulusu vardr. BirAmerika ulusu vardr. Ama bir svire, birAmerika rk ve dili yoktur. Bir Fransa ulusu ve dili vardr. Ama bir Fransz rkyoktur. O halde bir halkn hangi dil topluluuna ait dili konutuunu ele alarak ve o halkn dil zelliine bakarakOna bir rk dayatmak yanltr.

Kald ki, Ari dilin vatan da Zarostur. 1940-50li yllardan sonra ortaya kan yeni bilgiler bu gerei kantlyor.

Arkeolojik, aropolojik, onomastik ve etimolojik yeni bulgular, Aridilin Zarosta ortaya ktn ve buradan hemAvrupaya hem de Asyaya yayldn gsteriyor. Ari dilin Anadolu ve Zarosta ortaya kmolmas halinde deKrtlerin youn glerle Zarosa gelmedikleri, aksine bu yrenin en eski halk olduu tezi kesinleiyor.

Gut i-Hurri-Ka ssit-Mitta ni-Ura rtu ve Medler, antikada byk imparatorluklar ve uygarlklar kurmu Krt devletleridir.

EEFFSSAANNEELLEERRDDNNYYAASSIINNDDAAKKRRTTLLEERR

Destana gre Smerlerde n ve sonu olmayan bir Tanr inanc henz bilinmiyordu. Balangta hibir ey yoktu veilahlara, yere ge, btn varla yaratlma olana verecek olan iki unsur kendiliklerinden beliriverdiler. Bunlardanilki erkek unsur olan Apsu, yani- tatl denizi br de dii unsur olan Tiamat yani tulu su denizidir.

EEffssaanneeyyeeGGrreennssaannnnMMaayyaassKKaannvveeTToopprraakk

Gkte kendilerine makam verilen ilahlar istirahat ederlerken onlarn ilerini yapmalar iin Enlil kan ve kemikteninsan yapmaya karar veriyor. Bunun iin Tiamatn ikinci kocas Kingu kesilerek kanyla insan amuru yoruluyor. Buekilde insan da yaratlm oluyor. Tek tanrl dinlerde de Adem ile Havvann topraktan yaratld dncesinintemeli saylamaz m bubulgu?

Yaratl efsanesinin sonu blmnde iki gerek ortaya kyor:1- nsann yaratlmas gkteki ilahlarn istirahat ettikleri anlarda kendi ilerinin bu yaratklarca yaplmas isteindenileri gelmitir.2- Dini tapnak ve mabetler insanlar iin deil, ilahlarn ikamet, istirahat etmeleri ve dier ilahlarla bir arayagelmeleri iin yaplmtr.

UUYYGGAARRLLIIKK NNDDEEKKRRTTDDLL

Krt dilinin Farsa Arapa ve Trkeden oluan uyduruk bir dil olduu ne srlr.

Curzon, Krtlerin tarihi bilinmiyor. Tahminen bu halk tarihsiz ve edebiyatszdrdemiti.


6/19


ran Kral Sirs, Krt edebiyat ve sanatn miraslamtr. stelik Krt dilinin ran dili zerinde byk etkileri ve katklarda olmutur. Krtler oktanrl dinlerden tek tanrl dinlere geiin kprs olmutu. Gerek Zerdtlk gerekse

Yezidilik bu geii temsil eden inan sistemleridir. oktanrl dinler Greklerden nce Anadoluda vard.

KKrrtteeSSzzcckklleerrzzeerriinneeNNoottllaarr

Anadoluda her uygarlk kendi dilini konumu ve yazmtr. Anadolu dillerinin en eskilerinden biri Hurri dilidir.lk yaznn vatan da yine Anadoludur. Smerlerle de ada olan Krt Guti topluluu Smerlerle birlikte iviyazsnkullandlar.

Anadoludaki yaz dilinin konuma dilinden farkl olduu gz ard edilmemeli. zellikle kitabelerde, yontmalarda vetabletlerde yer alan yazlar iin bu byledir. Nasl insanlk tarihinde bilim, sanat, felsefe halktan kopuk ve halknanlayamayaca dillerde yazlarak belli bir aristokrat ve elit aznln tekelinde tutulmusa, Anadoluda zellikleAnadolunun Bat kesimlerinde A rmeensyaz dili kullanld. Nitekim yzyllarca sonra ortaya kan Hristiyanlnkutsal kitabnn ilk orijinal nshas da A rmeensdiliyle yazld. Bunedenle eski kitabelerde ve yontularda bugnnKrtesini bulmak olas deil.

AAnnttiikkaaAAyyddnnllaattaannBBiirrDDiill::KKrrtteeKrt dilinin halk dili olarak kitabelere gemesi, yazy 3000 yllarnda kullanmaya balayan Krt Guti ve

onlarn kollarndan 2000 yl sonra Anadoluda siyasal varlk gsteren Med Krtlerine nasip oldu.

KKrrtteeddeekkiiKKeelliimmeeZZeennggiinnlliiiiKrt dilinin uyduruk bir dil olmas tezi daha ok politik amalar dorultusunda asimilasyon taraftarlarnca ortayaatlr.

Krt dili de kendi yaps iinde ok zengin bir dildir. Leningrad niversitesi Krdoloji Enstitsnce yaymlananKurdo sko -rusi Slov a ri adl szlkte 35 bin kelime yer almtr. Sorbon niversitesi Yaayan Diller Yksek Okuluna balKrdoloji Enstits ise, 5 bin kelimelik Krte szlk yaymlad.

Oysa Trk Dil Kurumunun byk katksyla hazrlanan ve 1969 ylnda yaymlanan Trke Szlkte tm abalarakarn 29 bin kelime yer alabilmitir. Ancak bu 29 bin kelimenin 3 binin Trke, 6 binin ise bozularak (yapm eki)ulanm yabanc kelimelerden olduu, 20 bininin ise, tamamen yabanc kelimelerden olutuu grlmtr.

Gereklerin byle olmas Trk dilinin deerini hibir zaman azaltlmaz.

Gnmzde Krtlerin kendi dilini konuma yazma kendi trklerini dinleme zgrlne kavuturulmasistenmektedir. Hibir topluluk bize gre kendi dilini konumak, kendi sanatnyaratmak iin bir baka topluluktanizin almak zorunda deildir.

KKRRTTUUYYGGAARRLLIIIINNDDAASSAANNAATTEETTKKNNLLKKLLEERR

Sanatsal yaratmalarda tek ayrcalk, gnlk yaamla ilgili yaplanmalarda olumutur. El sanatlar gibi.

Krtler, oktanrldinlerden sonra tek tanrl dinlere geiin kprs olan Zerdtlk ve Yezidilik iinde sanat gcnpekitirmitir. Bilindii gibi bu inan sistemlerinde ate kutsal bilinir. Tanr says ikiye indirilmitir. yilik tanrs Hrmz

ile ktlk tanrs Ehrimen birbirleriyle srekli bir mcadele iindedir. Daha sonraki dnemlerde tek tanrl dinlerortaya kacak, ktlk Tanrs Ehrimen zgrln yitirecek ve Tanrnn yaratmas olarak eytana dnecektir.

Eski dnemlerde, yani Zerdtlk ile Yezidilik geerli iken, tm Anadolu uygarlklarnda grld gibi Krtlerde dedinsel ayinleri krallar ynetmitir. Bu ayinler algl, oyunlu ve ikili olarak yaplmaktayd. te mzik ve raks bu ayinleriinde geliti ve boy att.

Krtler antikadan kp gelen bu zelliklerini srekli korudular. Bu konuda Bazil Nikitin u tany yapar: BenceKrtlerin iir ve mzik dalndaki ayrcal ve stnlnn nedeni udur: Krtlerin komular olan Mslman Trkler ileHristiyan Ermeniler kendi kkl dinsel halk geleneklerini tamamen terk ettiler. Oysa Krtler Mslmanlbenimsedikleri zaman bile eski dinsel halk gelenekleriyle balarn hi koparmadlar (B. Nikitin, Krtler, zgrlk YoluYaynlar, c.2, s.245.)

DDeenngg--BBeejjlleerrzzeerriinnee

Krt dili ve kltrne yasaklamalar getirildikten sonra, sanat varl verbal yntemlerle gelitirilmek zorunda kald.ada ykcln yan sra, fakat ondan bamsz ve ayr olarak bugn dahi o Dou illerimizin ounda DengBej anlatlar varln srdryor.


7/19


te yandan hikayeli trk gelenei de bir Dou Anadolu buluudur.

AANNAADDOOLLUUKKLLTTRRNNDDEEKKRRTTZZLLEERR

Sosyolog Durkheim, Ba yram lar ve g elene ksellenler bir halk topluluunun uluslamasnn gstergesidir der.

Bu sosyal olguyu incelediimiz zaman, ayrca Krtlerin bugn yaamakta olduu topraklarn eneski halklarndanolduu sav, yanlmaz tek doru olarak karmza kar. Anadolu kkenli olarak, Anadoluda yaam eskikavimlerin deimez ve ayrc niteliini bilimadamlar nokta zerinde toplarlar:a)Anaerkillik, b) Dinsel hayatta ikili ayin uygulanmasc) Yirmili hesap. (Sadece yirmiyekadar sayma sistemidir. 30 rakam 10 art20 ile, 40 rakam ise iki kere 20 ile, 100 rakam 5 kere 20 ile ifade edilir.)

te bu bilimsel ltler, n Asya olarak adlandrlan ve iine Anadoluyu alan blgede yaam ya dayaamakta olan topluluklarn, bu blge halklarndan m, Ari kkenden gelen kavimlerden mi, yoksa merkezi Asyagerlerinden mi olduklarn aklar.

