1Pris: 27 SEK

Nr 1(46) 2015årgång/rok XIV

tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny

kto wygrał II wojnę Światową

vem vann andra världskriget pożegnanie Tomasa

Tranströmeraett farväl till Tomas

Tranströmer

12 kwietnia 2015 roku zmarłden 12 april 2015 avled

MICHAŁ HAYKOWSKI

dziennikarz, historyk, pisarzzałożyciel kwartalnika Suecia Polonia

journalist, historiker, författare,grundaren av Suecia Polonia

Jeśli nawet nie ze wszystkim rozumiemy, co się przed siedemdziesięciu laty, w 1945 r., zakończyło i jakie były tych wydarzeń następstwa to druga wojna świa-

towa powinna jednak pozostawać zamkniętym rozdziałem. Może powinna – ale nie pozostaje. Wojna wciąż nas stra-szy. Tak w każdym razie czują to Polacy i Bałtowie i kilka innych krajów.

W Polsce po demokratycznej bezkrwawej rewolucji i wyzwoleniu spod sowieckiego dyktatu w 1989 roku opo-wiadano anegdotę. Pytano: dlaczego Rosja zaakceptowała i uznała niepodległość Polski i pozostałych krajów środko-woeuropejskich a także swoich byłych republik bałtyckich a nawet, co jeszcze dziwniejsze, Białorusi i Ukrainy a nie chce oddać Japonii wysp Kurylskich. Wyspy (zajęte przez ZSRR pod koniec wojny) są bez wartości, nie znaleziono tam ropy naftowej a przy dzisiejszej technice wojskowej ich znaczenie strategiczne jest żadne. W dodatku Japonia za oddanie Kuryli sowicie by Rosji zapłaciła kredytami, inwestycjami, dostępem do nowoczesnej technologii itd itp. Odpowiedź: Rosja wie, że jeśli odda Kuryle to będzie już na zawsze. A niezależna od Rosji Litwa, Polska, Ukraina itp. to tylko stan tymczasowy.

Czy rozpoczęto już przywracanie stanu z roku zakończe-nia drugiej wojny światowej? Przy pomocy wynalazku po-lityczno-militarno-prawnego jakim jest wojna hybrydowa, której Putin może nie wynalazł osobiście, ale zasadniczo udoskonalił i w praktyce z powodzeniem sprawdził? Pisze o tym Adam D. Rotfeld i opowiada brytyjski historyk Antony Beevor.

Drugą dominantą tego numeru jest pożegnanie Toma-sa Tranströmera. Wielki szwedzki poeta, noblista, jest w Polsce tak popularny jak żaden inny współczesny poeta zagraniczny. Tranströmer był z Polską rzeczywiście zaprzy-jaźniony. Bywał tam, spotykał się z czytelnikami, przy-jaźnił z polskimi poetami. Był nagradzany i honorowany tytułami doktora honoris causa w największych polskich uniwersytetach. Promowali go i tłumaczyli Leonard Neu-ger i Magdalena Wasilewska-Chmura. W ich przekładach zostały w Polsce wydane wszystkie utwory Tranströmera. Żaden zagraniczny poeta współczesny czegoś podobnego w Polsce nie osiągnął.

Dlaczego Rosja nie oddaje Kuryli?

Även om vi inte fullt ut förstår vad det var som tog slut år 1945, och vilka konsekvenser dessa händelser har fått, borde andra världskriget förbli ett avslutat

kapitel. Ändå är det inte så. Krigets spöke går fortfarande igen. Så känns det i varje fall i Polen, i Baltikum och på några andra håll. 

Efter den demokratiska, fredliga revolutionen och fri-görelsen från den sovjetiska diktaturen 1989 började man ställa följande fråga i Polen: hur kom det sig att man i Ryss-land kunde acceptera både Polens och resten av de centra-leuropeiska och baltiska ländernas nya oberoende ställning och till och med, vilket är ännu märkligare, Vitrysslands och Ukrainas oberoende, samtidigt som det var otänkbart för dem att återlämna Kurilerna till Japan? Ögruppen (som Sovjet tog makten över efter krigsslutet) är mer eller mindre värdelös, man har fortfarande inte funnit någon olja i området och med dagens avancerade krigsteknik är öarna helt utan strategisk betydelse. Dessutom skulle man i Japan, vid ett återtagande av Kurilerna, vara generös i fråga om betalning med krediter, investeringar, tillgång till ny teknologi, osv. Men i Ryssland är man väl medveten om att ett återlämnande av Kurilerna skulle vara för alltid. Medan det oberoende som Lettland, Polen, Ukraina osv. uppnått snarare ses som tillfälligt.

Är detta som vi bevittnar idag i Ukraina ett försök till återgång till det tillstånd som rådde vid andra världskrigets krigsslut? Något som ska uppnås med hjälp av hybridkrigs-föringens politiska-militära-juridiska uppfinningar, som Putin kanske inte tänkt ut på egen hand, men omsorgsfullt bearbetat och framgångsrikt provat ut i praktiken? Detta skriver Adam D. Rotfeld och Antony Beevor om.

I övrigt domineras numret av avskedet till Tomas Tran-strömer. Den världsberömde svenske poeten och nobel-pristagaren har vunnit en popularitet i Polen som ingen annan samtida utländsk poet. Tranströmer var givetvis väl bekant med Polen, vistades där, träffade sina läsare, lärde känna polska poeter, fick pris och förärades heders-doktorstitlar från de största polska universiteten. Det var Leonard Neuger och Magdalena Wasilewska-Chmura som spred och översatte hans poesi till polska. Därigenom blev Tranströmers samtliga verk tillgängliga för den polska pu-bliken. Ingen utländsk samtida poet har uppnått någonting liknande i Polen.

Varför återlämnar inte Ryssland Kurilerna?

6

14

Dagens krig: desamma men inte likadana Adam Daniel RotfeldDzisiejsze  wojny: te same, ale nie takie same

35

31

Det var Stalin som vann andra världskriget intervju med A. Beevor Drugą wojnę światową wygrał Stalin

Lovtal till Tomas Tranströmer Magdalena Wasilewska-ChmuraLaudacja na cześć Tomasa Tranströmera

Passande dikter av Tomas TranströmerOdpowiednie wiersze Tomasa Tranströmera

Ett farväl till Tomas Tranströmer Leonard NeugerPożegnanie Tomasa Tranströmera

Nobelbiblioteket. Hösten 1990. Katarina Gruber har tillsammans med Tomasz Jastrun ordnat ett möte med Poeten. Han läser på originalspråket: naturligt, med vacker och något matt röst, som om han hade nynnat något slags själens ome-lodiska melodi. Litet senare blir jag uppringd av Helen Sigeland vid Svenska institutet. En mycket dålig nyhet: Tranströmer har haft en stroke, det

ser mindre bra ut.Läs sid. 23

En mindre passande poet ett samtal med Monica och Tomas Tranströmer från 2006Mniej odpowiedni poeta rozmowa z Monicą i Tomasem Tranströmerami z 2006 r.

foto: Anna Skwarcan

Prenumeration / PrenumerataVill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 110 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnig-skortet.Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 110 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.

Omslaget I / Okładka I: en väggmålning på en bostadshusvägg vid LWidokgatan i Warszawa/mural na warszawskiej kamienicy, ul. Widok 11Foto: Stefan Markiewicz

28

23

InnehållSpis treści

37 Till Tomas Tranströmer Kaj SvenssonTomasowi Tranströmerowi

38 Ett farväl till Michał Haykowski Wacław GudowskiPożegnanie Michała Haykowskiego

Biblioteka Noblowska. Jesień 1990. roku. Katarzy-na Gruber z Tomaszem Jastrunem zorganizowali spotkanie z Poetą. On czyta oryginał: naturalnie, pięknym, nieco matowym głosem, trochę jakby nucił jakąś niemelodyjną melodię duszy. Niewie-le później telefon od Helen Sigeland z Instytutu Szwedzkiego. Bardzo zła wiadomość: Tran-strömer miał wylew, wygląda to nie najlepiej. Czytaj str. 23

SueciaPolonia

med stöd från

Paper press

Miles

Registered luggage

My favourite seat

Meals and soft drinks

Priority check-in and boarding

Seat in the front cabin

Call Center dedicated line

PRIORITY

324197 Ogl-Szwecja-EconomyPlus-205x286.indd 1 27.08.2014 14:36

6

Många framstående publicister och analyti-ker har ofta en fallenhet för förenklingar. Timothy Garton Ash skrev nyligen att det återigen var krig i Europa. Det stämmer att det har gått så långt som till en storskalig

väpnad konflikt i Europas utkanter, på gränsen mellan Ryssland och Ukraina. Enligt olika bedömningar har det dött mellan 5 000 och 50 000 personer under ett år. Det har uppstått en väpnad europeisk konflikthärd av en ny typ som benämns ”hybridkrig”. Det är en konflikt där gränsen mellan det som är inrikes och det som är utrikes är bortsuddad. Ett väsentligt kännetecken, som skiljer dagens krig från krig i det förgångna, är att de senare var väpnade konflikter huvudsakligen mellan stater, medan dagens krig uppstår och utbryter inom stater. Källan till kriget mellan Ryssland och Ukraina är den spänning

AdAm dAniel Rotfeld

desamma men inte likadanaDagens krig:

Wielu wybitnych publicystów i anali-tyków ma często skłonność do pewnych uproszczeń. Timothy Garton Ash napisał niedawno, że znów w Europie jest wojna. Rzeczywiście na obrzeżach Europy – na

pograniczu Rosji i Ukrainy – doszło do konfliktu zbrojnego na wielką skalę. Według różnych szacunków zginęlo tam w ciągu roku od 5 do 50 tysięcy ludzi. Powstało zarzewie euro pejskiego konfliktu zbrojnego nowego typu – określone-go nazwą  „wojna hybrydowa”. Jest to kon flikt, w którym zacierają się granice między tym, co wewnętrzne a tym, co zewnętrzne. Istotną cechą, która odróżnia wojny dzisiejsze od tych, które miały miejsce w przeszłości jest to, że dawniej były to konflikty zbrojne głównie między państwami, natomiast dzisiejsze wojny rodzą się i rozpoczynają wewnatrz państw.

Dzisiejsze  wojny:te same, ale nie takie same

7

desamma men inte likadana

Źródłem wojny między Rosją a Ukrainą jest napięcie i kry zys wewnątrz Ukrainy i wewnątrz Rosji a nie między nimi. Dowodem jest choćby to, że trwa wojna, ale oba kraje utrzymują stosunki dyplomatyczne na szczeblu ambasadorów i nie zamierzają ich odwoływać.

W czasie bipolarnej konfrontacji Wschód–Zachód oba-wiano się wybuchu wojny w centrum Europy – w miej scu, gdzie przebiegała linia oddzielająca NATO od Układu Warszawskiego. Po upadku świata dwubiegunowego kon flikty przesunęły się na peryferia. Centrum – Niemcy, Francja, Włochy, Beneluks – są bezpieczne. Im dalej na wschód, czy na południe, tym więcej zagrożeń. Konflikty wybuchły wewnątrz byłej Jugosławii, na peryferiach Rosji, na Kaukazie Północnym. Były to konflikty wewnętrzne – regionalne i lokalne. Nie należy przyjmować na wiarę twierdzenia, że historia – jak pisał Hegel – się powtarza: wszystkie wielkie wydarzenia i postacie historyczne występu-ją, jak twierdził, dwukrotnie. A Marks w swoim głośnym eseju (Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte) z ironią zauważył, że Hegel zapomniał dodać: „za pierwszym razem jako tragedia, za drugim – jako farsa”.

Wybitny brytyjski historyk Michael Howard napisał bodaj w 1984 r. w poważnym kwartalniku International Security wydawanym przez Uniwersytet Harvarda ciekawy esej o genezie I wojny światowej, w którym dowodził na podstawie archiwalnych dokumentów, że wszystkie sztaby generalne głównych adwersarzy, zwłaszcza Niemiec i Francji, były wówczas zainteresowane wojną. Znany polski finansista i myśliciel Jan Gottlieb Bloch opublikował w 1899 r. 6–to-mowe dzieło Przyszła wojna. Przewidywał, że jeśli do takiej wojny w Europie dojdzie, to przegrają ją wszyscy. W rezulta-cie nastąpią wielkie zmiany społeczne i obalenie systemów, na których opierał się porządek ówczesnej Europy.

Jednak Jego alarmuJące ostrzeżenia nie powstrzymały biegu wydarzeń. Ale po I wojnie światowej uznano go niemal za proroka, choć wcześniej jego ostrzeżenia ignoro-wano, a nawet wyśmiewano. Był pierwszym kandydatem do pokojowej Nagrody Nobla. Nie dostał jej, bo kilka miesięcy przed ceremonią wręczania zmarł. Elity intelektu-

alne i warstwy oświecone w swej większości nie chciały I wojny światowej, ale sztaby gener-alne dążyły do niej. Rozpętano gorączkę nacjonalistyczną i „uli-ca”, czyli prosty lud, mieszkańcy cesarskich Niemiec i repub-likańskiej Francji opowiedziały się za wojną. Dziś – w naszej części świata – wojny nie chcą ani narody, ani sztaby generalne demokratycznych państw.

Inaczej w Rosji. Tam „par-tie wojny” i sztab generalny – lojalne i podporządkowane prezydentowi – opowie działy się za wojną. Wojną o małej intensywności, wojną hybry-dową, wojną na wyczerpanie

och kris som råder inom Ukraina och inom Ryssland, inte mellan dem. Ett bevis på det är exempelvis att båda länderna upprätthåller sina diplomatiska förbindelser och inte har någon avsikt att hemkalla sina ambassadörer.

Under den bipolära motsättningen mellan Öst och Väst fruktade man ett krig i Europas centrum – på den plats där den linje löpte som skiljde NATO från Warszawapak-ten. Efter att den polariserade världen fallit förflyttades konflikterna till periferin. I centrum – Tyskland, Frank-rike, Italien, Benelux – är det tryggt. Ju längre öster- eller söderut desto större hot. Det har utbrutit konflikter inom forna Jugoslavien, i Rysslands periferi, i norra Kaukasus. Det har varit inre konflikter – regionala och lokala. Man bör inte, som Hegel hävdade, förutsätta att allt upprepar sig dvs. att alla stora världshistoriska händelser och perso-ner förekommer två gånger. Och Marx noterade ironiskt i sin uppmärksammade essä (Louis Bonapartes ardertonde brumaire) att Hegel glömde tillfoga: ”den ena gången som tragedi, den andra gången som fars”.

den framstående brittiske historikern Michael Howard skrev 1984 i den akademiska tidskriften International Security, som ges ut av Harvard University, en intressant essä om bakgrunden till första världskriget, där han utifrån arkivdokument påvisade att de största menings-motståndarnas alla generalstaber, i synnerhet Tysklands och Frankrikes, ville ha krig. 1899 gav den kände polske finansmannen och tänkaren Jan Gottlieb Bloch ut sitt verk Det framtida kriget i sex band. Han förutsåg att alla kommer att förlora om det går så långt som till ett krig i Europa. Det kommer att leda till stora samhällsföränd-ringar och de system som dåvarande Europas ordning vilade på kommer att störtas.

Hans alarmerande varningar kunde dock inte hejda händelseförloppet. Men efter första världskriget ansågs han vara snudd på en profet, trots att man tidigare hade igno-rerat och till och med skrattat åt hans varningar. Han var den förste kandidaten till Nobels fredspris men han fick det inte, eftersom han avled några månader före prisceremonin. De flesta i den intellektuella eliten och de bildade sam-hällslagren ville inte ha något krig men generalstaberna strävade efter det. Man framkallade en nationa-listisk yra och ”folket på gatan”, det vill säga enkla människor, invå-nare i det kejserliga Tyskland och republikanska Frankrike, var för ett krig. Idag, i vår del av världen, vill varken folk eller generalstaber i demokratiska stater ha krig.

Annat är det i Ryssland. Där har ”krigspartier” och generalst-aben – lojala och underordnade presidenten – uttalat sig för krig. Ett lågintensivt krig, ett hybrid-krig, ett krig för att trötta ut och destabilisera Ukraina. Jag tror att den ryske presidenten och hans militära omgivning fruktar ett Jan Gottlieb Bloch, foto: polona.pl

8

i destabilizację Ukrainy. Myślę, że rosyjski prezydent i jego wojskowe otoczenie boją się wybuchu wojny światowej. Miałaby ona charakter wojny nuklearnej. Wojskowi wiedzą, że gdyby doszło do  wojny na wielką skalę  z użyciem broni masowej zagłady, to ją przegrają. Uciekają się zatem do wojny „hybrydowej”, lokalnej – do swoistej irredenty. Sądzą, że tego typu konflikty będą przez Zachód tolerowane.

Tak było przecież po II wojnie światowej – w czasie, gdy świat był podzielony na strefy wpływów i trwała „zimna wojna”. Zachód potępiał radzieckie interwencje, w tym także zbrojne, ale tolerował je, jeśli były ograniczone do bloku wschodniego. Doszło wówczas do kilku poważnych spontanicznych buntów i powstań stłumionych przez armię radziecką. Mam na myśli powstanie robotników w Berlinie w 1953 r., w Budapeszcie w 1956 r., w Pradze w 1968 r., jak również powstania w Polsce w 1956 r. w Poznaniu, w 1970 r. w Gdańsku. W Polsce nie było bez-pośredniej sowieckiej interwencji, ale doszło do użycia siły pod zewnętrznym naciskiem. Tak było z wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego. Niekiedy słyszę, że przez pół wieku komunizmu nie było wojny. I rzeczywiście – między Wschodem a Zachodem wojny nie było. Ale to nie znaczy, że nie było konfliktów lokalnych, na których rozwiązanie – w tym także z użyciem siły zbrojnej – Związek Radziecki miał w swojej strefie wpływów swoiste „zielone światło”.

världskrig. Det skulle få karaktären av ett kärnvapenkrig. Militärerna vet att om det skulle utbryta ett storskaligt krig med massutrotningsvapen så skulle de förlora det. Därför sätter de in ett lokalt hybridkrig – ett slags irre-dentism. De tror att den typen av konflikter kommer att tolereras av Väst.

Så var det ju efter andra världskriget, när världen var uppdelad i inflytelsesfärer och ”kalla kriget” pågick. Väst fördömde de sovjetiska interventionerna, som ibland var väpnade, men man tolererade dem om de var begränsade till östblocket. Det utbröt några allvarliga spontana revol-ter och uppror som kvästes av den sovjetiska armén. Jag tänker på arbetarupproret i Berlin 1953, i Budapest 1956, i Prag 1968, liksom upproren i Polen, i Poznań 1956 och i Gdańsk 1970. I Polen förekom ingen direkt sovjetisk in-tervention, men man tog till våld efter yttre påtryckning-ar. Så var det när krigstillståndet infördes. Ibland får jag höra att det inte förekom något krig under ett halvt sekels kommunism. Och det stämmer att det inte förekom något krig mellan Öst och Väst. Men det betyder inte att det inte fanns lokala konflikter, som Sovjetunionen i sin inflytelsesfär hade ”grönt ljus” för att lösa – även med väpnat våld. Väst kritiserade förstås varje väpnad inter-vention men ansåg i själva verket att det inte fanns någon anledning att ingripa med vapenmakt eftersom det inte ägde rum inom dess eget ansvarsområde. Sovjetunionen

9

Zachód, rzecz jasna, krytykował każdą z takich interwencji zbrojnych, ale w gruncie rzeczy uważał, że skoro nie dzieje się to w jego strefie odpowiedzialności – to nie ma powo-du, aby interweniować zbrojnie. ZSRR miał „rozwiązane ręce”, czyli swobodę działania i uciekał się do użycia siły według własnego uznania. Tak było w okresie podziału Europy, gdy każdy konflikt lokalny groził zapoczątkowan-iem wojny światowej.

Podział ten i nowe granice zostały zdecydowane już w Teheranie (w listopadzie 1943 r.), a nie w Jałcie (luty 1945 r.). Uzgodniono wówczas, że Rosja utrzyma swoją granicę zachodnią, której linię wyznaczył w 1939 r. pakt Ribbentrop–Mołotow. Mocarstwa zachodnie w Tehera-nie potwierdziły Stalinowi nabytki terytorialne uzyskane na podstawie tajnych protokołów z 23 sierpnia 1939 r. Alianci liczyli bowiem na dalsze zaangażowanie Stalina w pokonanie Hitlera i Japonii.

Przebieg powojennej granicy między Rosją a Polską pokrywał się z tzw. „linią Curzona” (od nazwiska brytyj-skiego sekretarza stanu, który postulował, by przyjąć rozgraniczenie między Polską a jej wschodnim sąsiadem na zasadzie etnograficznej) znanej od czasu konferencji wersalskiej (1919 r.). Ziemie, na których mieszkało więcej Ukraińców i Białorusinów, miały wejść w skład porewolu-cyjnej bolszewickiej Rosji. W Jałcie zachodni przywódcy – Roosevelt i Churchill – starali się w pewnej mierze Stalina ograniczyć. W konsekwencji Stalin formalnie zgodził się z postulatami Churchilla i Roosevelta, że Polska będzie „państwem silnym, wolnym, niepodległym i demokratycz-nym”. Taka była deklaracja i zobowiązania formalne. Jan Karski często powtarzał, że polskie pretensje do Roosevelta są bezzasadne. Roosevelt nie był prezydentem Polski, ale Stanów Zjednoczonych i nie można mieć do niego pretensji, że dbał w Jałcie – i nie tylko w Jałcie – o interesy amerykańskie. I jak powiedział Karski w rozmowie z Maciejem Wierzyńskim: „Od listopada 1943 roku Polska i inne kraje tego regionu były już włączone do strefy odpowie dzialności sowieckiej”.

