kriminaliteti financiar 2 - aab-edu.net financiar- doc. dr. mersida... · 4 14. organizimi i...
TRANSCRIPT
KRIMINALITETI FINANCIAR
SARAJEVË / PRISHTINË 2007
Doc. Dr. Mersida Suæeska
2
PERMBAJTJA: 1. KRIMINALITETI FINANCIAR ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 10
1.1. Tiparet e përgjithshme të kriminalitetit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 10
2. NDERMARRJA SI POLIGON PER VEPRIME KRIMINALE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 12
2.1. Zhvillimi historik i veprimtarisë ekonomike ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 12
2.2. Ndërmarrja si djep i kriminalitetit financiar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 13
2.3. Format e ndërmarrjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 16
2.4. Madhësia e ndërmarrjeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 16
2.4.1. Ndërmattjet e vogla ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 16
2.4.2. Ndërmarrjet e mesme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 16
2.4.3. Ndërmarrjet e mëdha ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 16
2.5. FORMAT E PRONËSISË ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 17
2.5.1. Private‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 17
2.5.2. Shtetërore‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 17
2.5.3. E përzier ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 17
3. FORMAT E NDËRMARRJEVE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 18
3.1. Struktura organizative e thjeshtë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 18
3.2. Struktura organizative funksionale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 18
3.3. Struktura organizative e divizionit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 18
3.4. Sipas pronësisë së kapitalit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 18
3.4.1. Ndërmarrja personale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 19
3.4.2. Ndërmarrja e partneritetit – ortakërisë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 19
3.4.3. Shoqëria aksionare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 20
3.4.4. Aksionet ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 21
3.4.5. Fletobligacionet ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 22
3.5. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 22
3.6. Profiti i mbajtur‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 23
4. AFARIZMI NËPËRMJET ARKËS DHE KRIMINALITETI FINANCIAR ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 24
4.1. Llojet e arkave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 24
4.2. Organizimi i afarizmit me arkë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 24
4.3. Dokumentimi i evidencës së arkës‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 25
4.3.1. Pranimi i pagesave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 25
4.3.2. Kryerja e pagesave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 25
4.3.3. Tërheqja e parave nga xhirollogaria ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 26
4.3.4. Deponimi parave në xhirollogari ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 26
3
4.3.5. Lëshimi i çeqeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 26
4.3.5. Mbajtja e evidencës mbi afarizmin e arkës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 27
4.4. Përcjellja e arkës nëpërmjet kontabilitetit‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 27
5. VLERËSIMI I RREZIKUT TË KRIMINALITETIT TË AFARIZMIT ME ARKË ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 28
5.1. Forma e marrëdhënieve ndaj pronës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 28
5.2. Forma e pronës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 28
5.3. Koncentrimi i funksioneve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 28
5.4. Veprimi i sistemit mbrojtës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 28
5.5. Përfundim mbi vlerësimin e rrezikut ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 29
6. FORMAT THEMELORE TE MANIFESTIMIT TË MËNYRËS SË KRYERJES ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 30
6.1. Përvetësimi me pasojë deficitin dhe fshehja e deficitit nëpërmjet falsifikimit e metodave tjera ‐‐‐‐‐ 30
6.1.1. Fshehja e përvetësimit nëpërmjet falsifikimit të dokumentacionit të arkës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 30
6.1.1.1. Fshehja e përvetësimit nëpërmjet arkëtimeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 30
6.1.1.2. Fshehja e përvetësimit nëpërmjet pagesave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 30
6.1.1.3. Fshehja nëpërmjet librit të arkës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 30
6.2. Përvetësimi gjatë afarizmit me bankën (xhirollogarinë)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 31
