KRKIME

PEDAGOGJIKEPrmbledhje punimesh

Prishtin, 2012

PEDAGOGJIKE

KRKIME PEDAGOGJIKE

Prmbledhje punimesh

Prishtin, 2012

Botues: Instituti Pedagogjik i Kosovs Kryeredaktor: Nezir oaj Redaksia: Bekim Morina Gani Gajraku Haxhere Zylfiu Lirije Bytyqi Zehrije Plakolli Lektor: Bekim Morina Redaktor teknik: Skender Mekolli

Prmbledhje punimesh

3

PRMBAJTJA

Arbnesha Mexhuani: Rndsia e TIK-ut dhe aktiviteteve edukative jashtshkollore n t nxnit e pavarur ...................................................... 7 M. Sc. Bashkim Ali Azemi: T msuarit e vetorganizuar dhe vetdrejtuar .............................................................................................. 25 M. Sc. Bekim Morina: Gjuha standarde shqipe n shkollat e Kosovs.................................................................................................... 41 Binak Grguri & Sylejman Sylejmani: Modelet kurrikulare pr profilet profesionale n Qendrat e Kompetencs, nga kndvshtrimi i strukturs s planit msimor .................................................................... 59 Mr. Sc. Hajrije Devetaku-Gojani: Zhvillimet n Planet dhe Programet msimore t gjuhs shqipe n arsimin e detyruar .................................... 77 M. Sc. Ismet Potera: Rndsia e t dhnave statistike pr vendimmarrje n arsim .................................................................................................... 97 M. Sc. Luljeta Bajrami-Shala: Pasqyrim i shkurtr i reforms s sistemit arsimor n Kosov, 2000-2010 ................................................ 111 M. Sc. Lirije Bytyqi-Beqiri: Planifikimi dhe organizimi i piknikve, vizitave, shtitjeve dhe ekskursioneve msimore n shkollat fillore dhe t mesme n Kosov ....................................................................... 135 Sahare Reica: Sistemi i mbshtetjes s fmijve me nevoja t veanta arsimore n Kosov .................................................................. 159 M. Sc. Safete Statovci-Shala: Organet e shkolls dhe funksionimi i tyre ......................................................................................................... 183 MA. Osman Buleshkaj & M. Sc. Selim Mehmeti: Standardet e praktiks profesionale t drejtorve t shkollave n Kosov instrumente pr vetvlersim t prformancs dhe vetzhvillim profesional ............................................................................................. 203 Zehrije Plakolli: Planifikimi dhe menaxhimi i puns s shkolls.......... 213

KRKIME PEDAGOGJIKE

4

Parathnie Krkime Pedagogjike - prmbledhje punimesh paraqet vazhdimsin e prpjekjeve t IPK-s pr t ofruar ndihm profesionale pr shtje t teoris dhe t praktiks arsimore. Edhe n kt numr jan trajtuar tema t rndsishme, t cilat do t nxisin edhe shqyrtime t ktyre shtjeve. Msuesit, por edhe studentt, t cilt jan orientuar n msimdhnie, kan nevoj pr literatur profesionale, n t ciln trajtohen tema nga praktika shkollore. Temat e trajtuara n kt numr paraqesin ose pikpamjen e autorit pr problemin e trajtuar, ose jan nisje pr diskutim dhe trajtim m t thelluar t asaj fushe. T gjitha temat e trajtuara nga autort (hulumtues t IPK-s) paraqesin shtje t preokupimit t tyre si hulumtues n fushat prkatse. Shum prej tyre paraqesin prpjekjen e autorve pr t integruar aspektet teorike t shtjeve t trajtuara dhe ndrlidhjen e tyre me aspektet apo gjendjen n praktikn arsimore te ne. Synimi yn, si institut, sht q nprmjet trajtesave t ktilla, hulumtimeve dhe analizave, tu ofrojm praktikuesve (punonjsve) t arsimit, politikbrsve dhe komunitetit arsimor n prgjithsi, pasqyrimin e gjendjes dhe rekomandime pr prmirsimin e praktikave arsimore. N kt numr lexuesit mund t gjejn trajtesa dhe analiza pr shtjet q e preokupojn shkolln/arsimin n Kosov, si: Rndsia e teknologjis pr nxnie t pavarur dhe t vetorganizuar, gjuha standarde shqipe n shkolla, zhvillimet e reja n Planet dhe Programet, rndsia e prdorimit t t dhnave pr prmirsimin e arsimit, reforma n arsim, rndsia e aktiviteteve jashtkurrikulare, mbshtetja e fmijve me nevoja t veanta, standardet e prgatitjes profesionale pr drejtor t shkollave, planifikimi dhe menaxhimi i puns s shkolls etj. Secili

Prmbledhje punimesh

5

punim i qaset aspektit arsimor nga kndvshtrimi autorial, bazuar n praktika dhe teori aktuale, dhe paraqet prpjekjet e autorit pr t ofruar qasje t dobishme pr msimdhnsit, studentt dhe t interesuarit e tjer pr shtje t caktuara t arsimit. moj prkushtimin e t gjith hulumtuesve, t cilt kan paraqitur problemet me t cilat prballet arsimi parauniversitar dhe rekomandimet, me synim prmirsimin e gjendjes. Revista sht e hapur pr t gjith dashamirt e arsimit dhe mirpresim bashkpunimin me t gjith ata q e ndiejn t nevojshme t shtrojn ose t vn n diskutim shtjet e arsimit n Kosov, veanrisht me msimdhnsit. Mbetet q lexuesit t gjykojn pr aspektet e trajtuara n punimet q po i ofrojm. Komentet dhe sugjerimet profesionale jan t mirseardhura, si dhe do kontribut qllimmir pr avancimin e formatit profesional t botimeve t IPK-s. Dhjetor, 2012 Nezir oaj, kryeredaktor i botimit

KRKIME PEDAGOGJIKE

6

Prmbledhje punimesh

7

Arbnesha Mexhuani

RNDSIA E TIK-ut DHE AKTIVITETEVE EDUKATIVE JASHTSHKOLLORE N T NXNIT E PAVARUR

Hyrje Dihet se pr nj koh t gjat, i vetmi burim dijesh pr nxnsit ka qen shpjegimi i msuesit dhe libri, si dhe varsia nga msuesi, ndrsa sot prparimet n shkenc, n teknik e n teknologji, si dhe informimi i shpejt, ndikojn pozitivisht pr t br ndryshime t thella n organizimin e procesit msimor. Sot ato kan br t mundur q t modernizohen teknikat e krkimit e t prhapjes s informacionit q merren nga burime t ndryshme. Prmes ktyre metodave dhe teknikave bashkkohore, edhe Korniza e Kurrikulumit pr arsimin parashkollor, fillor dhe t mesm, parasheh q msimdhnia dhe msimnxnia t mbshtet edhe n integrimin e shtjeve ndrrkurikulare si: teknologjia informative e komunikimit (kompjuteri, interneti, video, televizori, etj) dhe aktiviteteve edukative jashtshkollore (ekskursioneve, vizitave n muze, ekspozitave t ndryshme, manifestimeve kulturore, etj). Prve ksaj, Ministria e Arsimit Shkencs dhe Teknologjis ka nxjerrur Udhzimin Administrativ, q prmes tij rregullohet mnyra e organizimit dhe e realizimit t vizitave, shetitjeve, ekskursioneve dhe manifestimeve kulturore n shkollat fillore dhe t mesme n Kosov1. Duke u bazuar n kt dhe duke pasur parasysh se t gjitha kto jan pjes e procesit msimor dhe mund t integrohen n do lnd msimore, q shkollat shum pak i japin hapsir, ather prpjekja ime ka qen, q t 1 Shih Udhzimin Administrativ pr piknikt, vizitat, shtitjet, ekskursionet dhe festimet-ceremonialet n shkoll, t nxjerrur n vitin 2008 http://www.masht-gov.net/advCms/documents/35_UA_Eskurzioni_lektura.pdf

KRKIME PEDAGOGJIKE

8

analizoj rndsin e t nxnit t pavarur, si dhe rolin e msimdhnsve pr fuqizimin e t nxnit prmes metodave dhe aktiviteteve t ndryshme, q organizohen n shkoll dhe jasht saj. Punimi Rndsia e TIK-ut dhe aktiviteteve edukative jashtshkollore n t nxnit e pavarur synon tu vij n ndihm, msuesve, nxnsve dhe t gjith aktorve t arsimit parauniversitar, q t njihen me rndsin dhe vlerat e TIK-ut dhe aktiviteteve edukative jashtshkollore q organizohen n institucione shkencore dhe kulturore. Prdorimi i TIK-it n shkoll dhe aktivitetet edukative jashtshkollore, kan vler t madhe edukative, pr arsye se ofrojn alternativa t msimdhnies dhe t msimnxnies, gj q kjo shkollat i shpie q t ken nj msimdhnie bashkkohore. Prmes tyre, te nxnsit, zbulohet potenciali i tyre pr t nxn si dhe aftsit e tyre krkuese. Nxnsit prmes ktyre metodave dhe aktiviteteve jashtshkollore mund t zhvillojn msim t gjithanshm. Studimi sht i ndar n kapituj dhe secili prej tyre synon t zbrthej nj aspekt t edukimit prmes trajtimit t koncepteve dhe veprimtarive praktike q mund t zhvillohen n shkoll dhe jasht saj. Kapitulli i par trajton rndsin e t nxnit t pavarur t nxnsve dhe kjo mund t arrihet duke vendosur nj bashkpunim msues-nxns, brenda n shkoll dhe jasht msimit. Punimi prshkohet nga ideja q msimdhnsit duhet t largohen nga tradicionalizmi pedagogjik duke prdorur metoda, teknika dhe strategji t prshtatshme q lehtsojn dhe nxisin te nxnsit pavarsin e tyre n nxnie. N kapitullin e dyt prshkruhet rndsia e teknologjis informative q fuqizon t nxnit e pavarur t nxnsve. Teknologjit msimore jan t shumllojshme, mirpo ato q jan prshkruar n analiz jan kompjuteri, interneti, video, televizori dhe kasetofoni t cilat ushtrojn ndikim t ndjeshm n procesin msimor. Prdorimi i ktyre mjeteve shpie n forcimin e t nxnit kritik e krijues gjat periudhs shkollore dhe gjat gjith jets. N kapitullin e tret sht prshkruar rndsia e institucioneve jasht shkolle dhe aktivitetet me karakter msimor.

Prmbledhje punimesh

9

Aktivitetet jashtshkollore t cilat jan cekur n analiz jan: Ekskursionet, vizitat n muze, organizimi i ekspozitave t ndryshme, bibliotekat, manifestimet kulturore, etj. Organizimi n mnyr edukative i t gjitha ktyre aktiviteteve jashtshkollore, ndihmon n rritjen e aftsive t nxnsve pr t br pun krkimore krijuese, pr t fituar shprehi praktike, pr t zgjeruar horizontin e tyre dhe pr ti aftsuar nxnsit q teorin ta lidhin me praktikn.

Rndsia e t nxnit t pavarur

T nxnit e pavarur sht nj form msimi q ka parasysh faktin se fmijt dallohen nga njri tjetri nga karakteristikat e veta personale dhe natyra e inteligjencs. Puna e pavarur e nxnsve nuk ngulmon n kryerjen e detyrave t njjta pr t gjith nxnsit, por n zgjedhjen e detyrave q u prgjigjen m s miri2. Pr t vetdijesuar nxnsit pr rolin dhe rndsin e t nxnit t pavarur n shkoll dhe n institucione t tjera shkencore, artistike, msuesit qysh n klasn e par fillore duhet t ndikojn te nxnsit pr t formuar mendimin pr t nxnit e pavarur. Kjo arrihet duke vendosur nj bashkpunim shkencor msues-nxns brenda procesit msimor, domethn duke prcaktuar se far duhet t bj msuesi dhe far duhet e mund t bj nxnsi n veprimtarit msimore q organizohet brenda dhe jasht msimit. Nxnsit prmes angazhimit t msimdhnsve duhet t fitojn hap pas hapi aftsi pr t krkuar, gjetur e prpunuar dijet. Kjo sht nj pun q vazhdon gjat tr viteve t shkollimit dhe i shpie ata me kalimin e kohs drejt studimit t tyre t pavarur. T nxnit e pavarur sht m produktiv n oftse msuesi e luan rolin e mbikqyrsit, kshilluesit dhe vlersuesit, se sa duke ofruar ndihm. Cilido q t jet niveli i puns s pavarur apo raportet ndrmjet puns s msuesit dhe puns s pavarur t nxnsve, drejtimi i tyre nga

2 Musai Bardhyl, Psikologji edukimi, zhvillimi, t nxnt, msimdhnia, f. 269, Shtpia botuese Pegi, Tiran 1999

KRKIME PEDAGOGJIKE

10

msuesi sht i domosdoshm (Gae, 1988)3. Roli i t nxnit t pavarur nuk qndron vetm pr nxnsit sa jan n shkoll, por kjo i hap rrug shndrrimit t tij n nj studim individual. Mnyrat e t nxnit q fuqizojn t nxnit e pavarur t nxnsve jan t shumta, mirpo, disa prej tyre q jan cekur n punim si p.sh. t nxnit prmes teknologjis informative t komunikimit (kompjuteri, interneti, video, kasetofoni, televizorit) si dhe aktiviteteve edukative jashtshkollore (ekskursionet, vizitat n muze, ekspozitat e ndryshme, bibliotekat, manifestimet kulturore etj.)