Na przełomie 1984/1985 r. Zbigniew Brzeziński ogłosił ważny esej w Foreign Affairs, który zaczynał się od słów „Yalta is unfinished business”. Omówiłem wówczas ten artykuł na łamach polskiego tygodnika Polityka. Była to 40. rocznica konferencji jałtańskiej. Brzeziński stwierdzał w swoim tekście, że zobowiązania przyjęte w Jałcie nie zostały zrealizowane i Zachód powinien domagać się ich realizacji przez ZSRR w ramach postanowień KBWE z Helsinek. Dodam, że Stany Zjednoczone nigdy nie uznały np. inkorporacji w 1940 r. państw bałtyckich przez ZSRR. Miało to nie tylko znaczenie moralne. Po transformacji ustrojowej i rozpadzie ZSRR państwa te – Estonia, Łotwa i Litwa – odzyskały pełną suwerenność i weszły w skład NATO i Unii Europejskiej.

Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce ówczesny amerykański sekretarz stanu Alexander Haig wygłosił w Madrycie w lutym 1982 r. przemówienie, w którym stwier dził, że jeśli władze komunistycznej Polski zniosą stan wojenny, wypuszczą więźniów politycznych i za-rejestrują ponownie „Solidarność”, to Stany Zjedno-czone wycofają nałożone sankcje i udzielą Polsce znacznej

hade ”fria händer”, det vill säga handlingsfrihet, och till-grep våld efter eget godtycke. Så var det under den period då Europa var delat, när varje lokal konflikt hotade att inleda ett världskrig.

Redan under Teherankonferensen (i november 1943) beslutades det om uppdelningen och de nya gränserna, inte i Jalta (i juli 1945). Då enades man om att Ryssland skulle få behålla sin västra gräns, som hade fastställts 1939 i Molotov-Ribbentrop-pakten. USA och Storbritannien be-kräftade de territorier som tillfallit Stalin enlig de hemliga protokollen från 23 augusti 1939. De allierade räknade nämligen med Stalins fortsatta engagemang i kampen mot Hitler och Japan.

Efterkrigsgränsen mellan Ryssland och Polen samman-föll med den så kallade Curzonlinjen (efter namnet på den brittiske utrikesministern som krävde att gränsdrag-ningen mellan Polen och dess östra granne skulle följa en etnisk princip), känd från fredsfördraget i Versaille (1919). Det område där det bodde flest ukrainare och vitryssar skulle ingå i bolsjevikernas efterrevolutionära Ryssland. I Jalta försökte västledarna – Roosevelt och Churchill – i viss mån att begränsa Stalin. Som en konsekvens gick Stalin formellt med på Roosevelts och Churchills krav på att ”Polen ska bli en stark, fri, självständig och demokratisk stat”. Så lydde deklarationen och de formella utfästelserna. Jan Karski upprepade ofta att Polens agg mot Churchill var ogrundat. Roosevelt var inte Polens utan USA:s president och man kunde inte klandra honom för att han i Jalta – och inte bara i Jalta – månade om amerikanska intressen. Och som Karski sade i ett samtal med Maciej Wierzyński: ”Redan från november 1943 var Polen och de andra länderna i regionen anslutna till det sovjetiska ansvarsområdet”.

Vid årsskiften 1984 och 1985 publicerade Zbigniew Brzeziński en viktig essä i Foreign Affairs, som inleddes med orden ”Yalta is unfinished Business”. Jag diskuterade artikeln i den polska veckotidningen Polityka. Det var den fyrtionde årsdagen efter Jaltakonferensen. Brzeziński hävdade i sin text att utfästelserna som gjordes i Jalta inte hade förverkligats och att Väst borde kräva av Sovjetunio-nen att de förverkligades inom ramarna för Europeiska säkerhets- och samarbetskonferensen i Helsingfors. Jag vill tillägga att USA aldrig erkände Sovjets annektering av de baltiska staterna 1940. Det var inte bara av moralisk betydelse. Efter systemskiftet och Sovjetunionens sam-manbrott fick de staterna – Estland, Lettland och Litauen – full suveränitet och gick med i NATO och EU.

Efter att krigstillståndet infördes i Polen hävdade den dåvarande amerikanske statsekreterare Alexander Haig, i ett tal i Madrid 1982, att om de kommunistiska maktha-varna i Polen upphäver krigstillståndet, friger de politiska fångarna och återigen legaliserar Solidarność kommer USA att häva sina sanktioner och ge Polen betydande ekono-misk hjälp. Och så blev det. Washington gav på olika sätt sitt stöd under upptakten till den polska demokratin och den självständiga polska statens fulla suveränitet. Dessut-om manade den amerikanske presidenten till förnuftig-het och uppmuntrade till fredliga förändringar. Det var George Bush som övertalade Wojciech Jaruzelski att bli

10

pomocy finansowej. I tak się stało. Waszyngton na różne sposoby wspierał początki polskiej demokracji i odzys-kiwania pełnej suwerenności przez niepodległe polskie państwo. Przy tym prezydent amerykański nakłaniał do rozwagi i zachęcał do pokojowej przemiany. To George Bush namawiał Wojciecha Jaruzelskiego, by w okresie przejściowym został prezydentem, na co generał nie miał ochoty. Bush przekonywał Jaruzelskiego, by pełnił na początku polskiej transformacji rolę swoistego stabiliza-tora procesu przemian. W procesie przystępowania Polski do NATO nieo cenioną zasługę miał Bill Clinton. W tym miejscu na marginesie zauważę, że Jan Karski był wówczas przeciwnikiem przystąpienia Polski do NATO. Wywołało to konfuzję i pewną polemikę z jego przyjaciółmi – z Janem Nowakiem–Jeziorańskim i innymi bliskimi Karskiemu oso-bami. Wspomi nam o tym, ponieważ Karski do końca życia miał odwagę głosić własne zdanie – często wbrew opinii większości.

W Rosji pokutuje przekonanie, że Zachód oszukiwał rosyjskich polityków i nie dotrzymywał przyrzeczeń. Rozumowanie jest takie, że skoro tak postępuje Zachód, to Moskwa ma również prawo nie dotrzymywać zobow-iązań. Warto zatem wyjaśnić, że mitem jest twierdzenie, jakoby Zachód obiecał nowej Rosji, iż nie będzie poszerzał NATO na Wschód. Każda decyzja o rozszerzaniu Sojuszu na Wschód była z Rosją konsultowana i uzgadniana. Tak doszło do podpisania przez Javiera Solanę i Jewgienija Primakowa w Paryżu, w maju 1997 r., Aktu Stanowiącego o relacjach między NATO a Rosją oraz do do uzgodnienia na najwyższym szczeblu Rzymskiej Deklaracji (maj 2002) o jakościowo nowym typie relacji NATO – Rosja. Podczas wizyty w Moskwie w 2010 r. grupy ekspertów NATO, której przewodniczyła Madeleine Albright (tzw. „grupa mędrców”), zostałem zaproszony do rosyjskiego MSZ. Podczas lunchu rosyjski gospodarz przedstawił mi sześć fragmentów różnych zapisów z rozmów przywódców USA, Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, z Gorbaczowem. Były to spotkania z wiosny 1990 r., zanim doszło do rozpadu ZSRR. Istniał jeszcze Układ Warszawski. To wtedy zachodni rozmówcy używali formuły, że nie będzie rozszerzenia NATO na wschód, niektórzy dodawali, że „nie dojdzie do rozszerzenia nawet o centymetr”.

Zapewnienia te pochodziły z lat 1989–90. Były to lata, gdy historia przyspieszyła biegu. Wiele się wtedy zmieniło. Doszło do zjednoczenia Niemiec, przestał istnieć Układ Warszawski, wreszcie – rozpadł się Związek Radziecki. Rosjanie powołują się na rzymską zasadę pacta servanda sunt (umowy muszą być dotrzymywane). To prawda, mają rację, że zobowiązania mają swoją moc. Ale zapominają dodać, że tej rzymskiej zasadzie towarzyszy inna klauzula – rebus sic stantibus (umowy obowiązują, jeśli stan rzeczy pozostaje niezmienny). Innymi słowy, należy dotr-zymywać umów, jeśli nie zmieniają się w sposób zasadniczy okoliczności. Czy można sobie wyobrazić większą zmianę

president under övergångsperioden, vilket generalen inte hade lust med. Bush övertygade Jaruzelski om att anta rollen som stabilisator under förändringarna i början av den polska transformationen. När Polen skulle anslutas till NATO gjorde Bill Clinton en ovärderlig insats. Här vill jag i marginalen påpeka att Jan Karski var emot Polens anslutning till NATO. Det utlöste förvirring och en viss polemik med hans vänner – Jan Nowak-Jeziorański och andra personer som stod Karski nära. Jag nämner det för att Karski livet ut hade modet att uttrycka sin egen uppfattning – ofta stick i stäv med majoritetens.

I Ryssland råder ännu uppfattningen att Väst lurade de ryska politikerna och inte höll sina löften. Eftersom Väst beter sig på det viset har Moskva också rätt att inte upp-fylla sina åtaganden, lyder resonemanget. Det är således på sin plats att förklara att det är en myt att Väst ska ha lovat det nya Ryssland att det inte blir någon NATO-ut-vidgning österut. Varje beslut om en utvidgning österut har konsulterats och samordnats med Ryssland. Sålunda skrev Javier Solana och Jevgenij Primakov under ett grundavtal om de ömsesidiga relationerna mellan NATO och Ryssland i Paris 1997, och principerna för den nya typen av relation mellan NATO och Ryssland befästes på högsta nivå i Romdeklarationen (maj 2002). När en grupp NATO-experter (s.k. Wise Men Group), under ledning av Madeleine Albright, besökte Moskva 2010 blev jag inbju-den till ryska utrikesministeriet. Under lunchen visade den ryske värden mig sex fragment från olika utskrifter av samtal som ledarna för USA, Frankrike, Tyskland och Storbritannien hade haft med Gorbatjov. De var från möten våren 1990, innan Sovjetunionens sammanbrott. Warszawapakten existerade fortfarande. Samtalsdeltagar-na från Väst använde då formuleringen att det inte kom-mer att bli någon NATO-utvidgning österut, några tillade att det inte ”blir tal om en centimeters utvidgning”.

De garantierna kom åren 1989–90. Det var år då historien ökade takten. Mycket förändrades. Tyskland

återförenades, Warszawapakten upphörde att existera, och slutligen kom Sovjetunionens sammanbrott. Ryssarna åberopade den romerska principen pacta servanda sunt (avtal skall hållas). Det är sant, de har rätt, åtaganden har sin giltighet. Men de glömmer att tillägga att den romerska principen åtföljs av en annan klausul – rebus sic stantibus (avtal gäller om sakförhållandet förblir oförändrat). Med andra ord bör man hålla avtal om inte förhållandena förändrats på ett avgörande sätt. Kan man tänka sig en större förändring än Tysklands enande samt Warszawapaktens upp-lösning och Sovjets sammanbrott?

Vad viktigare är – tack vare NATO:s utvidgning är Rysslands västra gräns idag mycket säkrare och stabilare än den skulle ha varit ifall Centraleuro-pas stater var isolerade. Det är också värt att påminna om att Ryssland då inte ansågs som en motståndare till

---JAG TROR FULLT OCH FAST ATT VI FÖR NÄR-VARANDE UPPLEVER DE STÖRSTA HÄNDELSER-NA I EUROPA PÅ TUSEN ÅR, ÄNDA SEDAN KARLS DEN STORES TID. DET FINNS EN CHANS ATT DET TACK VARE NATO OCH EU ÅTER KAN RÅDA FRED PÅ KONTINENTEN

JAN KARSKI

11

okoliczności niż zjednoczenie podzielonych Niemiec oraz rozwiązanie Układu Warszawskiego i rozpad ZSRR?

Co ważniejsze – dzięki poszerzeniu NATO zachodnia granica Rosji jest dziś dużo bardziej bezpieczna i stabilna niż byłaby, gdyby państwa Europy Środkowej pozostały osamotnione. Warto też pamiętać, że Rosja nie była wów-czas postrzegana jako przeciwnik Sojuszu, ale jego partner do współpracy – i to do współpracy w sprawach bezpiec-zeństwa. Z takim przekonaniem negocjowano i podpisano Akt Stanowiący NATO–Rosja z 1997 r. – poprzedzony jednostronnym oświadczeniem Sekretarza Generalnego Sojuszu (z 14 marca 1997 r.), że w ramach procesu posze-rzania NATO Sojusz nie zamierza rozmieszczać „znaczą-cych sił zbrojnych” na terytoriach nowych członków. Zobowiązania te przyjmowano z całą powagą, traktowano je i respektowano – na serio – tak długo, dopóki Rosja nie złamała swoich zobowiązań wobec Ukrainy. Były to trójstronne porozumienia między USA, Rosją i Ukrainą (Moskwa,15 stycznia 1994 r.) i Memorandum Rosji, Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (Budapeszt, 15 grudnia 1994 r.), które gwarantowały poszanowanie bezpie-czeństwa i integralności terytorialnej Ukrainy – w zamian za wyrzeczenie się przez nią broni nuklearnej.

Dziś Rosja zachowuje się tak, jakby nadal obowiązywał porządek oparty na strefach wpływów. Nawet najbardziej umiarkowani rosyjscy liberałowie racjonalizują politykę Putina. Przyznają, że co prawda, popełnia on błędy, ale „Rosja ma  naturalne prawo do swej strefy wpływów” albo przynajmniej „uprzywilejowanych interesów”. Odrzu-cają oni pogląd, że w obecnym świecie narody powinny samodzielnie decydować o własnej organizacji życia i o własnej organizacji bezpieczeństwa. Przecież rozwiązanie

NATO utan en samarbetspartner – i samarbete rörande säkerhetsfrågor. Det var med den övertygelsen som man förhandlade fram och undertecknade grundavtalet mellan NATO och Ryssland 1997 – som föregicks av ett uttalan-de av NATO:s generalsekreterare (14 mars 1997) om att man inom ramarna för NATO:s utvidgning inte har för avsikt att placera ”betydande väpnade styrkor” på de nya medlemmarnas territorier. De åtagandena antogs med ef-tertryck, de upprätthölls och respekterades – på allvar – så länge som Ryssland inte bröt sina förpliktelser gentemot Ukraina. Det var ett trilateralt avtal mellan USA, Ryssland och Ukraina (Moskva, 15 januari 1994) och Budape-stöverenskommelsen mellan USA, Ryssland och Storbri-tannien (15 januari 1994) som garanterade att Ukrainas territoriella integrering och säkerhet skulle respekteras – i utbyte mot att Ukraina avstod från sina kärnvapen.

Idag bär sig Ryssland åt som om den ordning som byggde på inflytelsesfärer fortfarande råder. Även de mest måttliga ryska liberaler förhåller sig rationellt till Putins politik. De medger att han begår misstag, men ”Ryss-land har en naturlig rätt till sina inflytelsesfärer” eller åtminstone till ”särskilt gynnade intressen”. De förkastar uppfattningen att nationer i dagens värld själva borde få besluta om hur de ska organisera livet och hur de ska organisera säkerheten. Ryssland inledde ju upplösningen av Sovjetunionen på eget initiativ. De stater som uppstod bland dess ruiner erkände man frivilligt som suveräna och självständiga. Formellt ifrågasätter Moskva inte ens den ukrainska staten. Man anser emellertid att den enda acceptabla formen för en sådan stat är begränsad suve-ränitet, det vill säga att Ukraina görs till en beroende vasallstat. Med andra ord, Moskva gör anspråk på att

Euromajdan i Kiev, Kijowski Euromajdan, foto: E. Feldman

12

ZSRR zapoczątkowała Rosja z własnej inicjatywy. Uznała dobrowolnie powstałe na jego gruzach państwa za suwe-renne i niepodległe. Co więcej, formalnie Moskwa nie kwestionuje ukraińskiej państwowości. Uważa jednak, że jedyną dopuszczalną formą takiej państwowości może być ograniczona suwerenność, czyli uzależnienie i wasal-izacja Ukrainy. Innymi słowy, Moskwa pretenduje do tego, by dyktować Ukraińcom kierunki i sposoby rozwoju ich wewnętrznego systemu. Kolejni prezydenci Ukrainy – łącznie z uznawanym za prozachodniego Wiktorem Jusz czenką – stworzyli oparty na korupcji system oli-garchiczny. Ukoronowaniem tego były rządy Wiktora Janukowycza. Jednak nowe pokolenie nie godzi się na taką formę sprawowania władzy. Młodzi Ukraińcy chcą żyć w normalnym, europejskim kraju. Dali temu wyraz na Majdanie. Rosja tego nie uznaje. Gdyby Ukraina zgodziła się znów na prawo Moskwy do dyktowania, jaki system sprawowania władzy jest dopuszczalny i w jaki sposób Ukraina ma korzystać ze swej niezależności i wolności – to byłaby to suwerenność fasadowa i niepełna.

W poszukiwaniu nowych porozumień musimy uznać, że dzisiejszy świat nie jest homogeniczny, a nasze wartości nie są podzielane przez wszystkich. Rosja odrzuca wartości systemu liberalnej demokracji. Uważa, że są one obce ich kulturze, tradycji i historii. Prezydent Putin wyraża w tej mierze nastroje swego społeczeństwa. Ma przecież poparcie ponad 80 proc. Rosjan. Oznacza to, że w Rosji demokracja – jej zasady, instytucje i procedury – jest traktowana jako fasada. Jest to swoisty polityczny kostium. Chodzi głównie o stosunek do fundamentalnych zasad i wartości, na których zbudowany jest porządek współczesnego świata.

Są dwa sposoby interpretacji i odczytywania sytuacji w Rosji. Zwolen-nicy jednego twierdzą, że trzeba Rosji postawić tamę wszelkimi środkami. Drugi zakłada, że nie możemy być zbyt stanowczy, bo Rosja odreagowuje porażkę po upadku ZSRR. Przypomina w tym względzie  Republikę Weimarską po I wojnie światowej, a Putin może się okazać się – na tle tych, którzy przyjdą do władzy po nim – odpowiedzialnym mężem stanu. Innymi słowy, mamy w Rosji nie tyle do czynienia z nieobliczal-nym politykiem, co nieobliczalnym społeczeństwem, którego przywódca jest jedynie wyrazicielem jego nastrojów.

Jest to dylemat pozorny. Odpow-iedzią na irracjonalne zachowania nie może być polityka ustępstw i „upokojo wienia” agresora. Takiej polityki należy stanowczo zaniechać. Godzenie i oswajanie się mocarstw z utratą swego dawnego statusu – to długi i bolesny proces. W różnych krajach przebiegał on różnie i nie zawsze poko-jowo i bezboleśnie. Wystarczy sobie przypomnieć, jak to było we Francji, gdzie rezygnacja de Gaulle’a z Algierii na-potkała opór generalicji. Rosja za cenę utrzymania złudnej potęgi ucieka się do zbrojnego konfliktu. Świat demokraty-czny zachował się wobec Rosji w 2014 r. zupełnie inaczej niż miało to miejsce przed II wojną światową. Nie ma dziś

diktera villkoren och sättet som Ukrainas inre system ska utvecklas på. De ukrainska presidenterna – tillsammans med Viktor Jusjtjenko som ansågs vara västvänlig – skapade ett oligarksystem baserat på korruption. Kronan på verket var Viktor Janukovytj regering. Men den nya generationen går inte med på ett sådant maktutövande. Unga ukrainare vill leva i ett normalt, europeiskt land. Vilket de gav uttryck för på Majdan. Ryssland erkänner inte det. Om Ukraina återigen skulle gå med på att låta Moskva diktera hur makten ska utövas och på vilket sätt Ukraina ska använda sin självständighet och frihet – då skulle suveräniteten vara ofullständig, en fasad.

För att träffa nya överenskommelser måste vi erkänna att dagens värld inte är homogen, och att våra värderingar inte delas av alla. Ryssland förkastar den liberala demo-kratins värdesystem. Man anser att den är främmande för deras kultur, tradition och historia. I det avseendet uttrycker president Putin stämningarna i sitt samhälle. Han har ju stöd av drygt 80 % av ryssarna. Det innebär att demokratin – dess principer, institutioner och proce-durer – i Ryssland betraktas som en fasad. Det är en form av politisk förklädnad. Det handlar huvudsakligen om inställningen till fundamentala principer och de värde-ringar, på vilka den moderna världens ordning är byggd.

Det finns två sätt att tolka och läsa av situationen i Ryssland. Förespråkare för det ena hävdar att man måste sätta stopp för Ryssland med alla medel. Den andra förut-sätter att vi inte är för kategoriska, för Ryssland avreagerar sig för det man förlorat efter Sovjetunionens samman-brott. Att Ryssland i det avseendet påminner om Weimar-republiken efter första världskriget och att Putin kanske

visar sig vara – mot bakgrund av dem som kommer till makten efter honom – en ansvarstagande statsman. I Ryssland har vi med andra ord inte så mycket att göra med en oberäknelig politiker som ett oberäkneligt samhälle, vars ledare bara är ett uttryck för dess stämningar.