6.2.1. Përvetësimi gjatë deponimit të parave në bankë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 32
6.2.2. Përvetësimi gjatë tërheqjes së parave nga xhiro‐llogaria nëpërmjet çekut ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 32
6.2.3. Përvetësimi gjatë llogaritjes së pagave të punëtorëve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 33
6.2.4. Përvetësimi gjatë llogatirjeve të ndryshme dhe punëve tjera ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 34
6.2.5. Shtirja – inskenimi ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 35
6.2.6. Afarizmi i pandërgjegjshëm ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 35
7. BAZAT E PËRPUNIMIT KRIMINALISTIKE DHE TË PREVENTIVËS ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 36
7.1. Bazat e përpunimit kriminalistik ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 36
7.2. Bazat e preventivës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 37
8. PËRVETËSIMI ME MOSEVIDENTIMIN E SUFICITIT TË SHKAKTUAR NGA MASHTRIMI I KONSUMATORËVE ‐ BLERËSVE‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 38
9. PËRVETËSIMI ME MOSEVIDENTIMIN E SUFICITIT TË SHKAKTUAR NGA AFARIZMI PËR LLOGARI PERSONALE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 41
10. PËRVETËSIMI ME PASOJË DEFICITIN DHE FSHEHJA E DEFICITIT NËPËRMJET FALSIFIKIMIT DHE METODAVE TJERA ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 43
10.1. Falsifikimi i dokumentacionit themelor ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 43
10.2. Regjistrimi fiktiv në kontabilitet ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 44
11. PËRVETËSIMI NGA BURIMET E KORRUPSIONIT DHE KEQPËRDORIMET ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 46
12. MALVERZIMET E DOBISHME ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 49
13. AFARIZMI I PANDËRGJEGJSHËM ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 51
4
14. ORGANIZIMI I KONTROLLIT PREVENTIV NË SEKTORIN E TREGTISË SË JASHTME ME QËLLIM TË ZVOGËLIMIT TË KRIMINALITETIT ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 52
14.1. Organizimi i afarizmit të tregtisë së jashtme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 52
14.1.1. Sistemi devizor ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 54
14.1.2. Sistemi devizor dhe valutor ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 54
14.1.3 Lidhja e kontratabe tregtare në qarkullimin tregtar ndërkombëtar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 55
14.1.4. Evidenca dhe dokumentacioni në qarkullimin tragtar ndërkombëtar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 56
14.2. Vlerësimi i rezikut të kriminalitetit në sektorin e tregtisë me jashtë në baza të ndryshme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 57
14.2.1. Raporti ndaj pronës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 57
14.2.2. Shkalla e koncentrimit të funksioneve si kriminalitet potencial ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 57
14.2.3. Format e pronësisë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 58
14.2.4. Veprimi i sistemit mbrojtës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 58
14.2.5. Mendimi mbi vlerësimin e rrezikut ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 58
14.3. Format themelore të ekzekutimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 59
14.3.1. Përvetësimet gjatë eksportit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 59
14.3.1.1. Përvetësimi nëpërmjet mosevidentimit të sufucitit të shkaktuar me llogaritjen mesatare të humbjeve të lejueshme të mallrave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 59
14.3.1.2. Përvetësimi nëpërmjet mosevidentimit të suficitit të shkaktuar me mashtrimin e blerësve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 59
14.3.1.3. Përvetësimi nëpërmjet mosevidentimit të suficitit të shkaktuar gjatë afarizmit për llogari personale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 59
14.3.1.4. Përvetësimi nëpërmjet keqpërdorimit dhe korrupsionit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 60
14.3.1.5. Malverzimet e dobishme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 60
14.3.2. Përvetësimi gjatë importit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 61
14.3.2.1. Përvetësimi nëpërmjet mosevidentimit të suficitit të shkaktuara me llogaritjen mesatare të humbjeve të lëjueshme të mallërave i ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 61
14.3.2.2. Përvetësimi në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 61
14.3.2.3. Malverzimet e dobishme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 61
14.3.2.4. Nesavjesno poslovanje ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 62
15. BAZAT E PËRPUNIMIT – KONTROLLIT KRIMINALISTIK DHE DHE PREVENTIVËS NGA ASPEKTI I KRIMINALITETIT FINANCIAR ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 63