Rndsia e TIK-ut pr t nxnit e pavarur

Me aplikimin e kompjuterve pr msim, ndryshon edhe sistemi i deritashm i msimdhnies, dhe nga msimdhnia tradicionale, kalohet n msimdhnie bashkkohore. Msimi prmes teknologjis msimore ndihmon krijimin e nj ambienti m efektiv t msimit, pr arsye se mediumet e ndryshme e lehtsojn dhnien e informatave n mnyra t ndryshme (audio, vizuale, tekstuale), duke iu prshtatur nxnsve me modele t ndryshme t msimit si dhe duke iu mundsuar atyre t ken qasje n materiale t ndryshme msimore n mnyr t pavarur. Prmes teknologjis informative nxnsit motivohen m shum pr msim si dhe kushtzohet prqendrimi i vmendjes duke zhvilluar t menduarit e tyre kritik gjat hulumtimit t tyre t pavarur. Prve ksaj, nxnsit prmes TIK-ut mund t zgjedhin mnyrn e t msuarit duke prvetsuar njohuri dhe shkathtsi n mnyr t pavarur, prmes nj procesi aktiv t t nxnit, ndrsa msimdhnsit do t jen lehtsues dhe koordinator t procesit msimor. Nxnsit do t ken rolin kryesor n procesin msimor. Teknologjia informative e komunikimit q prdoret pr msimdhnie dhe nxnie prfshin do burim q prdoret pr t

3 Pedagogt e Mdhenj .Nga J.S. Brubacher,G.Calo,R.Dottrens,W.Flitner,V.Garcia Hoz, V. Mallinson, P. Mesnard, L. Meylan, J. Moreau, J. B. Piobetta, R. Plancke, R. Savioz, nn drejtimin e Jean Chateau ,f. 165 Shtpia botuese Toena ,Tiran 2000

Prmbledhje punimesh

11

lehtsuar apo ndihmuar procesin e msimnxnies, ndrsa nga msimdhnsit krkohet nj kshillim i suksesshm. TIK-it gjat procesit t t nxnit ka krijuar, q kultura e t nxnit t ndryshoj, praktikat msimore t kthehen m shpejt n fusha krkimesh e zbatimesh. N oftse kto metoda zbatohen me sukses n shkoll, ather te nxnsit do t krijohet aftsia pr t nxnit e pavarur, aktiv, kritik e krijues gjat tr periudhs shkollore dhe m pas.

Kompjuteri

N kushtet bashkkohore t aplikimit t elektroniks n msim, sot me t madhe prdoren kompjutert. Kompjuteri mund t vihet n shrbim t edukatorit dhe t prdoret pr drejtimin e klass apo shkolls. Kjo mnyr e t nxnit, favorizon t msuarit e pavarur nga ana e nxnsve, pr punn e tyre krkimore n shkoll dhe jasht saj. Prmes kompjuterit mund t realizohet msimi individual dhe roli i msuesit duhet t forcohet, ai mund t kthehet n nj bashknxns t vrtet. Nxnsit hulumtoj burime t ndryshme nga kompjuteri, dhe kjo bn q n msim t zhvillohet debat i msuesve dhe nxnsve pr tema t caktuara msimore. Prdorimi i kompjuterit bn t mundur q nxnsi n do lnd t lirohet nga disa veprime mekanike q i kryen kompjuteri brenda nj kohe tepr t shkurtr. Kjo ndihmon q nxnsit kohn e fituar ta shfrytzojn pr pun krkimore n mnyr t pavarur.

Interneti

Interneti ndihmon q brenda nj kohe t shkurtr t merret informacioni dhe ofron mnyra t llojllojshme pr nxnsit dhe arsimtart n procesin e msimit, duke u mundsuar atyre t hulumtojn n mnyr t pavarur pr t gjitha lndt msimore. Prve tekstit q kan n duar msimdhnsit, interneti iu mundson edhe gjetjen e t dhnave t ndryshme me burime plotsuese t informacioneve. Interneti lehtson pr msimdhnsit dhe nxnsit bashkpunimin duke e zvogluar nevojn q bashkpuntort t jen n vendin e njjt. Roli i

KRKIME PEDAGOGJIKE

12

msimdhnsve n prdorimin e internetit pr msim sht i rndsishm. Ka mnyra t ndryshme q msimdhnsit mund ti stimulojn nxnsit pr prdorimin e drejt t internetit. Ata duhet t krkojn nga nxnsit q komunikimin nms tyre ta bjn prmes e-mail. Kjo sht vetm nj mnyr msimore q nxnsit, sidomos ata t klasave t ulta, i mson pr prdorimin e e-emal-it. Prve ksaj, nxnsit duhet t edukohen pr prdorimin n mnyr pedagogjike t internetit, gj q do t ndikoj n msimin e tyre gjat gjith jets.

Televizori i qarkut t mbyllur

Sot me organizimin televiziv t puns msimore, aplikohet televizori i qarkut t mbyllur. N kt form t shfrytzimit t televizorit n msim, imitimet televizive jan t kufizuara vetm n lokalitetet shkollore. ,,Nj nga kto forma quhet televizion me karakter interno dhe jan t kufizuara n objektet e caktuara. Emisionet televizive t qarkut t mbyllur pr nevojat e puns msimore, pr her t par filluan t prdoren m 1956, n SHBA, n shtetin Merilend, ku me sistemin kabllovik u lidhn 43 shkolla4. Televizori i qarkut t mbyllur luan nj rol shum me rndsi n shkolla gjat procesit msimor. Prmbajtja televizive duhet br sipas detyrave dhe qllimeve q jan n program t shkolls. Prcjellja programore nga televizori i qarkut t mbyllur bhet me lidhje direkte n monitor t veant, me ann e kabllove. Monitort vihen n shkolla n pozicione t prshtatshme q msimdhnsit, nxnsit dhe udhheqsit e shkolls, mund t njoftohen edhe me informacione t ndryshme q lidhen me organizimin e shkolls si: informacione, lajmrime nga m t ndryshmet, q kan t bjn me procesin msimor. Marrja e informacioneve t nxnsve prmes televizorit bhet prmes shum shqisave dhe sht mjet themelor i konkretizimit t msimit. Kto informacione nxnsit i marrin njherazi grupi i nxnsve ose edhe individualisht gj q mundson t nxnit e pavarur t nxnsve. 4 Didaktika, Njazi Zylfiu, f. 246, Prishtin, 2001

Prmbledhje punimesh

13

Kasetofoni

Kasetofoni shrben sidomos pr t msuar gjuh t huaja, pr t br incizime e intervista, pr t regjistruar seanca diskutimesh apo debatesh msimore. Kasetofoni mund t shfrytzohet individualisht, poashtu edhe n grup. Ky mjet ndihmon edhe pr rritjen e efektivitetit t procesit t t nxnit, sidomos gjat zhvillimit t debateve msimore n kohn e prsritjeve si dhe mund t prdoret edhe pr t realizuar vetkontroll.

Video

Prmes videos mund t organizohen modele t ndryshme t msimdhnies dhe nxnies. Kjo mnyr ka prparsi sepse prmes videos, montimet mund t bhen sipas krkesave msimore. Nxnsit duke shfrytzuar njhersh zrin dhe figurn, zhvillojn imagjinatn, mendimin, kritik, krijues e aktiv n mnyr t pavarur. Nxnsit duke i regjistruar materialet e regjistruara kan mundsin ti shikojn sa her t ket nevoj. Duke prdorur kt, ata mund t bjn prforcimin e njohurive t kaluara dhe vetvlersimin e tyre. Shum gjra q regjistrohen nga emisionet televizive mund t shfrytzohen gjat debateve krijuese pr t konkretizuar problemet pr t cilat diskutohet. Pr studimin e vlerave t ndonj pjese teatrale apo t nj festivali t kngve, video luan rol t rndsishm, sepse mund t rishikohen sekuencat e regjistruara, pr t mbshtetur ose kundrshtuar vlerat q shfaqin diskutantt.

Integrimi i TIK-ut n detyrat e shtpis

Prmes integrimit t TIK-ut n detyrat e shtpis, bhet aktivizimi i drejtprdrejt dhe i pavarur i nxnsve pr prforcimin e lnds msimore pa mbikqyrje nga ana e msimdhnsit. Detyrat e shtpis ndikojn n zgjerimin e njohurive dhe realizohen n mnyr t pavarur nga puna e planifikuar me plan-program.

KRKIME PEDAGOGJIKE

14

Roli i prdorimit t teknologjis informative pr detyrat e shtpis t nxnsve sht shum i rndsishm pr arsye se mundson q nxnsit, prve zgjidhjes s detyrave prmes librave, ata mund t prdorin edhe internetin duke hulumtuar dhe duke zgjeruar njohurit e tyre pr nj shtje apo lnd msimore. Prmes ksaj, ata mund t msohen se si t prdorin burime nga interneti. Roli i msimdhnsve n kt rast sht orientues. Ata mund t krkojn nga nxnsit hulumtime n internet pr tema t caktuara msimore n mnyr q ti stimulojn q internetin ta prdorin pr nevoja pedagogjike. Nga msimdhnsit, n procesin msimor, krkohet t prdorin strategji t ndryshme t msimdhnies dhe nxnies Ata kan nevoj t prtrijn metodat e tyre tradicionale. Msimdhnia bashkkohore krkon q t ket llojllojshmri t mnyrave pr msimnxnie. N oftse msimdhnsit i stimulojn nxnsit q ta prdorin kompjuterin n mnyr edukative edhe n shtpi, duke u bazuar se sot, gati t gjith fmijt jan t pajisur me kompjuter, ather edhe prindrit, do t jen t vetdijshm se pr ka e prdorin fmijt e tyre at. Prve kompjuterit, edhe televizori mund t luaj rol t rndsishm n detyrat e shtpis. N programet televizive ka emisione t ndryshme shkollore; pr msimin e gjuhve t huaja, drama, kuize, sport, histori, shkenc, etj. Duke u bazuar n kt, msimdhnsit mund ti orientojn nxnsit se ka t shikojn q mund ti kombinojn edhe me temat msimore q i kan n planprograme dhe kto emisionet televizive mund t shfrytzohen gjat debateve krijuese n shkoll pr t konkretizuar problemet pr t cilat diskutohet. N programe t ndryshme televizive ka emisione me shkrimtar, artist, drama, pjes teatrale t ndryshme, filma, etj, q msimdhnsit t gjitha kto mund ti integrojn n procesin msimor n form t debateve dhe diskutimeve t ndryshme me nxns, gj q nxnsit i shpie n zhvillimin e mendimit kritik e krijues dhe zhvillon aftsit e tyre komunikuese. Pr t integruar TIK-un pr nevoja pedagogjike n

Prmbledhje punimesh

15

shtpi, gjithnj krkohet orientim dhe vlersim nga msimdhnsit, si dhe mbikqyrje nga prindrit.

Roli i institucioneve shkencore pr veprim edukativ

,,Detyra e edukimit u besohet institucioneve dhe personave t caktuar. Institucionet shkollore jan dy llojesh: ato pr t cilt edukimi nuk prbn strukturn dhe qllimin kryesor dhe ato q jan krijuar n radh t par pr veprimin edukativ. Midis t parve prmendim koleksionet shkencore, artistike, teknike, teatrot, etj, ndrsa n grupin e dyt bjn pjes institucionet shkollore q nga kopshtet e fmijve e gjer n universitet5. Puna msimore e nxnsve n shkoll dhe vizitat e nxnsve n institucione shkencore dhe artistike jan dy linja q me kalimin e kohs shkrihen n nj dhe e krijojn mundsin pr nxnsit q t bjn pun t mirfillt shkencore, domethn pr t krkuar e gjetur vlera t reja e t panjohura. T gjitha kto institucione mund t ken nj vler edukative. Nxnsit n pamje t par duket se ndjekin dy shkolla, msimin n shkoll dhe punn krkimore n institucione t tjera shkencore dhe kulturore.,,T nxnit prmes aktiviteteve msimore sht nj shkoll e nj tipi t veant ku secili futet vet. Ndjekja e dy shkollave prnjher fuqizon procesin e formimit t nxnsve. ,,Nga msimi n shkolln e par nxnsit do t ndahen nj dit, ndrsa nga puna krkimore n institucione t ndryshme shkencore nuk do t shkputen kurr. Kjo luan rol t madh pr arsye se nxnsit i kthen n nxns permanent q sht shkalla m e lart e. procesit t krkimit e t prvetsimit aktiv, kritik e krijues t dijeve6.

5 Pedagogt e Mdhenj .Nga J. S. Brubacher, G. Calo, R. Dottrens, W. Flitner, V. Garcia Hoz, V. Mallinson, P. Mesnard, L. Meylan, J. Moreau, J. B. Piobetta, R. Plancke, R. Savioz, nn drejtimin e Jean Chateau f. 270 Shtpia botuese Toena ,Tiran 2000 6 Jean Chateau, Pedagogt e mdhenj, f 271, Shtpia botuese TOENA, Tiran , 2000

KRKIME PEDAGOGJIKE

16

Aktivitetet jashtshkollore edukative q fuqizojn t nxnit e pavarur

Aktivitetet shkollore pr nxnsit kan nj rndsi t madhe edukuese dhe formuese. Kto aktivitete edukojn tek nxnsit iniciativn, vetveprimin si dhe zhvillojn aftsit krijuese, hulumtuese, pr t nxnit n mnyr t pavarur. Organizimi n mnyr sistematike dhe me karakter edukativ i aktiviteteve t ndryshme shkollore, ndihmon n rritjen e aftsive t nxnsve pr t br pun krkimore, krijuese, pr t fituar shprehi praktike, pr t zgjeruar horizontin e tyre dhe pr ti aftsuar q teorin ta lidhin me praktikn. Prmes ktyre, nxnsi mund t prfitoj nj msim t gjithanshm, ndrsa roli i msuesit sht t krijoj pr nxnsit, edhe n aktivitete msimore hapsira didaktike sa m t gjra pr t zhvilluar mendimin e tyre t pavarur aktiv, kritik e krijues. Aktivitetet shkollore jan t shumta, por disa prej tyre jan: Bibliotekat, muzet, ekspozitat, ekskursionet, manifestimet kulturore etj.