Det är ett skenbart dilemma. Svaret på ett irrationellt beteende kan inte vara eftergiftspolitik och att man försöker ”dämpa” aggressorn. En sådan politik måste man bestämt ta avstånd ifrån. Det är en lång och smärtsam process för stormakter att förlika sig med och vänja sig vid att ha förlorat sin forna status. Den har skett på olika sätt och inte alltid fredligt och smärtfritt.

Det räcker att påminna sig hur det var i Frankrike, där de Gaulles stötte på motstånd från generalerna när Frankrike avstod från Algeriet. Ryssland tar till väpnad konflikt för att upprätthålla den illusoriska makten. 2014 har den de-mokratiska världen behandlat Ryssland på ett helt annat sätt än vad som var fallet före andra världskriget. Idag finns inget återvändo till Weimarrepubliksyndromet. Ryssarna själva bestämmer på vilket sätt Ryssland ska sty-ras. Alla stater begår misstag, för de styrs av människor. Det är mänskligt att fela. Demokratiska länder är inte heller immuna mot misstag. Människans och statens

---WIERZĘ GŁĘBOKO, ŻE OBECNIE PRZEŻYWAMY NAJWIĘKSZE WYDA-RZENIA W EUROPIE OD TYSIĄCA LAT, OD CZA-SÓW KAROLA WIELKIE-GO. JEST SZANSA, ŻE ZA SPRAWĄ NATO I UNII EUROPEJSKIEJ ZNÓW ZAPANUJE POKÓJ NA TYM KONTYNENCIE

JAN KARSKI

13

styrka avgörs av förmågan att erkänna sina misstag, att korrigera en felaktig politik och av kapaciteten att ändra den kurs man slagit in på. Det är ett mått på politikers, staters och nationers verkliga storhet. Även Ryssland kan utföra en sådan korrektion. Om Ryssland återvänder till en demokratisk utveckling kommer med all säkerhet den euroatlantiska gemenskapen att öppna sig för samarbete och fullt engagemang för stå möta gemensamma hot och utmaningar.

I ett samtal med professor Andrzej Friszke som public-erades i Gazeta Wyborcza den 1 juli 1997 sade Jan Karski: ”Jag tror fullt och fast att vi för närvarande upplever de största händelserna i Europa på tusen år, ända sedan Karls den stores tid. Det finns en chans att det tack vare NATO och EU åter kan råda fred på kontinenten.”

Han framhöll i samtalet att man bör ”dra in Ryssland i ett samarbete”. Ett sådant närmande – enligt Karski – ”ligger i Ryska Federationens intresse”. Karski återvän-de flera gånger till tanken att polacker skulle lära sig att tänka realistiskt. Han varnade för att stormakter agerar i sitt eget intresse. Han sade: ”Roosevelt var en stor man, en stor statsman – men han var USA:s president, inte Polens, Estlands eller judarnas”. Han manade till att ta hänsyn till fakta och den hårda verkligheten, och inte fästa för stor vikt vid ord. Ledares klokhet består i att skona sin nation i svåra stunder. Jag har inga tvivel på att Polens nära relationer med USA samt den gemensamma säkerhetspolitiken i EU och militäralliansen inom ramen för NATO är rena försäkringsbrevet för Polen. Det är ett säkerhetspaket som Jan Karski även idag skulle råda Polens premiärminister att köpa.

powrotu do syndromu Republiki Weimarskiej. O tym, w jaki sposób Rosja będzie rządzona, zadecydują sami Ros-janie. Błędy popełniają wszystkie państwa, bo są rządzone przez ludzi. Błądzić jest rzeczą ludzką. Państwa demokraty-czne również nie są od błędów immunizowane. O sile człowieka i państwa stanowi umiejętność przyznania się do błędu, skorygowania błędnej polityki i zdolność do zmiany obranego kursu. Taka jest miara prawdziwej wielkości poli-ty ków, państw i narodów. Takiej korekty może dokonać również Rosja. Jeśli powróci na drogę demokratycznego rozwoju, to z całą pewnością euroatlantycka wspólnota państw otworzy się na współpracę i pełne zaangażowanie w stawianiu czoła wspólnym zagrożeniom i wyzwaniom.

W rozmowie z prof. Andrzejem Friszke, opublikowanej w Gazecie Wyborczej z 1 sierpnia 1997 r. Jan Karski mówił: „Wierzę głęboko, że obecnie przeżywamy największe wydarzenia w Europie od tysiąca lat, od czasów Karola Wielkiego. Jest szansa, że za sprawą NATO i Unii Europe-jskiej znów zapanuje pokój na tym kontynencie”.

Postulował w tej rozmowie, by „wciągnąć Rosję do współpracy”. Takie podejście – zdaniem Karskiego – „jest w interesie narodów Federacji Rosyjskiej”. Karski wielokrotnie powracał do myśli, by Polacy nauczyli się myślenia realistycznego. Przestrzegał, że wielkie mocarstwa działają we własnych interesach. Mówił: „Roosevelt to wielki człowiek, wielki mąż stanu – tylko on był prezyden-tem USA, a nie Polski, Estonii czy Żydów”. Nawoływał, by liczyć się z faktami i twardą rzeczywistością, a nie przy-wiązywać zbyt wielkiej wagi do słów. Mądrość przywód-ców polega na tym, by w trudnych momentach oszczędzać swój naród. Nie mam wątpliwości, że bliskie relacje Polski ze Stanami Zjednoczonymi oraz wspólna polityka bezpie-czeństwa w Unii Europejskiej i sojusz wojskowy w ramach NATO są dla Polski swoistą polisą ubezpieczeniową. Jest to pakiet asekuracyjny, którego kupienie Jan Karski doradzał-by również dziś premierowi Polski.

Jan Karskifo

to: j

anka

rski

.org

14

foto: John Carey

15

Antony Beevor: Moim celem w ostatniej książce było zdystansowanie się od wizji II wojny światowej, która przez lata kształtowała się w różnych krajach. Każdy patrzy na ten konflikt z własnej perspektywy, każda nacja dopraco-wała się własnej wersji zdarzeń. Mam wrażenie, że brako-wało dotąd pracy, która w opisie II wojny światowej szu-kałaby jakiejś wspólnej płaszczyzny w opisie zdarzeń. Tak naprawdę w różnych krajach nie ma nawet zgody, kiedy ten konflikt się rozpoczął. Dla większości Europejczyków – we wrześniu 1939 roku, dla Rosjan – w czerwcu 1941 r., dla Amerykanów – w grudniu 1941, ale z perspektywy Chiń-

Być może nie ma epoki opisanej w świa­towej historiografii bardziej szczegółowo od sześciolecia 1939–1945. A jednak, sie­demdziesiąt lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, wciąż nie ma powszech­nej zgody, co do podstawowych faktów: kiedy wojna się zaczęła, kiedy skończyła, kto ją rozpętał a kto wygrał.Antony Beevor przedstawiając swoją ostatnią książkę pt. „Druga wojna świa­towa” mówi z mocą:

DRUGĄ WOJNĘ

ŚWIATOWĄ WYGRAŁ

STALINSOM VANN ANDRA VÄRLDSKRIGET

Ingen historisk epok har nog beskriv­its i större detalj än de sex åren mellan 1939 och 1945. Idag, sjuttio år efter andra världskrigets slut, finns det ändå fort­farande ingen konsensus kring de grun­dläggande fakta, som t.ex. när kriget började, när det slutade, vem som starta­de den och vem vann.När Antony Beevor presenterar sin sena­ste bok ”Andra världskriget”, konstater­ar han med eftertryck:

Antony Beevor: Målet i min senaste bok var att distan-sera sig från den bild av andra världskriget som har formats genom åren. Alla ser på konflikten ur sitt eget perspektiv, varje land har utarbetat sin egen version av händelserna. Jag har intrycket av att det har saknats ett arbete som i sin beskrivning av andra världskriget söker efter en gemensam synvinkel i skildringen av händelserna. Man är faktiskt inte ens överens i olika länder om när konflikten tog sin början. För de flesta européer är det i september 1939, för ryssar är det i juni 1941, för amerikaner i december 1941, men ur kinesernas perspektiv började andra världskriget

STALINDET VAR

16

czyków II wojna światowa zaczęła się w 1937 r., a wielu historyków iberyjskich jest skłonnych widzieć jej początek w wybuchu wojny domowej w Hiszpanii w 1936 r. Moim celem było nakłonienie czytelnika do spojrzenia na dzieje tego konfliktu w nowy sposób, nie skupiając się na dziejach swojego kraju. Chciałem pokazać też wzajemne powiąza-nia zdarzeń na różnych kontynentach, uświadomić czytel-nikowi, że świat jest całością.

SP: Jakie różnice widzi Pan w postrzeganiu II wojny światowej w Starym i Nowym Świecie?Antony Beevor: Różnice są zasadnicze. Amerykanie postrzegają ten konflikt na swój własny sposób, trzeba przyznać, że trochę uproszczony. Mitologizujemy II woj-nę światową jako konflikt dobra ze złem, w którym wy-grało dobro. Wystarczy spojrzeć na tytuły amerykańskich książek o II wojnie światowej takie, jak Najwspanialsze po-kolenie czy nawet Dobra wojna. W Ameryce nie próbuje się weryfikować tych mitów. Wojna w Wietnamie i Iraku traktowane są zupełnie inaczej, z wielkim sceptycyzmem, dystansem, świadomością, że wojna nigdy nie jest jedno-znaczna moralnie. Jeżeli chodzi o II wojnę światową, to Europejczycy są dalecy od przyjęcia, że zwyciężyło dobro, szczególnie w krajach Europy Środkowej, które trafiły pod okupację sowiecką. Zresztą w Europie ile krajów, tyle per-spektyw spojrzenia na II wojnę światową.

SP: W Europie przywykliśmy do szukania przy-czyn konfliktu w polityce hitlerowskich Nie-miec. W Walce o Hiszpanię pokazuje Pan, że współistnienie dwóch totalitaryzmów w Euro-pie nieuchronnie prowadziło do wojny i że wła-śnie w Hiszpanii nastąpiło ich pierwsze starcie. Odpowiedzialność hitlerowskich Niemiec jest oczywista. Jaka jest odpowiedzialność Stalina za wybuch II wojny światowej?Antony Beevor: Większość historyków zgadza się ze stwierdzeniem, że przyczyny wybuchu II wojny świato-wej tkwiły w błędach traktatu wersalskiego z 1918 r. Ale to polityka Hitlera nadała wojnie kształt, który znamy z historii. Można powiedzieć, że samo istnienie dwu krajów o tak ekspansywnych ambicjach jak hitlerowskie Niemcy i ZSRR było potencjalnie zarzewiem wojny i że jej wybuch był kwestią czasu. Nie broniąc polityki Stalina, podkre-ślałbym jednak, że ZSRR bardzo długo nie mógł wejść w taki konflikt, bo był za słaby. ZSRR odwlekało wybuch wojny z Niemcami. Teoria Wiktora Suworowa z Lodoła-macza o tym, że Stalin przygotowywał się do zaatakowania Niemiec latem 1941 roku, nie wytrzymuje krytyki. Fak-tycznie, istnieją dokumenty potwierdzające, że w ZSRR przygotowywane były plany ataku wyprzedzającego natar-cie Hitlera, ale należy je uznać za plany awaryjne. Stalin i jego generałowe mieli wiosną 1941 roku świadomość wła-snej słabości, nie wykluczam, że Stalin chciał zaatakować Niemcy w późniejszym okresie, na przykład w 1942 roku, ale możemy teraz tylko spekulować na ten temat. Tak na-prawdę pakt Ribbentrop-Mołotow i jego konsekwencje to dowód na słabość ZSRR na przełomie lat 30. i 40., ewident-na gra na zwłokę.

1937, och många spanska historiker är benägna att se dess början i och med att inbördeskriget i Spanien bröt ut 1936. Min målsättning har varit att förmå läsaren att se på kon-flikten på ett nytt sätt och inte fokusera på sitt eget lands historia. Jag ville även visa på de inbördes kopplingarna mellan händelser på olika kontinenter, göra läsaren med-veten om att världen är en helhet.

SP: Vilka skillnader ser du i synen på andra värld-skriget i Gamla och Nya världen?Antony Beevor: Skillnaderna är grundläggande. Ame-rikanerna ser konflikten på sitt eget sätt, lite förenklat ska medges. De mytologiserar andra världskriget som en kon-flikt mellan det onda och det goda, där det goda har vun-nit. Det räcker att titta på titlarna till amerikanska böcker om andra världskriget, som The Greatest Generation eller The Good War. I Amerika försöker man inte verifiera dessa myter. Krigen i Vietnam och i Irak betraktas på ett helt an-nat sätt, med stor skepsis, distans och medvetenhet om att ett krig aldrig är moraliskt entydigt. När det gäller andra världskriget är européerna långt ifrån att förutsätta att det goda vann, i synnerhet i Centraleuropa som hamnade un-der sovjetisk ockupation. Det finns för övrigt lika många sätt att se på andra världskriget som det finns länder i Eu-ropa.

SP: I Europa är vi vana vid att söka orsakerna till konflikten i Nazitysklands politik. I Spanska inbördeskriget visar du att det var förekomsten av två totalitära system i Europa som oundvikli-gen ledde till krig och att det var just i Spanien som de först drabbade samman. Nazitysklands ansvar är uppenbart. Vilket ansvar bär Stalin för andra världskrigets utbrott?Antony Beevor: De flesta historiker är överens om att orsakerna till andra världskriget står att finna i misstagen i Versaillesfördraget från 1918. Men det var Hitlers politik som gav kriget den skepnad som känner från historien. Man kan säga att själva existensen av två länder, med sådana expansiva ambitioner som Nazitysklands och Sovjetunionens, potentiellt var den tändande gnistan och att krigsutbrottet var en tids-fråga. Utan att försvara Stalins politik skulle jag ändå vilja understryka att Sovjet under lång tid inte kunde gå in i en sådan konflikt för landet var för svagt. Sovjet förhalade kriget med Tyskland. Viktor Suvurovs teori i Icebreaker: Who Started the Second World War?, om att Stalin förberedde sig för att attackera Tyskland somma-ren 1941, håller inte. Det finns faktiskt dokument som bekräftar att det fanns färdiga planer på en sovjetisk attack som skulle förekomma Hitlers anfall, men de bör betraktas som en nödplan. Våren 1941 var Stalin och hans generaler medvetna om sin egen svaghet, men jag utesluter inte att Stalin ville attackera Tyskland i ett senare skede, till exempel 1942, men det kan vi bara spekulera om nu. Egentligen är Molotov–Ribben-trop-pakten och dess följder ett bevis på Sovjets svaghet vid övergången mellan 30- och 40-talet, ett uppenbart försök att vinna tid.

17

SP: Polski historyk Piotr Zychowicz spekuluje, że ewentualny pakt Ribbentrop-Beck nie tylko był możliwy, ale mógł odmienić losy Polski w drugiej połowie XX wieku. Czy to był błąd, że nie poszliśmy z Hitlerem na Moskwę?Antony Beevor: Absolutnie nie. Uważam, że polska dyplomacja podjęła słuszną decyzję nie sprzymierzając się z Hitlerem. Niemcy tak czy owak zajęłyby Polskę, która w najlepszym wypadku zostałaby zredukowana do rangi niemieckiego państwa satelickiego. Nie mówiąc o stratach moralnych, plamie na honorze. W II wojnie światowej Pol-ska straciła wszystko, co stracić mogła. Wpadła z deszczu pod rynnę – spod okupacji hitlerowskiej pod wpływy so-wieckie, a zniszczenia i straty terytorialne, jakie odniósł kraj, były bezprecedensowe. Mówię to wszystko z wielkim podziwem dla Polski, która mimo tego wszystkiego prze-trwała i zachowała swoją tożsamość, zapewne także dlate-go, że nie poszliście z Hitlerem na Moskwę. Kto wie, może ta tożsamość jest teraz silniejsza niż była przedtem?

SP: Jaką rolę odegrały polskie wojska na fron-tach II wojny światowej?Antony Beevor: Na froncie wschodnim, armia Berlinga bez wątpienia bardzo dzielnie walczyła, ale nie odegrała przełomowej roli. Działania armii Andersa były bardziej widoczne i były momenty, gdy odegrała ona bardzo ważną rolę w historii wojny, jak na przykład w bitwie o Mon-te Cassino. Ale naprawdę decydującą rolę odegrali Polacy w bitwie o Anglię. Polskich pilotów było niewielu, ale to oni byli najbardziej doświadczeni i w zasadzie przesądzili o wyniku tej walki.

SP: Oglądając konflikt z perspektywy globalnej, kto poniósł największe starty w II wojnie świa-towej?Antony Beevor: Bardzo wiele krajów straciło bardzo wiele, a Polska niewątpliwie jest wśród tych, których straty są największe. Myślę, że w dotychczasowym obrazie II woj-ny światowej niedoszacowywano strat Chin, gdzie zginęło

SP: Den polske historikern Piotr Zychowicz spekulerar i att en eventuell Robbentrop–Beck--pakt inte bara var möjlig utan kunde ha ändrat Polens öde under andra halvan av 1900-talet. Var det ett misstag att vi inte gick med Hitler mot Moskva?Antony Beevor: Absolut inte. Jag anser att polska di plo mater fattade ett korrekt beslut att inte alliera sig med Hitler. Tyskland skulle ändå ha ockuperat Polen, som i bästa fall skulle ha reducerats till en tysk satellitstat. För att inte tala om de moraliska förlusterna, skamfläck-en. Polen förlorade allt man kunde förlora under andra världskriget. Landet kom ur askan i elden – från tysk ockupation till sovjetiskt inflytande, och förstörelsen och de territoriella förlusterna saknar motstycke. Jag säger det med stor beundran för Polen, som trots allt överlevde och bevarade sin identitet, sannolikt även för att ni inte gick med Hitler mot Moskva. Vem vet, kanske den identiteten nu är starkare än den var tidigare?

SP: Vilken roll spelade polska trupper i fronter-na under andra världskriget?Antony Beevor: Zygmunt Berlings armé på östfronten stred tveklöst mycket tappert men spelade ingen avgö-rande roll. Den inverkan som Władysław Anders armé hade var mer tydlig och det fanns tillfällen då den spelade en mycket viktig roll, till exempel i slaget om Monte Cassino. Men en verkligt avgörande roll spelade polack-erna i slaget om England. Det var inte så många polska piloter, men de var de mest erfarna och i princip avgjorde de slagets utgång.

SP: Vem gjorde de största förlusterna under andra världskriget om man tittar på konflikten ur ett globalt perspektiv?Antony Beevor: Väldigt många länder förlorade väldigt mycket, och Polen är tveklöst bland dem vilkas förluster är störst. Jag tycker att man i den hittillsvarande bilden av andra världskriget inte har uppmärksammat

En polsk fana i Monte Cassino klosters ruiner, Polska flaga powiewająca na ruinach klasz-toru na Monte Cassino, foto: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Ośrodek Karta

18

co najmniej 15 mln cywilów, a są tacy historycy, którzy uważają, że straty ludności Chin w II wojnie światowej to nawet 30 mln ludzi. Trzeba o tym pamiętać, bo to trauma II wojny światowej pchnęła ten kraj w objęcia komuni-stycznej dyktatury.

SP: Kto wygrał II wojnę światową? Kto miał naj-więcej do powiedzenia w ustalaniu powojennego porządku?Antony Beevor: Myślę, że tę wojnę wygrał Stalin. Nie zgadzam się więc z amerykańską tradycją postrzegania końca II wojny światowej jako triumfu sił dobra. Alian-ci ocalili tylko połowę Europy, druga połowa znalazła się pod sowieckim panowaniem. To bitwa pod Stalingradem była punktem zwrotnym wojny. Po tych wydarzeniach ZSRR awansował w rokowaniach z roli ważnego alianta do roli tego, kto dyktuje warunki. Już podczas konferencji w Teheranie w 1943 r. Stalin storpedował plany strategiczne Churchilla, który chciał ataku od strony Włoch, aby do-trzeć do Europy Środkowej i zająć ją przed Armia Czerwo-ną. Stalin przeforsował inwazję przez kanał La Manche. Abstrahując od tego, że strategicznie plan Churchilla był gorszy – Niemcy byli w stanie dużo dłużej bronić się we włoskich górach niż we Francji – Stalin już wtedy dykto-wał warunki. Z tego względu tak naprawdę nie dało się nic zrobić, aby zapobiec okupacji Europy Środkowej i Po-łudniowej przez Stalina. Teorie, że alianci zachodni mogli uratować Polskę przed okupacją sowiecką są błędne. Moim zdaniem nie mieli możliwości, aby temu zapobiec.

Antony Beevor, brytyjski historyk, autor znanych w Pol-sce książek: Stalingrad, D-Day. Bitwa o Normandię, Berlin 1945. Upadek. Kolejna książka Beevora Druga wojna świa-towa ukazała się ostatnio w Polsce nakładem wydawnictwa Znak.

Kinas förluster, där minst 15 miljoner civila dog, men det finns historiker som anser att Kinas förluster uppgår till 30 miljoner människor. Det bör man hålla i minnet, för det var traumat från andra världskriget som drev landet i armarna på den kommunistiska diktaturen.