15.1. Bazat e përpunimit kriminalistik ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 63
15.2. Bazat e kontrollit kriminalistik ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 63
15.3. Bazat e preventivës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 64
15.4. Koncentrimi i autorizimeve afariste ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 64
15.5. Mendim mbi vlerësimin e shkallës së rrezikshmërisë së përhapjes së kriminalitetit financiar ‐‐‐‐‐‐ 65
15.6. Përvetësimi gjatë kryerjes së veprimeve në arkë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 65
5
16. ORGANIZIMI I SEKTORIT FINANCIAR‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 67
16.1. Ndërmarrjet afariste financiare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 68
16.1.1. Grumbullimi dhe evidentimi i mjeteve financiare (operativa financiare)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 68
16.1.2. Sigurimi i mjeteve financiare në formë kredie dhe kujdesi për realizimin e kredisë dhe kthimit të saj ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 70
16.1.3. Llogaritja e të hyrave të ndërmarrjes, ndarja e fondeve dhe kryerja e obligimeve të ndërmarrjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 70
17. VLERËSIMI I RREZIKUT NGA KRIMINALITETI NË SEKTORIN FINANCIAR ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 72
17.1. Zhvillimi i sistemit mbrojtës‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 72
17.2. Mendim mbi vlerësimin e rrezikut ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 72
18. FORMAT DHE MËNYRAT THEMELORE TË PËRVETËSIMET ME PASOJË DEFICITIN ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 73
18.1. Fshehja e dificitit nëpërmjet falsifikimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 73
18.1.1. Përvetësimi i parave nëpërmjet arkës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 74
18.1.2. Përvetësimi gjatë arkëtimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 74
18.1.2.1. Mosregjistrimi i mjeteve të arkëtuara ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 75
18.1.2.2. Derdhja në konto e “borxheve të dyshimta”‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 75
18.1.2.3. Pasqyrimi fiktiv i kthimit të mallrave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 75
18.2.3. Përvetësimi nëpërmjet pagesave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 75
18.2.4. Përvetësimi nëpërmjet sistemit të “suksesionit“ ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 75
18.2.4.1. Suksesioni retroaktiv ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 76
18.2.4.2. Suksesioni progresiv‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 76
18.1.3. Përvetësimi i parave nëpërmjet llogarisë rrjedhëse ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 76
18.1.3.1. Tërheqja e parave nga llogaria rrjedhëse ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 77
18.1.3.2. Tërheqja e parave me çeqe‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 78
18.1.3.3. Tërheqja e vlerave me virman ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 79
18.1.4. Format e fshehjes së përvetësimeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 79
18.1.3.1. Shndërrimi i pagesave me çeqe në pagesa me virman ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 79
18.1.3.2. Shndërrimi i pagesave fiktive të bankës në pagesa me virman‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 80
18.1.3.3. Shfrytëzimi i pagesave të organizatave tjera punuese në llogarinë rrjedhëse në linjën e të hyrave dhe të dalave në llogarinë rrjedhëse ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 81
18.1.3.4. Shfrytëzimi i arkëtimit me rastin e arkëtimit fiktiv të depozitave në bankë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 81
18.1.3.5. Gabimet e qëllimshme me virman dhe pagesat tjera ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 82
18.1.3.6. Përmirësimi i pasqyrës bankare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 82
18.1.3.7. Përvetësimi i parave nëpërmjet çeqeve dhe regjistrimi fiktiv i shpenzimeve‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 82
18.1.5. Përvetësimi në lidhshmëri me personat brenda ndërmarrjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 82
18.1.6. Përvetësimi nëpërmjet korrupsionit dhe keqpërdorimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 83
6
18.1.7. Malverzimet e dobishme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 83
18.1.7.1. Fshehja e humbjeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 83
18.1.7.2. Fshehja e obligimeve ndaj bashkësisë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 84
18.1.7.3. Tërheqja e mjeteve të bashkësisë me mashtrim ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 84
18.1.7.4. Tërheqja e mjeteve të bashkësisë nëpërmjet llogaritjeve të reme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 85