Bu ltlere gre Krtler Asyal gerlerden deildir. Krtler 3000 yllarndan bu yana Smerlerle adaolarak Anadoluda yaad. Krtler Anadolulu ve Krt dili de bir Anadolu dilidir.

KKrrttlleerrddeeAAnnaaeerrkkiilllliikkBazil Nikitin anaerkillik konusunu ele alrken Krtlerd e ha la ocuklar analarnn lakabyla anma adeti vardr. der.

kkiilliiAAyyiinnGGeelleenneeiinniinnGGnnmmzzddeekkiiGGrrnnmmKrtler slamiyetin yaylmasndan sonra da Zerdtlk ve onun uzants olan Yezidilikle ilgisini kesmedi. Geri ikiliayin trenlerinde -slamiyetin etkisiyle- iki fenomeni ksmendlanm da olsa mzik, raks, c oku ve cezbe iinaranan, zlenen koullar oluturuyordu. Oysa slamda bunlarn tm gnah saylmt.

te bu ayinleri, Dersimde yaam ve uygulam olan Nuri Dersim unlar anlatr:Krte ilahiler okunur. Kendilerinin, dost ve arkadalarnn her trl ktlkten ve tehlikeden korunmas iinHode ye d ua e d ilir. (Trkedeki Hda deyimi Krtedeki Hode szcnden gelmektedir).Bu niyaz srasnda adeta alarlar.Bazen heyecanla kendilerini ateea ta rlar. Yezde n (Ta nr) adn anp, atein kzlerini azlarna alarak kmr halinegetirirler. Bu hali gren topluluk cokun bir halde Hode, Hode sesleriyle gkleri nlatr; sazlar, tamburlar alnr. Be

alt kiilik halkalar halinde sema ayini yaplr. Sonunda topluluun en yals dua eder. Yemekler yenir ve toplantyaso n ve rilir.

Bu toplulukta okunan ilahilerin, dualarn Krte yapldn, sema ayininde de Krt mziinin uygulandn vurgular,Nuri Dersimi. Ve szlerini yle balar: De rsim yresind e ve evresinde yaayan Krt halk Zerdt ina ncnnkurallarn ha la uygu lam akta , nurun kesin zaferine, karanln ve fenaln kesin ye ni lg isine ina nm a kta, b uina nlarn Bektailik, Alevilik ve ia ekilleri altnda korumaktadr.

Yezidilik retisinde Alman tanrbilimci Auguste Neanderin de vurgulad gibi yilii barndran ruhun a yn a n d aktln tohumlarn datad ve ruhun Tanrdan a y r ld ve sonunda da bu ruhun Tanr ile uzlaacana,btnleeceine inanlmaktadr. Hayr ve errin Allahtan olduuna dair slamdaki inancn temelini oluturur, b ugr; her varlnTanrnn bir paras olduu ve sonuta Tanr ile btnleeceine dair Yezidilikten kp gelenTa sa vvu f- Birsellik inancnn da...

Krtler, slamn Anadoluya gelii karsnda kat ve kuralc yapsyla bir ekil dini olan bu inanca, antikadangelen mistisizmi ve onun bir kurumu olan Derviilii sokarak, ikili ayinlerin zelliklerinden de katarak kendidamgasn vurmasnbilmitir.

Yangn havuzlar ve ganimetilikle yayl hzn bir hayli artran slamn, Anadoluda antikadan gelen klasik halkdini inanlaryla ve ikili ayin gelenekleriyle karlanca bu yakclndan ok eyler yitirerek c ivilise bir ieriekavutuu ve sakinletii grlyor.

Veteriner Nuri Dersimi de Krt serdar olarak tantt Ebu Mslim Horasaniye bal seyitlerin Krt blgelerineyerlemelerinden sonra buradaki kltr ve gelenek birikimlerinden esinlenerek Alevilii yaymaya baladklarnanlatr. 700 Hicri tarihinde Horasandan Dersime gelerek bu blgeye yerletiler. Horasanda olduu gibiDersimde de Zaza Krtesi konuan bu insanlar, gnmze kadar bu dil zelliklerini korudular. Yine HorasandanHicri 680 ylndan Anadoluya gelen Hac Bektai Velide Mevlana gibi Erzincanda kald. Zerdtlk ile Yezidiliin

uzants olarak mzikli ayin geleneini benimseyen, Yezidilikte grld gibi raksve cezbe iinde hede-hodeszckleriniararak zikir yapan (sonraki tarihlerde hode yerine ayn anlama gelen Allah szc kullanld -C.B.), Krt kkenlibu inan dnyas, Rufailik (Ate yalar, i batrrlar), Kadirilik, Mevlevilik, Kalenderlik gibi tarikatlarn yaratcs oldu.


8/19


Balangta slam dncesine mistisizm araclyla tolerans, insan sevgisi, toplumculuk, dnce aydnl, mzikve raks (oyun) zenginliini getiren Krtler, daha sonraki yllarda bu olumlu katklarnn bedelini ok ar dedi.slamda bir rnesans hareketi balatan sofizm ve mistisizmle bu giriimini baarya ulatran Krtler, bu dncezenginliin kar kan Safavilere ve Krtlere inan sava aan Yavuz Sultan Selimin hmna urad.

Dalk blgeler dndaki Krtlere, bu Osmanl hkmdartarihte ei ve benzeri grlmemi bir soykrmuygulanmtr.

SSeemmaaAAyyiinnlleerriinniinnKKrrttKKkkeennlliiOOlluuuuMevlanann kitaplarnyazdrd, pek ok konuyu birlikte kitaplatrdklarve lmnden nce kendisine Velayetve Hilafet grevlerini brakt Hsamettin elebi Krt kkenlidir. Mevlana salnda sema ayinini hibir kuralabalolmadan zaman ve yer semeden improvist olarak icra ettii halde Hsamettin elebi Mevlanannlmnden sonra Sultan Veled ile birlikte Mevlevilii kurmu ve dzenli kurall, simgeli bir sema ayini tresioluturmutur. Yezidilikteki ayin geleneine Krt kkenli olmas nedeniyle sadk kalan Hsamettin elebi,Seluklu dnyasndaki performansa uygun, sanat ve kltr a ndan etkili ve izlenceye ak, mzik ve raks yapszengin, dzenli yaplan birayin gelenei yaratmtr.

Mevlanadan sonra on bir yl daha yaayan ve Onun tarafndan halife olarak grevlendirilen Hsamettin elebiuygulad ayin deyimlerinden -orijinaline uygun olarak- Krteyi kullanmtr. Bu yalnz deyimlerde deil,Yezidilikteki simgelerde de grlr. rnein sema ayininde manevi lider Postniinin oturduu post krmzya

boyanr. Bu post, bo bile olsa nnden geen derviler ba eerek bu postu selamlarlar. Mevlevilie gre bu post,gnei temsil eder. Sema yerinin ortasndan geen izgiye de Hatt-stvadenir. Sema sonunda grev yapantm canlarn ektii Huuu (Krte de Tanr anlamndaki Hdann klatlmdr)ars da Krte bir deyim olup Yeziditrenlerinden alnmtr.

KKrrttlleerrddeeeelleebbiiSSzzccnnnnTTaarriihhiiGGeelliiiimmiielebilik, Mevlevilerde en grkemli, en nemli unvand r.

Prof. Marra gre elebi szc Krtedir. elep tanr demektir. Sonuna (i) harfi eklenerek Tanrsal-Tanryaait anlam karlyor. Burada elem olarak adlandrlan Tanrnn Yezidilikteki ay tanrs olduu, aydnlsimgeledii ve Yezidilerin bu nedenle kendilerine elebi demelerinin doal olduunu syler, Prof. Marr.

elebilerin yukarda belirtildii gibi soyluluk ve ayrcalkl bir snfn yeleri olduu grleri dorudur. elebilik,

Yezidilikte olduu gibi Mevlevilikte de geleneksel yapsn srdrm, imtiyazl olma zelliini korumutur.

Mevlevilikte elebiler, Cumhuriyet dnemine kadar askere alnmaz ve vergi demezlerdi. Devlet tarafndanMevlevi tekkelerine byk yardmlar yaplm ve Postniinlie terfi eden elebiler iin Osmanl Sultanlarnca zentrenler dzenlenmitir.

ZZEERRDDTTDDNNVVEEKKRRTTLLEERR

Zerdtn de doum ncesi ve sonras mucizeyi olaylara dayandrlmtr. Zerdtn anas 15 yanda iken bir kkmesinin ziyaretiyle hamile kalmtr. Bu durum daha sonralar Hristiyanln knda sa Peygamber iin desylendi. 15 yana geldii zaman devrin gelenekleri gerei erkeklik haklarna sahip km ve babasnnmalndan pay almtr. Bu mallarn iinde sahiplendii bir kemer daha sonra kurduu dinin sembol olmutur. Aynkemer sembol yzyllar sonra Krt uygarlnn bir uzants olarak Alevilik ve Bektailik trenlerinde de mekantutmutur.

Zerdtten yzyllarca sonra yine onun gibi maaralara ekilerek tefekkre dalan peygamberler kmveZerdtn yolunu izlemilerdir. Zerdtnbu bulgular Hint kkenli deildir. nk Buda, Zerdtten yz yl sonradnyaya geldi.