Bibliotekat

Bibliotekat jan institucione edukativo-arsimore. Bibliotekat jan djepi kryesor i dijes. Shkolla duhet t njoh rolin dhe rndsin e bibliotekave dhe vijueshmria e nxnsve n bibliotek ka nj rndsi t madhe, sepse nxnsit prmes studimit t tyre n biblioteka, ata mund t kthehen n nj forc aktive, q thithin informacione nga burime t ndryshme dhe aftsohen q ta prpunojn at. Shkolla si institucion i krijuar pr shoqrin, mund t ndikoj n kultivimin e ndjenjs tek nxnsit pr kulturn dhe rndsin e librit dhe biblioteks si institucion edukativo arsimor. Leximi i librave, si thoshte teoricieni amerikan i letrsis Northrop Fraj, e edukon imagjinatn, ai na e zbulon prfytyrimin ton pr t mundshmen. Gjithashtu, sipas arlz Templl diskutimi yn pr veprat duhet t nxjerr paralelet ndrmjet asaj q

Prmbledhje punimesh

17

prshkruhet n libra dhe nuancave t jets s nxnsve7. Biblioteka n rend t par vlen pr prdoruesit dhe vet ata i japin kuptim asaj, prndryshe nuk do t duhej t ekzistonte fare. E drejta e nj personi pr ta shfrytzuar nj bibliotek nuk duhet t mohohet ose t kufizohet pr shkak t origjins, moshs, historis, apo pik-pamjeve t tij. Bibliotekat, t cilat kan n dispozicion hapsira ekspozuese apo dhoma takimesh, shoqris q i shrbejn, duhet t'i ofrojn kto hapsira n mnyr t barabart, pa marr parasysh moshn, prkatsin e individve apo t grupeve t cilat krkojn ta shfrytzojn at hapsir8. N kuadr t veprimtarive dhe perspektivs zhvillimore, Biblioteka mund ti ofroj shkollave (nxnsve ) kto aktivitete: T ofroj librin nxnsve, duke filluar nga t gjitha grup moshat; T shrbej si qendr informative (jo vetm pr librin); T mbahen seminare dhe kurse te ndryshme kulturore dhe

shkencore; T bj kshillime t ndryshme n lmin e bibliotekaris; T hap ekspozita (t librit, t piktorve t vegjl, ekspozita n do

fund vit); T themeloj grupe dhe t zhvillojn aktivitete pr grup mosha t

ndryshme; T mbaj takime me shkrimtar; T promovoj libra; T mbaj or letrare; T inkurajoj nxnsit q merren me shkrime,duke ndihmuar n

botimin e librave t tyre.

Muzet

"Shkolla sht mjedisi kryesor pr formimin e qytetarit. ,,Pierr Burdi thoshte me t drejt se njeriu i rritur nuk do t hyj kurr n nj muze, 7 http://www.masht-gov.net/advCms/documents/Libri_per_Seminarin_4.pdf. 8 http://www.biblioteka-ks.org/Biblioteka_Botime/Viti1Nr32004.pdf

KRKIME PEDAGOGJIKE

18

nse nuk e ka br kt s paku nj her kur ishte ende i mitur. Prandaj, hapi i par sht forcimi i lidhjes me shkolln pr t krijuar projekte didaktike t afrme me programet q zhvillohen n klas. Nuk kemi t bjm m vetm me nxnsin q dgjon msuesin, por me nxnsin q merr pjes gjallrisht n vizit, pr t shijuar me t gjitha shqisat e mundshme, kryeveprat e artit"9. Vizitat e nxnsve n muze t ndryshm duhet t jen me synim didaktik. Secili nxns q viziton muzet e ndryshm orientohet n interesat e tij intelektuale. Nxnsit bien n kontakt t drejtprdrejt me objektet q vizitojn, me njerzit q i administrojn, me komentator shkencor, me literatur unikale me dokumente arkival q nuk mund t merren n rrug t tjera. Kudo q mund t shkohet dhe t vizitohet, mund t gjendet informacion q shrben pr zgjerimin e fondit vetjak t dijeve. Nxnsit kan mundsi t njihen prve me pasuri t qytetit ku jetojn, ata prmes ekskursioneve t ndryshme shkollore mund t njihen edhe me pasurit e muzeve t vendeve t tjera n rajon dhe me gjer. N muze nxnsit mund t njoftohen me gjra t vjetra q nga antikiteti e deri n kohrat tona. Rndsia e vizitave n muze qndron n at se nxnsit i zhvillojn shkathtsit e iniciativs, ata mund t hartojn plan t hulumtimit dhe t krkojn burime t ndryshme q t arrijn n informacionet e nevojshme pr vete. Msuesit prmes rolit t tyre orientues q kan, mund t zbulojn aftsit e tyre krijuese dhe krkuese q ndikojn n t nxnit e tyre t pavarur.

Ekspozitat

Organizimi i ekspozitave n shkoll dhe vijueshmria e nxnsve n ekspozita jasht shkolle; ka rndsi t madhe sepse kjo ndikon q nxnsit ta njohin artin n mnyr aktive dhe krijuese. Secili nxns n nj ekspozit mund t orientohet nga prshtypja e tyre e gjrave q hasin n ekspozit. Ekspozitat e fotove, pikturave, kostumeve kombtare etj, kan vler edukative dhe mund t shrbejn pr 9 http://sq.radiovaticana.va/articolo.asp?c=466728

Prmbledhje punimesh

19

formimin e personalitetit moral t nxnsve. Nxnsit mund t njoftohen pr s afrmi me trashgimin kulturore t tyre dhe t popujve t tjer q kan trashguar nga e kaluara ,q e bjn shum t veant kulturn dhe identitetin kombtar t trevave t ndryshme. Nxnsit gjat ekspozitave t ndryshme nuk mjaftojn vetm t vzhgojn dhe t prshkruajn gjrat, por sht e domosdoshme q t prqendrohen me vmendje edhe n drejtimin e kapjes s tendencave t reja t zhvillimit t tyre. Teoria e edukimit duhet t njoh strukturn e pasurive kulturore, q prmes tyre mund t zhvillohet nj msimdhnie e gjithanshme. Duhet pasur parasysh q qllimi final i t msuarit nuk sht vetm transmetimi i njohurive, por zhvillimi i ndijimit t vlerave10.

Ekskursionet

Ekskursionet jan pjes prbrse e puns msimore prmes t cilave mund t bhet lidhja e shkolls me jetn q nxnsve i krijon mundsi t zgjerojn njohurit e tyre n mnyr t gjithanshme. Puna jasht shkolle prmes ekskursioneve luan nj rol t rndsishm n edukimin dhe formimin e nxnsve. Ekskursionet shkollore meqense realizohen jasht shkolls, ather kto forma mundsojn njohjen e objekteve, veprimeve dhe dukurive t ndryshme q ngjallin interesim te nxnsit. Meqense shkollat jan pjes e shoqris dhe zhvillojn veprimtarin e vet n nj mjedis t caktuar, ather puna e msimdhnsit duhet t zgjerohet edhe n aktivitete jasht shkolle. Msimdhnsit duhet t jen hallk lidhse ndrmjet shoqris dhe shkollave11.

10Pedagogt e Mdhenj. Nga J. S. Brubacher, G. Calo, R. Dottrens, W. Flitner, V. Garcia Hoz, V. Mallinson, P. Mesnard, L. Meylan, J. Moreau, J. B. Piobetta, R. Plancke, R. Savioz, nn drejtimin e Jean Chateau, f.269. Shtpia botuese Toena Tiran 2000 11 Grup autorsh, Pedagogjia, Enti i Teksteve dhe Mjeteve Msimore, 1988, f. 584, Origjinali: Pedagogija, Pedagosko-knjizhevni zbor, Zagreb,1978, prkthyer nga, Isa Bajinca, 1988

KRKIME PEDAGOGJIKE

20

Ekskursionet jan t pazvendsueshm sepse njohurit e prfituara gjat ekskursioneve jan mjaft t konkretizuara, rrnjosen m leht dhe mbahen mnd m gjat. Vrojtimi prmes ekskursionit ndihmon sidomos nxnsit e ciklit t ult pr zhvillimin e gjithanshm t shqisave, e shtyn nxnsin t krahasoj, analizoj, t zbuloj shkakun dhe pasojat si dhe t kryej veprime mendore dhe praktike pr problemet arsimore. Temat msimore, q msimdhnsit i kan n plan program mund ti realizojn n mnyr mjaft t suksesshme me an t ekskursioneve. do gj q ka t bj me msimin mund t lidhet me jetn jasht shkolle, meqense shkollat jan pjes e shoqris dhe jan krijuar pr shoqrin. Ekskursionet krkohen t planifikohen me koh, t prgatiten dhe t organizohen mir pr t arritur objektivat e planifikuara. Ekskursioni ka metodikn e vet dhe prmban kto elemente: qllimin, vendin dhe kohn kur do t zhvillohet, prgatitjen e bazs materiale pr t vrojtuar dhe grumbulluar material faktik, programimin e puns dhe t kohs, planifikimin e puns pr t gjith klasn ose t grupeve t veant. Pr planifikimin e ekskursioneve duhet pasur parasysh kto faza: Paraprgatitja: Ekskursioni kryhet me qllim q nxnsit t njohin objektet, dukurit, proceset dhe ngjarjet n mjedisin natyror t tyre. U tregohet nxnsve objekti ose dukuria q do t vrojtohet dhe arsyet prse do t vzhgojn. Pas ksaj i bhet i qart nxnsve, qllimi i vzhgimit, koha e vrojtimit dhe prfundimi i vrojtimit. U krkohet nxnsve q gjat vrojtimit t shnojn pyetjet q u lindin atyre pr ti diskutuar ato pas vrojtimit. Zhvillimi i ekskursionit: N kt faz msuesi paraqet qllimin e ekskursionit para nxnsve, cakton detyrat, mbahen shnime, plotsohen formular dhe regjistrohen vrojtimet. Mbledhja e t dhnave: T dhnat e marra nga vrojtimi mbahen shnim. Prpunimi i t dhnave. Nxnsit bjn prpunimin e t dhnave duke prdorur grafik, tabela.

Prmbledhje punimesh

21

Raportimi i prfundimeve: Nxnsit raportojn prfundimet e vrojtimit n mjedise t ndryshme. Publikimi dhe vlersimi i prfundimeve: N kt faz bhet paraqitja e prfundimeve t ekskursionit, prgatitja e nj raporti vlersues nga msuesi.

Manifestimet kulturore

Manifestimet kulturore zn nj vend t rndsishm n fushn e edukimit. Aktivitetet e organizuara, kulturore jan n funksion t forcimit t etiks s shkolls dhe vlerave edukative t nxnsve. Kur bhet fjal pr aktivitete n shkoll, sht shum me rndsi q vet shkollat t iniciojn dhe t realizojn aktivitete t prbashkta jasht msimore (shfaqje/ festime, koncerte, or letrare, promovime etj.) dhe aktivitete jashtshkollore (gara n mes shkollash, vizit t ngjarjeve kulturore etj.) t cilt prfshijn nj numr m t madh nxnsish. Aktivitetet kulturore, duhet t jen t planifikuara me kujdes e profesionalizm, t miratuara nga t gjith autort dhe aktort, prfitues t planit vjetor t shkolls, dhe t jen sa m afr moshs se nxnsve, q plotsojn dshirat e tyre, mbreslnse, nxitse, inkurajuese dhe motivuese, n funksion t formimit t vlerave patriotike, etike, e qytetare t nxnsve. Roli i msuesit n t gjitha kto aktivitete jasht shkolle sht shum i rndsishm. Msuesit duhet t prkufizojn qllimin e manifestimeve, t bisedojn me nxnsit se ka kan msuar dhe si mund t zbatojn n praktik. Nxnsit kan mundsi q prmes manifestimeve t ndryshme kulturore si jan koncertet e ndryshme pr fmij, promovimet e librave nga shkrimtar t ndryshm, vijueshmria e tyre n karvan t shkrimtarve, panaire t librave, kino dhe teatro,etj, t fuqizojn t nxnit e tyre t pavarur. Vijueshmria e nxnsve n kino dhe teatro ndikon po ashtu n t nxnit e tyre t pavarur dhe ngjall shpirtin e tyre kritik e krijues ,domethn favorizon shndrrimin e tyre n nj nxnie individuale t gjithanshme. Msuesit mund ti orientojn nxnsit t shkruajn skenar, dhe nxnsit sipas skenarve

KRKIME PEDAGOGJIKE

22

t tyre mund t luajn role, q m n fund kjo mund edhe t incizohet, dhe nxnsit mund t vlersojn vetveten. Rndsia e t gjitha ktyre aktiviteteve qndron n at se te nxnsit rritet motivacioni pr msim, krijohet gjindshmria pr situata t paparashikueshme, nxitet t menduarit kritik dhe zhvillimi emocional dhe social i nxnsve.