18.2. AFARIZMI I PANDËRGJEGJSHËM ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 86
18.2.1. Bazat E kontrollit kriminalistik dhe preventivës ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 86
18.2.1.1. Bazat e kontrollit kriminalistik ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 86
18.2.1.2. Bazat e preventivës‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 87
19. PËRVETËSIMET ME PASOJË DEFICITIN DHE FSHEHJA E DEFICITIT ME FALSIFIKIM ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 88
19.1. Përvetësimi nëpërmjet llogarisë së udhëtimeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 88
19.2. Përvetësimi nëpërmjet reprezentacionit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 88
19.3. Përvetësimi nëpërmjet korrupsionit dhe keqpërdorimeve ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 88
19.3.1. Lidhja me sektorin privat ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 88
19.3.2. Keqpërdorimet në ndërmarrjen vetjake ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 89
19.4. Malverzimet e dobishme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 89
19.4.1. Mashtrimet e konsumatorit ‐ blerësit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 89
19.4.2. Monopoli ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 90
19.4.3. Spekulimet në qarkullimin e mallërave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 90
19.4.4. Konkurrenca jolojale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 90
19.4.5. Shkelja e zakoneve afariste ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 90
19.5. Afarizmi i pandërgjegjshëm ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 90
20. BAZAT E PËRPUNIMIT KRIMINALISTIK, KONTROLLIT DHE PREVENTIVËS ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 92
20.1. Bazat e përpunimit kriminalistik ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 92
20.2. Bazat e kontrollit kriminalistik‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 92
20.3. Spekulimet gjatë qarkullimit të mallrave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 92
20.4. Konkurrenca jolojale‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 92
20.5. Shkelja e zakoneve afariste ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 93
20.6. Afarizmi i pandërgjegjshëm ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 93
21. OBJEKTIVAT AFARISTE TË NDËRMARRJES TREGTARE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 94
21.1. Misioni ekonomik dhe motivacioni afarist i ndërmarrjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 94
21.1.1. Identiteti ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 94
21.1.2. Resurset‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 94
21.1.3. Tregu si rregullator i padukshëm ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 95
21.1.4. Rezultateti dhe financimi – rrethi financiar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 95
7
21.1.5. Paqartësia në treg dhe zvogëlimi i rrezikut ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 96
21.1.6. Struktura organizative dhe afariste ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 96
21.2. Universaliteti i objektivave afariste të ndërmarrjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 97
21.3. Objektivat afariste dhe ndërmarrësia e lirë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ 99
21.4. Administrimi financiar dhe vendimarrja në bazë të informacioneve të verifikuara ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐101
21.4.1. Vendimet mbi investime ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐101
21.4.2. Marrja e vendimit mbi financimin ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐102
21.4.3. Vendimet mbi dividenat ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐103
22. AMBIENTI FINANCIAR DHE BURIMET FINANCIARE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐104
22.1. Vlera kohore e parasë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐105
22.2. Funksioni financiar dhe politika financiare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐105
22.2.1. Objektivi i politikës financiare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐106
22.2.2.Parimet e financimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐107
22.2.2.1. Parimet e stabilitetit financiar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐107
22.2.2.2. Parimet e rentabilitetit – profitabilitetit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐108
22.2.2.3. Parimi i likuiditetit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐109
22.2.2.4. Parimi i financimit lidhur me riskun ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐109
22.2.2.5. Parimi i pavarësisë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐110