Ancak Zerdt, nefis terbiyesi dediimiz (ile) deneyimlerine karn yaamdan hi kopmamt. Dnyada, dnyeviolaylara ve insanlarn gereksinimlerine eilenZerdt, yar gebe halk tarmla uramaya tevik etmitir.Kabilelerin birleerek bir toplum meydana getirmeleri de aba gstermitir. nk snrl bir kavmin peygamberiolmaktansa geni kitlelere dayal bir toplulua inanlarn yaymak onun iin daha kolay olacakt.

ZZeerrddttnnKKiimmlliiiiMedler 612-535 yllar arasnda egemenlik kurdular. Zerdtn yaad ve retisini yaymaa alt yllar ise660-580 arasndaki zamankapsar. Bylece Zerdt, retisini, Medlerin gl ve egemen olduklar bir dnemde

ortaya koymutur.


9/19


Zerdt Peygamber Med devleti iinde Magi ad verilen bir airette dnyaya geldi. Doduuyrenin ad da balolduu airetin adn tamaktayd.

ZerdtnKrt kkenli olduunu vurgulayan belgeler pek oktur. Ama bu gerek Trk yaznnda ve bilimdnyasnda hep gz ard edilmitir.

Zerdt dini kndan yz yl sonra yeni kurulmu olan Pers devletinin resmi dini olmutur. ran dini saylmasnnnedeni de budur.

ZZeerrddttDDiinniinniinnzzeelllliikklleerriiTanr(Ahura) ile (deva) eytan arasnda kesin bir ayrm yaplmas Zerdt retisinin temel ilkesidir. Zerdtln ilkdnemlerinde dikkati eken dier bir zellii de puta tapmay kesinlikle reddetmi olmasdr.

Evrenin zihin ve madde olarak iki prensipten meydana geldiini belirte dalist gr, Pattaweniye gre Zerdtdininde monoteizme (tektanrclk) kar bir tepki olmaktan te, gerekli ve mantkl bir bulgudur ve ktlnkkenlerini aklamak amacndan domutur.

Kimi aratrmaclara gre de Zerdt, evresinde var olan kat tektanrcl geleneksellemi olan ayrcalklardansoyutlamak ve insan sihirlerle donatlm bir tanrdncesindeki tm balardan kurtarmak isteyen radikal bir

reformcuydu.

Zerdt dininde atetapnaklar vardr. Kutsal ate srekli yanar ve zerine gzel kokular serpilir. Ayrca bu dinebal kiilerin de evlerinde srekli canl tutmaya altklar kutsanm bir ate bulunur. Zerdtler atee verdiklerisembolik deer yznden zellikle Mslmanlar tarafndan yanl olarak AteeTapanlar olarak adlandrlmlardr.lkel dinlerde gk, gne, ay, su, rzgar ve ate tanrlar vard. Ancak Zerdtler yaktklar atee tanrgzylebakmadlar. Atein ilevi Zerdtlkte tamamen deimi ve tapnmalarda bir ama olmaktan ok bir ara ileviyklenmitir,

Aslnda bu dinde karanlk ve aydnlk ikilemi vardr. Sonuta aydnlk karanla galebe alacaktr. te bu nedenleZerdtlerin kutsal saydklar bu ate, tapnaklarda ve ieriye gn szmayan hcrelerde yaklrd. Bu hcredekiatee insan eli demez, nefesle kirletilmezdi. Maa ve krekle atei besleyen rahipler ellerine eldiven giyerler,azlarn bir bezle rtelerdi. Bu kutsal ate, ayinlerle temizlenmi odunlarla beslenir, gtrldkleri yerlerde

sndrlmezdi.

Pullar ve putevlerini reddeden Zerdtlk bylece ateevleri (ateshgan) kurmutur. Bunlardan drt kemerzerinde yaplanlara Cahar tag denir. zellikle Sasaniler Zerdtl resmi din olarak kabul ettikleri dnemde buCahar taglaryaygnlatrmlardr.

ZZeerrddttllkkvveessllaammiiyyeettslamiyetin kndan sonra Zerdt inanc geriledi ve bir dnce-felsefe biimi haline geldi. Ancak dndnyasnda bir Krt dini olarak yaamn srdren bu inan, daha sonraki tarihlerde kurulan mezhep ve tarikatlarlaeitli bakaldrmalarda etkin bir rol oynam ve damgasn vurmutur.

HHeessaappGGnnvveeSSrraattKKpprrssnnaanncc Zerdte gre hesap gn tanrya inanmayanlar iindir. Kafir ruh, dnya ile ahreti birletiren bir kpr altndabulunan cehenneme derdi. Kprnn ortas bir klcn az gibidir. Mmin buradan geerken kpr 15 mzrakboyu geniler ve inananlar kprden rahata geerek ebedi k cennetine kavuurlar.

MMeehhddiiiinnaanncc nnnnKKkkeenniiZerdt inancna gre peygamberin lmnden bin yl sonra Mehdi Saoyant dnyaya gelecek, bin yllk biralma yapacak, insanlar doru yola sevk etmeye aba gsterecektir. Bininci ylnsonunda Mehdi greviniAhura-Mazdaya devredecek, byk hesap gn balayacaktr.lenler eski vcutlarylayeniden yaratlarakhesap alannda toplanacaklardr. lahi yarglama Tanr,Mukaddes Ruh ve Mehdinin huzurunda yaplacaktr.Cehenneme gidenler gn boyunca eza ekecekler. Cennete gidenler onlarn bu hallerini seyredeceklerdir.Bundan sonra herkesi iine alan byk bir ate yanarak, bu ate kafirlere erimi bir maden gibi etki yaparken,inanmlara lk st dklm gibi gelecektir. nsanlarn btn sular atele yaklarak temizlenecek. Sonunda btninsanlar Ahura-Mazdann cennetine gireceklerdir.

Grld gibi Mehdilik inanc Zerdtlkten inip gelmektedir. sevi dinde Mesihin ve Mslmanlkta da Hz.

Mehdinin dnyaya geleceklerine ilikin bulgularn temeli Zerdtlkle ilgilidir. te yandan dier bir bulgu da udur:nsanlarn ahret gn eski bedenleriyle yaratlacaklaryolundaki slam inancyla Zerdtlkteki inan ayndr.


10/19


Zerdt inancnda melek ve c in dncesi vardr. Ancak bu inanta eytanlara ve cinlere lanet edilmesiistenmektedir. Oysa slamiyette cin tayfasnn iyi ve ktlerden olutuuna inanlr.

Zerdtlkte de gnde be defa atein temizliini korumak iin temizleme ayinleri yaplr. Bu ayinler din adamlarnnbakanlnda yrtlr. slamiyette de ibadetin (namazn) be vakit yaplmas bir benzerlik deil midir?

KKrrttlleerriinnssllaammllaammaassZerdt dinine bal olan Krtlerin slam kabul etmeleri ancak zorlu ve uzun savalardan sonra mmkn olabildi.Peygamberin ld yl (S 632) iinde slam ordulardini yaymak zere Peru ve Med lkelerine dein uzandlar.Dicle nehrinden Amu Deryaya kadar yaylan savalar yaklak 30 yl srd. Hazar Glnn gneyindeki ayaktakalabilen son Zerdt Hanedanl da sonuta 750ylnda ykld. Krtler Arap istilasna kar cesaretli ve inanl birsava yaptlar.

slamiyetin kabulnden sonra Zerdt dini dnyada byk gerileme gsterdi. Gnmzde halen saylarok azolmakla birlikte yine de bu dine ballklarn srdren topluluklar vardr.

1976 ylnda yaplan tahmini almalara gre dnyadaki Zerdtlerin saylan 130.000 olarak hesaplanmtr.Bunlarn 82.000 kadar Hindistanda (zellikle Bombayda), 25.000 kadar randa, yaklak 5000i Pakistanda(Kara i ve Lahorda), geri kalanlarn ou da Kanada ve ABDde yaamaktadr.

BBRRKKRRTTNNAANNCCII::YYEEZZDDLLKK

Genelde Yezidilik bir mezhep saylr. Ama hangi dinin mezhebi olduu vurgulanmaz. Batl doubilimciler iseYezidilii kendine zg bir din alarak dnrler. Kimileri de Zerdtln uzants olduundanYezidililii bir Krtyaratmas ve slamn yaylna eski dinlerin bir tepkisi, kar koymas olarak yorumlarlar. nk Hz. Muhammeddensonra Mslmanl kabul etmek istemeyen Krtleri Araplar Harrandan Siirte kadar yol boyunca ibret olsun diyeer er asmlar ve bunlarn cesetlerini tefessh edinceye kadar indirmemilerdi.

Yezidilik aslnda bir mezhep deil, bir dindir. Bu inancn da Kitab- Celve (Vahiy kitab) ile Mushaf- Re gibi kutsalkitaplar vardr. Yezidiler bu kitaplarn Tanr katnca gnderildiine inanrlar. Yezidilik oktanrl dinlerden tek tanrldinlere geiin kprsdr. Ayn zellii Zerdt inancnda da grdk. Yezidilikte bir Krt inancdr.

Tarihi belgeler, bu inancn, 2340 yllarnda Guti Krtlerinin son dnemlerinde Gud e a lkesinde var olduunugsterir.