Prfundime

Tekstet shkollore nuk duhet t jen burimi i vetm i msimdhnsve dhe i nxnsve dhe q qasja e tyre t kufizohet vetm n tekstet shkollore. Ata duhet t ken qasje n nj spektr m t gjer t burimeve msimore, duke u nisur nga prdorimi i TIK-it n shkoll dhe realizimi i aktiviteteve shkollore me karakter edukativ. Korniza e Kurrikulit pr arsimin fillor dhe t mesm, m shum duhet ti kushtoj rndsi ktyre aktiviteteve shkollore, duke u bazuar n at q e parasheh nj msimdhnie dhe nxnie t integruar n procesin msimor. Msimdhnsit mund t praktikojn strategji t ndryshme t msimdhnies, meqense jan t njoftuar pr dallimet n stilet e t nxnit ndrmjet nxnsve. Nga msimdhnsi krkohet, q nxnsit e tyre ti stimulojn q TIK-un ta prdorin si teknologji msimore, duke i mbikqyrur dhe orientuar, q kto mjete ti integrojn n procesin msimor. Nga shkollat krkohet q t jen m t hapura me shoqrin, sepse shkolla sht mjedisi kryesor pr formimin e qytetarit, prandaj roli i shkollave sht edhe forcimi i lidhjeve me institucione jasht shkollore, pr t krijuar projekte didaktike q jan t prafrta me programet shkollore. Shkollat duhet ti kushtojn rndsi t madhe po ashtu edhe aktiviteteve msimore (vizitave n muze, ekskursioneve bibliotekave dhe manifestimeve t ndryshme kulturore). Kto aktivitete, nuk duhet realizuar pa ndonj qllim t caktuar edukativ. Qllimi i realizimit t tyre duhet t jet edukativ, q nxnsit duke qen pjesmarrs n t gjitha kto aktivitete, ata do t njihen m mir me kulturat e vendeve t ndryshme artet, q t gjitha kto jan t prfshira n planprograme msimore, mirpo krkohet nga msimdhnsit q t

Prmbledhje punimesh

23

bjn integrimin e tyre n procesin msimor. Nxnsit prmes tyre mund t nxn n mnyr t pavarur njohuri t gjithanshme. Ndrsa, msimdhnsit, vlersimin e nxnsve kan mundsi t bjn nga perspektiva shum dimensionale, p.sh, kreativiteti, shkathtsit pr zgjedhjen e problemit, shkathtsit e larta intelektuale, etj. Nga shkollat krkohet t bashkpunojn sa m shum edhe me institucione tjera private, publike dhe me organizata t tjera kombtare dhe ndrkombtare. Komuniteti s bashku me shkollat duhet bashkpunuar pr t vendosur qendrat e burimeve msimore, ku nxnsit mund t udhzohen nga msimdhnsit, n identifikimin e burimeve t prshtatshme, q kan t bjn me temat e tyre msimore dhe m gjer. Nxnsit kan nevoj pr ti zgjeruar njohurit e tyre t cilat n shkoll i marrin vetm prmes tekstit shkollor. Shkollat ende nuk kan arritur t vetdijsojn nxnsit pr rndsin e TIK-ut dhe aktiviteteve shkollore pr edukim, q prmes tyre mund t realizohet edhe msimi n distanc, i cili u mundson nxnsve q t hulumtojn n mnyr t pavarur, gj q u nevojitet pr arsimimin e tyre gjat gjith jets. Literatura:

1. Dunn, R., & Dunn, K. (1993). Teaching secondary students through their individual learning styles: Practical approaches for grades 7-12 Boston: Ally and Bacon.

2. Gardner, Howard. Mendja e pashkolluar, Tiran, 2003, 3. Musai Bardhyl. Psikologji edukimi, zhvillimi, t nxnit,

msimdhnia, Shtpia botuese Pegi, Tiran 1999. 4. Mialaret Gaston. Pedagogjia e Prgjithshme, 1995 5. Njazi Zylfiu, Didaktika, Botues, Universiteti i Prishtins,

Prishtin 2011 6. Pedagogt e Mdhenj. Nga J. S. Brubacher, G. Calo, R.

Dottrens, W. Flitner, V. Garcia Hoz, V. Mallinson, P. Mesnard,

KRKIME PEDAGOGJIKE

24

L. Meylan, J. Moreau, J. B. Piobetta, R.Plancke, R.Savioz, nn drejtimin e Jean Chateau, Shtpia botuese Toena, Tiran 2000

7. Pedagogija, Pedagosko-knjizhevni zbor, Zagreb, 1978, prkthyer nga, Isa Bajinca, 1988

8. Vuji Mark. Drejt vetmsimit dhe vetformimit intelektual permanent, Shtpia botuese, Kuvend Tiran 2003

9. Burime nga interneti: 10. http://www.biblioteka-

ks.org/Biblioteka_Botime/Viti1Nr32004.pdf 11. http://www.masht-

gov.net/advCms/documents/Libri_per_Seminarin_4.pdf. 12. http://www.masht-

gov.net/advCms/documents/35_UA_Eskurzioni_lektura.pdf 13. http://sq.radiovaticana.va/articolo.asp?c=466728

Prmbledhje punimesh

25

M. Sc. Bashkim Ali Azemi

T MSUARIT E VETORGANIZUAR DHE VETDREJTUAR Hyrje

T msuarit gjat gjith jets sht i nevojshm pr t rriturit, n mnyr q vazhdimisht t prpiqen t prmirsojn njohurit e tyre, aftsit dhe kompetencat, dhe gjithashtu pr t zhvilluar personalitetin e tyre n shum aspekte. Ndrrimi i paradigms prej arsimimit t t rriturve n t msuarit e t rriturve si proces i vetorganizuar dhe i vetplanifikuar po bhet nj eksperienc e prhapur n lmenjt e ndryshm n arsim, n mjedis, n pun dhe n veprimtari kulturore pr t gjith t rriturit. T msuarit gjat gjith jets shihet si domosdoshmri, pr shkak t kaprcimit gjithmon e m shpejt t dijeve. Nuk mjafton thjesht ajo q ka msuar i rrituri, por lind domosdoshmria q t vijohet t msuarit jo vetm pr t tanishmen, por edhe pr t ardhmen. T msuarit gjat gjith jets po kthehet n nj faktor vendimtar pr individin, pr ekonomin dhe pr shoqrin ton, n prpjekje pr tiu prgjigjur krkesave t reja, por edhe t paprcaktueshmris s krkesave t s ardhmes. Aftsit e nevojshme n fushat e puns e t profesionit mund t ndryshoj shum me kalimin e kohs, kshtu q i rrituri duhet t vazhdoj t msuarit, q t jet i prgatitur pr ndryshimet e mundshme. Nj nga prfitimet e t msuarit gjat gjith jets sht se i rrituri mund t prmirsoj aftsit e tij n nj pun t tanishme apo t ndihmoj t fitoj aftsi t reja. T msuarit e organizuar dhe vetdrejtuar sht shum i rndsishm pr ata q planifikojn pr karriern ose kan nevoj pr aftsi ndr-funksionale n nj pun t tanishme. T msuarit e vetdrejtuar pr t

KRKIME PEDAGOGJIKE

26

zhvilluar aftsit ndrfunksionale, t cilat e ndihmojn t rriturin n procesin vetjak t arsimimit, sht tipik pr epokn ton. Rndsia dhe efektet e tij vihen gjithmon e m fort n qendr t vmendjes publike, n mnyr q t rritet vetprgjegjshmria dhe pjesmarrja n arsimim, jo vetm pr grupe specifike t t rriturve, por pr t gjith t rriturit. N frymn e krkess pr nj t msuar gjat gjith jets njeriu i rritur duhet t msoj pr zhvillimin e tij profesional. Disa t rritur arsimohen, ngase pundhnsit e tyre krkojn punonjs pr t msuar aftsi t reja pr t ruajtur punn e tyre t tanishme apo t ngrihen n poste q krkojn nivele t avancuara t aftsive pr pun. Edhe pse t msuarit gjat gjith jets sht i rndsishm pr nj pun, nuk sht patjetr vetm pr prfitim. Disa t rritur mund t zgjedhin t arsimohen pr t zhvilluar nj interes t ri ose pr t prmirsuar aftsit n nj hobi t tanishm. Pr shembull, mund t marr kurse pr t zhvilluar aftsit n nj sport, gjuh t huaj, artizanale, apo instrumente muzikore. Koncepti i t msuarit t vetdrejtuar n kt analiz do t trajtohet me specifikat q jan t ndrlidhura veanrisht pr t rriturit.

Koncepti i t msuarit t vetorganizuar

Koncepti pr t msuarit e vetorganizuar dhe n mnyr t pavarur ka ekzistuar gjithmon, pasi liria e dhe mundsia e t rriturit pr t msuar ka ekzistuar edhe n shoqrit parasokratike, megjithat rndsia e t msuarit t vetdrejtuar n kohn ton sht rritur pr shkak t lidhjes me arsimin gjat gjith jets apo n kuadr t paradigms s msimit gjat gjith jets. Ky i vetmsuar natyror, i kushtzuar nga nevojat dhe ballafaqimet e t rriturit me sfidat e jets, sht nj piknisje e mir pr t msuarit gjat gjith jets. T msuarit e vetdrejtuar nnkupton prpunimin konstruktiv t informacioneve, prshtypjeve dhe prvojave nga vet i rrituri, sipas nevojave t tij.

Prmbledhje punimesh

27

Pr t msuarit e vetdrejtuar sht e rndsishme t dihet se sht i qllimshm, q n radh t par varet nga dshirat dhe mundsit tona pr t msuar, ka sht e rndsishme t msojm se si t menaxhojm procesin e t msuarit, si t msojm nga eksperienca jon dhe si t marrim aksione, iniciativa pr t msuarit personal. T msuarit e vetorganizuar dhe vetdrejtuar varion nga t msuarit sipas profesionit, pr punsim, pr ngritje profesionale, e deri te prmbushja e krkesave individuale t vet t rriturit. Pra, pothuajse do lloj i t msuarit q vetorganizohet dhe vetdrejtohet nga i rrituri pr qllim pasurimi personal apo profesional, si nj mjet pr prmirsimin e aftsive t tyre, interesave dhe shanseve t tyre pr avancim n karrier. T msuarit e vetorganizuar dhe t vetdrejtuar nuk i referohet vetm t rriturve q tashm e zotrojn nj diplom universitare, por si nj proces dinamik dhe i vazhdueshm, i cili do t duhej t prfshinte t gjith t rriturit, si nevoj e kohs dhe i shtyr nga faktor personal, social dhe kognitiv. Andaj, do i rritur sht prgjegjs pr fitimin e njohurive dhe aftsive te reja, por gjithnj duke vendosur vet kur do t msoj dhe si do t msoj. T msuarit e vetorganizuar dhe vetdrejtuar mund t prfshijn kurse n klas, puntori gjat fundjavs dhe seminare. Prmbajtja dhe metodat e t msuarit varen nga i rrituri, n varsi t krkesave personale ose profesionale. Kshtu, t rriturit, t cilt jan t interesuar pr marrjen e njohurive dhe aftsive pr qllime punsimi, zakonisht przgjedhin kurse ose trajnime q jan t njohura nga pundhnsit ose organizatat q krkojn punonjs.

Vetorientimi si krkes pr t msuar t vetdrejtuar

Vetorientimi si krkes pr t msuar t vetdrejtuar sht i rndsishm n radh t par pr t zhvilluar aftsit pr planifikim, orientim dhe kontroll t t msuarit.

KRKIME PEDAGOGJIKE

28

sht e ditur se i rrituri sht vetdrejtues, planifikues dhe vendimmarrs se si dhe kur t marr pjes n arsim gjat gjith jets. Kto planifikime paraprcaktohen varsisht nga perceptimi i t rriturve, ku hyjn: 1. Nevoja pr t njohur; 2. T msuarit vetkonceptues; 3. Roli i eksperiencave (prvojave) t atij q mson; 4. Gatishmria pr t msuar; 5. Orientimi pr t msuar; 6. Motivimi, q prcaktohet nga vija shtytse, nxitje e brendshme apo

e jashtme. Prandaj, kta t rritur kan nj plan sistematik pr drejtimin e prgatitjes personale ose profesionale t tyre, prmes arsimit gjat gjith jets, pra n kt aspekt merret parasysh doher prmasa personale dhe kohore. N planin personal i rrituri prqendrohet n ndrlidhjen e brendshme t zhvillimit mendor, fizik dhe shpirtror t tij, ndrsa prmasa kohore krkon q e kaluara, e tashmja dhe ardhmja e t rriturit t lidhen apo kushtzohen nga shqetsimet dhe prparsit e s sotshmes, e po ashtu edhe nga perceptimi dhe sfidat q pritet ti ket i rrituri n t ardhmen. I rrituri bn przgjedhjen e t msuarit pr arritjen e atyre qllimeve, pra merr parasysh jo vetm dshirn, por edhe efektin e tyre n prditshmri. T msuarit e vetdrejtuar bhet me qllim prmirsimin e njohurive dhe aftsive vepruese pr jetn. Sipas Cyril O Houle, pjesmarrja n arsimin e t rriturve varet nga orientimi dhe fokusi i orientimit: 1. T msuarit e t rriturit sht i orientuar dhe i qllimshm; 2. T msuarit e t rriturit sht i orientuar n aktivitete; 3. T msuarit e t rriturit sht i orientuar n njohuri12.

12 Knowles, Malcolm S. Elwood F. Holton III, and Richard A. Sanson. 2005. The Adult Learner.f. 40

Prmbledhje punimesh

29

Zakonisht, i rrituri t msuarit e vetorganizuar dhe vetdrejtuar e ndrlidh me nevojat e tij pr njohuri t prditsuar, q sht e dobishme pr t kryer punn e tij dhe karriern, megjithat t msuarit e t rriturit t vetdrejtuar dhe vetorganizuar mund t gjenden n nj shumllojshmri t gjer t fushave, duke prfshir arsimin shndetsor, arsimin ekologjik etj. sht e ditur se t rriturit vet e caktojn se kush do t kontrolloj t msuarit e tyre, megjithat, varsisht nga qllimi i t msuarit prcaktohet edhe kontrolli i t msuarit, p.sh:

N t msuarit e paqllimshm = ska kontroll t t msuarit

N t msuarit e vetplanifikuar = i rrituri vet e kontrollon t msuarit

N t msuarit prmes mediumeve elektronike =

ndahet kontrolli n mes t vijuesit dhe autoritetit t jashtm

N t msuarit q orientohet nga autoritetet =

autoritetet e kontrollojn n form t organizuar ose individuale t msuarit13

Roli i preferencave (paraplqimeve) n t msuarit e vetdrejtuar

T msuarit e vetorganizuar dhe vetdrejtuar varet nga paraplqimet pr t msuar, individualisht ose n grup. Preferencat e t rriturit pr t msuar n grup:

Plqen orientimin grupor dhe t msuarit bashkpunues; Preferon struktur t qart dhe organizim t materialit; Kujdeset (ndjek, merr) pr kompetencat sociale dhe t mjedisit; I prgjigjet mir puns n grup; Preferon udhzimet nga jasht.