22.2.2.6. Parimi i optimalizimit të pasqyrës së financimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐111
23. TREGU I PARAVE DHE TREGU U KAPITALIT ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐112
23.1. Funksioni i tregut të parave‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐112
23.2. Llojet e tregjeve të parave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐113
23.3. Instrumentet e tregut të parave ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐113
23.4. Instrumentet afatshkurtra ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐114
23.4.1. Certifikata e depozitit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐114
23.4.2. Regjistri i arkës së bankave afariste ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐114
23.4.3. Kambiali i trasuar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐114
23.4.4. Fletobligacionet shtetërore ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐115
24. ROLI I BROKERIT DHE DILERIT SI NDËRMJETËS NË BERZËN FINANCIARE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐116
25. MËNYRA E PUNËS SË TREGUT FINANCIAR ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐117
25.1. Berza efektive ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐117
25.1.1. Roli i berzës efektive ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐117
25.2. Punët sopekulative në berzë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐119
25.2.1. Spekulimet me prolongime ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐119
25.2.2. Spekulimet me kurse ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐120
8
26. TREGU VALUTOR (DEVIZOR)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐121
27. BURIMET E FINANCIMIT ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐122
27.1. Financimi intern‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐122
27.1.1. Burimet vetjake të financimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐122
27.1.2. Burimet eksterne ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐124
27.2. Vetëfinancimi ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐124
27.3. Afatizimi i burimeve të financimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐125
27.4. Investimet e përbashkëta me partnerët afaristë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐126
27.5. Pozita financiare dhe balansi financiar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐126
27.5.1. Analiza e balansit financiar ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐127
27.5.2. Analiza e balansit afatshkurtër dhe afatgjatë financiar (ekvilibrijum) ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐128
27.6. Analiza e likuiditetit dhe solvibilitetit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐132
27.7. Vlerësimi i vlerës reale të kapitalit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐134
27.8. Vlerësimi i bonitetit të ndërmarrjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐135
28. PLANIFIKIMI FINANCIAR ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐136
28.1. Bilansi i veprimeve afariste ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐136
28.1.1. Varianti i parë i bilansit të planifikuar të suksesit dhe gjendjes ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐137
28.1.1.1. Varianti i parë i bilansit të planifikuar të suksesit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐137
29. FINANCAT PUBLIKE, FISKALE DHE MONETARE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐138
30. QASJA PROBLEMEVE TË FINANCIMIT TË NDËRMARJES ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐140
30.1. Rregullimi juridik i funksionit të financimit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐140
30.1.1. Marrëdhëniet financiare në shoqëritë bashkëkohore‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐140
30.1.2. Marrëdhëniet financiare në shtetet unitare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐140
30.1.3. Marrëdhëniet financiare në shtetet federale‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐140
30.2. Distribuimi i shpenzimeve publike ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐141
31. STRUKTURA DHE EFEKTET E SHPENZIMEVE PUBLIKE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐142
31.1. Struktura e shpenzimeve publike‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐142
31.1.1. Shpenzimet ushtarake‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐142
31.1.2. Shpenzimet për sigurimin social ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐142
31.1.3. Shpenzimet për arsim ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐143
31.1.4. Shpenzimet e administratës shtetërore dhe organeve të drejtësisë ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐143
31.1.5. Shpenzimet për ndërhyrje indirekte dhe direkte të shtetit në ekonomi ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐143