Danimarkal bilimadam Arthur Christensen Newroz ile ilgili aratrmalar yapt srada bu bayramnyukardabelirttiimiz gibi I 2340 yllarnda Gutilerce kutlandn ve Ezagile mabedinde yaplan trenin tpatp Yeziditrenlerinin ayns olduunu ortaya karmtr. Bylece hem Newrozun orijininin hem de Yezidiliin bir Krt uygarlkyaratmas olduu kesinlemi olmaktadr.

Gud e a dabu bayramn adi Zagmuktu. Bu deyimdaha sonraki tarihlerde anlan Newrozla ayn anlamdadr: YeniGn. nk Zagmuk ta geceve gndzn eit olduu 21 Mart gn kutlanyordu. Zagmuktaki ZA eki Krtedeyeni doan demektir. nl Zapsu rma da ismini bu Zagmuktanalmtr. Yeni doan su, dalardaki pnarlardanoluan nehir gibi. Zagmuk hem bereketin hem de yeni yln balang gn saylyordu. nk 21 Marttan itibarentohumlar yeermeye balyor, aalar iek ayordu. O devirdeki insanlar ve halklar iin yeni yln bolluk vebereketle donanmas ok nemliydi. Bu amala kral kendi halk ve tanrlar arasnda arac oluyordu.

Yezidiler Zagmuk trenlerinde olduu gibi ayinden sonra fakirlere et dalrlar. Brockelmann bunun yan sraYezidilerin kendi llerinin ruhu iin kadnlar mezarlklara yemek gtrrler, demektedir.

Yezidilerin ibadet dili ve Yezidi dualarnn tmKrtedir.

Mushaf - Re Krte olarak 152 satrl ve sr alfabesi (ifreli) bir yaz ile kaleme alnmtr.Mushaf- ReteSmerlerde ve G uti Krtlerinde grlen kainatn yaratl efsanesine yer verilmitir.

Yezidilikte kainatn yaratlna en bata yer verilmesi de Smer ve Gutilerle Medlerdegrdmz eski inanlarndin kronolojisine tpatp uymaktadr.

YYeezziiddiilliikktteekkiiDDiinniiGGrreevvlleerr

bade t : badet sabah ve akam yaplr. badetten nce eller ve yzler ykanr. Sabahleyin dar klarak sarlnnbelirgin olduu srada gnee kar ayakta durulur, dua okunur. Akam da gnein batnda gnee kar durulur,dua okunur. Yezidiler ibadetlerini bakalarnn izlemesini kabul etmezler. Huzur bulmak ve konsantre olmak iin kii,


11/19


Rabbiyle yalnz olmaldr.Yalnz olma imkan bulunmad nda Yezidi ellerini gneekarevirip yzne srer,bylece ibadetini yapmsaylr.

O ru: Yezidilikte iki eit oru vardr. Birincisini din adamlar tutar. Toplam krk gn olan bu oru klfetinin yirmi gnaralkta ve kalan yirmi gn de temmuzda tutulur. Bylece orucun hem yaza hem de ka rastlamas salanmolur. Ya da sonbaharda, ilkbaharda. Ancak din grevlilerinin tutacaklaroru sresi bunlarla tkenmez. slamiyetin dndaki tm inanlarda din adamlarnndaha fazla ibadet etmek zorunda olduklarn pek azmz biliriz.

Herhangi bir oruluya bir eye ikram edilirse bu nimete sayg gerei geri evrilmez. Yenir ve iilir. Anc ak buolanaa karn, uygulamada hibir Yezidi yiyecek verme densizliinde bulunmaz.

Zekat:Yezidilerin mritler boyu gelirlerinin yzde 10unu eyhe, %5ini Pire, yzde 2.5ini de fakire vermekzorundadrlar.

Ancak bu toplanan paralarla bunlarn giderleri halkn bilgisine sunulur. ksz ve yetimlerin bakm, dul ve yallarnikame ve iaesi, okuyacak olan rencilerin renim giderleri bu fondan karlanr, eyhler ve Pirler kendigereksinimlerini en azda tutmak zorundadrlar.

Yezidi din adamlarnn da zaruri geim kaynaklarbu fondan denir. Yezidilikte denecek miktar ve verilecekyer daha nceden belirlenmitir. slam dinindeki zekatla Yezidilikteki bu sosyal dayanmay birbiriyle kartrmak

hatal ve yanltr. slami zekat kurumunda zekat alan kendi gereksinimi iin kullanr. nk zekat yoksula vemuhta olana verilir. Yezidilikte ise zekat, toplumun karlarna uygun olarak harcanmas kouluyla toplumunynetici kadrolarna denir.

Hac:Yezidi mminleri her yl eyll aynn son haftasnda eyhAddinin trbesini tavaf ederek hac olurlar. nkeyh Addi uluhiyyet yoluyla Tanrnn insanlar doru yola sevk edecei bir melektir. nsan klndadnyayagnderilmitir.

YYeezziiddiilliikktteekkiiYYnneettiicciivveeKKuurruummTTeemmssiillcciilleerrii1-MirMir bir eit imamet ve halifelik kurumu gibidir. Bugnk deyimle Diyanet leri Bakanl da diyebiliriz. Bu kurum dinilerini ynetir. Ancak dnyevi ilerde de bavurulacak son mercidir.

2- Baba eyh (htiyar)eyh Fahreddin soyundan olanlar arasndan seilir. Bu kurum, Yezidilerin en yksek fetva makamdr. Mirinbulunmad sralarda ona vekalet eder. Sa ve sakallarn asla kesmezler. Batan aa beyaz elbise giyerler. Bektailik ve Alevilikteki Baba ve Dede Baba kurumlarnn da Yezidilikten kp geldiini bylece anlamaktayz.

3- Fa kirYezidi aileler arasnda anlamazlklar zerler. Vaaz verirler, nasihatlerde bulunurlar. Hi durmadan Yeziditopluluklar arasnda dolarlar. Srtlarndaki kutsal hrkalarn lnceye kadar karmazlar. Boyunlarna Tok denenbir tasma takarlar. Fakir makamna kabilmek iin zorunlu durumlar dnda hibir zaman bir kln bile kesmemiolmak arttr.

MMeelleekkTTaavvuussKKllttnnnnEEttkkiilleerriiYezidilere gre Allah ilk olarak Tavus yaratt Tavus kuuya a Melek Tavus dnyada hibir varlk yokken diermahluklara Reis olarak halkedildi. ada

Yezidilerin eytana taptklar yolundaki savlar doru deildir. Zerdt, insan denen varln ruhunda iyi ve ktolarak iki aykr gcn var olduunu bunlarn srekli savatklarn aklamtr. yilik sembol Ahura-Mazdamelekleriyle, ktlk sembol Ehrimen ise eytanlaryla bu sava srdrrler. Onlara gre de tanrsal varlk iyilikve ktlk diye ikiye ayrlr. Tanr iyilii eytan ise ktl temsil eder. Melek Tavus abtavus eytan, irkinlik vektlk tanrs olduundan Yezidiler ondan korkarlar. Bu nedenle de ona saygl olmak ve kzdrmamak gerektiineinanrlar.

te Yezidilerdeki bu telifi greytana tapmak olarak alglamamak gerekir. Ktlk belas stme gelmesinyolunda bir tavr altr sz konusu olan.

Konuklar sofradan kalkmadan ocuklar odaya alnmazlar. Sofrada oturanlar en yal kiinin konuklara desturvermesinden sonra yemee balarlar.

Yezidiler iinde kutsal grev stlenenlerin kesinlikle mavi renkli elbise giymedikleri, marul, salatalk ve patlcanyemedikleri biliniyor. Bu tutumun bir aklamas yok. Mushaf - Rete de balk, geyik ve horoz eti yemenin yasak


12/19


olduu yazldr. Yezidiler yeni doan ocuklarn hemen snnet ettirirler. Doumdan itibaren iki yana kadar daAbdi B. Misafirintrbesi civarnda bulunan ve adna zemzem suyu dedikleri bir suya ocuu kere sokupkararak vaftiz ederler.

YYeezziiddiilliiiinnDDaallmmAAllaannYezidilik inanc, Krt yerleim merkezleriyle snrl kald. Zamanla artan dini basklar yznden pek okYezidi Krt

aileleri yurtdna ya da Bat Anadolunun byk kentlerine gmek zorunda kaldlar.

KKRRTTUUYYGGAARRLLIIIINNDDAAAALLEEVVLLKK

slam dininin silahl ordu birlikleriyle dzenledii seferler sonunda yaylma olana bulmas kl Mslmanlarnnblgede oalmasna yol amsa da Krt halknn kendine zg kltr direnileri geleneksel yaps iinde bitiptkenmek bilmedi. eriatnkadnlar hakknda koyduu kurallar, klelik kurumu hakkndaki grler, ganimetilik,ksasa ksas, alma yaamn dzenleyen prensipler, ibadet ekillerive benzer konular tmyle Arap insannnmizacna, toplumsal yapsna uygun dmekteydi. Anadoluya ulaan ve oradan rana Horasana uzanan budin onun resul Muhammedin zamanndaki niteliini gerilerde brakm, drt Halife dneminden sonra mezheplerve tarikatlar ortaya kmt.

mmaammAAlliiyyeeKKaarrMMuuaavviiyyeevveeYYeezziiddPeygamberin lmnden mam Aliye kar yaplan hakszlklar zellikle Cemel, Sffeyn savalar ile nl hakemolaylar ve Alinin 9 ubat 661de Abdurrahman Mlcem tarafndan ldrlmesi, Mslman uluslar arasnda byktepkilere yol amt. Ebubekirin kz Ayenin politik mcadelede Ali ve evlatlarna kar Muaviye ile birlemesi,mam Hasann zehirlenerek ldrlmesi ve mam Hseyin ile yaknlarnn Kerbelada katledilmeleri bir devletrgt haline gelen slam dnyasnda ayn inan urunda canlarn fedaya hazr insanlar arasnda uurumlaryaratt.