SP: Vem vann andra världskriget? Vem hade mest att säga till om när efterkrigsordningen skulle fastställas?Antony Beevor: Jag tror att det var Stalin som vann. Jag instämmer alltså inte i den amerikanska traditionen att se slutet på andra världskriget som en triumf för det godas krafter. De allierade räddade bara halva Europa, den andra halvan hamnade under sovjetiskt herravälde. Det var slaget vid Stalingrad som blev krigets vändpunkt. Efter de händelserna avancerade Sovjet från rollen som en viktig allierad till att diktera villkoren under för-handlingarna. Redan under konferensen i Teheran 1943 omintetgjorde Stalin Churchills strategiska planer på en attack från Italien för att nå fram till Centraleuropa och inta det före Röda armén. Stalin drev igenom en inva-sion via Engelska kanalen. Bortsett från att Churchills strategiska plan var sämre – Tyskland var i stånd att försvara sig längre i de italienska bergen än i Frankrike – så dikterade Stalin redan villkoren. Därför gick det inte att göra någonting för att förhindra Stalins ockupation av centrala och södra Europa. Teorierna om att de allierade hade kunnat rädda Polen från en sovjetisk ockupation är felaktiga. Enligt mig hade de ingen möjlighet att förhin-dra det.

Antony Beevor, engelsk historiker, författare till böckerna Stalingrad, D-dagen: Slaget om Normandie, Berlin: Slut-striden 1945 och Andra världskriget

Tyska och sovjetiska pro-paganda affischer från andra världskriget,Niemieckie i radzieckie plakaty propagandowe z czasu wojny, foto: wikipedia.org

19

Przypisy

1. Pakt Ribbentrop-Beck? Wir-tualny pakt, który, zdaniem jedne-go polskiego historyka i paru publi-cystów, powinien zostać zawarty w 1939 r. przez Niemcy w osobie mi-nistra spraw zagranicznych Ribben-tropa ale nie z sowieckim ministrem Mołotowem lecz z polskim mini-strem Beckiem. Ta koncepcja była-by jednym z najbardziej osobliwych eksponatów Muzeum Osobliwości Umysłowych, gdyby takowe istnia-ło. Odzwierciedla autodestrukcyjne polskie przywary: manię wyjątko-wości i wielkości (polskie dywizje miałyby przeważyć szalę w wojnie niemiecko-sowieckiej), brak kon-taktu z rzeczywistością (porówny-

wanie sytuacji i wyborów stojących przed Polską do sytuacji Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych), infantylną i dramatyczną niezdol-ność przewidywania konsekwencji własnych postępków (chociaż autor tych koncepcji mniema, że mówi o realpolitik).

2. Józef Beck, polski minister spraw zagranicznych w chwili wy-buchu wojny. Pułkownik. 5 maja 1939, czyli niespełna cztery miesią-ce przed wybuchem wojny wygło-sił w sejmie przemówienie będące odpowiedzią na żądania Hitlera, który groził wojną w razie ich nie-spełnienia. Przemówienie przeszło do historii, szczególnie ten akapit:

Pokój jest rzeczą cenną i pożąda-ną. Nasza generacja skrwawiona w wojnach na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata

Noter

1.Ribbentrop-Beck-pakten? En alternativ pakt som enligt en polsk historiker tillika ett par pu-blicister borde ha ingåtts 1939 av Tyskland, företrätt av utrikesmi-nister Ribbentrop – dock inte med dennes sovjetiske kollega Molotov utan med den polske ministern Beck. Detta påfund skulle kunna ställas ut som ett av de märkligas-te föremålen i mentalt kuriosaka-binett om ett sådant funnits. Det återspeglar polska självdestruktiva laster: en besatthet med att vara något speciellt, ett storhetsvansin-ne (de polska divisionerna på tyska sidan skulle avgöra det tysk-sov-jetiska kriget), bristfällig kontakt

med verkligheten (Polens situation och valmöjligheter skulle vara jäm-förbara med Storbritanniens och USA:s läge), en infantil oförmåga att förutse konsekvenserna av egna handlingar (även om upphovsman-nen till detta påfund har fått för sig att han pratar om realpolitik).

2. Józef Beck, Polens utrikesmi-nister vid krigets utbrott. Överste. Den 5  maj 1939, dvs. knappt fyra månader före krigsutbrottet, höll han i den polska sejmen ett tal som svar på Hitlers hot att förklara krig ifall hans krav inte skulle bli uppfyll-da. Talet har gått till historien, och särskilt följande stycke:

Fred är värdefull och eftersträ-vansvärd. Vår krigsdrabbade ge-neration är utan tvekan förtjänt av fred. Men freden, som nästan allt på denna jord, har sitt pris som förvisso är högt men mät-

bart. Här i Polen talar vi inte om fred till varje pris. I människornas, nationernas och staternas liv finns bara en sak som är ovärder-lig. Det är hedern.

3. Władysław Anders, general, organisatör och befälhavare för den polska armén i Sovjetunionen. Ar-mén började bildas sommaren 1941, det vill säga efter att kriget hade inletts mellan de två som fram till juni 1941 hade varit de mest trofas-ta bundsförvanter och som inledde andra världskriget efter ett gemen-samt anfall på Polen i september 1939 –  Hitler och Stalin. General Anders och alla hans soldater var sovjetiska lägerfångar. Hitlers anfall på Stalin räddade dem – från att ha varit Stalins fångar blev de med ens hans allierade.

De flesta fångar, polska med-borgare, som anslöt sig till Anders armé var inte krigsfångar, det vill säga yrkessoldater, utan civila som ryssarna, strax efter att ha annek-terat de östliga delarna av Polen i september 1939, deporterade till Si-birien och Kazakstan. Anders hade i synnerhet ont om yrkesofficerare. Över 20 000 polska krigsfångar – yrkesofficerare och reservofficerare samt poliser –  hade på Stalins or-der mördats i Katyń och på några andra platser redan 1940, när samarbetet mellan Stalin och Hit-ler pågick som bäst. Men det fick världen reda på först 1943, när Anders armé inte längre var kvar i Ryss-land.

Anders armé, som åtföljdes av både sol-daternas familjer och många föräldralösa barn som befann sig i olika läger i Ryssland, tack vare de västallie-rades stöd fick Stalins tillåtelse att lämna Sovjetunionen. Över 40 000 soldater och mer än 70 000 civila medborgare i För-krigspolen fick åka: polacker, judar, vit-

Józef Beck

Władysław Anders

Underskrivande av Ribbentrop--Molotov-pakten, 1939 Podpisanie paktu Ribbentrop-Moło-tow, 1939foto: wikipedia.org

20

Instytut Polski

ma swoją cenę wysoką, ale wy-mierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest jedna tylko rzecz w życiu lu-dzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.

3. Władysław Anders, gene-rał, organizator i dowódca polskiej armi w Związku Radzieckim. Armia zaczęła powstawać latem 1941 r., czyli po rozpoczęciu wojny mię-dzy dwoma, do czerwca 1941, naj-bliższymi sojusznikami, którzy we wrześniu 1939 r., wspólną napaścią na Polskę, rozpętali II wojnę świa-tową – Hitlerem i Stalinem. Generał Anders i wszyscy jego żołnierze byli więźniami łagrów. Napad Hitlera na Stalina uratował ich – z więźniów Stalina stali się nagle jego sojuszni-kami.

Większość więźniów – polskich obywateli – wstępujących do armii Andersa to nie byli jeńcy wojenni, czyli zawodowi żołnierze, ale lud-ność cywilna, którą Rosjanie zaraz po zajęciu wschodnich terenów Polski, we wrześniu 1939, deporto-wali na Syberię i do Kazachstanu. Andersowi brakowało szczególnie zawodowych oficerów. Ponad 20 tysięcy polskich jeńców wojennych:

ryssar och ukrainare. Samtliga var lägerfångar. Utresan var alltså inte bara en militäroperation utan hade även karaktären av en räddningso-peration åt polska medborgare, en massexodus från ”det omänskliga landet”. I Det omänskliga landet var titeln på en bok av Józef Czapski, en framstående målare och författare, lägerfånge och därefter en av An-ders soldater. Han ägnade flera må-nader i arméstaben åt att leta reda på polska officerare i läger över hela Sovjetunionen.

Soldaterna och flyktingarna tog sig till Iran via Kaspiska havet, och vidare till Palestina. Kvinnor och barn åkte till de engelska kolonier-na i Afrika, och soldaterna till Italien där de (deras armé bar då namnet II Polska kåren) utförde en stor militä-roperation som kröntes av många, om än dyrköpta framgångar.

Det mest kända slaget som An-ders kår utkämpade är slaget om Monte Cassino, som gått till den polska historien. Författaren Ma-ria Dąbrowska sade när hon efter kriget besökte militärkyrkogården som ligger där: ”Det är den forna republiken sista begravningsplats.” Bredvid polacker ligger där solda-ter av andra nationaliteter och olika

trostillhörighet vilka alla en gång utgjorde Republiken Polen. De stupade soldaternas gravar pryds av latinska kors, ryska kors, davids-stjärnor och halvmånar (under vilka muslimer, polska tatarer, vilar).

4. Zygmunt Berling, general. Han föddes i Limanowa, i södra Po-len i en familj med svenska rötter från sextonhundratalet. Var en av de officerare som lämnade Anders armé i Krasnovodsk, den hamn vid Kaspiska havet varifrån den avsegla-de till Iran (han var då överste), och stannade kvar i Sovjetunionen. Lite senare, efter att ha avancerat till ge-neral, blev han utnämnd av Stalin till befälhavare för I Polska armén i Sovjet. Den bestod till största delen av fångar från de sovjetiska lägren, som inte hunnit ansluta sig till An-ders armé. Utan egen förskyllan. De sovjetiska makthavarna, i strid med avtalet med den polska exilreger-ingen, dröjde med att släppa folk från lägren, de informerade dem inte om var de polska trupperna höll på att formera sig och satte upp alla möjliga hinder. Den I Polska armén (senare uppstod även den andra och tredje) nådde Berlin vid Röda armén sida. För övrigt inte längre under

Gen. Wladyslaw Anders i ruiner av ett benediktiner-sordens kloster på toppen av Monte Cassino bergen som intagits av hans trup-per, Italien 24 maj 1944.Monte Cassino (Włochy), 24 maja 1944. Generał Wła-dysław Anders – dowódca II Korpusu Polskiego – w ruinach klasztoru Bene-dyktynów, zdobytego przez oddziały polskie.foto: Instytut Polski i Mu-zeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Ośrodek Karta

21

Instytut Polski

oficerów zawodowych i rezerwi-stów oraz policjantów – zostało na rozkaz Stalina zamordowanych w Katyniu i kilku innych miejscowo-ściach już w 1940 roku, kiedy współ-praca Stalina i Hitlera trwała w naj-lepsze. Ale o tym świat dowiedział się dopiero w 1943 roku, kiedy armii Andersa nie było już w Rosji.

Armia Andersa, której towarzy-szyły i rodziny żołnierzy, i wiele znajdujących się w różnych obo-zach w Rosji osieroconych polskich dzieci, dzięki wsparciu zachodnich aliantów, dostała zgodę Stalina na opuszczenie Związku Radzieckiego. Wyjechało ponad 40 tys. żołnierzy i ponad 70 tys. cywilów obywate-li przedwojennej Polski: Polaków, Żydów, Białorusinów i Ukraińców. Wszyscy byli więźniami łagrów. Ten wyjazd był więc nie tylko operacją wojskową lecz miał również charak-ter masowego exodusu z „nieludz-kiej ziemi”. Na nieludzkiej ziemi to tytuł książki Jozefa Czapskiego, wy-bitnego pisarza i malarza, więźnia łagrów i potem żołnierza Andersa. W sztabie armii zajmował się przez wiele miesięcy poszukiwaniem pol-skich oficerów w łagrach w całym Związku Radzieckim.

Żołnierze i uchodźcy przez morze Kaspijskie dotarli do Persji a stam-tąd do Palestyny. Kobiety i dzieci pojechały do angielskich kolonii w Afryce a żołnierze do Włoch, gdzie (ich armia nosiła wówczas nazwę II Korpus Polski) odbyli wielką kam-

panię wojenną uwieńczoną licz-nymi sukcesami chociaż okupioną wielkimi stratami. Najbardziej zna-ną bitwą stoczoną przez Korpus Andersa jest bitwa o Monte Casino, która przeszła do polskiej legendy. Pisarka Maria Dąbrowska, odwie-dziwszy po wojnie położony tam żołnierski cmentarz, powiedziała: „to ostatni cmentarz dawnej Rzecz-pospolitej”. Obok Polaków leżą tam żołnierze innych narodowości i róż-nych wyznań tworzących niegdyś Rzeczpospolitą. Groby poległych żołnierzy oznaczone są krzyżami, krzyżami prawosławnymi, gwiaz-dami Dawida i półksiężycami (pod którymi spoczywają muzułmanie – polscy Tatarzy).

4. Zygmunt Berling, generał. Urodzony w Limanowej w połu-dniowej Polsce, w rodzinie pocho-dzenia szwedzkiego. Był jednym z kilku oficerów, którzy w Krasno-wodsku, porcie kaspijskim, skąd odpływała do Persji armia Ander-sa, odłączył się od tej armii (był wówczas pułkownikiem) i został w Związku Radzieckim. Trochę póź-niej, awansowany do stopnia gene-rała, został mianowany przez Stali-na dowódcą I Armii Polskiej w ZSRR. Składała się on w większości z więź-niów sowieckich łagrów, którzy nie zdążyli do Andersa. Bez swojej winy. Władze sowieckie, wbrew umowie z polskim rządem emigracyjnym, ociągały się ze zwalnianiem ludzi z

Berlings befäl. Under Warszawaupp-roret, medan Röda armén och Ber-lings armé stod på andra sidan Wisła, gav han sin enhet order om att ta sig över Wisła och inleda kontakt med upprorsmännen. Han fick ingen flygbetäckning, inget artilleriunder-stöd eller någon annan hjälp från Röda armén – de polska soldaterna tog sig över på gummibåtar – varför landstigningen bara orsakade stora förlus-ter och inga vinster. Berling avsattes som befälhavare.

De två polska ar-méerna som Beevor nämner, den ena som stred sida vid sida med de västallierade och den andra med Röda armén, bestod av ”zeker”, som man på ryska kallade fång-arna i de sovjetiska lägren, Stalins fångar.

5. Den polska re-guljära armén stred i väst mot tys-karna på många an-dra platser. Under den första fasen av kriget, 1940, deltog Podhales självständi-ga skyttebrigad i sla-get om Narvik i Norge. Ett år senare i försvaret av hamnstaden Tobruk i Libyen.

Soldater av Podhales självstän-diga skyttebrigad avlägger soldated, Frankrike 19411941, Francja Przysięga żołnie-rzy Samodzielnej Bry gady Strzelców Podhalańskich. Foto: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie/Ośrodek Karta

Zygmunt Berling

Stanisław Sosabowski

22

łagrów, nie informowały ich, gdzie formuje się polskie wojsko i tworzy-ły wszelkie możliwe trudności. I Ar-mia Polska (potem powstały jeszcze druga i trzecia) doszła u boku Armii Czerwonej do Berlina. Nawiasem mówiąc, już nie pod dowództwem Berlinga. Podczas Powstania War-szawskiego, gdy Armia Czerwona i Armia Berlinga stały już na drugim brzegu Wisły, wydał on swoim jed-nostkom rozkaz przeprawienia się na lewy brzeg Wisły i nawiązania kontaktu z powstańcami. Nie dostał osłony lotniczej, wsparcia artyle-ryjskiego i innej pomocy ze strony Armii Czerwonej – żołnierze polscy przeprawiali się na pontonach – wskutek czego desant spowodował ogromne starty nie przyniósłszy żadnych korzyści. Berling został od-wołany z funkcji dowódcy.

Dwie polskie armie, o których mówi Beevor, jedna walcząca ramię w ramię z Aliantami zachodnimi a

druga z Armią Czerwoną, były ar-miami „zeków”, jak po rosyjsku mó-wiło się o łagiernikach, więźniach Stalina.

5. Regularne wojsko polskie walczyło na zachodzie z Niemca-mi w wielu innych miejscach. W pierwszej fazie wojny, w 1940 r., Sa-modziedzielna Brygada Strzelców Podhalańskich brała udział w bitwie o Narwik w Norwegii. Rok później w obronie portu Tobruk w Libii.

W decydującej fazie wojny, w 1944 roku, Polskie oddziały bra-ły udział w D-day w Normandii, później we Francji, Belgii, Holandii i Niemczech operowała dywizja pancerna gen. Stanisława Maczka a w największej w drugiej wojnie światowej operacji powietrzno-de-santowej pod Arnhem brała udział brygada spadochroniarzy pod dowództwem gen. Stanisława So-sabowskiego, którego w filmie O jeden most za daleko zagrał Gene Hackman.

Under krigets avgörande fas 1944 deltog polska förband i D-dagen i Normandie, därefter opererade ge-neral Stanisław Maczeks pansardi-vision i Frankrike, Belgien, Holland och Tyskland och i andra världskri-gets största luftlandsättningsope-ration i Arnhem deltog en brigad under befäl av general Stanisław Sosabowski, som spelades av Gene Hackman i filmen En bro för mycket.

Polska fallskärmsjä-garbrigad under opera-tionen „Market-Garden”, 1944 Polska 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa w ramach operacji „Mar-ket-Garden”foto: Instytut Polski i Mu-zeum im. gen. Sikorskie-go w Londynie/Ośrodek Karta

23

Tomasa Tranströmera poznałem w 1985 roku. Z biegiem tych trzydziestu lat stał się, wraz z żoną, Moniką, moim bliskim przyjacielem. Teraz powraca w moich myślach w rozbły-skach pamięci; to są takie świetliste punk-

ty niepowiązane ze sobą, często wyzbyte kontekstu, za to wyraziste. Czasem nieme, czasem z dźwięczącym głosem.

Najpierw słyszę głos profesora Larsa Kleberga, mojego ówczesnego szefa na slawistyce sztokholmskiej, w bezbłęd-nej polszczyźnie:

– Musisz to koniecznie przeczytać, to jest, bracie, poezja!I daje mi tomik Tranströmera. – Kto to, pytam, a Kle-

berg mówi, że to największy poeta szwedzki. Próbuję czy-tać, z wielkim trudem, bo szwedzkiego jeszcze się uczę, a poza tym jest to poezja tak bardzo inna od polskiej, tak różna od moich przyzwyczajeń czytelniczych. Ale Kleberg mówi, żebym to przetłumaczył, bo Tranströmer do niego dzwonił i pytał, czy teraz się do Polski jeździ, bo stan wo-jenny, Związek Literatów nie działa, PEN Club nie działa, więc... Nie jeździ się, więc, Leonie, byłoby dobrze, gdybyś coś z tego przełożył, oczywiście, jeśli odnajdziesz tam coś dla siebie.

Idzie mi jak po grudzie: lapidarność, gęsta metaforyka, metafizyka starannie ukryta, ale wszechobecna. Żadnych ozdób, inteligentnych gier słów, narcystycznych fraz. Sie-dzę w moim pokoju na slawistyce, tłumaczę całymi dnia-mi. Musiałem wcześniej skontaktować się z Tranströme-rem, bo jego najnowsze wiersze tłumaczę z maszynopisu, zapewne przysłanego mi pocztą, internetu jeszcze nie było. Akurat męczę się z obrazem-metaforą: „Månskensmaneten själv / svävar framför oss.” Brzmi to upajająco, mniej wię-

leonARd neugeR

Jag träffade Tomas Tranströmer 1985. Under de ef-terföljande trettio åren blev han och hans fru Mo-nica mina nära vänner. Nu återvänder han i mina tankar, glimtar fram i minnesbilderna; de blir till ljuspunkter utan kopplingar till varandra, lösryck-

ta men tydligt framträdande. Ibland är de stumma, ibland talar de med klingande stämma.

Först hör jag professor Lars Kleberg, min dåvarande chef vid Slavistiska institutionen i Stockholm, som utropar på sin oantastliga polska:

– Broder, du måste läsa detta. Det här kan man kalla poesi!Och han räcker mig en liten diktsamling av Tranströ-

mer. – Vem är det, frågar jag, och Kleberg säger att detta är Sveriges största poet. Jag försöker läsa, med stor möda eftersom jag fortfarande håller på att lära mig svenska, och för övrigt är denna poesi så olik den polska, så fjärran från mina läsvanor. Men Kleberg säger att jag bör översätta den eftersom Tranströmer har ringt och frågat om man nume-ra brukar resa till Polen med tanke på undantagstillståndet – Författarförbundet har slutat verka, PEN-klubben har slu-tat verka, alltså … Nej, man brukar inte resa, därför skulle det vara bra, Leon, om du översatte litet av detta, förutsatt förstås att du hittar något som känns rätt för dig.