31.1.6. Shpenzimet për punë kërkimore‐shkencore ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐144
31.1.7. Shpenzimet për mbrojtjen e ambientit ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐144
31.1.8. Shpenzimet tjera publike ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐144
9
31.2. Efikasiteti i shpenzimeve publike (efektet e tyre) ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐145
32. TË HYRAT PUBLIKE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐146
32.1. Nocioni i të hyrave publike ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐146
32.2. Domosdoshmëria dhe krijimi i të hyrave publike ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐146
32.3. Llojet e të hyrave publike‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐147
32.3.1. Të hyrat origjinale dhe derivative ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐147
32.3.2. Të hyrat e rregullta dhe të jashtëzakonshme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐147
32.3.3. Të hyrat nga qytetarët dhe të hyrat nga personat juridikë‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐147
32.3.4. Të hyrat me destinim dhe të hyrat pa destinim ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐148
32.3.5. Të hyrat e kthyeshme dhe të hyrat e pakthyeshme ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐148
32.3.6. Të hyrat e bashkësive shoqërore‐ politike të ngushta dhe të gjera ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐148
32.3.7. Të hyrat në para dhe të hyrat në „natur” ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐148
33. FUNKSIONI I POLITIKËS FISKALE ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐149
33.1. Efektet e politikës fiskale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐149
33.2. Të hyrat fiskale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐149
33.2.1. Nocioni i të hyrave fiskale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐149
33.2.2. Llojet ë të hyrave fiskale ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐150
34. DELIKTET FINANCIARE‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐152
34.1. Domosdoshmëria e rregullimit të delikteve financuiare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐152
34.2. Nocioni dhe llojet e delikteve financiare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐152
34.3. Sanksionimi i delikteve financiare ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐152
REZYME I PROBLEMATIKËS KOMPLEKSE TË PARANDALIMIT TË KRIMINALITETIT FINANCIAR NË NDËRMARRJE DHE NË SHOQËRI‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐154
SHTOJCA ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐155
10
1. KRIMINALITETI FINANCIAR Ka shumë lloje të kriminalitetit. Midis këtyre llojeve, mjaft i përhapur, është edhe kriminaliteti financiar, si formë perfide e vjedhjes së pasurisë në ndërmarrje dhe në institucione. 1.1. TIPARET E PËRGJITHSHME TË KRIMINALITETIT Kriminaliteti shfaqet si ngjarje individuale dhe si dukuri masive, Ngjarja kriminale, sjellja kriminale, akti kriminal është rezultat i sjelljes së njeriut e cila është përcaktuar me ligj si e ndaluar, si vepër penale. Ky veprim është rezultat i kreativitetit dhe imagjinatës së njeriut, të cilat i japin këtij akti vulën individuale. Kriminalitetit, si ngjarja individuale por edhe si dukuri masive, mund t’i qasemi nga pozicione të ndryshme. Kriminalistika i qaset nga qëndrimi i shkatërrimit (zbulimit, dëshmimit, parandalimit). Tiparet e kriminalitetit kanë ndikim të theksuar gjatë trajtimit të luftimit të kriminalitetit, gjë që ndikon njëkohësisht edhe në qasjen metodike. Ngjarja kriminale është ajo që ka ndodhur në të kaluarën. Në momentin e zbulimit dhe hulumtimit të saj eventualisht zgjasin pasojat e saj. Akti kryesor ka ndodhur tashme. Rekonstuksioni i ngjarjes të së kaluarës shpesh niset nga fragmentet minimale që kanë mbetur nga ngjarja në botën e jashtme. Ky është veprim i ngadalshëm dhe aktiv, i cili duhet të gjejë një ngjarje nga masa e ngjarjeve të tjera dhe ta rekonstruktojë në mënyrë sa më të plotë të mundur dhe në mënyrë sa më të vërtetë. Suksesi i rekonstruksionit të ngjarjes varet nga invencioni dhe atësia e rekonstuktorit, si edhe nga metodat dhe mjetet me të cilat bëhet rekonstruksioni, por edhe nga invencioni i vetë kryesit. Kjo e përbënë tërësinë e të gjitha elementeve që ndikojnë në zbulimin, hetimin dhe dëshmimin e të vërtetës objektive. Por, vendimtare janë shkalla dhe zbatimi i metodave shkencore, formave të dëshmimit, zhvillimit të vetë kriminalitetit dhe aftësisë së shërbimit që merret me zbulimin dhe shkatërrimin e këtij lloji të kriminalitetit. Në raport me zbulimin, kriminaliteti manifestohet në tri forma themelore:
• Vepra dhe kryesi janë të njohura menjëherë; • Vepra është e njohur kurse kryesi është i panjohur; • Vepra dhe kryesi janë të panjohur.