Halifelik zerinde hakk olmasna karn lkede huzurun salanabilmesi iin 632 ylndan 656 ylna dek hibir istektebulunmayan Ali, Muaviyenin zengin ve karc, smrc, ganimeti bir snf yaratmasna, kle ve cariye ticaretiniyeniden balatmasna ve Arap ulusuluu ile Arap derebeyliinin yeniden boy gstermesine kar kt sonunda...Muaviye, Dnya nimetleri ve zenginlikler Mslmanlar iin yaratld. Zengin olmak, varlkl olmak Mslmanlarnhakkdr diyerek menfaatlere boduu kiilerle evresini geniletip siyasal gcn artrrken hatta birok kiiyiparayla satn alrken mam Ali unlar sylyordu: Bilin ki, sizin im amnz, dnyasnda khne bir elbise ile, iki para

ekmei kendisine yeter bulandr.

KKrrttnnaannKKllttrrnnnnnneemmlliiBBiirrKKaattkkss::CCaammii--DDeerrggaahhkkiilleemmiimam Alinin ve evlatlarnn art arda Muaviye ve olu Yezid tarafndan katledilmeleri Arap kkenli slamtoplumlarnda yzyllar boyu unutulmayacak elemlere yol aarken, Anadolu ve Horasan Krt toplumlarnda Araplkelerindeki kanl hesaplamalara karn eski inanlarn da katksyla bu elem temi, slamiyetin kabulyle birlikteyeni felsefenin yaratlmasna yol at. Arap kkenli toplumlarda halkn bir blmnn aclanma, ilen, atszckleriyle zetlenecek tavr ve kar koymalar randa iiliin temelini atarken, Krt toplumunun yerleimyerlerinde ise tekke ve dergahlarn domasna neden oldu.

Bylece Krt yerleim merkezlerinde Zerdtlk ve Yezidiliin uzantlar olarak bu maya ile ekillenen Krt Alevilii(buna Anadolu Alevilii de diyebiliriz) cami kurumundaki hoca, mezzin ve kayyum gibi din adamlarnn karsnda

tekke ve dergahlarda erenler, pirler, dedeler, babalar, zakirler, ozanlar (halk aklar) gibi coku ve cezbeleriniyaratt. Camilerde klnan namazlarn karsnda dergah ve tekkeler ve sema (Mevlevilerde) semah (Alevi veBektailerde) gibi ayin ve Ayini Cemler dzenlendi.

Cami ve dergahlar arasndaki en byk aymazlk balangta Muaviye ve olu Yezidin camilere ekledikleriminberlerden Ehli Beyte ve mam Aliye lanet okutmalarndan ileri geldi. mam Hasann bu lanet okutmalara sonverilmesini salamak iin Halifelikten vazgemesi bile beklenen sonucu salamad. Muaviye dnemindeki camikurumu, dnya nimetleriyle zenginliin Mslmanlara ait olduunu savunurken, Horasanda ve Anadoludakidergah ve tekkelerdetam aksine ruhsal zenginlik n plana alnacak bir lokma, bir hrka felsefesiyle yola klarakyoklukta varl, varlkta yokluu bulma dncesine ulalacakt.

KKllttrrBBaakkaannllnnaaGGrreeBBttnnAAlleevviilleerr--BBeekkttaaiilleerrHHaanneeffiiAhmet Yesevi slam dininin ieriini, zelliini anlatr ve Trk-slam sentezinin tamamen aksine, mmeti dncelersunar.

ktidar ideolojisinin rettii yavelerin amac; Hac Bekta Veli konusunda, Krt halknn barndan kan nl


13/19


dnr Ebl Vefann katklarn, nderliini unutturmak ve Onun yerine birilerini bulup yerletirmek,Trk-slamsentezini tm Alevi ve Bektai kitlelere yaymaktr.

Peki Hac Bektan kurduu inan sistemi, Ahmet Yesevi Trklnn rnyd de niin Seluklu dnemindeOsmanllar zamannda yz binlerce Alevi katledildi? Daha yakn tarihlerde 1838 ylnda niin GneydouAnadoluda binlerce Krt kadn ve ocuk kyler baslarak Mareal Moltkenin gzleri nnde snglendi? Niin veneden Kahramanmarata binlerce kii Alevi olduklar gerekesiyleTrk olduklarn syleyen kiilerce yaraland ve ldrld?

KKRRTTNNAANNLLAARRIINNIINNAALLEEVVLLKKTTEEKKYYEERR

Krt ve Trk kkenli top luluklarn Horasandan Anadoluya geldikleri dorudur. Ama ne var ki,Bektai-Alevidnrlerini geldikleri yerler deil, yerleip yaadklar yerler etkiledi. Bektailik ve Alevilii nce Orta Asyayabalayp sonra Trkletirmek isteyenler bu felsefeyi amanizm gibi bir inan sistemine dayandrrlar.

amanizmdeki uurlu, uursuz hayvan sralamas, Bektailikteki drt kap inancnn amanizmdeki drt Tanrkavramna benzemesi,sihir ve by yapmak, hastalar iyiletirmek, gaipten ve gelecekten haber vermek, ruhunbedeni geici olarak terk etmesi, ge ykselip tanr ile konuma, Tanrnn insan eklinde grnmesi, tabiatkuvvetlerine hakim olmak, atee hkmetmek, kemiklerden diriltmek, kadn erkek mterek ayinler, tahta klla

savamak gibi bulgular, Dede Korkutun Dede Sultan olarak anlmas, Bektailik ve Alevilikteki aman etkileri olarakgsterilmitir.

Oysa aman inancnn bir Trk dini olduu sav tartmaldr. P. Wilhelm Schmidt ile H. Ziya lken, Trklerin Gk Tanr,Gk Yer dinine bal olduklarn ne srerler. brahim Kafesolu ise amanizmi kabul etmez. Ona gre eski Trklerindini, tabiat kltleri, ata lar klt ve Gk Tanr dini olarak ana blmden olumaktadr.

amanizmi, tm yazarlar dini bir inan sistemi olmann tesinde bir sihir ve byclk yntemi olarak yorumlarlar.Oysa Alevilikte ve Bektailikte sihir ve by klt yoktur.

Bektailiin ve Aleviliin amanizmle uzak yakn hibir ilikisi olmamtr. Bu felsefi inanc, Zerdtlk ve Yezidiliingeleneksel yapsnda olduu kadar Krt halknn kendine zg yaam biiminde aramak lazmdr.

AAlleevviilliikktteeYYeerrAAllaannKKrrttnnaannllaarr1) Ayini Cem (kili Ayin Geleneinin Alevilikteki Yeri zerine)Ebu Mslim Horasaniden, Ebl Vefaya oradan da Hac Bektaa kadar uzanan ve tarihsel yaps iinde AyiniCem olarak uygulanan semah trenleri Cemid olarak adlandrlan Krt-Kassit yahutKassu lkesinin krallarnn tmne verilen bir isimden retilmitir.2- A lev ilikte Kullanlan Szckler Krte d ir3- Gnee Sayg4- Eline, Diline ve Beline Egemen Olma, Nefsin Tutkularndan ArnmaBektailik ve Alevilikteki bu ana kuraln temeli de eski Anadolu inanlarndan kp gelmekte. Bektailikteki hukukdzeni dknlkte de eline, diline, beline egemen olamayanlara, nefsini arndramayanlara verilecek cezalaryer alr. Yolun yasaklandn yapana dkn denir. Onunla artk kimse konumaz, grmez ve alveri etmez.Bektai ahlakna gre zulmeden, dedikodu eden, bilgisine gre i ilemeyen, zerine den grevi yapmayan,birini bakasna gammazlayan, falclk eden, doru yolda olan iin kt syleyen, uyancs olmayan, emanetehyanet eden, olgun kiileri birbirinden seen ve ayr grenler halkann dnda kalrlar. Bektailer efkatle Gne gibi,cmertlikte su gibi, alakgnlllkte toprak gibi, teslimiyette l gibi, kusurlar ayplar saklamada gece gibi olmakzorundadrlar. Tm bu kurallar Zerdtlk ve Yezidilik uygulamalarnn iinden kp gelir ve Anadoluda bu inanctemsil eden Krt toplumlarnca slamiyetin kabulnden sonra Bektailik ve Alevilik felsefesine monte edilmitir.

KKRRTTUUYYGGAARRLLIIIINNDDAAAALLEEVVLLKKPPAATTLLAAMMAASSIIBBAABBAALLEERRSSYYAANNII

Krt uygarlnn bir rn olan Alevilik, inan felsefesi ve yaam biimi yaratrken politik, sosyal ve ekonomikalanlarda da halk yreklendirmi ve kt ynetimlere kar bakaldrlar yaratmtr. Krt halknn yzyllar boyusergiledii toplumsal tepkilerin ounluu dinsel karakterlidir. Kitleleri harekete geirmek iin Krtler, inanzenginliklerindenyararlandlar. Sosyal patlamalar dinsel faktrlerle beslendi ve isyanlara olumlu ortamlarhazrlad. syanlaryaymak, geni halk kitlelerine mal etmek hatta dier etnik gruplara da bulatrmak iin dinfaktr gz ard edilmedi.