Preferencat e t rriturit pr t msuar individualisht: I plqen t zgjidh vet problemet;

13 Po aty, f. 55.

KRKIME PEDAGOGJIKE

30

Preferon situatat n t cilat ka figura dhe i momerizon ose i organizon informacionet;

Plqen ndryshimin e njohurive n situata neveriste (t ngjashme si n novela);

Preferon pavarsimin n t msuar; T msuarit q i prgjigjet inkurajimit dhe t msuarit

zbulues14. Ka shum lloje t ndryshme t t msuarit t vetorganizuar dhe vetdrejtuar n dispozicion pr t rriturin, andaj i rrituri duhet t qartsoj prshtatshmrin e t msuarit q i prgjigjet stileve t tyre pr t msuar.

Rndsia e stilit t t msuarit e vetdrejtuar dhe vetorganizuar

Mendojm se pr t msuarit e vetorganizuar dhe t vetdrejtuar sht e rndsishme q t rriturit t njohin stilet e t msuarit t tyre dhe paraplqimet individuale t tyre n mnyrn e t msuarit para se t fillojn t msuarit. Stilet e t msuarit mund t prkufizohen thjesht si mnyra karakteristike individuale, se si t rriturit n mnyrn m efektive dhe m frytdhnse perceptojn, prpunojn, ruajn dhe rikujtojn prmbajtjen apo at far msojn. do i rritur mendohet t ket stilin e tij t t msuarit, andaj t rriturit ndryshojn nga njri-tjetri, por kan edhe karakteristika t prbashkta, si:

1. T gjith t rriturit mund t msojn; 2. Mjediset, mjetet, burimet dhe udhzimet e t msuarit zgjidhen

nga vet i rrituri; 3. Njerz t ndryshm kan aftsi t ndryshme pr t nxn.

14 Knowles, Malcolm S. Elwood F. Holton III, and Richard A. Sanson. 2005. The Adult Learner.f.. 211.

Prmbledhje punimesh

31

Pra, stili i t msuarit sht karakteristik individuale, pr shkak t cilsive t trashguara, arsimimit paraprak, prvojave t veanta t jets etj. Kshtu, disa t rritur q i prkasin stilit divergjent e perceptojn informacionin konkretisht dhe e prpunojn n mnyr reflektive. Ata jan t aft t japin pikpamje t ndryshme n situata konkrete pr t njjtin problem, nga kndvshtrime t ndryshme t nj situate, si dhe jan t zot n prgjithsimin e ideve, pra i prkasin stilit divergjent. Ndrsa, disa t rritur e perceptojn informacionin n mnyr abstrakte m shum n ide dhe koncepte abstrakte sesa n vlerat praktike t nj teorie dhe e prpunojn at vazhdimisht, andaj i prkasin stilit prvetsues. T rriturit q e perceptojn informacionin n mnyr abstrakte me rend dhe jan shum t kujdesshm n detaje, por megjithat e prpunojn at n mnyr reflektive, i prkasin stilit konvertues. Prderisa t rriturit q e perceptojn informacionin konkretisht plqejn ndryshimet dhe jan fleksibil, kur e bjn (zbatojn) at n mnyr aktive, i prkasin stilit t prshtatsit.

T msuarit e vetdrejtuar q mbshtet n prvoj dhe nga prvoja

T msuarit e vetdrejtuar fiton rndsi praktike kur lind nga prvoja n t msuar dhe mbshtetet n prvojn e t msuarit. N literaturn andragogjike flitet pr ciklin i t msuarit t vetdrejtuar nga prvoja, q e krijoi Kolbi, e cila prfshin katr faza t t msuarit, ku i rrituri q mson prek prvojn, reflektimin, t menduarin dhe t vepruarit n nj proces q prsritet dhe q i rrituri sht prgjegjs pr far po msohet.

KRKIME PEDAGOGJIKE

32

Shmangie ndarje(ndjej dhe vzhgo)

Eksperiencat konkrete

Ndjeshmria

Aktiviteti

Eksperimentimi,

Bje (vepro)

Pr

cept

imi p

r t

vaz

hdua

r

ka

men

dojm

ne

pr

kt

Reflektim

Mbikqyrje

Vzhgim

Prballje

(mendo dhe bje) Prvetsoj

(mendo dhe vzhgo)

Prmbledhje

Konceptuale

Mendo

Prshtatja

(ndjej dhe bje)

Kuptimi i t vazhduarit Si i bjm ne gjrat

Modeli i t msuarit sipas Kolbit

Koncepti i David Kolb, adaptuar dhe dizajnuar sipas Alan Chapman 2005-06 bazuar n modelin e t msuarit sipas Kolbit, 1984.

N fillim i rrituri duhet t provoj dika drejtprdrejt - prvoja konkrete. M pas, reflektimi mbi prvojn e nxit t bj prgjithsim dhe, s fundi, i rrituri zbaton at prvoj si baz pr t msuarit n t ardhmen.

Rndsia e t msuarit t individualizuar pr t msuarit e vetdrejtuar dhe vetorganizuar

T msuarit e prshtatur individualisht ndryshon nga t msuarit e varur, sepse jan t rriturit q zgjedhin vet, prcaktohen se n far lloji t kursit t regjistrohen dhe vetdrejtohen varsisht nga sfidat e paraqitura nga puna e tyre dhe prditshmria e tyre n prgjithsi.

Prmbledhje punimesh

33

T msuarit sht nj proces individualist, sepse njeriu nuk nx ka i msojn, por far e sheh si t rndsishme pr t msuar. Pra, n vend t orareve t ngurta, me nj ofert q u drejtohet t gjith pjesmarrsve, i rrituri prmes arsimit t individualizuar bn prshtatjen e kohs, przgjedh ofertn e t msuarit, varsisht nga synimi i tij. Secili duhet t msoj se si t msoj nga jeta dhe pr jetn, n mnyr q ti prballoj pengesat dhe ballafaqimet me problemet. T msuarit e t rriturit bazohet n radh t par nga kndvshtrimi individual, pr mundsin e zbatimit n situata t ndryshme jetsore. Pra jo si nj qellim n vete t msuarit pr t msuarit, por si rndsi dhe funksion shrbyes pr jetn e tij. I rrituri nuk merr pjes n nj kurs vetm pr knaqsi dhe q nuk do ti hyj n pun tani apo n t ardhmen. Do t thot se nga aspekti pragmatik i rrituri merr pjes n nj kurs ose kualifikim n dobi pr jetn e tij, q sht:

E rndsishme pr t rriturin; Reale (q mund t zbatohet n prditshmri nga i rrituri); I prgjigjet nevojave t t rriturit; Ofron mundsi pr punsim; Lehtson pjesmarrjen n aktivitete t ndryshme; I referohet jo vetm t tanishmes, por edhe t ardhmes s t

rriturit. T rriturit marrin pjes n arsim gjat gjith jets nse arsimimi i tyre do t ndihmoj n zgjidhjen e problemeve t jets s prditshme, t cilat rrjedhin nga prgjegjsia e tyre, si jan puna, obligimet familjare etj.

T msuarit e vetdrejtuar prmes internetit dhe mjeteve t tjera telekomunikuese

Zhvillimi i formave t reja t t msuarit pr t rritur rrjedh si pasoj e informatizimit, globalizimit dhe individualizimit. Mediet e reja mund ta

KRKIME PEDAGOGJIKE

34

mbshtetin t msuarit e vetdrejtuar, por nuk mund ti zvendsojn rrugt klasike t msimit, megjithat mund ti plotsojn ato, andaj duhet prkrahur aktivitetet e t msuarit t vetdrejtuar q u prgjigjen mundsive t t rriturit, pra t gjitha modalitetet e arsimit gjat gjith jets. T msuarit prmes internetit dhe mjeteve telekomunkative e kan br m t leht pjesmarrjen e t rriturit n arsimim, pa pasur nevoj t lr punn15. Pjesa m e madhe e t rriturve t punsuar sot kan n dispozicion mundsin e t msuarit online, nga shtpia apo nga zyra ku punojn. N epokn n t ciln jetojm t msuarit e vetdrejtuar prmes internetit po bhet gjithnj e m i rndsishm, pr faktin se t msuarit e vetdrejtuar ndihmon t rriturin t arsimohet nga largsia, e jo vetm nga arsimimi tradicional. T msuarit e vetdrejtuar mund t realizohet me ndihmn e mediave, pra do prdorim i veuar dhe i pavarur nga koha dhe vendi i mjeteve n ndihm t t msuarit.

Pengesat pr t msuarit e vetorganizuar dhe vetdrejtuar

N prgjithsi mund t themi se mundsit pr t msuar t vetorganizuar dhe t vetdrejtuar jan t kufizuara dhe t ndrvarura nga dy faktor:

1. Nga zotrimi i dobt i aftsive bazike dhe 2. Problematika e financimit t kurseve pr pjesmarrs.

T rriturit q nuk kan fituar aftsi t mjaftueshme n arsimin fillestar, sidomos pr aftsit bazike, dhe q m von nuk u sht ofruar shansi i dyt, jan pothuajse analfabet funksional dhe mundsia e tyre pr t msuar t vetorganizuar sht shum e vogl dhe si penges e dyt del financimi. Nga pamundsia e financimit rrjedhimisht varen edhe mundsit pr t msuarit e vetorganizuar.

15 Report, Early Intervention for Lifelong Learning,Noegian Ministry of Education and Research, 2006-2007. fq.37

Prmbledhje punimesh

35

Ndrsa, pr t msuarit e vetdrejtuar jan me rndsi gatishmria dhe aftsit themelore q duhet ti zotroj nj i rritur, t cilat luajn rol qendror n t msuarit e vetdrejtuar:

1. Kushti paraprak pr t msuarit e vetdrejtuar t t rriturit sht a jan n gjendje ti prkushtohen arsimimit vetjak, ngase i rrituri q mson ka nj besim n vete dhe aftsit e tij.

2. Aftsia n przgjedhjen e oferts msimore, sa oferta i prgjigjet krkesave aktuale t t rriturve dhe a prputhet ajo me nevojat faktike t tyre.

3. Sa i rrituri sht n gjendje t zotroj gjuht e huaja, n mnyr q t kt informacionin e duhur dhe t mund t mbshtetet n teknologjin telekomunikative pr t msuarit e tij.

Si mund t ndihmohet t msuarit e vetdrejtuar?

T msuarit e t rriturve nuk sht nj veprim i manipuluar nga jasht, por nj veprim aktiv konstruktiv, i vet atij q mson, megjithat edhe t msuarit e vetdrejtuar krkon nxitje, prkrahje dhe shoqrim, n mnyr q t rriturit t reflektojn, drejtojn, kontrollojn dhe zhvillojn qndrimin personal ndaj t msuarit. T msuarit e t rriturve bhet ndodh n mnyra t ndryshme. Disa gjra msohen e prshtaten vet, disa t tjera kan nevoj pr ndihm, prmes kshillimit, instruktimit etj., ndrsa disa zhvillohen nprmjet pjesmarrjes n kurse, me seminare, udhtime, studime etj. Realizimi i t msuarit aktiv- konstruktiv nuk do t thot se i rrituri tr kohn, derisa mson, duhet t jet vetm. Ai mund t kshillohet, t marr prvoja, t nxitet dhe mbshtetet sa her atij i nevojitet ajo. Sepse, shpeshher, jo t gjith t rriturit kan mundsi dhe aftsi q arsimimin e tyre ta bjn n formn e duhur. Te arsimi i t rriturve nuk prdoret koncepti jap msim, por ndrmjetsoj, nxis, kshilloj, orientoj, moderoj, instruktoj etj16.

16

Dokumente themelore ndrkombtare pr arsimin dhe t msuarit. IIZ &DVV, Prishtin. 1997.

KRKIME PEDAGOGJIKE

36

Kjo ndihm bhet prmes prkrahjes nga profesionist t kualifikuar, zakonisht andragog. Ndihma e tyre mund t bhet prmes:

Kshillimit pr t msuar t vetdrejtuar Kshillimi prdoret si piknisje n procesin e msimit t vetdrejtuar, varsisht nga problemet konkrete dhe situatat n t cilat gjenden t rriturit. Roli i kshilluesit sht q gjat procesit t puns me t rritur n prvetsimin e dijeve ai t jap informacione, t nxis dhe t mbshtes prgjegjsin dhe mvetsin e individit pr t vetmsuar.

Moderimit pr t msuar t vetdrejtuar Gjat procesit t moderimit, n qendr t vmendjes vihet problematika personale e t rriturve pjesmarrs, pr dallim nga kshillimi ku personi q mson udhhiqet metodikisht nga drejtuesi, qartsohet pr situatn e tij dhe vihet n gjendje t mendoj alternativa veprimi, si dhe t zgjedh se cilat jan ato domosdoshmri t t msuarit q lypsen.

Instruktimit pr t msuar t vetdrejtuar N qendr t msimdhnies instruktuese sht primi i dijeve dhe prvetsimi i diturive t reja, pra msohen dituri t reja pr nj tem.