Det går trögt: kondensering, förtätad metaforik, en noga dold men allestädes närvarande metafysik. Inga utsmyck-ningar, inga intelligenta ordlekar, inga narcissistiska fraser. Jag sitter på min kammare på institutionen och översätter dagarna i ända. Jag är tvungen att kontakta Tranströmer. Jag översätter hans senaste dikter från ett maskinskrivet manuskript som troligen har anlänt med posten – det var innan Internet kom till. Just nu sliter jag med en metafo-

Ett farväl till Tomas Tranströmer

Pożegnanie Tomasa Tranströmera

24

cej tak: „monszensmanetenszelw swewar framföross”. Ba, ale co to jest „maneten”? I w tym momencie pukanie. Wchodzi wysoki, szczupły mężczyzna i przedstawia się: Tranströmer. Nic dziwnego, że w szkole przezywano go „trana” (żuraw). Ja po szwedzku dukam, a on cierpliwie mi pomaga, odpowiada, tłumaczy. I po kilku minutach jest tak, jakbyśmy znali się całe życie. Pytam o „maneten”, a on wyjmuje pióro i na maszynopisie tego wiersza (Sześć zim z późniejszego tomu Żywym i umarłym) rysuje mi meduzę. Mam do dziś tę kartkę z meduzą. W moim przekładzie ta metafora brzmi: „Świetlista meduza księżyca/wynurza się przed nami”. Musiałem zrezygnować z występującej w oryginale poświaty księżyca, bo to ona wynurza się u Tranströmera. Po polsku brzmiałaby manierycznie. Tran-strömer jest ciekaw, jak sobie poradziłem z drugą strofą tego samego wiersza. Bo tam „wiatr trzęsie się w swal-bardzkiej zbroi”, czyli spitsbergeńskiej. Odpowiadam, że jeszcze nie zadecydowałem, ale Svalbard odpada, bo jest to nazwa w Polsce nieznana, a Spitsbergen, owszem, ale w tym kontekście brzmi okropnie. Zrezygnuj z tego Spitsber-gena – mówi. Napisz: w „arktycznej zbroi”, jeśli po polsku brzmi to naturalnie i dobrze. I tak zostało.

Jakiś czas potem w tomie Żywym i umarłym (För levande och döda) napisze mi dedykację dodając do tytułu: „i ledwo żywym” („och halvdöda”).

rozbłysk następny. Umawiamy się w Uppsali, w „odro-binie wielkiej katedry”. Mamy się tam spotkać i pojechać do Västerås, gdzie mieszka. Zwiedzamy Katedrę: Gustaw Waza, Swedenborg, Anna Jagiellonka i inne niewiele mi mówiące sarkofagi. Wiem, że kiedy przemówią, zacznę wrastać w Szwecję. Potem jedziemy jego autem. Widać, że lubi prowadzić. Opowiada po drodze o każdym zakątku. Zna te okolice i je kocha. Im bliżej Västerås, tym więcej

risk bild: ”månskensmaneten själv / svävar framför oss.” Då så, men vad är ”maneten” för något? Och just då knackar någon på dörren. En lång, slank man kommer in och pre-senterar sig: Tranströmer. Inte konstigt att han blev kallad ”tranan” när han gick i skolan.

Jag stakar mig på svenska, han hjälper mig tålmodigt, svarar på frågor, förklarar. Efter några minuter känns det som om vi hade känt varandra sedan födseln. Jag frågar om ”maneten”, han tar fram pennan och ritar en manet bredvid diktens maskinskrivna text (det var „Sex vintrar” ur den blivande diktsamlingen „För levande och döda”). Jag har fortfarande kvar bladet med maneten. I min pol-ska översättning lyder metaforen: ”Świetlista meduza księżyca / wynurza się przed nami.” Jag var tvungen att av-stå från ”skenet”, det är ju det som svävar hos Tranströmer. På polska skulle det låta pretentiöst. Tranströmer är nyfi-ken på hur jag har klarat diktens andra strof där ”vinden skakar i sin rustning från Svalbard”, dvs. från Spetsbergen. Jag svarar att jag inte har bestämt mig än men att Sval-bard är uteslutet eftersom det är ett okänt namn i Polen, i  motsats till Spetsbergen som dock låter hemskt i  detta sammanhang. – Strunta i Spetsbergen, säger han. – Skriv: ”i sin arktiska rustning” om det låter naturligt och bra på polska. Och så blev det.

Så småningom skulle han dedicera ett exemplar av För levande och döda till mig genom att lägga till ”… och halvdöda” i titeln.

nästa glimt. Vi stämmer träff i Uppsala, i ”skärvan av en stor katedral”. Vi skall träffas där och åka tillsammans till Västerås där han bor. Vi vandrar runt i domkyrkan: Gus-tav Vasa, Swedenborg, Anna Jagellonica och andra för mig tämligen intetsägande sarkofager. Jag vet att den dagen de säger mig något har jag börjat slå rot i Sverige. Sedan ger vi oss iväg i hans bil. Det är uppenbart att han tycker om

Foto: Anna Skwarcan

25

opowiada zerkając ukradkiem na zegarek. Dojeżdżamy. Mówi, że jesteśmy trochę przed czasem, bo Monica jesz-cze nie wróciła z pracy. Jesteśmy w dużej kuchni. Monica już przyszła. Przygotowuje obiad. Jeszcze nie wiem, że po-znałem właśnie ludzi, którzy staną się moimi najbliższymi przyjaciółmi. Oni pewnie też tego nie wiedzą. Odprowa-dzają mnie na stację kolejową.

Biblioteka Noblowska. Jesień 1990. roku. Katarzyna Gruber z Tomaszem Jastrunem zorganizowali spotkanie z Poetą. Tłum Polaków. Tranströmer przysłał mi kilka dni wcześniej wiersz Gondola żałobna. On czyta oryginał: na-turalnie, pięknym, nieco matowym głosem, trochę jakby nucił jakąś niemelodyjną melodię duszy. Potem ja. Niewie-le później telefon od Helen Sigeland z Instytutu Szwedz-kiego. Bardzo zła wiadomość: Tranströmer miał wylew, wygląda to nie najlepiej. Pytam, gdzie leży i czy można go odwiedzać.

stoJę na przystanku autobusowym w Slussen. Spoty-kam przypadkowo Monikę i razem jedziemy do szpitala. Monica jest pielęgniarką, wiedziała od początku, że życie Tomasa wisi na włosku. Wiedziała też, jakie są rokowania. Cała prawa strona jest sparaliżowana. Afazja. Jeśli się szyb-ko nie cofnie, tak już zostanie. Mówimy niewiele. Tylko w oczach Moniki widzę czarną pustkę. Tranströmer leży w osobnym pokoju. Nie mówi, ale kontakt z nim jest stosun-kowo łatwy, nawet ja sobie radzę. Pytamy, czy będzie pisał. Potakuje. I coś pragnie dodać. Zgadujemy... Tak, wiersze będą krótkie. Nie, to będzie stary gatunek liryczny. Epi-gram? – próbujemy zgadnąć. Nie! Sentencja? Nie! Monica pyta, czy to jakiś stary gatunek. Tak! Wyliczmy znane nam gatunki. Wszystko nie! Nagle Monica wpada na pomysł dziwnego pytania: Czy to tradycja europejska? Nie! Haiku, wykrzykuje Monica. Tak!!!

Jej było łatwiej zgadnąć, bo Tranströmer pisywał już wcześniej haiku. Wydana w 1996. roku Gondola żałobna zawiera haiku, ale jest ich niewiele, a tomik był prawie gotowy przed wylewem. Natomiast ostatni tom Tran-strömera, Wielka zagadka (2004), w dużej mierze składa się właśnie z haiku. Warto przypomnieć, że poeta zawsze konsekwentnie stosował schemat wersyfikacyjny europej-skiej wersji tej strofy. W tłumaczeniach na polski, zgodnie z polską tradycją haiku, takiego schematu nie musi się sto-sować. Oto piękne haiku z tego ostatniego tomu poety w przekładzie Magdaleny Wasilewskiej-Chmury:

Morze jest murem. Słyszę jak krzyczą mewy – machają do nas.

W 2012. roku opublikowaliśmy z Magdaleną Wasilew-ską-Chmurą Wiersze i prozę 1954-2004 w wydawnictwie a5: wszystkie tomy poety i jego prozę wspomnieniową. Okładkę zaprojektowała Joanna Rusinek. Stoi na niej mewa. Tranströmerom ogromnie się ta okładka spodoba-ła, Monica powiedziała śmiejąc się z aprobatą: Świetnie! Mewa śmieszka. Bo też Tranströmer, jego dziadek ze stro-ny matki, ich rodzina – wszyscy mieszkali nad morzem, z morza żyli, toteż fauna nadmorska to ich świat najbliż-

att köra. Han berättar om varenda liten vrå som vi pas-serar. Han känner dessa trakter och älskar dem. Ju när-mare Västerås, desto mera berättar han medan han i smyg kastar ett öga på klockan. Vi är framme. Han säger att vi är litet tidiga eftersom Monica inte har hunnit hem från arbetet. Vi sitter i  det stora köket. Monica har kommit, hon förbereder middag. Jag vet fortfarande inte att jag just har träffat de personer som kommer att bli mina närmaste vänner. De vet nog inte de själva heller. De följer mig till järnvägsstationen.

Nobelbiblioteket. Hösten 1990. Katarina Gruber har tillsammans med Tomasz Jastrun ordnat ett möte med Poeten. Massor av polacker. Tranströmer skickade mig några dagar tidigare dikten Sorgegondolen nr 2. Han läser på originalspråket: naturligt, med vacker och något matt röst, som om han hade nynnat något slags själens omelo-diska melodi. Sedan är det min tur att läsa. Litet senare blir jag uppringd av Helen Sigeland vid Svenska institutet. En mycket dålig nyhet: Tranströmer har haft en stroke, det ser mindre bra ut. Jag frågar var han är inlagd och om man får besöka honom.Jag Väntar på en busshållplats vid Slussen. Av en slump stöter jag på Monica och vi slår följe på väg till sjukhuset. Hon är sjuksköterska och har vetat hela tiden att Tomas liv hänger på en skör tråd. Hon har även vetat prognosen. Hela hans högra sida är förlamad. Afasi. Om det inte går tillbaka inom kort så kommer det att förbli så. Vi säger inte mycket. Bara i Monicas ögon syns mörk tomhet. Tranströ-mer har eget rum. Han talar inte men det är relativt lätt att få kontakt med honom, till och med jag klarar det. Vi frågar om han kommer att skriva. Han nickar och vill till-lägga något. Vi försöker gissa … Ja, korta dikter. Nej, en gammal lyrikgenre. – Epigram? gissar vi. – Nej! – Sentens? – Nej! Monica frågar om det är någon gammal genre. – Ja! Vi räknar upp allt vi kommer på. Inget duger! Plöts-ligt kommer Monica på en märklig fråga att ställa. Är det något inom den europeiska traditionen? – Nej! – Haiku! utropar Monica. – Ja!!!

Det var lättare för henne att gissa eftersom Tranströmer redan hade skrivit haiku. Sorgegondolen från 1996 innehåll-er haiku men de är inte många, och diktsamlingen var näs-tan färdig innan han fick stroke. Hans sista diktsamling, Den stora gåtan (2004), består däremot till stor del av just haiku. Det är värt att påminna att poeten alltid konse-kvent har tillämpat den europeiska varianten av strofens versschema. Med hänsyn till den polska haikutraditionen behöver man inte tillämpa sådant schema i polska översätt-ningar. Här en vacker haiku ur poetens sista diktsamling:

Havet är en mur.Jag hör måsarna skrika –de vinkar åt oss.

År 2012 publicerade jag och Magdalena Wasilewska-Chmura på förlaget a5 Wiersze i proza 1954-2004: alla poetens diktsam-lingar och hans memoarprosa i polsk översättning. Omsla-get hade designats av Joanna Rusinek. Den har en mås i cen-trum. Tranströmers blev mycket förtjusta i  detta omslag, Monica gav skrattande sitt bifall: – Utmärkt! En skrattmås.

26

szy, dobrze znany, choć nie oswojony. Dla mnie, krakusa, na okładce jest przede wszystkim ptak. No... może jakaś mewa, czy rybitwa. Nie rozróżniam. Jak też nie rozróż-niam łódek, statków, barek, żagli, różnych stanów morza itp. – od tej, jakże istotnej części Szwecji jestem na zawsze odcięty. Starałem się wierszy Tranströmera mocno osadzo-nych w takim krajobrazie nie tłumaczyć. W tę Szwecję ni-gdy nie wrosłem.

rekonwalescencJa nie była pomyślna: paraliż się nie cofnął, mowa nie powróciła. Monica i Tomas zaczęli żyć inaczej: spotykali się z ludźmi, prowadzili dom otwarty, ciepły, pełen humoru, przyjazny. Kontakt z Tomasem nie był łatwy, ale Monica umiała zgadywać jego myśli, stymu-lować rozmowy. Traktowali tę nową sytuację z łagodnym humorem. Testowali zresztą, na ile mogą wrócić do tej nowej normalności. Pierwszym filmem dokumentalnym był piękny dokument Joanny Cichockiej-Guli i Jarosława Guli: Portret z komentarzem (1993). Pierwszego wywiadu udzielili Józefowi Baranowi. Opublikował go pod tytułem Jak by się było dzieckiem w 1994. roku. Pierwszą podróżą zagraniczną była wizyta w Gdańsku na zaproszenie Paw-ła Huelle i Krystyny Chwin. Spotkanie z poetą prowadził Aleksander Jurewicz. Pamiętam dwie niezwykłe sceny. Sie-dzimy u państwa Adamców. Ich dwie małe córeczki nudzą się chyba, bo napierają na gości, walcząc o uwagę. Nagle Monica przygarnia je i... przez długą chwilę z nimi rozma-wia, a one z nią. Monica mówi po szwedzku, dziewczynki po polsku. One tego w ogóle nie zauważają. Po chwili tulą się do Tomasa.

I druga scena: idziemy Starówką gdańską i nagle Tomas zaczyna płakać. Monica pyta, czy coś się stało. Nie, nic się nie stało. Wtedy Monica mówi: chciałbyś tym ludziom tyle powiedzieć, i nie możesz. Tak. Tak.

W 1996. roku literacką nagrodę Nobla otrzymała Wisła-wa Szymborska. Sytuacja była napięta, bo poetka często panikowała, chciała uciekać, walczyła o skrócenie harmo-nogramu „obowiązkowych” spotkań, w roli osoby publicznej czuła się zde-cydowanie źle. I nagle dostaję telefon, chyba od Miki Larsson, attaché kul-turalnego w Ambasadzie Szwecji w Warszawie, która Szymborskiej przez cały czas towarzyszyła, że Szymborska zażądała spotkania z Tranströmerem. Mika mówi świetnie po polsku i Pol-skę kocha, a Szymborską po prostu uwielbiała. Czy mógłbym towarzyszyć poetce w tej wizycie w Västerås? Jedziemy limuzyną spod Ambasady RP w Sztokholmie: Szymborska, Teresa Walas, moja żona, Jola i ja. Może ktoś jeszcze, ale nie pamiętam. Trochę błądzimy po przedmieściach Västerås, ale w koń-cu dojeżdżamy. Szymborska zmęczona i stremowana, no i głodna. Nie, jadła jej nie brakowało, ale pompa, jak sądzę, odbierała jej chęć do jedzenia. Stajemy niedaleko domu Tranströmerów. Za nami gromada dziennikarzy. Dzwo-nimy. Monica przejmuje inicjatywę: dziennikarze dostają 5 minut na filmowanie i pytania, a potem już mamy czas

Man skall veta att Tranströmer, hans morfar, deras släkt – alla hade de ju levt vid havet och av havet, därför var kust-faunan deras värld, välbekant om än inte tämjd. För mig, en borgare från Kraków, föreställer omslaget i stort sett en fågel. Nå, kanske något slags mås eller tärna. Jag ser ingen skillnad. Inte heller särskiljer jag ekor, båtar, pråmar, segel, sjöns olika tillstånd och dylikt – jag är för alltid avskuren ifrån denna så väsentliga aspekt av Sverige. Jag har försökt att inte översätta de dikter av Tranströmer som är förankra-de i detta landskap. Jag har aldrig slagit rot i detta Sverige.

konValescensen bleV inte framgångsrik: förlamningen gick inte tillbaka, talet återvände inte. Monica och Tomas ändrade sin livsstil: de umgicks, tog emot i sitt öppna, var-ma, glada och vänliga hem. Kontakten med Tomas var inte lätt men Monica hade förmågan att gissa hans tankar, hålla samtalet i gång. De betraktade den nya situationen med mild humor. De prövade sig fram till den rätta nivån av denna nya normalitet. Den första dokumentärfilmen, Ett porträtt med kommentar (1993), gjordes mycket vackert av de polska filmarna Joanna Cichocka-Gula och Jarosław Gula. Den polske poeten Józef Baran fick den första inter-vjun, publicerad med titeln Som om man vore ett barn. Den första utlandsresan gick till Gdańsk på inbjudan av Paweł Huelle och Krystyna Chwin. Aleksander Jurewicz var värd för mötet med poeten. Jag minns ett par ovanliga scener. Vi sitter hos paret Adamiec. Deras två små flickor verkar ha långtråkigt – de tränger sig på gästerna, försöker få upp-märksamhet. Plötsligt tar Monica dem i famn och … talar med dem en lång stund, och de med henne. Monica talar svenska, flickorna talar polska. De märker det över huvud taget inte. Efter en stund trycker de sig mot Tomas.

Och en annan scen: vi promenerar i Gdańsks gamla del och plötsligt börjar Tomas gråta. Monica frågar om något har hänt. Nej, inget har hänt. Då säger Monica:

– Du har så mycket att säga till folk och så kan du inte. – Ja. Ja.

År 1996 tilldelades Wisława Szym-borska Nobelpriset i  litteratur. Läget var spänt eftersom hon ofta greps av panik, ville dra sig undan, gjorde allt för att dra ner på antalet ”obligatoriska” möten och vantrivdes i offentlighetens ljus. Plötsligt blir jag uppringd – det var nog Mika Larsson, kulturattaché vid svenska ambassaden i  Warszawa, som ledsagade Szymborska under hela besöket – och får höra att Szymborska insisterar på att träffa Tranströmer.

Mika talar utmärkt polska, hon älskar Polen och hon inget mindre än avgudade Szymborska. Skulle jag kunna hålla poeten sällskap under hennes besök i Västerås? Vi färdas i en limousin från polska ambassaden i Stockholm: Szym-borska, Teresa Walas, min hustru Jola och jag. Kanske nå-gon mera – jag minns inte. Vi irrar en del i Västeråsförorter-na men hittar rätt till slut. Szymborska är trött och nervös, och dessutom hungrig. Nej, det hade inte varit någon brist på mat men jag misstänker att all pompa och ståt hade fått henne att tappa aptiten. Vi parkerar nära Tranströmers

---IDZIEMY STARÓWKĄ GDAŃSKĄ I NAGLE TOMAS ZACZYNA PŁA-KAĆ. MONICA PYTA, CZY COŚ SIĘ STAŁO. NIE, NIC SIĘ NIE STAŁO. WTEDY MONICA MÓWI: CHCIAŁ-BYŚ TYM LUDZIOM TYLE POWIEDZIEĆ, I NIE MO-ŻESZ. – TAK. TAK

27

dla siebie. Po tych pięciu minutach Szymborska zadaje dwa pytania: czy może zdjąc buty i czy jest coś do jedzenia. Ja tego nie pamiętałem, ale Monica mi to w połowie stycznia 2015. przypomniała. Była zupa mięsna. Tak to pamięta ze wzruszeniem Monica. Podczas ostatniej wspólnej wizyty Tranströmerów w Krakowie, w 2012 roku, Tomas prosi, by zawieźć go do grobu Szymborskiej, chce złożyć kwiaty.

dzięki akademii szwedzkieJ Tranströmerowie przepro-wadzili się do Sztokholmu do pięknego mieszkania ze wspaniałym widokiem. Pierwszą zagraniczną wizytą na tym nowym miejscu była wizyta Czesława Miłosza z mał-żonką. Zresztą Miłosz spotykał się z Tranströmerami za-wsze, kiedy to było możliwe, w Krakowie. Był też jednym z pierwszych tłumaczy poety na polski. Pamiętam ten lunch w Sztokholmie, pamiętam strzępy rozmów, ale nie będę ich przywoływał. Carol rozmawiała z Monicą o sprawach praktycznych, Miłosz, bardzo zmęczony istnym marato-nem wykładów, spotkań, wywiadów, po prostu starał się odprężyć. Lunch był udany: Monica podała m.in. gołąbki z Norlandii. Dzisiaj to danie chyba już wyszło z użycia: za dużo roboty, tym bardziej, że te szwedzkie gołąbki są cie-

niutkie i smukłe, więc roboty więcej.Jest początek października roku

2011. Tym razem ja jestem wykończo-ny, Uniwersytet Śląski obsypał mnie wyróżnieniami, co wiązało się z bar-dzo forsownym harmonogramem. Ja-koś to wytrzymałem i szczęśliwy, ale z wyraźną ulgą wyjechałem do Kra-kowa. Siedzę, jak zwykle, w kawiarni Prowincja Nowa. Gdzieś koło połu-dnia. Patrzę przez okno, idzie ciągnąc za sobą walizeczkę Anders Bodegård, jeden z moich najbliższych przyjaciół. Macham na niego. Wchodzi. Jest w drodze na dworzec, bo jedzie do Rado-mia na festiwal Gombrowiczowski, ale

ma jeszcze z pół godziny czasu. Powiada: Słuchaj, za pięć minut Akademia Szwedzka ogłosi, kto w tym roku dosta-nie Nobla z literatury. – Eeee, mówię, pewnie, jak zwykle, Tranströmerowi nie dadzą. Ale na wszelki wypadek proszę któregoś z wbitych w laptopa studentów, o pożyczenie nam tego laptopa na kilka minut. Po kilku minutach mamy werdykt: Tomas Tranströmer został laureatem literackiej nagrody Nobla!ostatni raz spotkałem się z Tranströmerem w połowie stycznia 2015 roku, u nich w domu. Chcieli mnie poże-gnać, bo zdecydowałem, że wrócę do Polski na zawsze. Byli przyjaciele: Anders Bodegård, Agneta Pleijel, Marcia i Peter Schubackowie. Agneta mówiła o swoim dzieciń-stwie, Monica o niezwykłym pochodzeniu nazwiska Tran-strömer. Marcia opowiadała o swoich przekładach wierszy Tranströmera na portugalski. Peter, wiolonczelista, dyry-gent, kompozytor przyniósł ze sobą wiolonczelę. I przez godzinę grał suity Bacha. To było pożegnanie: Johann Se-bastian Bach. ❧

hus. Bakom oss en skara journalister. Vi ringer på. Monica tar över initiativet: journalisterna får fem minuter på sig att filma och ställa frågor, sedan får vi vara för oss själva. När dessa fem minuter har gått, ställer Szymborska två frågor: går det bra om hon tar av sig skorna, och finns det något att äta? Jag har glömt bort detta tills Monica påminde mig i januari 2015. På menyn stod köttsoppa. Så minns Monica detta och blir rörd. Under parets sista gemensamma besök i Kraków 2012 bad Tranströmer att få lägga blommor på Szymborskas grav.