14/19


Yl 1240. Anadoluda Seluklu egemenlii! Seluklu vezirlerinin ou ran kkenli. lerinde Ermeni, Rum olanlarda var. Sarayda slam henz tam oturmam. Sultan analarn bir blm Hristiyan. Sultan evlatlarnn bir blm deyle. Resmi dil: Farsa!

Seluklu kentlerinde yerleik dzende olanlar, gerleri aalyorlar. zellikle Trkmenleri: Etrak-i bi idrak, Etrak-imtegallibe, Etrak-i n bak Harici gibi. Etrakin szlkanlam: Trkmen, Mevlana ve Arif elebi de yaplacak birinaat varsa ranly, ykacak bir ey varsa Trkmenleri getiriniz diyorlar.

te isyan ncesi Seluklu bakentinde grnm bu. Krsal kesimlerde ise vergilerle, gittike ktleen toprakrejimiyle ezilen topluluklar: Krtler, Trkmen g erler, Rumlar, Ermeniler ve dier etnik gruplar.

BBaabbaaiissyyaannnnnnEEkkoonnoommiikkNNeeddeennlleerriiSeluklularda topraklar miri malyd. Yani devlete aitti. Devlete ait topraklarn bir blm askeri eflere,devletin ileri mevkilerindeki memurlarna ve dier yneticilerine iktaolarak verilmekteydi. Mlkiyet devlettekalyordu.

zel mlkiyet snrl olarak benimsenmiti. Kent ile baz kylerin evrelerindeki bahe, balarla, arpa ve budaytarlalar gibi. kta sahibi olanlar bu yerlerde yaayan Mslim ya da Gayrimslimlere bu arazileri kullanmalar iinbrakr ve karlnda da hara ya da r alrlard. Seluklu devleti bu sistemin yan sra bir de DivanMalikane adnda bir eit toprak kullanma imtiyaz tanmt. Bu topraklar da yine devlet hizmetindeki baz

ahslara braklmt. Ancak bu topraklarn satlmas, balanmas ve miras yoluyla intikali yasakt. Bizanshkmdarlnn feodal toprak sistemine gre Seluklularn uyguladklar bu yntem o dneme gre ilerici birsistemdi ve yerli halkla devlet arasndaki btnl koruyordu. nk devlet byk toprak sahiplerinin olumasnnlyor ve toplumda uurumlarn yaratlmasna olanak tanmyordu.

13. yzyl balarnda kyller ve gebeler lehine olan mterek mlkiyet yerini zel mlkiyete brakt. Kylerdetoprak aristokrasisi hortlad, Byk toprak sahipleri kylleri rgat olarak altrmaya baladlar. Bylece devlet ilekyl snf arasnda palazlanan bir arac snf peydahland.

Bu ktlk yetmiyormu gibi bir de askeri iktalar vakf haline dntrld. Baz sipahiler ve baz umera iktalarnvakf halinegetirerek kendi evlatlarna braktlar. Bu topraklardaki devlet elini kestiler. Yerli kyller, etnik halk veTrkmen gerler skt. Ekecek arazi, hayvanlar otlatacak mera ile k geirmek iin klak bulamadlar. Biryandan toprak dzeni bu hale gelirken, bir yandan da Anadoluya gen insanlarn saylarnda byk artlar oldu.

Moollarn nnden kaan Horasan ve ran blgelerinden akn akn gelen Krt ve Trkmenler soluu Seluktaalmaktaydlar. lk dnemlerde Seluklular glerden ikayeti olmamlard. nk Anadolu bozkrlarbotu. Ama 13. yzyln ilk eyreinden sonra ileri birden deiti. Mool korkusu, Mool zulm yaklat blgelerdekiinsanlar yatak yorgan nne katyor, kovalyordu. Nfus younluu birden yle artt ki, eskiden yerlemi olanlarnda hayat alt st oldu. Devlet, gelenleri artk yerletiremiyordu. Gerlerin uralar genelde hayvanclkt. Pek oukoyun, at ve deve srleriyle kp gelmilerdi. Yerleik halk ekili yerleri onlar iin klaa ve meraya evirmekistemiyordu. Bir kar atmasyd sz konusu olan. Gerler aresiz kalnca kervanlara saldrdlar.Kent vekylerde gasp, yama, hrszlk gibi sularda byk artlar grld. Yakp ykmalar grlagitti. Gerler iinbakentte kt yaktrmalarn sylenmesinin bir nedeni de bu kt davranlardan kaynaklansa gerek.

ssyyaannKKoollaayyllaattrraannDDiinniiNNeeddeennlleerr13. yzylda Krt yerleim merkezlerinde Alevilik ve Bektailie bal dergah ve tekkelerde youn dinsel trenler vegsteriler sergileniyordu. Selukyada ise slami devletin zelliklerini ieren SnniMslmanlk geerliydi. Drt halife dneminden sonra Muaviye ile ortaya kan bu itikat kolu, halktan kopuk,zenginlemeden yana, aristokrat ve elit kiilerin dayattklar istek ve gereksinimlere gre ayarlanm, klelik vecariye dzenini yadsmayan, ibadette yerleik ya biimine gre uyarlamalar getiren, kadn ve erkeintapnmalarn birbirinden ayran, kadn alma hayatndan ekip alan prensipler ieriyordu. Oysa Anadoluyagenler i ve almalarn kadnlarla birlikte yapmak zorundaydlar. Yolculuklarn da Gezgin olduklarndan yerleik koullara gre ayarlanm bir din uygulamasna, ibadet ekline ayak uyduramazlard. Nitekim ibadetlerinide kadnlarla birlikte yapmak zorundaydlar.

Bu yzden Snni Mslmanlk yerine Krt halknn yaratmas ikili ayin geleneinin bir uzants olan Alevilie,heterodoks bir din anlayna balandlar.

MMeehhddiilliikknnaanncc nnnnVVaarrllvveeKKrrttlleerrddeeBBeekklleennttiiKKllttTm dinler iinde bir kurtarcnn geleceiinanc, a k ve se ik Zerdtlk dininden gelir. Oradan Hristiyanla veMslmanla bular.


15/19


Anadoludaki bakaldrlar Zerdt ve Mazdek kkenlidir. Ebu Mslim ya da Mehdinin gelecei inanc yla, Tanrnnkendilerine hulul ettii inanc egemendir. syan balatanlar daima kendilerini bir kurtarc olarak grmlerdir.nandrmak iin de sihir ve by yapmlar, bu gsterilerini bir keramet olarak sunmulardr.

ssyyaannnnnnddeerriiBBaabbaasshhaakknnKKiimmlliiiivveeKKiiiilliiiiAm a sya Ta rihi yazar Hseyin Hsameddin 1924 ylnda yaymlanan eserinde Baba shakn asl adnn saac olup

Comnenos hanedanna mensup bulunduunu ve Amasyada bir Rum imparatorluu kurmay dndn nesrer. Baarya ulaabilmekiin Mslman kimlii altnda Mslmanlkla Hristiyanlk aras bir doktrin gelitirmeyealmtr. Baba lyas ile dostluk kurmadan nce rana gitmi ve orada Hvand Alauddin Muhammed isimli birsmailiye reisinden Batniliin esaslarn renmitir der. Babai syannn nderi olan Baba shakn Trkmen olduunune sren bir tarih aratrmacsyla karlamyoruz.

Baba shak Krt kkenlidir. nk Kefersund blgesinde o tarihlerde Krt halk yaamaktayd.

Baba shak syannn balatld ilk merkezKrt halknn yaad Kefersund, Samsat ve Adyaman yresi iindebulunuyor. te isyan hareketi bu blgeden Malatyaya doru yrmt.

Baba shak syannda yoksul halk ikna etmek iin kullanlan yntem Beklenen resuln geldii eklindedir. EbuMslimden bu isyana kadar gelip geen dier bakaldrlardaki bu Krt kl benzerlik yadsnamaz.

ssyyaannnnBBaallaannggcc vveeSSoonnuuAyaklanma 1240 ylnn sonbaharnda balad. Baba shak byk ounluu yre halk Krtlerden, oluanyandalaryla, Trkmen boylarn harekete geirdi. Kefersund, Adyaman, Gerger ve Kahta isyanclarn eline getiBaba lyasn peygamberliine inanmayanlar ldrld. Sivas yengisinden sonra Anadoluda yz binlerce insanBabai syanna katld. Bu arada savaa katlanlar yama ve talan yapmaktan da geri kalmyorlard. SonundaBaba lyas ldrld. Kadn, ocuk Babailerin tmn kltan geirdiler. ki buuk aydr sren ayaklanmasona erdi.

SSoonnuuBaba shakn bakaldrs Ebu Mslimle balatlan isyanlarn bir devamdr.syanlar, Emevi ve Abbasi Snnilerinin dini dayatmalarna kar eski Krt inanlarnn gsterdii bir tepki sonucuolmutur.syann pratie dnmesi Bir kurtarcnn gelecei eklindeki Zerdtlk ve Yezidilik felsefesinin beklenti kltne

dayandrlmtr.syanlarn knda ekonomik nedenler de aktif rol oynamtr. syan Krt nderler hazrlam ve uygulamayakoymutur.