Trajnimit pr t msuar t vetdrejtuar Gjat trajnimit n plan t par apo n qendr duhet t jet veprimi praktik, pra t rriturit bjn ushtrime praktike dhe m pas diskutohen me trajnerin. Pra, trajnimi bhet jo vetm pr t ushtruar mnyra t sjelljes, por edhe t reflektohet mbi to.

Nevoja e t msuarit gjat gjith jets pr t rriturin nuk mund t plotsohet vetm nga primi i dijeve profesionale nga msimdhnsi, por m tepr nga gatishmria e atij q mson. Megjithat, prkrahja

Prmbledhje punimesh

37

prmes shrbimeve informuese, orientuese dhe atyre t kshillimit nuk duhet t mungoj. Prfundim

Prmes t msuarit t vetorganizuar dhe vetdrejtuar t rriturit ia mundsojn vetes s tyre q t marrin m shum pjes n shoqri. Prandaj, ky i msuar ua mundson kt pr t mbshtetur dhe pr t prmirsuar aftsin konkurruese, ngase t rriturit duhet t jen n gjendje t prballen me sfidat dhe t gjejn rrugn e tyre n nj shoqri t bazuar n dije. N kt kontekst, sa m e zhvilluar t bhet shoqria kosovare, aq m e madhe do t jet nevoja e arsimimit dhe pjesmarrjes n arsim gjat gjith jets. Andragogjis, si shkenc e arsimimit t t rriturve, i del detyr t vr n dispozicion koncepte didaktike e metodike q u prshtaten t rriturve pr t msuarit e vetorganizuar dhe t vetdrejtuar, andaj zhvillimi i mtejshm n kt aspekt sht i lidhur ngusht me sigurimin profesional t personelit andragogjik. Arsimi gjat gjith jets n shoqrin ton nuk duhet t jepet si detyr, obligim, vetm pr nxnsit n kurrikul , por si nj mundsi q u ofrohet t gjith t rriturve. Iniciativa pr t msuarit e vetdrejtuar bhet n radh t par nga nevoja e t rriturit pr plotsimin e nevojave t tij, megjithat t msuarit e vetdrejtuar nxitet duke e ndrlidhur pjesmarrjen e t rriturve me mundsin e tyre pr punsim, prkrahjen me projekte q pr qllim kan ofrimin dhe nxitjen e t rriturve pr pjesmarrje n arsimim gjat gjith jets dhe n t njjtn kohe t mnjanohen t gjitha format e prjashtimit dhe kufizimit, duke u ofruar mundsi inkuadrimi dhe mbshtetje, qoft me ofrimin e kurseve afr vendbanimeve, me nj pages simbolike. Duke e ditur se t msuarit gjat gjith jets dhe veanrisht arsimimi i t rriturve luajn sot nj rol ky n prmirsimin e ecuris individuale, shoqrore dhe ekonomike, sht e rndsishme q MASHT-i dhe OJQ-

KRKIME PEDAGOGJIKE

38

t t ofrojn informim, kshillim dhe mbshtetje pr ofertat konkrete kurse t veanta, programe pr arsimimin, broshura etj., duke marre parasysh krkesat e t rriturve pr punsim. Si do t mund t ndrthureshin rekomandimet me sistemin arsimor dhe politikat arsimore pr t rriturit, pr ndrveprimin midis institucioneve publike dhe private, duke mos harruar ktu edhe rolin e medieve t shkruara dhe elektronike, pr t zhvilluar nj kultur pr msim gjat gjith jets, ku qytetart msojn n mnyr t pavarur dhe t vetprgjegjshme. Kur at e shohin si nj krkes e bashkkohsis, n t ciln jetojn dhe kur te ta zhvillohet aftsia e t zgjedhurit t formave t ndryshme t arsimimit. T gjith t rriturit duhet t marrin prgjegjsit e tyre pr t msuar gjat gjith jets, megjithat prkrahja e shoqris nuk duhet t mungoj asnjher. Literatura

1. Bejta, Pajtim, T nxnit n shoqrin e sotme, Tiran, 2003. 2. Biehler, F. Robert, Jack Snowman, Psikologjia e zbatuar n

msimdhnie, ISP, Nn Tereza, Tiran, 2004 3. Gardner, Howard. (2003), Mendja e pashkolluar, Tiran. 4. Grillo, Dr. Kozma, Fjalor Edukimi (PsikologjiSociologji-

Pedagogji), ISP, Tiran, 2002. 5. Malcolm S. Knowles, Elwood F. Holton III, Richard A. Swanson,

The Adult Learner, 2005, Gulf Publishing Company, Houston, Texas.

6. Puna me t rriturit, udhzues pr prgatitjen e trajnerve, KEC, Prishtin, 2001.

Dokumente, revista dhe raporte hulumtimi

1. Dokumente themelore ndrkombtare pr arsimin dhe t msuarit. IIZ &DVV, Prishtin, 1997.

Prmbledhje punimesh

39

2. Hyrje n harmonizimin e strukturave arsimore n Evrop, projekti Tuning, Prishtin, 2007.

3. Report, Accomplishing Europe through education and training, education training youth, Europian commission, Brussels, Luxemburg, 1997.

4. Report, Early Intervention for Lifelong Learning, Nowegian Ministry of Education and Research, 2006-2007.

5. Griggs, S. A. (1991). Learning Styles Counseling. ERIC Digest. Ann Arbor: ERIC Clearinghouse on Counseling and Personnel Services, University of Michigan,

http://www.ascd.org/services/ eric/erichmgs. 6. Instituti i Studimeve Pedagogjike (2005), manual trajnimi pr

prgatitjen e trajnuesve, Tiran, ILAR. 7. The Kolb Learning Style Inventory -Version 3.1. (2005).

Technical Specifications: Conceptual foundation-Exsperiential learning theori and individual learning stiles.

http://www.hayresourcesdirect.haygroup.com

KRKIME PEDAGOGJIKE

40

Prmbledhje punimesh

41

M. Sc. Bekim Morina

GJUHA STANDARDE SHQIPE N SHKOLLAT E KOSOVS

Hyrje

N shkollat e Kosovs lnda Gjuh shqipe dhe letrsi zhvillohet n ciklin fillor, t mesm t ult dhe t mesm t lart, prmes t cils msohet gramatika e saj, drejtshkrimi dhe normat e tjera gjuhsore. Gjuha, si mjet komunikimi, nuk nnkupton vetm ann komunikuese, prandaj synimi kryesor i msimit t gjuhs shqipe n shkolla sht t zotruarit e normave t saj, me qllim t plotsimit t nevojave n shoqri. Ndr objektivat e saj jan msimi, ruajtja dhe prhapja e standardit t shqipes, me an t planeve dhe programeve, teksteve shkollore dhe msimdhnsve adekuat, nprmjet metodave dhe teknikave t ndryshme. Duke e ditur se pa kultur gjuhsore nuk mund t ket njerz t kulturuar dhe niveli kulturor i nj populli dshmohet me nivelin e prdorimit t gjuhs, zotrimin e normave t saj, si kudo n shoqrit e zhvilluara, edhe n shkollat tona msohet gjuha standarde dhe kultura gjuhsore. Meqense gjuha standarde shqipe sht prballur me vshtirsi t shumta q nga formimi i saj, qllimi i analizs ishte t kuptojm se sa prdoret gjuha standarde n shkolla, cili sht niveli i zotrimit t saj nga msimdhnsit dhe nxnsit, dhe cilat jan pengesat dhe vshtirsit q hasin sot shkollat n prdorimin e shqipes standarde, pas reformave t shumta vitet e fundit n arsimin parauniversitar n Kosov. Kemi trajtuar rolin e kurrikulave dhe teksteve shkollore n prdorimin e gjuhs standarde n shkolla, nivelin e prgatitjeve t msimdhnsve

KRKIME PEDAGOGJIKE

42

dhe kujdesin e tyre ndaj gjuhs, ndikimin e medieve, familjes dhe rrethit, si dhe ndikimin e opinioneve pr rishikimin e gjuhn standarde n shkolla. Pr trajtimin e ksaj teme jemi bazuar n hulumtimin e br vitin e kaluar n disa shkolla t Kosovs me tem Norma e shqipes s shkruar n hartimet e nxnsve t klasave t nnta n Kosov, kemi shfletuar punime t ndryshme shkencore, profesionale, q kan t bjn me shqipen standarde dhe kemi analizuar kurrikuln, planet dhe programet, tekstet shkollore etj.

Formimi i gjuhs standarde

Procesi i formimit t gjuhs standarde ka pasur nj rrug t gjat, qysh nga shekujt XVI-XVIII, megjithse prpunimi i saj hyri n nj periudh t re n shekullin XIX, gjat Rilindjes Kombtare. Thuhet se n Komisin Letrare t Shkodrs gjuha shqipe pr her t par n historin e saj u standardizua dhe standardizimi i aprovuar n Komisin Letrare t Shkodrs z vend t rndsishm n historin e shqipes letrare, si nj faz e rndsishme e standardizimit prfundimtar t gjuhs shqipe. Prpjekjet pr njsimin prfundimtar t gjuhs shqipe kan vazhduar pas Lufts s Dyt Botrore nga Instituti i Shkencave i Shqipris, ngase n prudhn kohore midis dy luftrave botrore n Kosov nuk u zhvillua kurrfar aktiviteti n planin e drejtshkrimit t gjuhs letrare, prvese Instituti i Shkencave krijoi komisione t posame pr hartimin e projekteve t drejtshkrimit. Derisa n pjesn e par t shekullit XX kemi dy ndrmarrje kolektive me pesh n fushn e planifikimit gjuhsor (Kongresi i Manastirit dhe Komisia Letrare), n pjesn e dyt t ktij shekulli kjo pun u intensifikua: u hartuan Ortografit 1948-1951, 1956, 1967 e 1973 n Tiran, ndrsa m 1952, 1957 dhe 1964 n Prishtin, m 1953, 1954-5 n Tiran, m 1957, 1961-63 e sidomos m 19168 n Prishtin, pr t

Prmbledhje punimesh

43

prfunduar pastaj m 1972 n Kongresin e Drejtshkrimit n Tiran m 197217. Megjithse t gjitha kto ortografi ndihmuan n formimin e gjuhs standarde, sipas profesor Ismajlit, ngjarja m e rndsishme mbetet organizimi i Konsults Gjuhsore t Prishtins (1968) nga Instituti Albanologjik dhe Katedra e Gjuhs dhe Letrsis Shqipe n Fakultetin e Filozofis n Prishtin, n t ciln morn pjes prfaqsuesit nga t gjitha trojet etnike shqiptare t ish-Jugosllavis, q, n t vrtet, udhhiqej nga ideja nj komb-nj gjuh letrare. Tubimi i 22 e 23 prillit t vitit 1968 bri nj hap drejt mnjanimit t disa divergjencave q n t shkruar kan ekzistuar n praktikn e deritashme dhe njeh, njzri, si gjuh t veten gjuhn letrare t vendit am. Tubimi shpreh bindjen se njsimi i shqipes letrare sht rezultat i natyrshm i proceseve progresive t shoqris shqiptare, veanrisht nga Rilindja e kndej.18 Megjithat, vetm m 1972, n Kongresin e Drejtshkrimit, u vendos q shqipja t ket nj norm drejtshkrimore t vetme, e cila u pranua edhe n Kosov dhe n do vend ku jetojn shqiptart. Pas Kongresit t Drejtshkrimit sht manifestuar entuziazm dhe vullnet i madh pr t prdorur shqipen standarde, u botuan nj varg veprash t rndsishme, t cilat rezultuan me kodifikimin e normave t gjuhs standarde, si:Drejtshkrimi i gjuhs shqipe (1973), Fjalori i gjuhs s sotme letrare (1980), Fjalori i shqipes s sotme (1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhs shqipe (1976), Gramatika e gjuhs s sotme shqipe I - Morfologjia (1995), II - Sintaksa (1997) etj. Prve veprave t cekura m lart, rndsi t veant pr prhapjen t gjuhs standarde patn sidomos dy revistat e specializuara t gjuhsis: Gjuha jon (Tiran) dhe Gjuha shqipe (Prishtin), t cilat vazhdojn t luajn nj rol mjaft me rndsi n pasurimin e gjuhs standarde, pastaj seminaret, simpoziumet e ndryshme etj.

17 Ismajli Rexhep, Drejtshkrimet e shqipes, Prishtin, 2005, f. 14 18 Po aty, f. 521.

KRKIME PEDAGOGJIKE

44

N shkollat e Kosovs dhe n institucione t tjera edukativo-arsimore filloi t prdorej shqipja standarde dhe n sistemin arsimor procesi nisi t shnonte suksese, me gjith vshtirsit q kishte. Mirpo, n vitet e nntdhjeta filloi mbyllja e shkollave nga regjimi serb, gjuha shqipe rrezikohej nga gjuha serbe dhe msimi n gjuhn shqipe u detyrua t funksiononte n rrethana t jashtzakonshme, sepse shkollat, prmes msimdhnsve, teksteve shkollore, ishin t pazvendsueshme n ruajtjen dhe prhapjen e standardit. Por, cili sht vendi i shqipes sot n shkollat tona, n far niveli sht zbatimi i gjuhs standarde dhe cili sht ndikimi i Kurrikuls, plan-programeve, teksteve shkollore, medieve, familjes dhe rrethit pr ruajtjen, prhapjen dhe pasurimin e gjuhs?