Svenska Akademien gjorde det möjligt för Tranströmers att flytta till Stockholm, till en underbar lägenhet med en storslagen utsikt. De första utländska besökarna i  deras nya hem var Czesław Miłosz med maka. Miłosz ville för övrigt alltid träffa Tranströmers i Kraków närhelst det gick att ordna. Han var även en av den svenske poetens första översättare till polska. Jag minns denna lunch i Stockholm, jag minns brottstycken ur konversationen men jag lämnar dem därhän. Carol talade med Monica om praktiska ting. Miłosz, mycket trött efter ett veritabelt maraton av före-drag, möten, intervjuer försökte helt enkelt att koppla av. Lunchen blev lyckad: Monica serverade bl.a. norrländska kåldolmar. Idag har nog denna rätt sett sina bästa dagar: för mycket arbe-te, inte minst för att svenska kåldol-mar är tunna och slanka, alltså kräver de längre tid i köket än de polska.

det är tidig oktober 2011. Den här gången är det min tur att vara slut: Schlesiska universitetet har översållat mig med utmärkelser, vilket föranleder ett mycket intensivt schema. Jag har på något sätt klarat mig igenom detta och, både lycklig och lättad, tagit mig över till Kraków. Som vanligt sitter jag på ett café vid namn Prowincja Nowa. Det är mitt på dagen. Jag tittar ut ge-nom fönstret och där går Anders Bodegård, en av mina bäs-ta vänner, och drar en liten resväska bakom sig. Jag vinkar. Han går in. Han är på väg till stationen, skall ta tåget till Radom till en Gombrowiczfestival men har en halvtimme över. Han säger: –Nå, fem minuter kvar tills Akademien offentliggör årets Nobelpristagare i  litteratur. – Tja, säger jag, Tranströmer får det inte, som vanligt. Men för säkerhets skull vänder jag mig till en av de studenter som sitter där med näsan i sina datorer, och jag ber att få låna laptopen en stund. Efter några minuter får vi beskedet: Tranströmer har tilldelats Nobelpriset i litteratur!sista gången Jag såg Tranströmer var i mitten av januari 2015 hemma hos dem. De ville träffa mig med anledning av att jag hade bestämt mig för att för gott återvända till Polen. Vännerna kom: Anders Bodegård, Agneta Pleijel, Marcia och Peter Schuback. Agneta talade om sin barndom, Mo-nica om det ovanliga ursprunget av namnet Tranströmer. Marcia berättade om sina översättningar av Tranströmers dikter till portugisiska. Peter, en cellist, dirigent och tonsät-tare, hade med sig sin cello. I en timme spelade han Bachs sviter. Det var ett farväl: Johann Sebastian Bach. ❧

---VI PROMENERAR I GDAŃSKS GAMLA DEL OCH PLÖTSLIGT BÖRJAR TOMAS GRÅTA. MONI-CA FRÅGAR OM NÅGOT HAR HÄNT. NEJ, INGET HAR HÄNT. DÅ SÄGER MONICA: – DU HAR SÅ MYCKET ATT SÄGA TILL FOLK OCH SÅ KAN DU INTE. – JA. JA.

28

Zbigniew Bidakowski: Czy jest w Pańskiej poezji polityka?Monica Tranströmer: A co Pan ma na myśli mówiąc poezja polityczna. W latach 60-tych i 70-tych Tomas był krytykowany za to, że jego wiersze nie niosą żadnego wy-raźnego politycznego przesłania. Teraz, z perspektywy czasu, widać, że było to nieuzasadnione.

W roku 2005 Göran Greider wydał antologię szwedzkiej poezji politycznej. Wybrał do niej jeden wiersz Tomasa z po-czątku lat 70-tych pod tytułem Do przyjaciół z drugiej strony granicy. To jest wiersz, który Tomas napisał po wizycie w Rydze w 1970 r. Miniesej Greidera towarzyszący wierszowi nosi tytuł Mniej odpowiedni poeta (dla politycznej atmosfery czasu). Dla radykalnych krytyków z tamtych czasów jego wiersz był napisany z niewłaściwych politycznych pozycji.

Kiedy czyta się listy, które Tomas pisał do Roberta Bly na początku lat 70-tych (zostały opublikowane w 2001 r.) widać, że Tomas był wyraźnie zirytowany tą krytyką. Jako psycholog pracujący w eksperymentalnym więzieniu dla młodzieży uważał, że dał wkład w budowę lepszego społe-czeństwa. Jednak później, w latach 80-tych, Tomas doszedł do wniosku, że ten opór, jaki napotykał, był właściwie po-żyteczny. Nie dawał impulsów do pisania wierszy politycz-nych, ale zmuszał do większych wymagań wobec siebie.ZB: W Polsce obecnie poezja nie musi, a nawet nie powinna, pochodzić z lewej strony, ale często pre-

Mniej odpowiedni poeta rozmowa z Monicą i Tomasem Tranströmerami z 2006 r.

ZB: Finns det politik i din poesi?MT: Det beror på vad du menar med politisk poesi. På 60 och 70-talet blev ju Tomas kritiserad för att hans dikt inte hade något tydligt politiskt budskap. Nu retroaktivt kan man naturligtvis se att det stämmer inte helt.

År 2005 gav Göran Greider ut en antologi med svensk politisk dikt. Han valde då en dikt av Tomas som kom ut i början av 70-talet och som heter Till vänner bakom en gräns. Det är en dikt som Tomas skrev efter ett besök i Riga 1970. Rubriken till Greiders miniessä som följde dikten var En mindre passande dikt. För dåtidens radikala kritiker var det en felvinklad politisk dikt.

När man läser de brev Tomas skrev till Robert Bly i början av 70-talet (och som publicerades 2001) märks att Tomas var rätt irriterad över kritiken. Som heltidsarbetan-de psykolog på ett progressivt ungdomsfängelse tyckte han att han gjorde sitt för ett bättre samhälle. Men senare på 80-talet tycks Tomas ha tyckt att det motstånd han tidi-gare fått var ganska bra. Det gav inga impulser att skriva politisk dikt, men kanske att bli strängare mot sig själv.

ZB: I Polen behöver poesi inte och, till och med, får inte komma från vänster numera men den är ofta ur arbetar synpunkt och en arbetare be-höver inte vara kommunist, den kan vara troen-de katolik.

En mindre passande poetett samtal med Monica och Tomas Tranströmer från 2006

Trzy osoby uczestniczą w rozmowie. To­mas rysuje, pisze, gestykuluje – nie mówi jednak prawie nic. Monica opowiada o To­masie i jego wierszach w trzeciej osobie a czasami zwraca się bezpośrednio do niego, żeby potwierdził coś gestem lub mimiką.

Tre personer deltar i detta samtal. Tomas ritar, skriver, gestikulerar han säger dock nästan ingenting. Monica berättar om To­mas och hans dikter i tredje person och ibland vänder hon sig direkt mot honom för att få bekräftelse i form av en gest el­ler av mimik.

29

zentuje punkt widzenia robotniczy, z tym że robot-nik nie musi być komunistą, może być katolikiem.

MT: no właśnie, poezja polityczna realizuje się w różny sposób w różnych częściach świata. W krajach, które do-świadczają prześladowań, poezja ma duże znaczenie i może nawet wpływać na politykę. Szwecja żyje w wolności od długiego czasu i polityczna poezja powstająca w ostatnich dziesięcioleciach – pisana jest z perspektywy lewicowej.

ZB: Muzyka odgrywa wielką rolę w życiu Toma-sa, również obecnie, kiedy może grać na forte-pianie tylko lewą ręką. Czy do utworów Tomasa była komponowana muzyka?MT: Oczywiście, jest bardzo wiele szwedzkich kompozycji do wierszy Tomasa, dużo utworów chóralnych.

ZB: Jaki był Państwa pierwszy kontakt z polską kulturą?MT: Zawdzięczamy go właśnie muzyce. Najpierw był z pew-nością Karol Szymanowski, to musiały być wczesne lata 50-te. Później odkrył Tomas Czesława Miłosza, który bardzo wcze-śnie został przełożony na szwedzki. Zniewolony umysł wyszedł po szwedzku już w latach 50-tych i wywarł duże wrażenie. Tomas zawsze bardzo podziwiał Miłosza. Później w latach 70-tych doszedł Zbigniew Herbert i Tadeusz Różewicz, a jeszcze później Wisława Szymborska i Adam Zagajewski.

Tomas spotykał Miłosza wiele razy. Na festiwalach po-etyckich, gdy Miłosz był jeszcze emigrantem, następnie w Krakowie i ostatni raz w naszym domu, tu w Sztokholmie. To było w roku 2000, kiedy Miłosz był bardzo uroczyście w Sztokholmie przyjmowany.

Zbigniewa Herberta spotkaliśmy we Włoszech. Był bardzo podziwiany w Niemczech, zdaje mi się, że był pierwszym, który otrzymał nagrodę Petrarki. Tomas też otrzymał tę na-

MT: Nå, politisk dikt uttrycktes naturligtvis på olika sätt i olika delar av världen. I länder som lever under förtryck får dikten en stor betydelse och kan kanske också påverka den politiska utvecklingen. Sverige har levt i frihet under lång tid och den poltiska dikt som skrivits och skrivs under senare decennier har skrivits ur ett vänsterperspektiv.

ZB: Blev Tomas dikter tonsatta?MT: Ja, det finns många svenska tonsättningar av Tomas dikter. Många körverk.

ZB: Hur knöt ni kontakter med polsk kultur?MT: Tomas första kontakt med polsk kultur skedde ge-nom musik. Först kom nog Karol Szymanowski och det måste ha varit tidigt 50-tal. Och sedan upptäckte Tomas Czeslaw Milosz som var mycket tidigt översatt till svenska. Själar i fångenskap fanns på svenska redan på 50-talet och gjorde ett starkt intryck. Tomas beundran för Milosz har alltid varit stor. Sedan på 70-talet kom Zbigniew Herbert och Tadeusz Rozewicz och bra mycket senare Wislawa Szymborska och Adam Zagajewski.

Milosz hann Tomas träffa flera gånger. Under Milosz exiltid på poesifestivaler, senare i Krakow och senast i vårt hem här i Stockholm. Det var år 2000 då han hade beju-blade framträdanden här i Stockholm.

Zbigniew Herbert träffade vi i Italien. Han var mycket beundrad i Tyskland och jag tror att han var den första som fick Petrarcapriset. Tomas fick priset flera år senare och det var vid en sådan sammankomst vi mötte honom. Han var som sagt mycket beundrad i den här kretsen. Han var lite tomteaktig. Rörde sig mycket fritt i gruppen av be-undrare. Litet som en katt!

Också Wislawa Szymborska, som vi är mycket förtjusta i, har vi haft regelbunden kontakt med genom gemensamma vänner.

Foto: Anna Skwarcan

30

grodę, wiele lat później i przy takiej właśnie okazji spotkali-śmy Herberta. Przypominał trochę kobolda. Zachowywał się bardzo swobodnie między wielbicielami. Mały jak kot!

Również z Wisławą Szymborską, którą jesteśmy zachwyce-ni, mieliśmy regularne kontakty przez wspólnych przyjaciół.

Tomas był w Polsce wiele razy. Pierwszy raz w 1987 roku. Zaczęliśmy od Warszawy, potem pojechaliśmy do Krako-wa i na tamtejszy uniwersytet. Wspomnienia z Warszawy mamy bardzo wzruszające. To był listopad, Wszystkich Świętych, Warszawa było podniszczona. Było ciemno i zimno, ale miasto świeciło tymi wszystkimi zniczami.

Kraków i Gdańsk odwiedziliśmy wiele razy. Spotkania ze studentami Uniwersytetu Jagiellońskiego zawsze były bardzo stymulujące. I nigdy nie byliśmy zapraszani na tak eleganckie kolacje, na jakie zapraszało nas małe wydawnic-two w Krakowie. Innym wzruszającym wspomnieniem jest festiwal poezji w Krakowie, na którym było 2000 słuchaczy. Do tego nie byliśmy przyzyczajeni w Szwecji! Ostatnia na-sza wizyta była jesienią 2005 r. w Warszawie, gdzie Tomas uczestniczył w festiwalu im. Zbigniewa Herberta.

ZB: Jaka jest różnica między polską a szwedzką poezją, czy widać jakieś narodowe cechy?MT: Na pewno są narodowe specyficzne właściwości, które znawca literatury mógłby usystematyzować. Myślę, że w pol-skiej poezji można znaleźć dużo więcej humoru oraz ironii, która nie jest wcale równie oczywista w nowoczesnej szwedz-kiej poezji. W szwedzkiej poezji ważnym składnikiem jest natura. W czasie jednej z naszych wizyt w Polsce spotkaliśmy pewnego literaturoznawcę, który powiedział: że piszecie o na-turze, to dość oczywiste. W Polsce też tak potrafimy. Ale my nie piszemy tyle o kamieniach – jak wy. Dlaczego jest tyle kamienia w Pańskiej poezji, panie Tranströmer?

ZB: W Polsce jest się poetą religijnym lub nie. Kto jest religijny pisze o Bogu, o stosunku czło-wieka do Boga itd. Kto nie jest religijny – pisze o czym innym. W Szwecji natomiast odkrywamy religijność wszędzie, jest tylko – w pewnym sen-sie – ukryta pod powierzchnią. Czy Tomas jest poetą, który przywiązuje wagę do stosunków między człowiekiem a Bogiem?MT: Z pewnością jest słusznym spostrzeżeniem, że szwedzka religijność – kiedy jest – leży ukryta pod powierzchnią. Jeśli jednak zapytać Tomasa, czy jest religijny, odpowie z pewno-ścią, bez wahania, że tak. I na pewno widać to w jego poezji.

Szwedzkie środowisko intelektualne było jednym z naj-bardziej zsekularyzowanych. Teraz może trochę to złagod-niało. Kiedyś jednak droga do religii była w powszechnym odczuciu zamknięta i wtedy potrzeby religijne realizowało się w tych dziedzinach, w których były akceptowane. W pewnych okresach była to ideologia lewicowa.

Ale również ludzie areligijni mają swoją potrzebę wiary: potrzebę prostoty i stałych zasad. W świecie będącym w ciągłym ruchu chcą wiedzieć, jak należy myśleć, chcą do-stawać informacje posegregowane i ocenione. Tutaj można używać języka w charakterze liturgii – aby wzmocnić siłę przekonań w pożądanym przez nadawcę kierunku.

Dziękuję za rozmowę

Tomas har varit i Polen vid flera tillfällen. Första gången måste ha varit 1987. Vi startade i Warszawa för att senare åka till Krakow och universitetet där. Minnena från War-szawa var mycket gripande. Det här var i november vid alla helgons dag och Warszawa var mycket slitet. Det var mörkt och kallt men staden lystes upp av alla levande ljus.

Krakow och också Gdansk har vi besökt flera gånger. Mötet med studenterna på Krakows universitet har alltid varit väldigt stimulerande. Och aldrig har vi blivit bjudna på så eleganta middagar som av det lilla polska förlaget i Krakow. Ett annat starkt minne är från en poesifestival i Krakow där det var uppemot 2000 åhörare. Det är vi inte vana vid i Sverige! Senast var vi hösten 2005 i Warszawa där Tomas deltog i en Zbigniew Herbert festival.

ZB: Vad är det för skillnad mellan polsk och svensk diktning, finns det nationella särdrag?MT: Det finns säkert nationella särdrag som en littera-turvetare skulle kunna plocka fram. Jag tror man hittar mycket mer humor i den polska diktningen och en ironi som inte är lika självklar i den moderna svenska diktnin-gen. Naturen är en viktigt inslag i svensk poesi. Vid ett av våra polska besök träffade vi en litteraturvetare som sa – att ni skriver om naturen är ganska självklart. Det kan vi göra i Polen också. Men vi skriver inte om stenar som ni gör. Varför finns det så mycket sten i er diktning, herr Tranströmer?

ZB: I Polen är man antingen en religiös poet el-ler inte. Är man religiös så skriver man om Gud, om relationer mellan Gud och människan osv. Är man inte religös så skriver man om något an-nat. Punkt slut. I Sverige däremot upptäcker vi religiösitet överallt, den är gömd under ytan på sätt och vis. Jag undrar om Tomas upfattar sig själv som en poet som fäster vikt till relationer mellan människan och Gud?MT: Det är säkert en riktig iakttagelse att den svenska religiösiteten – när den finns – ligger dold under ytan. Men frågar du Tomas om han är religiös så svarar han nog tveklöst ja. Och visst märks det också i Tomas diktning.

Det svenska intellektuella miljö har varit en av de hår-dast sekulariserade. Det har kanske mjukats upp något. Men tidigare var vägen till religionen i vanlig mening spärrad och då sökte sig de religiösa behoven dit där de var godtagna. I vissa perioder har det varit till vänster ideologi.

Men också hos icke religiösa finns det trosbehov: behov av enkelhet och fasta normer. I en värld som är i ständig rörelse finns ett behov av en fast tankestruktur, sorte-ring och värdering av all informationen. Här kan språket användas som en liturgi för att ge kraft att känna starkt i en riktning.

Tack för samtalet

31

Magnificencje, Znakomity Doktorze, Szanowni Państwo!

Przypadł mi w udziale niezwykły zaszczyt, ale też ogrom-na przyjemność, wygłoszenia laudacji na cześć Tomasa Tranströmera z okazji przyznania mu przez Uniwersytet Jagielloński tytułu doktora honoris causa. Rok 2014 jest przy tym datą znaczącą: to rok jubileuszu 650-lecia po-wstania Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którego obchody wpisuje się również dzisiejsza uroczystość. To również swego rodzaju jubileusz Szanownego Doktoranta, który debiutował dokładnie 60 lat temu jako bardzo młody, led-wie 23-letni człowiek, lecz artystycznie w pełni ukształto-wany poeta. To dzięki niemu poezja szwedzka, po okresie egzystencjalnego lęku spowodowanego wojenną traumą, przemówiła nowym głosem, dając wyraz fascynacji ota-czającym światem – przyrodą, sztuką, człowiekiem – oraz ufności i afirmacji życia. Ten głos do dziś nie utracił nic ze swej świeżości i doniosłości.

Laudacja to specyficzny gatunek, odwołujący się do retoryki, wzniosłego stylu i porządku rytuału. Ma wszak oddawać hołd osobie, której jest poświęcona, ale też – jak sądzę – powinna oddać jej sprawiedliwość. Co to znaczy w wypadku bohatera dzisiejszej uroczystości? Odpowiem fragmentem z jego wiersza, przywołującym wspomnienie spotkania z tubylcami w Afryce:

Zapraszają mnie na łódkę – ciemne drewniane czółno. Jest dziwnie rozchybotane, nawet kiedy przykucam. Sztuka balansowania. Jeśli serce jest po lewej stronie, trzeba skłonić głowę nieco w prawo. Puste kieszenie, żadnych gwałtownych gestów, retorykę lepiej zostawić na brzegu. Właśnie, retoryka jest tu nie do pomyślenia. (Prosto)

To bardzo adekwatny opis postawy twórczej Tomasa Tranströmera: bez wątpienia odrzuca on retorykę jako zbędny balast, kierując swoją poetycką wrażliwość ku sa-

Era Magnificenser, Ärade Hedersdoktorand, mina Damer och Herrar!