KKRRTTUUYYGGAARRLLIIIINNDDAABBAAYYRRAAMMVVEELLEENNLLEERR

MMiihhrriiccaann--yyddiiKKrrddiiBBaayyrraammKrtlerde Newroz ylbadr. 21 Mart tarihi ise yeni yln balangcdr.

Morier Krt Kral Cemidin Babile gitmesi olayna dayal bu bayramn aynen Krt halknn zalim Dahhaktankurtuluunu da simgelediini ve bu amala yapldn vurgulamtr.

eenneeTToollaann((TToolliiddaann))BBaayyrraamm

Zerdt Krtlerinde Sede diye adlandrlan bu bayramn Huengin o gn atei bulduu ve Krt Kral Feridununda Dahhak ayn gn yendii iin yapldna inanlmaktadr. Oysa dier Krtler bu bayrama intikam almabayramdemektedirler.

HHddrr((HHzzrr))BBaayyrraammHdriin yaplan Hdrellez bayram da Krtlerden dier toplumlara gemitir. Krtlerin intikam savan Hzryardmyla kazandklar efsanesi arlk kazanmtr. slamiyetin kabulnden sonra da Zerdtlk ve Yezidilikteki kyakma ve ate tututurma gelenei varln korudu.

te Hzr bayramnda o gec e her evde yardmcya sayg iin iki k yaklr. Sabaha dek sndrlmez. ByleceHdrn evlerine urayp, onlar onurlandracana inanlr.

Bu treni komu Ermeni halk da Krtlerle birlikte ayn gnde yaparlar. Ermeniler bu bayrama Diyanet ara ya daTerandaz ad vermilerdir.


16/19


Atee kutsal gzle bakan eski Krt dinlerinden Zerdtlk ve Yezidiliin Kassit Krtleri zamanndan aldklar bugelenee gre,Demirci Kawe tarafndan Dahhaka kar karlan ayaklanmada isyan taraftarlarna habervermek iin evre tepelerde ate yaktrmas tarihi olayda bayramlarda kutlanr.

ZZeerrddttllkktteekkiiBBaayyrraammllaarrnnBBeennzzeerrlliiiiZerdt le rde he r a yn ve her gnn ayr anlam vardr. Bu olaylarn ve gnlerin birer bayra m olarak kutsandn

b ilm ekte yiz. New roz (yeni yl) aydnlk ve gerek Tanrs Mitray kutsayan ekino ks gnleri (21 Eyll so nb a ha rdnm ve 21 Mart ilkbahar dnm) ve bir mevsimden dierine geerken yaplan Gahanbahar yani yeni ay vedo luna y gnleriyle bitmekte olan yln son gnleri bunlara rnek gsterilebilir. (Dr. A. Medyal)

nsanlk tarihinde ilk takvimi dzenleyen Kassit Krtleri

Zerdt kaynaklarnn bu nl Gahanbarlar, Dersimdeki Zaza Krtleriyle Ermeniler tarafndan kutlanan Gaxandbayramyla kusursuz bir benzerlik gsterir. Bu bayram sona ermekte olan yln son gnlerinde kutlanr. M. NuriDersimi de bu benzerlii Zerdt geleneine balamtr.

Mihricann kutlanmas da Newroz gibi alt gn sryordu. Gnlere verilen adlar da aynyd. Bu iki bayramarasndaki en byk benzerlik ise her ikisinin de yeni yl bayram olarak kutlanmasyd.

DDeerrssiimmddeeYYaappllaannBBaayyrraammvveelleennlleerrDersim blgesi Gutilerden balayarak 20. yzyla kadar tam be bin yl aralksz zerkliini korumu bir toprakparasdr. Bu nedenle Krt folklorunu, edebiyatn, sanatn, kltrn incelemek isteyenler iin Dersim bugn bileok zengin kaynaklar iermektedir.

Dou takvimine gre aralk aynn balangcnda gn oru tutulur. Orucun bitiminden sonra byk enliklerdzenlenir. Bu bayram Krtler arasnda bayramlarn en by ve kutsal saylr. nk Krt PeygamberZerdte adanmtr.

Hdr lyas Bayram: Ocak aynn sonunda gn oru tutulur. Bu gn sresince, baz gen kzlar su imezler.Ryalarnda kendilerine su verecek genle evleneceklerine inanrlar. Orutan sonra (kavut) dedikleri kavrulmubudaydan yaplm unu, bir kap ierisinde en yksek bir yere koyarak evresinde mumlar yakarlar. O gece Hz.Hdrn iareti beklenir. Sabah olunca bu kavut ya ve balda piirilerek komulara datlr.

Sultan Newroz Bayram: lkbaharda yaplr. enlikler olur. Hitabeler sylenir. Geziler yaplr. Bu bayram hayatnfkrn, k ve scakln, zaferini Ehrimen ile lmnn yenilgisini simgeler. Asl Krt halknn bayram ite budur.

Kurban Bayram: Bu bayramda kurbanlar kesilir. len ve ziyafetler dzenlenir. Mezarlara ziyarete gidilir. Yemeklerdatlr. Dersimde yaplan kurban bayramnn slamiyetteki Kurban bayramyla hibir benzerlii yoktur. Bu tre eskiinanlardan kp gelmektedir.

YYeezziiddiiKKrrttlleerriinneeyyhhAAddddiiiinnYYaappttkkllaarrTTrreennYezidiliin kurucusu eyh Addi B. Misafir iin yaplan trbe 1414 ylnda Mslmanlarca yaklmt. Bir sre sonraYezidilerce yeniden yapld. Bu trbe Yezidilerce Hac yeri saylmtr. Her yl eyll aynn sonunda bu trbenin tavafedildiini

HHaakkkkaarriiddeeKKuuzzuuKKrrppmmaaBBaayyrraammHakkari yresi Krtlerin kendilerine zg bir Zoma yaants vardr. Zomalar mays aynn ilk haftasndan balar ve15 Kasma kadar 6.5 ay srer. Mays aynn balangcndan Hazirann ilk gnlerine kadar Zomalar kye yaknmezralarda kurulur,Hayvanlardan elde edilen stlerle peynir yaplr. Buna Bahar Zomas ad verilir. kinci g YazZomas adyla anlr. Havalar sndnda, yaylalarda otlar bydnde halk iin artk gebe hayat balar, YazZomasna halkn btn katlr. Zoma hayatgenellik kei klndan yaplm su geirmez adrlarda geer. Buadrlarn bazlar ise 40-50 kiiyi iine alacak ve barndracak byklktedir.

te Yaz Zomas iinde genellikle Austos aynda Kuzu Krpma bayramlar yaplr.

NNEEWWRROOZZBBAAYYRRAAMMII

Zalim Dahhaka kar Demirci Kawe (Kawa)nn nderliinde halk ayakland. Kurtuluunu salad. Newroz itekurtuluu, zgrl mutulayan byle bir zaferin bayramdr. Newroz bayramnn, dier baz uluslarca da

kutlanmakta olmas, onun evrenselleen gcn gsterir. Kukusuz bu bayramn bamszlk ve zgrlk


17/19


duygularyla donanmas, zulme kar bir bakaldry simgelemesi, onun deiiktoplumlarca da benimsenmesine yolat.

Newrozun tartma gtrmeyen zellikleri unlardr: Zulme, smrye kar ezilen ve smrlen halkn ayaklanmasndan kaynaklanan bir bayram oluu. Ayaklanma liderinin Demirci Kawe gibi bir emeki olmas. Hareketin ve onun dourduu bayramn Krt tarihi ve Krt uygarlyla ilgili bulunmas. zgrlk savan amalayan ve talayan bu bayramn evrenselleerek baka uluslarca da benimsenmesi. nsanlk tarihinin kaydettii en eski zgrlk bayram oluu. 2603 yllk bir zaman sresi iinde devaml her yl kutlanan bir bayram oluu.

NNeewwrroozzBBaayyrraammYYaappssnnddaaYYeerrAAllaannTTaarriihhiiKKiiiilleerrzzeerriinneeDahhak efsanesi B. Nikitinin sand gibi ran kl deildir. Dahhakn zulmne kar lmden kurtarlan genlerinsndklar da da, Demawend da olamaz.

te yandan F. Splegelin ne srd gibi Dahhak olaynn rannKrt yrelerinde airet atmalarndanyansm olmas say da hibir bilimsel bulguya dayanmaz.

NNeewwrroozzuunnTTaarriihhsseellTTeemmeelliivveeYYaannllTTaannllaarrlkemizde Demirci Kaweyi Pers Kral Sirus (Kums) sanan yazarlar da kmtr. Fr. Spiegel ve B. Nikitin bile olay yanl

da olsa Krt airet kavgalarna dolaysyla yine bu efsanenin sahibi ve yaratcs Krt halkna baladklarhalde

Newroz Bayram 1600 yllarna yaklaan dnemlerde ortaya kt. Zerdtln kutsal kitab Zend Avesta daNewrozdan sz edilir.

Aslnda Newrozun kyla, Demirci Kawe ustann bakaldrmas olayn birbirinden ayrmak gerekir. nk NewrozBayram Babil in Krt-Kassit Devletince igali sonras ortaya km; Demirci Kawe olay ise 612 ylnda yaanmtr.Demirci Kawe usta her yl yaplmakta olan Newroz bayramndan yararlanm, bayram iin toplanan halknvarlndan yola karak, dalarda Newroz atelerini yaktrarak isyan balatmtr. Ancak aradan geen zamaniinde Newroz bayramyla bu bakaldrma olay halk tarafndan btnletirilmitir.