Roli i Kurrikuls dhe i teksteve shkollore n prdorimin e gjuhs standarde

Kongresi i Drejtshkrimit u bnte thirrje arsimtarve, shkrimtarve, studentve, nxnsve, publicistve e t gjith njerzve punues q t bnin prpjekje maksimale pr zbatimin adekuat t norms s gjuhs s shkruar dhe t folur t shqipes standarde19. Kjo thirrje bri jehon t madhe dhe solli rezultate n shum drejtime, veanrisht n trajtn e shkruar t gjuhs filloi botimi i teksteve shkollore n gjuhn standarde dhe zbatimi i saj u vu n planin parsor nga gjuhtart, shkenctart, msimdhnsit etj. Sistemi arsimor n Kosov pas lufts s fundit ka pasur ndryshime t rndsishme, t cilat lidhen me fushn e planeve dhe programeve msimore, tekstet shkollore, prgatitjen e msimdhnsve etj., megjithat akoma vrehet munges e planifikimeve t mirfillta gjuhsore dhe prkujdesje jo e duhur institucionale pr gjuhn shqipe. Standardi gjuhsor tashm po rrezikohet nga gjuha angleze dhe gjuht e tjera, ngase n leksikun e saj jan futur mjaft fjal t huaja t

19 IA, Drejtshkrimi i gjuhs shqipe, Prishtin, 1974, f. 143.

Prmbledhje punimesh

45

panevojshme, t cilat po ia zn frymn shqipes, e po ashtu edhe n shkolla dhe n tekste shkollore standardi nuk po gjen zbatim t duhur. Megjithse asnjher nuk kemi pasur kushte m t mira pr ta msuar dhe prmirsuar gjuhn standarde, m shum njerz q merren me studime gjuhsore, m shum msues dhe m shum libra e revista t shkruara, niveli i t nxnit t gjuhs standarde n shkolla nuk sht i knaqshm, bhen shkelje t normave gjuhsore, shprfillje t rregullave dhe sidomos prdorimi i tepruar i fjalve t huaja sht br praktik e rndomt n shkolla. Shkolla jon dhe gjith sistemi i arsimit, pavarsisht se n program, si nj nga detyrat themelore, sidomos n programin e gjuhs shqipe e t letrsis, shtrohet pikrisht zotrimi i tipareve kryesore e i pasuris s madhe t shqipes standarde dhe krijimi i shkathtsis pr ta prdorur at, madje edhe pr t regjistruar regjistra e stile t veanta t saj, - ajo as me statusin dhe mnyrn e prgatitjes s msuesve (duke u nisur nga przgjedhja e tyre), as me tekstet dhe as me mjetet e veprimtarit e tjera brenda n shkoll dhe n institucionet me ndikim n formimin e prgjithshm dhe n fush t kulturs s gjuhs, - nuk ka arritur t prmbushte kt krkes fisnike pr secilin individ t arsimuar20. Problemet vazhdojn t prcillen nga viti n vit dhe nuk vrehen prpjekje serioze institucionale, as nga shkollat, as nga Drejtorit Komunale dhe as nga MASHT-i, pr ta ndryshuar kt gjendje. N Kornizn e Kurrikuls s arsimit parauniversitar nuk i sht dhn hapsir e mjaftueshme (20-30 pr qind) fushs Gjuht dhe komunikimi (gjuha amtare, gjuht e huaja), edhe pse, n fakt, thuhet se kurrikula mbshtetet n nevojat dhe prirjet individuale t nxnsve, pranon nj qasje q bazohet n kompetenca, t cilat zhvillohen prmes t nxnit q bazohet n punn praktike21. Bazuar n kurrikula, edhe

20 Bajinca Isa, Shqipja standarde n medie, administrate dhe institucione, Kultur e Gjuhs 1, Prishtin,2003, f. 12 21

Korniza e Kurrikuls e Arsimit Parauniversitar t Republiks s Kosovs, MASHT, Prishtin, 2011.

KRKIME PEDAGOGJIKE

46

testi i Arritshmris, i cili organizohet nga MASHT-i q disa vjet, i hartuar n baz t planeve dhe programeve, prmban vetm 20 pyetje nga Gjuha shqipe dhe letrsia, nga gjithsej 100 pyetje (20 pr qind t pyetjeve), dhe vetm 6 pyetje kan t bjn me gjuhn (6 %), ndrsa 14 me letrsin (14 %) dhe rezultatet e nxnsve doher dalin rreth 50 %. Ndrsa, sa u prket Planeve dhe Programeve msimore, megjithse jan prmirsuar dukshm, duke u mbshtetur n parime t reja gjuhsore, mbetet ende pr tu br, n mnyr q t rritet kultura gjuhsore n shkolla. Nuk i sht dhn mjaft rndsi zbatimit t njohurive gjuhsore, ka munguar qasja e duhur pr prvetsimin e gjuhs standarde dhe normave t saj. Edhe pse prmbajtjet e planeve dhe programeve aktuale jan n funksion t rezultateve msimore, prvetsimi i gjuhs standarde n shkolla nuk sht i knaqshm, mungojn rezultatet n praktik dhe vrehen shkelje t shumta t normave gjuhsore, ngase gramatiks s gjuhs nuk i kushtohet rndsi sa duhet. 78,4 pr qind e msimdhnsve t prfshir n hulumtim kan thn se nuk i sht dhn hapsir e duhur gjuhs shqipe n plan-programe22. Edhe pse tashm ekziston Ligji pr botimin e teksteve shkollore, mjeteve msimore, lektyrs shkollore dhe dokumentacionit pedagogjik, deri m tani kan munguar standardet pr hartimin e teksteve shkollore, prandaj shum tekste jan hartuar pa ndonj kriter, me nj nivel t ult gjuhsor, me sintaks dhe leksik t huaj dhe me gabime t shumta logjike. Shumica e teksteve shkollore prmbajn vetm njohuri teorike, shpesh t marra nga tekstet universitare, t ngarkuara me terma t pakuptueshm pr moshn e nxnsve. Kjo ka ndikim negativ n prvetsimin e gjuhs, si te nxnsit po ashtu edhe te msimdhnsit, duke e ditur se tekstet shkollore jan mjetet m t prhapura n shkollat tona, sidomos n zonat rurale teksti shkollor shpesh sht burimi i vetm n funksion t shkathtsive t komunikimit dhe ndr faktort q

22

Morina Bekim, Norma e shqipes s shkruar n hartimet e nxnsve t klasave t nnta n Kosov,tem e masterit (e pabotuar), 2011,f. 39.

Prmbledhje punimesh

47

prvetsimi i gjuhs standarde n shkolla t jet i ult jan edhe tekstet shkollore, t cilat nuk jan hartuar trsisht n harmoni me krkesat e programeve t reja msimore, jan t ngarkuara me prmbajtje dhe prmbajn edhe gabime gjuhsore.23 Po ashtu, n shum biblioteka t shkollave mungojn lektyrat bashkkohore, t cilat duhet t jen n prputhje me planin dhe programin msimor dhe moshn e nxnsve, prandaj msimdhnsit pa prvoj n arsim shpesh nuk din se far t udhzojn nxnsit t lexojn dhe i prdorin vetm lektyrat q i posedon biblioteka e shkolls, pa marr parasysh se sa t vjetra jan dhe sa jan atraktive pr nxnsit. Nse lektyrat kan vlera edukativo-arsimore nxnsit q lexojn vazhdimisht, jan n gjendje ta msojn m shpejt gjuhn standarde dhe t zotrojn m mir normat gjuhsore, mirpo n shkollat e Kosovs vitet e fundit ka humbur kultura e leximit dhe sht i vogl numri i nxnsve t cilt lexojn rregullisht, prandaj kan vshtirsi t theksuara n zotrimin e gjuhs standarde, n t shkruar dhe n t folur. 67,3 pr qind e msimdhnsve t prfshir n hulumtim kan thn se nxnsit nuk lexojn vazhdimisht, megjithse u jepen lektyra shkollore pr ti lexuar, por m shum i kopjojn referatet nga njri-tjetri, ndrsa 32,7 pr qind kan thn se nxnsit lexojn mjaft24.

Prgatitjet e msimdhnsve dhe kujdesi i tyre ndaj gjuhs standarde

Fakultetet n universitetet publike dhe private n Kosov koht e fundit nuk po i kushtojn mjaft rndsi prgatitjes s msimdhnsve dhe po nxjerrin kuadro me nivel jo t knaqshm t nxnies s gjuhs standarde. Numr i madh i msimdhnsve q dalin nga kto fakultete, n munges t njohurive, nuk e prdorin gjuhn standarde, nuk e shkruajn dhe nuk e flasin drejt as gjat komunikimit me nxns.

23 .Po aty,f. 40. 24 Morina Bekim, Norma e shqipes s shkruar n hartimet e nxnsve t klasave t nnta n Kosov,tem e masterit (e pabotuar), 2011,f. 42.

KRKIME PEDAGOGJIKE

48

N nj shkrim t tij, profesor Agim Vinca shkruan:Studentt e mi t Degs s Letrsis n Fakultetin e Filologjis t Universitetit t Prishtins (pa folur pastaj pr ata t degve e fakulteteve t tjera dhe universiteteve private, ku gjendja sht edhe m e keqe) gjithnj e m pak flasin n gjuhn standarde dhe gjithnj e m pak bjn prpjekje ta prvetsojn at sa e si duhet. Dhe, kur ata q konsiderohen e ardhmja e nj shoqrie nuk e respektojn (ose m sakt, gjithnj e m pak e respektojn) gjuhn standarde, kjo flet doemos pr nj perspektiv t zymt gjuhsore t asaj shoqrie25. Edhe pse n shkolla prdorimi i gjuhs standarde sht i obligueshm, njsoj si sht i obligueshm n libra shkollor dhe n institucione t tjera edukativo- arsimore, studentt q e prfundojn fakultetin pr msimdhnie dhe nuk arrijn ta msojn gjuhn standarde n nivel t knaqshm, edhe gjat puns n shkolla nuk tregohen t suksesshm. T gjith msimdhnsit jan t vetdijshm pr prgjegjsin gjuhsore q kan n shkoll, por pr fat t keq, n shumicn e shkollave n Kosov kemi vrejtur se, me prjashtim t disa msimdhnsve t Gjuhs dhe letrsis shqipe, t tjert, prfshir drejtort dhe punonjsit e administrats, nxnsit, nuk komunikojn me nxnsit n gjuhn standarde. Kjo mund t shihet n shpalljet, lajmrimet, n mure t shkolls, n dokumente t tjera zyrtare - ditart e klasave, n procesverbale t mbledhjeve, n t cilt vrehen gabime t rnda logjike dhe gjuhsore, por edhe gjat bisedave me ta. 76 pr qind e msimdhnseve t gjuhs shqipe, t prfshir n hulumtim, kan thn se prve msimdhnsve t gjuhs shqipe dhe letrsis, t tjert nuk e prdorin gjuhn standarde gjat komunikimit, ndrsa vetm 24 pr qind e t intervistuarve kan deklaruar se msimdhnsit e prdorin gjuhn standarde n shkoll gjat puns me nxns26.

25 Vinca Agim, Gjuha Standarde shqipe dhe bota akademike, Gjuha shqipe, Prishtin 2010, f.12-13. 26 Morina Bekim, Norma e shqipes s shkruar n hartimet e nxnsve t klasave t nnta n Kosov,tem e masterit (e pabotuar), 2011, f. 42.

Prmbledhje punimesh

49

Mungon kujdesi dhe planifikimi didaktik-metodik pr prvetsimin dhe zbatimin e standardit, sidomos n shkolln nntvjeare, ku krkohet prvetsimi i drejtshkrimit dhe i normave t tjera gjuhsore n pajtim me moshn dhe njohurit e prgjithshme gjuhsore t nxnsve dhe me veorit e t folmeve lokale. Msimdhnsit nuk gjejn metoda msimore t prshtatshme gjat puns n shkoll dhe nuk arrijn ti identifikojn problemet, vshtirsit dhe ngecjet, me t cilat prballen nxnsit pr prvetsimin dhe zbatimin e normave gjuhsore. Disa msimdhns, jo vetm q nuk arrijn ti gjejn t gjitha gabimet e nxnsve gjat korrigjimit t hartimeve- eseve, por kemi gjetur raste q i kan shtuar gabimet kur nxnsit i kan shkruar fjalt drejt, si p.sh: fjaln shqiptar arsimtari e bn shqiptar, qindra e bn qindra, gjersa e bn gjersa- duke menduar se duhet ti shtohet nj , pasi nuk e di se te fjalt q prfundojn me r, z l etj., bie zanorja , pastaj fjaln shembull e bn shembll, gjithsej e bn gjithsejt, fjalt t rinj dhe ndrr i bn me fundore- t rinj, ndrr, e po ashtu foljen n kohn e tashme - un shpresoj, e bn me i, un shpresoi, fjaln korrigjim e bn me r - korigjim etj.), e po ashtu edhe fjalt e huaja nuk i zvendsojn me fjal shqipe dhe n mjaft raste nuk arrijn t bjn prshtatjen e fjalve n numr dhe gjini27. M tepr mundohen tua msojn nxnsve rregullat si jan n libra, por nxnia e standardit nuk duhet t mbaroj me prvetsimin e rregullave, sepse ngulitja e normave t t shkruarit sht nj proces q prbhet nga disa hallka. Sipas Rami Memushajt, zotrimi i rregullave prbn hallkn fillestare, hallka t tjera q duhet ta pasojn jan formimi i shkathtsive dhe i shprehive t t shkruarit pa gabime dhe vetm kur njohurit pr normn gjuhsore t kthehen n shprehi mund t thuhet se kemi arritur t shkruajm si duhet28. Edhe nse msimdhnsit e Gjuhs shqipe dhe letrsis prpiqen t tregohen t kujdesshm, ngase jan t obliguar q tua msojn nxnsve rregullat