Det är en stor glädje och ära för mig att få hålla lovtal till Tomas Tranströmer med anledning av hans utnämning till hedersdoktor vid Jagellonska Universitetet. År 2014 är dessutom ett speciellt årtal – i år firas 650-årsjubileet av Jagellonska Universitetets grundande, i vars firande denna högtid även den ingår. Men det är samtidigt den Ärade Hedersdoktorandens jubileum, för han debuterade nämligen som poet för exakt 60 år sedan som mycket ung, en knappt 23-årig man men redan fullfjädrad poet. I och med denna debut fick den svenska lyriken, efter perioden av existentiell ångest orsakad av krigstrauma, ett nytt tonfall som gav uttryck åt fascination över den omgi-vande världen – naturen, konsten, människan – samt tillit och bejakelse av livet. Denna röst har fram till idag inte förlorat sin friskhet och dignitet.

Lovtal är en speciell genre som gör bruk av retorik, högtidlig stil och ritualens ordning. Det ska ju hedra den som hedras bör, men det ska också, vilket jag tror, göra personen i fråga rättvisa. Vad innebär det för denna hög-tids föremål? Låt mig belysa det med ett citat från en av hans dikter som åberopar ett minne av ett möte med lokal befolkning i Afrika:

Jag är välkommen ombord – en kanot av mörkt trä. Den är förvånansvärt ranglig även när jag sätter mig på huk. Ett balansnummer. Om hjärtat sitter på vänster sida måste man luta huvudet något åt höger, ingenting i fickorna, inga stora gester, all retorik måste lämnas kvar. Just det: retoriken är omöjlig här. (ur Upprätt)

Detta är en mycket träffande formel för Tomas Tran-strömers poetiska hållning: han lämnar kvar retoriken som onödig barlast och riktar sin poetiska sensibilitet mot

Laudacja na cześć Tomasa Tranströmera z okazji wręczenia mu tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

Lovtal till Tomas Tranströmer med anledning av hans utnämning till hedersdoktor

vid jagellonska Universitetet i Krakow

mAgdAlenA WAsileWskA-ChmuRA

32

mej istocie egzystencji. I ja spróbuję więc retorykę zostawić na brzegu.

W wierszu Ulewa nad lądem Tranströmer napisał:

Wszystko co żywe kuli się, zamyka oczy.Ruch do wewnątrz. Poczuj silniej życie.

Poczuć silniej życie – to początek zarówno człowie-czeństwa jak i twórczości. Zwrot ku wnętrzu nie oznacza jednak odwrócenia się od rzeczywistości. Przeciwnie – byt rodzi się w otwarciu się na świat w całej różnorodności jego form i zjawisk, na przeżywaniu go jakby po raz pierwszy: puste kieszenie, retoryka wyrzucona na brzeg oraz – cytu-jąc inny wiersz – „[...] dyplom z uniwersytetu zapomnienia i ręce próżne jak koszula na sznurze” (Madrygał). Dzięki tej postawie to, co zewnętrzne spotyka się z tym, co we-wnętrzne, uczuciowe z obiektywnym, zmysłowe z ducho-wym, jednostkowe z uniwersalnym. Między tymi sferami otwierają się tajemnicze przejścia dostępne w chwili epi-fanii, dając przeczucie metafizycznego porządku, w który wpisany jest człowiek. Jak ujął to autor w wierszu Preludia:

Dwie prawdy zbliżają się do siebie. Jedna od wewnątrz, druga zzewnątrz,a w miejscu ich spotkania można ujrzeć siebie.

Ale właściwie nie chciałam tu mówić o poezji Tomasa Tranströmera – na jej temat powstało wiele uczonych roz-praw i artykułów, nadal powstają nowe, zaświadczając o jej niewyczerpanym bogactwie, które będzie zapewne du-chową strawą również dla przyszłych pokoleń. Chciałabym powiedzieć parę słów o poecie-człowieku, jako że dane mi było go poznać i towarzyszyć w różnych okolicznościach związanych z jego polskimi epizodami. Po raz pierwszy spotkałam Tomasa Tranströmera w latach 80., kiedy od-wiedził Zakład Filologii Szwedzkiej Uniwersytetu Jagiel-lońskiego. Był wówczas poetą u szczytu sławy, laureatem wielu międzynarodowych wyróżnień, a jednak znalazł czas i chęć, by spotkać się z garstką studentów w kraju za żelazną kurtyną. Gdyby mi ktoś wtedy powiedział, że 30 lat później będę wygłaszać laudację na uroczystości wręczenia mu doktoratu honorowego, uznałabym to za surrealistyczny żart. Zapamiętałam z tego spotkania jego pogodny uśmiech, który miał zachęcić nas do dialogu. Bo w istocie sytuacja spotkania, rozmowy i międzyludzkiej wspólnoty zawsze była i nadal jest niezbywalnym elemen-tem jego artystycznej i ludzkiej tożsamości. Przez całe życie czynny zawodowo jako psycholog, mierzył się z ludzkim cierpieniem i własną niewystarczalnością. W ten sposób pojmował swoje zaangażowanie społeczne, stroniąc od politycznych deklaracji, co niektórzy mieli mu za złe.

Trudne okoliczności życiowe, spowodowane chorobą, nie zmieniły jego postawy, którą można określić mianem filozo-fii spotkania, tak opisanej przez ks. prof. Józefa Tischnera:

Spotkać to przede wszystkim spotkać innego człowieka. [...] Doświadczenie spotkania, ściślej – przeżycie spo-tkania, wprowadza tego, kto spotyka, w jakąś jedyną

varats innersta väsen. Så jag ska också försöka lämna kvar retoriken.

I dikten Skyfall över inlandet har Tranströmer skrivit:

Allt levande kurar ihop sig, blundar.En rörelse inåt, känn livet starkare.

Att känna livet starkare – det är en början till både humanitet och skapande. Att vända sig inåt innebär dock inte att vända sig bort från verkligheten. Tvärtom, varat föds då man öppnar sig för världen i all mångfald av dess former och fenomen, då man upplever den som om det vore för första gången: tomma fickor, kvarlämnad retorik och – för att åberopa en annan dikt – jag har examen från glömskans universitet och är lika tomhänt som skjortan på tvättstrecket (ur Madrigal). Tack vare denna hållning kan det yttre möta det inre, det känslomässiga möta det objektiva, det sinnliga möta det andliga, det enstaka möta det universella. Mellan dessa sfärer öppnas hemliga passager i epifanins ögonblick, som ger en föraning om den metafysiska ordningen, som människan är inskriven i. Som diktaren uttryckte det i Preludier:

Två sanningar närmar sig varann. En kommer ini-från, en kommer utifrånoch där de möts har man en chans att få se sig själv.

Men jag ville i själva verket inte tala om Tomas Tran-strömers poesi. Om denna har många lärda avhandlingar skrivits, ytterligare forskning pågår, vilket vittnar om dess outsinliga rikedom som kommer att vara andlig spis även för kommande generationer. Jag tänkte säga ett par ord om poeten som människa, jag har nämligen känt honom i många år och varit med under några av hans Polenresor.

För första gången träffade jag Tomas Tranströmer på 1980-talet, då han kom på besök till Institutionen för svens-ka språket och Litteraturen vid Jagellonska Universitetet. På den tiden var han en poet som nått toppen av sin karriär – internationellt känd, uppskattad och belönad med många prestigefulla utmärkelser. Ändå fann han både tid och lust att träffa en handfull studenter i landet bakom järnridån. Om någon då hade sagt att jag trettio år senare skulle hålla lovtal vid hans hedersdoktorshögtid skulle jag ha betraktat det som ett surrealistiskt skämt. Vad jag minns av detta författarmöte är hans vänliga leende som ville uppmuntra oss till samtal. Det är nämligen situationer i möten, samtal och medmänsklig gemenskap som utgör ett konstitutivt kännetecken i hans konstnärliga och mänskliga identitet. Under hela sitt yrkesliv var han verksam som psykolog och fick hantera mänskligt lidande och sin egen otillräcklig-het. På detta sätt uppfattade han sitt sociala engagemang, inte genom politiska deklarationer, vilket togs illa upp av somliga. De svåra livsomständigheterna, som orsakats av hans sjukdom, har inte ändrat denna hans attityd som kan tolkas som mötets filosofi. Denna förklaras av professor Jozef Tischner i följande ordalag:

Att möta innebär främst att möta en annan männ-iska. Erfarenheten av mötet, och närmare bestämt

33

w swoim rodzaju, osobistą prawdę spotkanego człowie-ka. [...] Zazwyczaj nie potrafię opisać tego, co widzę i czuję, mimo to wiem, iż od momentu spotkania życie moje nabrało nowego znaczenia, a otaczający mnie świat uzyskał nową zasadę organizacji. Prze-życie spotkania jest nie tylko szczytowym rodzajem doświadczenia innego człowieka, ale również szczytem doświadczeń w ogóle. (Filozofia dramatu)

Tak więc Tranströmer nieustannie stawia siebie w sytu-acji spotkania – z czytelnikami, przyjaciółmi pisarzami, tłumaczami, badaczami. Kilkakrotnie odwiedzał Polskę – był gościem „Festiwalu Poetów Wschodu i Zachodu” w Krakowie (1997), Festiwalu im. Zbigniewa Herberta (2005), wziął udział w promocji polskiego wydania swo-ich utworów zebranych (2012). Po raz kolejny odwiedził też filologię szwedzką w Krakowie (1999): oprócz spotka-nia autorskiego wziął udział także w seminarium magi-sterskim poświęconym jego twórczości, dając studentom możliwość dyskusji na temat ich projektów. Tak więc Kraków – miasto Noblistów – zapisał się szczególnie na jego polskiej drodze. Spotykał się tuz Szymborską, Miło-szem, Zagajewskim – i przy oficjalnych, i nieoficjalnych okazjach, ale też zawsze był obecny na imprezach im poświęconych w Szwecji – począwszy od nagrody Nobla dla Szymborskiej, poprzez targi książki, panele i wieczory autorskie. Zawsze z tym samym uśmiechem i ciekawością wobec spotkania. Służy też nieocenioną pomocą tłuma-czom i badaczom, którzy poszukują informacji, źródeł lub pragną zweryfikować swoje teorie – mówię to z ogromną wdzięczności z własnego doświadczenia. Właściwie po-winnam powiedzieć „służą” bo ta uroczystość ma również drugiego bohatera. To żona poety, Monica, która jest tłumaczem jego myśli, gestów i słów, jego sekretarzem, a

upplevelsen av mötet, inviger den som möter i den andres unika personliga sanning. För det mesta brukar jag inte kunna beskriva det jag känner och ser, men jag är emellertid säker på att mitt liv på grund av mötet fått en ny innebörd och världen omkring fått en ny organisationsprincip. Upplevelsen av mötet är inte bara den främsta erfarenheten av en annan människa utan den yttersta erfarenheten över huvud taget. (ur Dramats filosofi)

Tomas Tranströmer försätter sig sålunda alltjämt i mötessituationer då han träffar sina läsare, författarkol-legor, översättare, forskare m.fl. Han har flera gånger besökt Polen: han deltog i poesifestivalen ”Poeter från Öst och Väst” i Krakow (1997), i Herbertfestivalen (2005) och i författaraftnar i samband med utgivningen av sina samlade verk på polska (2012).

Han besökte återigen svenska institutionen vid Jagel-lonska Universitetet (1999) då studenterna kunde uppleva dels ett minnesvärt författarmöte med diktuppläsningar dels ett seminarium, ägnat åt hans diktning då studenter-nas masteuppsatser kunde ventileras. Krakow, poeternas och nobelpristagarnas stad, kan alltså ses som en sär-skild plats på Tranströmers polska karta. Där mötte han Milosz, Szymborska och Zagajewski – vid såväl officiella som privata tillfällen, och han var även alltid närvarande vid de evenemang i Sverige som var ägnade åt hans polska vänner – från Szymborskas Nobelpris, över författarkväl-lar, bokmässor och paneldiskussioner. Alltid med samma vänliga leende som visade glädje över och nyfikenhet på mötet. Sist men inte minst har han alltid ställt upp och hjälpt översättare och forskare som sökt information, källor eller bekräftelse på sina teorier – och det säger jag av egen erfarenhet med stor tacksamhet.

Foto: Anna Skwarcan

34

nade wszystko ostoją i – można by powiedzieć, nawiązu-jąc do historii rodziny Tomasa Tranströmera – pilotem morskim przez szkiery codzienności. Jest też nadzwyczaj-nym interpretatorem jego wierszy – jego głosem.

wśród honorowych doktorów Uniwersytetu Jagielloń-skiego nie tak wielu jest poetów. Mogłoby się wydawać, że przynależą oni do innego porządku, oddając się nie-skrępowanej twórczości, podczas gdy naukowcy zdoby-wają swą wiedzę na drodze długoletnich doświadczeń, weryfikowanych nieustannie przez uczone gremia. Ale jeśli przyjrzeć się bliżej obu powołaniom, ich istotą jest wszak twórczość, a także służba wartościom, tradycyjnie przypisywanym etosowi uniwersyteckiemu: prawdzie, do-bru i pięknu. W naszej działalności akademickiej koncen-trujemy się głównie na dochodzeniu do prawdy, milcząco zakładając, że jej etycznym odpowiednikiem jest dobro. Czy mamy czas na piękno? Czy poświęcamy mu dość uwagi? Bohater dzisiejszej uroczystości napisał, że piękno można dostrzec tylko przelotnie z boku (Pod ciśnieniem). Nie jest ono więc dane – również poeta musi go poszukiwać i je odkrywać. Odkrywa je dla nas i łączy według formuły Johna Keatsa „Piękno jest prawdą, prawda pięknem!” W istocie podążamy więc tą samą drogą. My, naukowcy, parę kroków za poetami, gdyż prawdy naukowe czasem się dewaluują, zaś prawda poetycka jest odporna na eroz-ję. Tak więc wspólnota akademicka potrzebuje poetów, którzy do prawdy i piękna intuicyjnie znajdują najprost-szą drogę i najtrafniejszą dla nich formułę. Będzie więc ona dla nas drogowskazem i dlatego, Drogi Tomasie, jesteśmy wdzięczni i zaszczyceni, że zechciałeś przyjąć zaproszenie do wspólnoty naukowej Uniwersytetu Jagiel-lońskiego.

dr hab. Magdalena Wasilewska-ChmuraWydział Filologiczny

Uniwersytetu Jagiellońskiego

Tomas Tranströmers gran, planterad vid Schlesiska bibli-oteket i Katowice efter beskedet om Nobelpriset. År 1999 besökte poeten biblioteket och träffade sina läsare. Leon Neuger ledde samtalet och läste Tranströmers dikter i sin egen översättning, medan Monica Tranströmer läste på originalspråket.Poeten var hedersdoktor vid både Jagellonska och Schle-siska universitetet.Świerk upamiętniający Tomasa Tranströmera, zasadzony przed Biblioteką Śląską w Katowicach na wieść o nagro-dzie Nobla dla poety.Poeta, w 1999 r., spotkał się z czytelnikami w tej biblio-tece. Spotkanie prowadził Leonard Neuger, czytał też wiersze Tranströmera w swoim przekładzie. Wiersze w oryginale czytała Monika Tranströmer.Poeta jest doktorem honoris causa Uniwersytetów Ja-giellońskiego i Śląskiego.

Egentligen borde jag ha sagt ”de har ställt upp och hjälpt” – denna högtid har nämligen ytterligare en hjälte – poetens hustru, Monica, som tolkar hans ord, tankar och gester, är hans sekreterare samt hans stöttepelare och – för att anknyta till släkten Tranströmers historia – hans lots genom vardagens skär. Hon är också en ypperlig tolk av hans dikter – hans röst.

bland hedersdoktorerna Vid Jagellonska Universitetet är poeter relativt sällsynta. Man skulle kunna tro att de tillhör en annan ordning i och med att de ägnar sig åt fritt skapande medan vetenskapsmän skaffar sig kunskap och vetande genom mångåriga studier, vars resultat kontinuer-ligt verifieras och bedöms av lärda sällskap. När man emel-lertid närmare betraktar de båda kallen, inser man att de i själva verket utgör former av kreativitet samt tjänar de vär-den som traditionellt associeras med universitetets etiska principer: sanning, godhet och skönhet. I vår akademiska verksamhet värnar vi först och främst om sanningen i tron att dess etiska motsvarighet är godhet. Men reflekterar vi över skönhet? Ägnar vi tillräcklig uppmärksamhet åt den? Denna högtids hjälte har skrivit i dikten Under tryck: Det sköna hinner man bara se hastigt från sidan. Det är alltså inte givet – poeten får även han söka och upptäcka det. Han finner det för oss och knyter ihop med andra värden enligt John Keats formel: ”Beauty is truth, truth beauty!” Vi går sålunda samma väg – vi forskare ett par steg bakom poeterna, eftersom vetenskapliga sanningar med tiden kan förlora sitt kunskapsvärde medan den poetiska sanningen är motståndskaftig mot erosion. Den akademiska gemen-skapen behöver alltså poeter som intuitivt finner den rätta vägen och den mest träffande formeln för sanningen och skönheten. Den kommer att bli ett vägmärke för oss och därför, kära Tomas, är vi hedrade och tacksamma för att du har tackat ja till vår inbjudan till Jagellonska Universi-tetets akademiska gemenskap.

Magdalena Wasilewska-ChmuraFilologiska Fakulteten

vid Jagellonska Universitetet

35

do przyJaciół za granicą

I

Jałowo do was pisałem. Lecz czego nie mogłem napisaćnabrzmiewało jak niegdysiejszy statek powietrznyby w końcu odpłynąć przez nocne niebo.

II

Oto list u cenzora. Cenzor zapala lampę.W świetle moje słowa wyskakują jak małpy na kratępotrząsają, zamierają, pokazują zęby!

III

Czytajcie między wierszami. Spotkamy się za lat 200gdy zapomniane będą mikrofony w ścianach hotelui nareszcie zasną, staną się skamieniałościami.

buJda marynarska

Są takie dni bezśnieżnej zimy gdy morze spokrewnione jestz górami, przycupnięte w szarej szacie godowej,przez minutę niebieskie, a całymi godzinami o falach jak bladerysie, daremnie szukające uchwytu w nabrzeżnym żwirze.

W taki właśnie dzień wraki wychodzą z morza i szukająswoich armatorów, zagnieżdżonych w hałasie miasta, utopionezałogi lecą w kierunku lądu, rzadsze od dymu z fajki.

(Na północy chodzą prawdziwe rysie, z zaostrzonymi pazuramii rozmarzonymi oczyma. Na północy gdzie dzieńmieszka w kopalni dzień i noc.

Gdzie jedyny pozostający przy życiu może siedziećprzy piecu zorzy polarnej i słuchaćmuzyki zamrzniętych na śmierć.)

till Vänner bakom en gräns

I

Jag skrev så kargt till er. Men det jag inte fick skrivasvällde och svällde som ett gammaldags luftskeppoch gled bort till sist genom natthimlen.

II

Nu är brevet hos censorn. Han tänder sin lampa.I skenet flyger mina ord upp som apor på ett gallerruskar till, blir still, och visar tänderna!

III

Läs mellan raderna. Vi ska träffas om 200 årdå mikrofonerna i hotellets väggar är glömdaoch äntligen får sova, bli ortoceratiter.

skepparhistoria

Det finns barvinterdagar då havet är släktmed bergstrakter, hukande i grå fjäderskrud,en kort minut blått, långa timmar med vågor som blekalodjur, fåfängt sökande fäste i strandgruset.

En sådan dag går väl vraken ur havet och sökersina redare, bänkade i stadens larm, och drunknadebesättningar blåser mot land, tunnare än piprök.

(I norr går de riktiga lodjuren, med vassta kloroch drömmande ögon. I norr där dagenbor i en gruva både dag och natt.

Där den ende överlevande får sittavid norrskenets ugn och lyssnatill de ihjälfrusnas musik.)

odpowiednie wiersze | passande dikter

36

wytchnienie lipiec

Ten co wyleguje się pod wyniosłymi drzewamijest zarazem u góry. Strużkami wsącza się w tysiące gałązek,kołysze się wte i wewte,katapultuje się w zwolnionym tempie.

Ten co stoi na przystani, patrzy na wody spod zmrużo-nych powiek.Pomosty starzeją się szybciej niż ludzie.Ich drewno srebrnosiwe a brzuch pełen kamieni.Oślepiające światło przenika aż do wnętrza.

Ten co płynie cały dzień otwartą łodziąprzez rozmigotane zatokiuśnie w końcu wewnątrz błękitnej lampya wyspy jak wielkie ćmy będą łazić po szkle.

sypie śnieg

Pogrzebów przybywacoraz gęściej i gęściejjak znaków drogowychim bliżej miasta.

Tysiące ludzi zaglądado kraju długich cieni.

Z wolnabuduje się mostprosto w kosmos.

podpisy

Muszę przekroczyćten ciemny próg.Sala.Jaśniej biały dokument.Wiele poruszających się cieni.Wszystkie chcą go podpisać.

Aż doścignęło mnie światłozwijając czas.

❧

Śmierć schyla sięnade mną, problem szachowy.Ma rozwiązanie.

andrum Juli

Den som ligger på rygg under de höga trädenär också däruppe. Han rännilar sig i tusentals kvistar,gungar fram och tillbaka,sitter i en katapultstol som går loss i ultrarapid.

Den som står nere vid bryggorna kisar mot vattnen.Bryggorna åldras fortare än människor.De har silvergrått virke och stenar i magen.Det bländande ljuset slår ända in.