DDeemmiirrcciiKKaawwee

Dahhak ldren Demirci Kawe adl Krt kahraman hakknda tarihten arta kalan detayl bilgilere sahip deiliz.Bakaldran halka nderlik ettii ve Dahhakn zulmne son verdii anlalyor.

Demirci Kawenin ayaklanmada bayrak yapt deri nl sonradan yeil (kesk), krmz (sor), sar (zor) renklerlesslenip bayraklam ve Kawenin adna adanmakla Kaweye bayrak anlamnda Dref-E Kawe denmitir.

1946 ylnda kurulan Mehabad Krt Cumhuriyetince kullanlm olan bayrak da bu renkleri tar.

BBuuBBllmmddeenn kkaannSSoonnuullaarrehn ame deanlatlan bu efsane tmyle Krtlerle ilgilidir.

Kawe bu olayda bakaldrnn liderliini yapm, deri nln bayrak olarak kullanmtr. Baardan sonra daynetimi Feriduna vermitir.

Firdevsiye bu anlatlar iin kaynaklk yapan kitap Avestadr.Avestannyazld ve Zerdtn yaad dnemde Pers devleti yoktu. Bu devlet tarihte ilk kez Avestannyazlndan yzyl sonra kurulmu ve kendisine resmi din olarak Zerdtl ve kutsal kitap olarak da Avestaysemiti.

Gutilerin, Kassitlerin ve 534 ylnda da Medlerin egemenliklerinin son bulmasndan sonra Pers halknn bu lkelereait bir kltr inan yoluyla yaatmalar, onu yaratmak anlamna gelmez.

KKRRTTLLEERRDDEEAATTKKLLTTRR

Batl tarihiler uygarln tekerlein kefiyle baladn sylerler Bu sz biraz abartmaldr ama yanl da deildir. Attarihte ilk kez ehliletirip binek ve ekme arac olarak kullanan Krt halkdr.Ayn halk ehliletirdii atn ekecei

tekerlei de kefetmitir.


18/19


Asyadan geldii sylenen atn 2000 yllarnda Mezopotamya uluslarnda arabaya koulduunu, sava avilerinde kullanldn gsteren insan boyu kaya kabartmalar

Krtler atehliletirmekle kalmamlar, onlarn bakm ve hastalklaryla da uraarak veterinerliin temeliniatmlardr. Eski inanlarda her meslein, her sanatn bir piri, bir peygamberi vard. te Zerdt Peygamber deveterinerliin piri ve peygamberi olmutur.

KKrrttlleerreezzggBBiirrAAttSSppoorruu::CCiirriiddCirid oyununun Krtlere zg bir spor tr olduu tm dnyaca bilinmektedir. Cirid szc de Trkeye Krtdilinden gemitir.

Cirid oyunu Krt rk atlarla yaplr. Bu rk atlar kk ve grbz yapldr.

Baz yrelerde de yetitirilen cirid atlarnn sol arka ayaylasa n ayana apraz kstek vurularak idman yaptrlr.

AATTIIEEHHLLLLEETTRRIIPPEETTEENNHHAALLKK::KKRRTTLLEERR

nl tarihi ve arkeolog C ontenau Sme rle r ya lnz eei biliyorlard. At sonradan grdler diyor ve bunukantlamak iin de Smerlerin at Da eeiolarak adlandrdklarn anmsatyor. Smerler deveye de Msryrelerinden ve Filistin zerinden geldii iin Deniz eei demekteydiler.

Atn Firavunlar lkesinde bilinmemesine karn Asyada da durum Msrdakinden farkl deildi. Atn ehliletirilmesive eitilmesi ii Zarosta Mitanniler ve Kassitler zamannda olmutur. Glgame Destannda attan szedilmektedir.

KKRRTTHHAALLKKIINNDDAAHHAALLIIVVEEKKLLMMSSAANNAATTII

KKkkBBooyyaannnnEEllddeeEEddiilliiiiBaz renkler ynn doal yapsndan ve hibir rn kullanlmadan elde edilir. rnein temizlenen yapa nceelde didilir. Sonra deiik renkteki yapalar ayrlr. Ebruli renk elde etmek isteniyorsa, siyah, kahverengi kuruni vebeyaz renkli yapalar eit miktarlarda kartrlp gri renk elde edilir.

Boyalk otu ad verilen kk boya ieklerinden ve marucak adndaki havucabenzeyen bir bitkiden krmz renkelde edilir.

Krmznn dier bir tonu ise cochenille (koenil) ad verilen ve sebzelere musallat olarak onlar yiyen bceklerdenyaplmaktadr. Ancak krmznn ak renkli olan atebcei dediimiz bceklerden yaplr ki yrede bu bceinok az olmas ve elde edilmesindeki glkler yznden bu boyayla dokunan ha llarn deeri ok byktr. Katr trnann sap ve ieklerinden ve nar kabuundan sar renk yaplr. Krem rengi boya iin, kays yapraklan yada badem yapraklarndan yararlanlr. Siyah boya demir pasndan ve genellikle Dersim yresinde bulunan zel biramurdan karlmaktadr.

Mavi boya iin Krt yerleim merkezlerinde hayvan idrarnn kullanldn saptadk. Bu ekilde elde edilen mavi renkhibir ekilde gnete solmaz.

Cemidin ikinci gne oluu, 21 Mart Bahar Bayram, Krt hal ve kilimlerinde ke yanlar ieri ekik altgen iekbaheleriyle sembolize edilmitir. Demirci Kawenin bakaldrmas, Krt hal ve kilimlerinde rs ve eki motifleriylevurgulanr. Bakaldrnn simgesi olan mealeler stuna benzeyen ve ii yampiri izgilerle ekili tepesinde alev ekliizilmi geometrik bir yap iinde sunulmaktadr.

GGEENNEELLSSOONNUUKKRRTTLLEERRNNUUYYGGAARRLLIIAAKKAATTKKIILLAARRII

Mezopotamyayeviren dalara Zaros ad verilmitir.

Krtlerin harman olduu Zaros blgesinin en yce dal, en ycebuda Cudi Dadr.

Krt Guti halk Smer halkyla snr komusu olarak Balangta hi bilinmeyecek kadar ok eski zamanlardanberi Zaros dalarnda yaamaktaydlar.


19/19

Gutiler 2550 ya da 2622 ylnda Smer topraklarn tmyle ele geirdiler. Bu yrede byk bir uygarlk kurdular.

Guti Krtlerinden sonra Zaros blgesinden inerek ayn yrelerde devlet kuran Kassit (Kusi) Krtleri oldu. Krt KassitDevleti 1896da kuruldu. Babil ikinci kez igal edildi. Kassitler, 1160 ylna kadar tam 730 yl insanlk tarihini,kltrn ynlendirerek, sanat ve edebiyatn, heykeltraln, bilimin temellerini attlar.

te bu siyasi izgi; Kassitlerle ayndnemlerde devlet kurmu olan Krt Mitanni mparatorluu, Urartular ile 6l2yle 535 yllararasnda en ihtiaml dnemini yaayan Med Krtlerine kadar iner gelir.

Biz bu yazmzda Krt halknn uygarla yapt katklar vurgulamak istiyoruz.

TTaarriihhtteeiillkkUUlluussllaarraarraassAAnnttllaammaallaarrYYaappaannKKrrttHHaallkkddrr

BBiilliimmAAllaannnnddaakkiiKKrrttBBuulluullaarrKrt Kassit Devleti matematik ve geometrinin ilk prensiplerini insanla sundu. Arkeolog Maurice Meuleau,dnyada ilk arlk ve uzunluk l birimlerinin Kassitler dneminde Babilde ortaya ktn belirtir. Yine ayn bilimadam bildiimiz takvimin hazrlanmasnda ay sistemine uyarak nemli bir adm atan bu topluluun, bu gereksinimikarlamak iin astronomik gzlemcilie yneldiini ve bu dalda ilk gksel bulgularn Kassitler tarafndan bilimdnyasna sunulduunu anlatr.

Dnyada ilk rasathane Urfada yaplmt.

nnaannzzeerriinneeKrtler Zerdtlk, Yezidilik gibi yeniliki ve ilerici inan sistemleri yarattlar. Tasavvuf (Birsellik) yntemiyle de kendieski inan larn slamiyetle uzlatrdlar.

1191 ylnda dncelerinden tr idam edilen Suhreverdinin yanklar uyandranu sz ok nldr:nsan, eksik bir Tanr, Tanr, mkemmel bir insandr.

Gnmzde ne acdr ki, karde Krt halknn kltr, uygarl kastl olarak gz ard ediliyor. Oysa buna ne gerekvar? Trk ve Krt halknn kardelii birinin dierini yok grmesinden gemez. nemli olan Trk ve Krt halknn gururve onur verici zelliklerini ortaya kararak eitliin koullarn yaratmaktr.

SSoonnuunsanl ilk kez maara hayatndan kurtaran, emekleyen ocuu ellerinden tutup yrten, uygarca bir yaamnkoullarn tarihte ilk kez oluturan Smerler ve Krt halk olmutur.

kurttarihveuygarligi

Documents