27. Po aty, f. 38. 28 Memushaj Rami, Shqipja standarde,Toena, Tiran , 2005.

KRKIME PEDAGOGJIKE

50

e drejtshkrimit, duke i mnjanuar dobsit morfo-sintaksore dhe drejtshkrimore, mjaft ndikim n procesin e nxnies s standardit kan msimdhnsit e lndve t tjera n shkoll, t cilt nuk bjn prpjekje q ta prdorin gjuhn standarde gjat ligjrimit apo komunikimit me nxns dhe me stafin e shkolls. N kso situatash, nxnsit do t ken vshtirsi ta prdorin drejt gjuhn, sepse gjuha standarde krkon kujdes t veant nga prdoruesit e saj, si personal, po ashtu edhe institucional, n veanti nga msimdhnsit, t cilt konsiderohen vendimtar q kultura gjuhsore t zhvilloj ato veti q jan t domosdoshme pr funksionimin e saj. Profesor Sedat Kui thekson se kujdesi personal pr gjuhn standarde arrihet s pari me zotrimin e drejt t normave t gjuhs standarde, si n fushn e drejtshkrimit, t drejtshqiptimit, t gramatiks, t leksikut, t semantiks dhe t niveleve t tjera gjuhsore. S dyti, vetdijesimi pr zotrimin sa m t drejt t ktyre normave, e sidomos zbatimi i tyre n ligjrimin me shkrim e me goj, e rrit kujdesin personal pr gjuhn standarde29. Shkolla sht, si t thuash, laboratori ku norma letrare formohet, prpunohet dhe pastaj prhapet30, prandaj msuesit dhe nxnsit duhet t bjn prpjekje ta prdorin gjuhn standarde dhe ta prhapin prtej shkollave, pa i mohuar varietetet dhe pa harruar se burimet, funksioni dhe zbatimi i gjuhs standarde jan t ndryshm nga ato t varieteteve q tashm i njohin dhe se msimdhnia e mbshtetur n gramatik sht normative, e prqendruar n strukturn e gjuhs. Por, pak shkolla n Kosov jan t pajisura me libra metodiko-didaktik, fjalor t ndryshm, doracak t gjuhs dhe sidomos me revistat q merren me shtje t gjuhs, Gjuha shqipe, Gjuha jon, n mnyr q msimdhnsit ti ken n dor dhe t jen m t informuar pr gjuhn standarde dhe zhvillimet e saj. Megjithat, problemet q dalin lidhur me 29 Kui Sedat, Kujdesi pr gjuhn standarde, Seminari XXV pr Gjuhn Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin, 2006, f. 304. 30 Kryeziu Bahtjar, Msimi i shqipes letrare n shkoll, Seminari XXV pr Gjuhn ,Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin, 2006, f. 343.

Prmbledhje punimesh

51

nxnien dhe prdorimin e gjuhs standarde nuk mund t kaprcehen vetm prmes msimdhnies n shkoll, edhe pse msuesit jan model i prdorimit t gjuhs dhe i shkathtsive gjuhsore, nse nuk organizohen konferenca, seminare dhe simpoziume n nivel lokal pr gjuhn standarde shqipe, nga msimdhnsit, DKA-t - komisionet pr arsim n komuna dhe nse mediet, familjet dhe rrethi shoqror nuk i kushtojn m tepr rndsi.

Ndikimi i medieve, familjeve dhe rrethit n nxnien e gjuhs standarde

Ndikim n nxnien e gjuhs standarde kan edhe mediet, qoft t shkruara apo elektronike, t cilat jan mjaft t rndsishme pr zbatimin dhe prhapjen e saj. Televizionet dhe radiot mund t ndikojn pozitivisht, me an t emisioneve edukativo-arsimore dhe atyre q kan t bjn me gjuhn, nse jan t prgatitura nga gjuhtar t zot, metodist t gjuhs shqipe, pedagog t mir. Vitet e fundit nxnsit dhe msimdhnsit e kalojn shum kohn para televizorit dhe shfrytzojn shum materiale nga kompjuteri prmes internetit, duke e ln anash librin dhe kjo ka pasur ndikim negativ sa i prket gjuhs, sepse n mediet tona akoma mungon kujdesi i duhur pr gjuhn standarde dhe lshohen gabime t shumta gjuhsore, drejtshqiptimore dhe drejtshkrimore: przierje t dialekteve me standardin, fjali t deformuara, fjal t huaja t panevojshme etj. Po ashtu, disa medie, t shkruara dhe elektronike, nuk i kushtojn rndsi prdorimit t gjuhs dhe bhen mjaft shkelje t normave t gjuhs, ndrsa gazetat dhe revistat shkollore jan n numr t vogl. 61 pr qind e msimdhnsve t prfshir n hulumtim mendojn se mediet kan mjaft ndikim te nxnsit dhe msimdhnsit sa i prket gjuhs standarde. Kurse, sa u prket familjes dhe rrethit shoqror, n mjaft raste nuk ndikojn pr rritjen e kujdesit ndaj gjuhs standarde dhe prdorimit t saj n shkolla. 84,3 pr qind e msimdhnsve mendojn se familja dhe

KRKIME PEDAGOGJIKE

52

rrethi kan ndikim t madh, pasi nj numr i nxnsve dhe i msimdhnsve jetojn n familje t mdha, me gjyshr dhe antar t tjer t familjes, me nivel t ult apo mesatar t shkollimit dhe n rrethe ku kujdesi pr gjuhn sht minimal, apo fare pak i kushtohet rndsi gjuhs standarde. Sidomos n zonat rurale, fmijt, duke u rritur me gjuhn dialektore apo t folmen e rrethit, prvetsojn trajta lokale, t cilat i bartin edhe n shkoll dhe i prcjellin pastaj gjat shkollimit31. Pra, ndikimi i familjes dhe i rrethit sht mjaft i madh n prdorimin e gjuhs n shkoll, ngase nxnsit dhe msimdhnsit vijn nga familje dhe rrethe t ndryshme dhe ndeshen me grupe t ndryshme t t folmeve. N shkoll ata ndodhen n udhkryqin e dy t folmeve, t rrethit dhe t msimdhnsve e t teksteve, prandaj ndikimi i rrethit shpesh mbetet dominues, ngase kultura gjuhsore fillon t zhvillohet nga familja, mandej n shkolla dhe institucione t tjera edukativo-arsimore dhe kulturore. Sipas Mehmet Halimit, ndikimi gojor i t folmeve lokale, q mishrohet me individin n mnyr auditive: nga familja, farefisi i ngusht, vendbanimi m i gjer, sht i pranishm n mas shum t dukshme, jo vetm nga t vegjlit, por edhe t intelektualt, msuesit, npunsit, etj.)32.

Ndikimi i opinioneve pr rishikimin e standardit t gjuhs

Pr gjendjen e shqipes n shkolla, shkalln e pamjaftueshme t njohjes dhe zbatimit t shqipes standarde ekzistojn disa faktor, si: mungesa e kulturs s leximit; shkalla e ult e prgatitjes s msuesve; prdorimi i shqipes standarde pr nj koh t gjat nn hijen e serbishtes, ndrsa sot anglishtes dhe gjuhve t tjera, shkalla e zbatimit t shqipes n libra shkollor - sidomos t shkencave t natyrs, t ekonomis, t filozofis e t tjera, fondi i pamjaftueshm i orve, moskujdesi i duhur i mediave

31 Morina Bekim, Norma e shqipes s shkruar n hartimet e nxnsve t klasave t nnta n Kosov,tem e masterit (e pabotuar), 2011, f. 45. 32 Halimi Mehmet, shtje t norms letrare, Instituti Albanologjik i Prishtins, Prishtin, 1980, f. 123

Prmbledhje punimesh

53

dhe familjeve, por, sipas disa studiuesve dhe msimdhnsve t gjuhs, nj ndr faktort del t jet edhe vet standardi. N vend t prpjekjeve pr tu marr me kta faktor dhe kujdesit m t madh pr ta msuar dhe zbatuar standardin, studiues t gjuhs vazhdimisht theksojn se gjuha standarde ka nevoj t rishikohet, t plotsohet dhe t pasurohet, ngase vshtir zotrohet nga pjesa m t madhe t shoqris, duke prfshir edhe nj numr t madh t msimdhnsve n shkolla. Lidhur me kt, koht e fundit jan zhvilluar diskutime t shumta rreth shqipes standarde, t cilat vazhdojn edhe sot, dyzet vjet pas Kongresit t Drejtshkrimit, duke menduar se diskutimet do t ndihmonin n konsolidimin e gjuhs. Tashm sht formuar Kshilli Gjuhsor Ndrakademik, n mnyr q t prcaktoj ndryshimet q duhet t bhen, me qllim q t thjeshtsohet standardi, dhe jan krijuar edhe komisione, t cilat do t merren me shtje konkrete t norms. Sipas profesor Shkumbin Munishit, si do gjuh tjetr, edhe shqipja standarde, si gjuh e normuar, i ka problemet e saj dhe disa prej ktyre problemeve thuhet se kan lindur qysh nga fillimi i standardizimit t saj, me rastin e przgjedhjes s bazs dialektore mbi t ciln sht ndrtuar norma. N shqipen standarde problemet shfaqen edhe n rrafshin e norms drejtshkrimore dhe n rrafshin e drejtshqiptimit. Problemi kryesor n t folur buron nga fakti q baza dialektore e standardit sht kryesisht varianti i jugut dhe mungesa e formave strukturore t gegrishtes n standard, si mungesa e paskajores dhe e formave t shkurta t pjesores. Problem tjetr sht mosprputhja n disa raste e formave t shkruara normative me format shqiptimore dhe problemi fonetik n drejtshkrimin e shqipes standarde, sidomos sa i prket shkrimit t zanores s patheksuar 33. Kto diskutime kan ndikuar edhe n prdorimin e gjuhs standarde n shkolla dhe n institucione t tjera edukativo-arsimore, ngase disa msimdhns, mungesn e prkushtimit

33 Munishi Shkumbin, Gjuha e kputun e shqipes. (Intervist nga Shkelzen Gashi), Prishtin, 2000, f. 114

KRKIME PEDAGOGJIKE

54

dhe kujdesit pr t zotruar normat gjuhsore e arsyetojn me nevojn pr ndryshim dhe rishikim, duke u bazuar n diskutimet e fundit. Si pasoj e ksaj, n shumicn e institucioneve edukativo-arsimore n Kosov, sidomos n ato publike, vrehet munges e prkushtimit t vazhdueshm, duke filluar nga erdhet, shkollat fillore e t mesme, e deri te fakultetet, dhe problemet lidhur me prdorimin e gjuhs standarde dalin gjithandej, t cilat do t jet vshtir t kaprcehen. Pr shkak t nivelit jo t knaqshm t t nxnit n arsimin parauniversitar, gjuha shqipe sht futur si lnd n t gjitha fakultetet n Universitetin Publik t Prishtins, por shtrohet pyetja a mund t msohen gjuha standarde dhe kultura e shkrimit me nj provim t vetm, kur dihet se n shum fakultete lnda ligjrohet nga persona jokompetent dhe shkeljet nuk bhen vetm pr munges t njohurive, por edhe pr shkak t moskujdesit t duhur dhe prpjekjeve t pamjaftueshme pr ta zotruar standardin. Nse shkollat nuk jan t prgjegjshme dhe msimdhnsit nuk tregojn m tepr kujdes pr ta zotruar dhe zbatuar standardin gjat puns me nxns, sidomos msimdhnsit e Gjuhs shqipe, edhe sikur t ndryshohej, t pasurohej me elemente t gegrishtes, gjuha standarde prsri nuk do t gjente zbatim, as n shkolla dhe as n ndonj institucion tjetr, dhe shkeljet e normave do t bheshin prap, si nga nxnsit, po ashtu edhe nga arsimtart dhe t tjert. Problemet kaprcehen me prkushtim m t madh t msimdhnsve dhe nxnsve pr ta zotruar standardin, me prmirsimin e puns dhe cilsis n shkolla, sepse vshtirsit nuk jan si pasoj e standardit, por e mungess s njohurive t duhura dhe moskujdesit institucional. Konkluzione

Edhe pse gjuha standarde shqipe tashm ka norm t ngulitur, n shumicn e shkollave t Kosovs nxnsit dhe msimdhnsit nuk e zotrojn n shkall t knaqshme dhe bjn gabime t shumta gjat

Prmbledhje punimesh

55

prdorimit t mjeteve t ndryshme gjuhsore: n morfologji, sintaks, fjalformim, leksik, piksim etj. Prve faktorve jashtgjuhsor, si statusi q shqipja e gzon, pastaj qndrimi jo i njjt i shqipfolsve ndaj standardit -mosrespektimi i tij, vendi ku flitet, ndikimi i t folmeve dialektore etj., ekzistojn edhe faktor t tjer, t cilt ndrlidhen drejtprdrejt me shkolln: planet dhe programet, tekstet shkollore, metodat e msimdhnies, mungesa e leximit t lektyrave nga nxnsit, komunikimi brenda shkollave, mediet e shkruara dhe elektronike, familja dhe rrethi. Megjithat, faktort kryesor mbeten fakultetet, ngase ndrlidhen drejtprdrejt me kompetencat e msimdhnsve. Fakultetet, t cilat prgatisin kuadro pr msimdhns, duhet t bjn rishikimin e programeve (syllabuseve) t lndve msimore dhe ti japin m tepr rndsi standardit t gjuhs, n mnyr q t prgatisin msimdhns me njohuri m t thella gjuhsore, sepse kur normat e gjuhs nuk njihen dhe nuk zotrohen si duhet, ather nuk prdoren drejt dhe bhen vazhdimisht shkelje. Meqense komunikimi nga nj numr i madh i msimdhnsve, prfshir edhe drejtort dhe stafin tjetr t shkollave, n kohn m t madhe nuk bhet n gjuhn standarde, bhen shkelje t mdha t nor