Den som färdas hela dagen i öppen båtöver de glittrande fjärdarnaska somna till sist inne i en blå lampamedan öarna kryper som stora nattfjärilar över glaset.

snö faller

Begravningarna kommertätare och tätaresom vägskyltarnanär man närmar sig en stad.

Tusentals människor blickari de långa skuggornas land.

En bro bygger siglångsamtrakt ut i rymden.

namntecknigar

Jag måste klivaöver den mörka tröskeln.En sal.Det vita dokumentet lyser.Med många skuggor som rör sig.Alla vill underteckna det.

Tills ljuset hann upp migoch vek ihop tiden.

❧

Döden lutar sigöver mig, ett schackproblem.Och har lösningen.

Wiersz Wytchnienie lipiec i haiku w przekładzie Magdaleny Wasi-lewskiej-Chmury, pozostałe przełożył Leon Neuger

37

bez tytułu (iii)

„Metafory”...– Chwileczkę!

Wszystkie drogi w końcu się przetnąW punkcie zero snu;W tej godzinie śpiącej fantazjiNawet kamienie nie pływają

Jeśli zapalić tysiąc papierosówJednocześnie w jednej linii –Kto dostanie pierwszą kulę?Odpowiedź odczytasz w swojej pozycjiOto tajemnica wiersza

Głęboki ton może dźwięczyKiedy tańczysz w ciemnościTańczysz z innym(kto chce tańczyć z tym samym?)

A kroki które stawiasz w piśmieTak niepojęcie proste, tak czysteŚciera szept wichury czasuSamowładnego niszczyciela

Ale nie zmieniamy językaAni świerków ani sosen ani brzózNa cyprysy i drzewa migdałoweW spokoju za to ugniatamyJak perłopław ziarenko piaskuPrzez kolejny tysiąc pachnących jabłkamiZim w futrzanych czapach

Wiemy, że codzienne życieIstnieje tylko podczas czytania książekSłuchając muzyki wody –Cała reszta to metafora śmierci

z tomu Ännu på väg [Wciąż w drodze] (2012)

utan titel (iii)

”Metaforerna” …– Vänta nu lite!

Alla vägar möts till slutI drömmens nollpunkt;I den sovande fantasins timmaKan inte ens stenar flyta

Om tusen cigaretter tändsSamtidigt vid samma front – Vem fångar då första kulan?Svaret står att läsa i din positionDet är diktens hemlighet

En djup ton ljuder kanskeNär du dansar i mörkretDansar med den andre(vem vill dansa med densamme?)

Och stegen du tar i skriftSå obegripligt enkla, så renaSuddas ut av tidens stormviskaDen enväldige förgöraren

Men vi byter inte språkInte gran och tall och björkMot cypress och mandelträdVi knådar istället stilla påSom musslan sandkornetI ytterligare tusen äppeldoftandePälsmössade vintrar

Vi vet att det dagliga livetBara existerar under läsningen av böckerLyssnande till vattnets musik –Allt annat är en metafor för döden

Dikten ur samlingen Ännu på väg (2012)

Kaj Svensson

Till Tomas TranströmerTomasowi Tranströmerowi

38

Przez wiele lat prowadził niestrudzoną dzia-łalność krzewiącą mądry polski patriotyzm, przyjaźń polsko-szwedzką i dobrosąsiedzkie stosunki polsko-szwedzkie oparte na wzajem-nej znajomości historii i kultury sąsiadują-cych narodów. Niestrudzenie badał osiągnię-cia Polaków w Szwecji i Szwedów w Polsce, robiąc to z miłości do Polski i szacunku do Szwecji. Budował pełną wzajemnego szacun-ku dobrą pamięć historyczną.

Michał Haykowski urodził się w Warszawie 25 marca 1939 roku. Ojciec, Stanisław był malarzem i ilustratorem książek. Księga Jazdy Polskiej, którą ilustrował i której nadał formę graficzną, uważana jest za jedno z najlep-szych osiągnięć edytorskich II Rzeczypospolitej. Był ofi cerem rezerwy i uczestnikiem wojny polsko-sowieckiej od 1918 do 1920 roku. Podczas okupacji hitlerowskiej był porucznikiem Armii Krajowej, działającym min. w ko-mórce wywiadu Komendy Głównej AK „Lombard”. Został roz strzelany w czasie w egzekucji ulicznej na ulicy Nowy Świat w 1943 r. Matka Michała, Zofia z domu Tuliszkow-ska, również była członkiem AK.

Michał Haykowski ukończył Liceum im. Adama Mic-kiewicza w Warszawie, studiował archeologię śródziem-nomorską, etnografię, a później operatorstwo w Państwo-

Michał Haykowski1939-2015

Oförtrutet ägnade han sig under många år åt verksamhet som spred förnuftig polsk patrio-tism, polsk–svensk vänskap och goda polsk--svenska vänskapsförhållanden, baserade på ömsesidig kunskap om de båda grannländer-nas historia och kultur. Oförtrutet lyfte han fram de prestationer som polacker i Sverige och svenskar i Polen hade utfört, och han gjorde det av kärlek till Polen och respekt för Sverige. Han byggde upp ett gott historiskt minne fullt av ömsesidig respekt.

Michał Haykowski föddes i Warszawa 25 mars 1939. Hans far Stanisław var målare och illustratör. Księga Jazdy Polskiej (Det polska kavalleriets bok) som han illustrerade och gav grafisk form anses vara en av mellankrigsperio-dens bästa utgåvor. Fadern var reservofficer och deltog i polsk-ryska kriget från 1918 till 1920. Under den tyska ockupationen var han löjtnant i Hemarmén och verksam bland annat i huvudkommandots underrättelsecell ”Lom-bard”. Han arkebuserades under en avrättning på Nowy Świat-gatan 1943. Michałs mamma Zofia, med flicknam-net Tuliszkowska, var också medlem i Hemarmén.

Michał Haykowski gick på Adam Mickiewiczgymna-siet i Warszawa och studerade sedan Medelhavsarkeologi, etnografi, och därefter filmfotografi på Filmhögskolan i

foto: Wacław Gudowski

39

wej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Jest absolwentem historii Uniwersytetu Warszawskiego. Pracę magisterską poświęcił historii harcerstwa; ukazała się później w formie książki pod tytułem Harcerstwo w obronie Warszawy 1939.

Pracował jako asystent operatora w Studio Minia-tur Filmowych w Warszawie i równolegle w Głównej Kwaterze Związku Harcerstwa Polskiego. W 1969 r. rozpoczął stałą pracę dziennikarską w związanym z ZHP młodzieżowym tygodniku Na Przełaj. Kontynuował ją do wprowadzenia stanu wojennego w 1981 r., kiedy to sam zrezygnował z dalszej pracy dziennikarskiej. W tygodniku Na przełaj Michał zajął się historią harcerstwa. W latach 1982-1984 w miesięczniku Harcerstwo ogłosił 25. odcin-kowy cykl publikacji Materiały do chronologii historii i tradycji ZHP. Miał to być wstęp do pracy nad czteroto-mową książką Chronologia Historii Harcerstwa Polskiego w latach 1911-1956 r.

Wprowadzenie stanu wojennego uniemożliwiło realiza-cję tych planów, a maszynopisy dwóch pierwszych tomów uległy zagubieniu. Podjął wówczas pracę jako rzemieśl-nik. W marcu 1986 r. pozbawiony możliwości dalszej pra-cy został zmuszony do wyjazdu do Szwecji, gdzie dołączył do swojej najbliższej rodziny i tu, w Sztokholmie, znalazł swój drugi dom.

W Szwecji, po pierwszym okresie nauki języka, Michał zaczął pracować nad zamówioną przez wydawnictwo Adama Bromberga biografią Henryka Bukowskiego, polskiego emigranta przybyłego do Szwecji po Powstaniu Styczniowym. Henryk Bukowski założył w 1870 r. istnie-jący do dziś dom aukcyjny sztuki pod nazwą „Bukow-ski Auktioner AB” (Bukowskis). Biografia ta, Henryk Bukowski: namnet lever kvar (Henryk Bukowski - imię żyje nadal), napisana na podstawie archiwaliów przechowy-wanych we Francji, Szwecji i Polsce i licząca ponad 300 stron ukazała się, przetłumaczona szwedzki przez Jana Henrika Swahna, w 1990 r. zyskując doskonałe recenzje w szwedzkiej prasie.

Po ukazaniu się książki o Bukowskim otrzymał w 1993 r. propozycję redagowania kwartalnika Polonia wydawanego po polsku przez Zrzeszenie Organizacji Polonijnych w Szwecji. Udało mu się przekształcić to pismo w periodyk poświęcony głównie polsko-szwedzkim związkom kulturalnym, ekonomicznym i politycznym. W Polonii rozpoczął publikowanie stałego cyklu artykułów o historycznych powiązaniach obu krajów. Cykl nosił tytuł Szwedzkimi śladami w Polsce i do roku 2001 ukazało się 28 odcinków. W roku 2002 zaczął wydawać dwujęzycz-ny, szwedzko-polski, kwartalnik Suecia-Polonia – pismo adresowane do Szwedów i Polaków. Kontynuował w nim cykl Szwedzkimi śladami w Polsce.

W wydawanym przez Uniwersytet w Uppsali roczniku Acta Sueco-Polonica zamieścił w 1995 r. źródłowy artykuł Svenskar i Polen (Szwedzi w Polsce). W zbiorowej dwu-języcznej książce Szwecja-Polska we wspólnej Europie, wydanej w Warszawie przez PWN w 2001 r. ukazał się jego

Łódź. Han tog en examen i historia på Warszawas uni-versitet och skrev sin magisteruppsats om scoutrörelsens historia. Uppsatsen kom senare ut i bokform under titeln Scoutrörelsen i försvaret av Warszawa 1939.

Han arbetade en tid som kameraassistent på en stu-dio för animerad film, Studio Miniatur Filmowych i War szawa, och samtidigt på Polska scoutförbundets huvudkvarter. År 1969 började han arbeta som journa-list på scoutförbundets veckotidning för ungdomar, Na przełaj, vilket han fortsatte med ända fram till krigs-tillståndet 1981, då han på eget initiativ upphörde med journalistik. I Na przełaj skrev Michał om scoutrörel-sens historia. I månadstidningen Scoutrörelsen publice-rade han under åren 1982–1984 en serie i tjugofem delar, Material till en kronologi över polska scoutrörelsens historia och traditioner. Det skulle bli inledningen till ett arbete i fyra band med titeln Kronologi över polska scoutrörelsens historia åren 1911–1956.

Införandet av krigstillståndet satte dock stopp för dessa planer och manus till de två första banden gick förlorade. Då började Michał arbeta som hantverkare. I mars 1986 fråntogs han möjligheten till fortsatt arbete och tvingades resa till Sverige där han anslöt sig till sin familj, och här, i Stockholm, fick han sitt andra hem.

Efter att ha lärt sig svenska fick Michał sedan en beställning från förlaget Brombergs på en biografi om Henryk Bukowski, den polske emigranten som kom till Sverige efter januariupproret 1863. Det var Henryk Bu-kowski som 1870 grundade auktionshuset Bukowski Auk-tioner AB (Bukowskis) som finns kvar än idag. Biografin, Henryk Bukowski: namnet lever kvar, var baserad på arkiv-material från Frankrike, Sverige och Polen. Boken omfat-tade över 300 sidor, översattes till svenska av Jan Henrik Swahn och fick utmärkta recensioner i svensk press.

Efter att boken om Bukowski hade kommit ut fick han 1993 ett erbjudande om att redigera kvartalstidningen Polonia som gavs ut på polska av Polska riksförbundet i Sverige. Han lyckades skapa om tidskriften till en period-skrift om huvudsakligen polsk-svenska kulturella, ekono-miska och politiska relationer. Där började han publicera en serie artiklar om de båda ländernas historiska förbin-delser. Serien bar namnet I svenskars spår i Polen och fram till 2011 kom det ut 28 delar. År 2002 började han ge ut den tvåspråkiga svensk–polska kvartalstidskriften Suecia Polonia, en tidskrift som vände sig till både svenskar och polacker. Där fortsatte han med sin serie I svenskars spår i Polen.

I skriften Acta Sueco-Polonica, som ges ut av Uppsala universitet, publicerade han 1995 artikeln Svenskar i Polen. Till den tvåspråkiga samlingsvolymen Polen och Sverige i ett gemensamt Europa som gavs ut år 2001 av PWN i War-szawa skrev han texten Svenskar i Polen och polacker i Sverige, och 2000 texten Svenskar och den polska militära orden Virtuti Militari som ingick i Allvarlig debatt och rolig lek, en festskrift tillägnad professor Andrzej Nils Uggla i Uppsala.

40

tekst Szwedzi w Polsce i Polacy w Szwecji. Natomiast do zbiorowej publikacji Allvarlig debat och rolig lek z 2000 r. będącej księgą jubileuszową poświęconą profesorowi Andrzejowi Nilsowi Uggli z Uppsali przygotował tekst Szwedzi i polski Order Wojenny Virtuti Militari.

Swoją pasję do harcerstwa i przygody Michał Hay-kowski realizował w ośrodku szkolenia żeglarskiego dla młodzieży w Sztokholmie jako znakomity żeglarz i wy-chowawca „Morskich Wilków”.

W 2005 r. Michał podjął stałą współpracę jako kore-spondent Polskiej Agencji Prasowej w Warszawie. Obsłu-giwał wówczas pięć krajów skandynawskich. Od 2009 r. współpracował z Informacyjną Agencją Radiową Pol-skiego Radia. Z zainteresowaniem i sympatią czytaliśmy codziennie jego zwięzłe i treściwe, pełne ciekawych infor-macji i oryginalnych spostrzeżeń doniesienia ze Skandy-nawii, które rozsyłał e-mailem swoim przyjaciołom.

W 2005 r. Michał Haykowski wraz z niżej podpisanym, i kilkoma kolegami, wystąpili z koncepcją powołania w Sztokholmie stowarzyszenia profesorów wyższych uczelni szwedzkich i wywodzących się z Polski. Przyjęło nazwę „Suecia Polonia Bro” i skupia ponad 30 osób reprezentu-jących najróżniejsze dyscypliny nauki. Dzięki wieloletniej współpracy z Ambasadą RP, co kwartał, odbywają się spotkania profesorskie budujące nowe kontakty nauko-wo-intelektualne z ośrodkami badawczymi w Szwecji i w Polsce. Michał Haykowski był sekretarzem SPB i jego duszą, spiritus movens…

Michał nigdy nie przeszedł intelektualnie na emeryturę – właśnie pracował nad książką poświęconą rozpadowi polsko-szwedzkiej unii personalnej w końcu XVI wieku. Czy ktoś dokończy tę pracę?

Michał był członkiem Stowarzyszenia Dziennikarzy Szwedzkich oraz Związku Pisarzy Szwedzkich. 4 marca 2015 r. został – jakże zasłużenie – odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Michała opłakuje jego najbliższa rodzina, żona Milena, córka Milena i syn Mikołaj Peter z żoną Camillą i córką Kają wraz ze wszystkimi przyjaciółmi, których opuścił tak niespodziewanie.

Żegnaj Michale, Twoje życie i praca przyniosły tyle dobra. I to zostanie z nami.

Wacław Gudowski i przyjaciele ze Stowarzyszenia „Suecia Polonia Bro”

På seglarläger för ungdomar i Stockholm fick Michał, som var en förträfflig seglare och ledare för ”Havsvargar-na” (Morskie wilki), utlopp för sin passion för scoutrörel-sen och äventyr.

År 2005 inledde han ett fast samarbete med Polska pressagenturen (PAP) i Warszawa, som korrespondent. Mi-chał försåg de skandinaviska länderna med material. Från 2009 samarbetade han med Polska radions informations-agentur. Med intresse och sympati läste vi dagligen hans koncisa och kortfattade underrättelser från Skandinavien, fulla av spännande information och originella iakttagel-ser, som han skickade med epost till sina vänner.

År 2005 lade Michał Haykowski, tillsammans med undertecknad och några kollegor, fram ett förslag till att bilda ett sällskap för professorer med polska rötter som var verksamma på svenska högskolor och universitet. Sällskapet tog namnet ”Suecia Polonia Bro” och består av drygt trettio personer som representerar de mest skilda forskningsområden. Tack vare ett mångårigt samarbete med Polska ambassaden äger varje kvartal professorsmö-ten rum, där det skapas nya vetenskapliga och intellek-tuella kontakter mellan forskningscentra i Sverige och i Polen. Michał Haykowski var sällskapets sekreterare och dess själ, dess spiritus movens …

Michał gick aldrig i pension rent intellektuellt – han höll på att arbeta med en bok om den polsk-svenska unio-nens upplösning i slutet av 1500-talet. Kommer någon att avsluta det arbetet?

Michał var medlem i svenska Journalistförbundet och Författarförbundet. Den 4 mars fick han – med rätta – utmärkelsen Förtjänstkorset i guld.

Michał är sörjd och saknad av sin familj, sin hustru Milena, dottern Milena och sonen Mikołaj Peter med hustrun Camilla och dottern Kaja, samt av alla sina vän-ner som han lämnade så oväntat.

Farväl Michał, Ditt liv och Ditt arbete förde med sig så mycket gott. Och det finns kvar hos oss.

Wacław Gudowski och vännerna från sällskapet ”Suecia Polonia Bro”

Zapraszamy do naszych biur obsługi, gdzie odpowiemy na Twoje pytania dotyczące emerytury.

Więcej informacji na temat emerytury znajduje się na stronie pensionsmyndigheten.se/polska

Tutaj można znaleźć adresy naszych biur obsługi pensionsmyndigheten.se/servicekontor

Wszystkie osoby, które pracuja lub mieszkaja w Szwecji, maja prawo do

emerytury.

42

13 września 2004 roku zaginęła Joanna Brylowska. Ma 33 lata, 165 cm wzrostu i niebieskie oczy. Ostatnio widziana na promie z Gdyni do Karlskrony w Szwecji.

Ktokolwiek widział Joannę Brylowską lub ma jakie-kolwiek informacje o jej losie proszony jest o kontakt z ITAKĄ - Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych pod całodobowym numerem +48 22 654 70 70. Można rów-nież napisać w tej sprawie do ITAKI: itaka@zaginieni.pl. Naszym informatorom gwarantujemy dyskrecję.Zdjęcie Joanny Brylowskiej oraz innych zaginionych: www.zaginieni.pl

”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia

Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzial-ny: Zbigniew BidakowskiRedaktör/Redaktor:Zbigniew BidakowskiÖversättningar/Tłumaczenia: Jurek Hirsch-berg, Lisa Mendoza Åsberg, Emi-Simone ZawallGrafisk form/Opracowanie graficzne: Anna BidakowskaFoto: John Carey, E. Feldman, Wacław Gudowski, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Ośrodek Karta, jankarski.org, Stefan Markiewicz, polona.pl, Anna Skwarcan, wikipedia.org

Adress/Adres:”Suecia Polonia”,Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225e-mail: info@sueciapolonia.se Alla inbetalningar till Postgiro/Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8Föreningen Forum Suecia-Polonia

Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rub-riker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogło-szeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszyst-kie nadsyłane listy. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów.

ISSN 1651-0658

REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna:Ordförande/Przewodniczący:Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige/ publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w SzwecjiLedamöter/Członkowie:Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikes korrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i MoskwiePiotr Cegielski, journalist och F.D direktör för Polska Institutet i Stockholm/dziennikarz, Były dyrektor Instytutu Polskiego w SztokholmieKatarzyna Janowska, journalist, direktör av TVp Kultura/dziennikarka, dyrektorka TVP kulturaAnna M. Packalén-Parkman, professor i polska vid Uppsala universitet/ profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsalii

nr 1(46)/2015

SueciaPolonia

The project is co-financed from the funds granted by the Ministry of Foreign Affairs in the competition for the public task ”Cooperation with Polish Dias-pora and Poles Abroad in 2013.”Projekt jest współfinansowany ze środków finansowych otrzymanych z Mi-nisterstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania "Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w 2015 r."

zaginęła

Känner du till två av Sveriges viktigaste telefonnummer?

I Sverige är nödnumret 112 och numret 1177 för sjukvårdsråd-givning två viktiga telefonnummer till vården som alla i Sverige behöver känna till. I stora drag kan man säga att man alltid ska ringa 112 när det är en akut nödsituation. För alla andra frågor om vård och hälsa kan man ringa 1177. Då får man prata med en sjuksköterska som svarar på frågor, ger råd och vägleder rätt i vården.

Numer alarmowy 112 i numer przewodnika służby zdrowia 1177 to dwa ważne numery do służby zdrowia, które wszyscy miesz-kańcy Szwecji powinni znać. Ogólnie można powiedzieć, że pod numer 112 należy dzwonić zawsze w nagłej, nadzwyczajnej sytuacji. Na wszystkie pozostałe pytania związane z opieką zdrowotną i naszym stanem zdrowia dostaniemy odpowiedź pod numerem 1177. Pielęgniarka odpowie na pytania, udzieli porady i skieruje do odpowiedniej placówki służby zdrowia.

Läs mer om SOS Alarm och 1177 Vårdguiden påwww.sosalarm.sewww.1177.se

Samhällsinformation från Stockholms Läns landsting

112

1177

Vilk

et n

umm

er ri

nger

du

om d

itt b

arn

har f

eber

?

Posttidning BAvsändare: Suecia PoloniaHimlabacken 8, 170 78 Solna