Varet nga vetë kryesi se në çfarë forme do të manifestohet ngjarja kriminale. Kjo do të thotë se prej tij varet se a dëshiron të mbetet e pazbuluar, nuk i bëhet vonë se zbulohet apo se, madje, dëshiron të zbulohet se ai është autor i veprës. Por, përveç aktiviteteve të kryesit, ndikojnë edhe faktorë të tjerë, të cilët e fshehin veprën e kryesit. Shpesh, për shkak të natyrës dhe shkaqeve kryerja e veprës nuk mund të fshehet, por kryesi vepron ashtu që të mbetet i pazbuluar. Në raport me mënyrën e kryerjes, ngjarja kriminale mund të jetë rezultat i aktit momental, të kryer në afekt, të ndonjë veprimi sporadik, ose rezultat i veprimit të menduar, që shpreh gjithë imagjinatën, invencionin dhe inteligjencën e kryesit. Me këtë imagjinatë dhe invencion kryesi synon perfeksionin, ashtu që sulmin ta kryejë me sa më pak rrezik dhe që të mbetet i pazbuluar. Sipas praktikës, ngjarja kriminale është rezultat i veprimit individual të njeriut, kurse veprimtaria kriminale fillon të shfaqet si burim i ekzistencës materiale ose si pasojë e shkaktarëve patologjikë. Kështu një pjesë e kriminalitetit është rezultante e profesionalizmit, i cili merr edhe karakteristikat e veprimit të përbashkët të organizuar. Më në fund, sulmet kriminale po bëhen dukuri gjithnjë e më masive, për shkak të mundësisë që përmes tyre të sigurohet ekzistenca materiale apo përmbushja e nevojave tjera, përshirë edhe ato patologjike.
11
Tiparet e përmendura: akt i njeriut, ngjarje e së kaluarës me forma manifestative, vepër dhe kryes i njohur, veprës e njohur – kryes i panjohur, veprës dhe kryes i panjohur, akt i dukshëm, afektiv ose sporadik ose i kryer në mënyrë profesionale, të organizuar e grupore, të gjitha këto ndikojnë në mjetet dhe metodat e luftimit. Në veprimin praktik të shkatërrimit ministria përballet me kriminalitetin si ngjarje individuale dhe si dukuri masive. Ajo duhet të sqarojë secilën ngjarje individualisht, të zbulojë kryesin e saj dhe të reskonstruktojë me të gjitha veçantitë e saj, prej gjenezës deri te pasojat. Njëkohësisht duhet t’i kundërvihet kriminalitetit si dukuri masive dhe masivisht ta shkatërrojë. Qasja e tillë ka zhvilluar këto veprimtari: përpunimin kriminalistik, kontrollin kriminalistik dhe preventivën kriminalistike. Përpunimi kriminalistik zgjidh ngjarjet individualisht, ndërsa kontrolli dhe preventiva kriminalistike i qasën kriminalitetit si dukuri masive. Kriminalistika gjithashtu i qaset fenomenit të kriminalitetit në mënyrë të dyfishtë. Nga ngjarja individuale kërkon dhe gjen elemente të përbashkëta të lidhshmërisë. Kriminaliteti financiar është lloj i kriminalitetit ekonomik. Deliktet kryhen nëpërmjet veprimeve financiare, manipulimeve dhe transaksioneve të paligjshme me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm të mjeteve, pronës, të mirave dhe vlerave të tjera. Format e kriminalitetit financiar janë shumë të ndryshme, prej shkeljeve dhe kundërvajtjeve revizore, e deri te mashtrimet afariste nëpërmjet letrave me vlerë (fletobligacioneve, aksioneve), lëshimit të kambialeve pa mbulesë, garancioneve të rreme me rastin e marrjes së kredive, fshehjes së taksave dhe pastrimit të parave e deri te format e shumëllojshme të mashtrimit të blerësve dhe të shitësve. Në luftën kundër kriminalitetit financiar rëndësi kryesore i kushtohet masave preventive, që do të thotë ndërtimit të elementeve mbrojtëse në sistemin financiar. Nëpërmjet preventivës parandalohen përpjekjet për kriminalitet financiar. Lokacioni i veprimeve eventuale kriminale është në funksion të rrjedhave financiare dhe zbulohet me kontrollin e dokumentacionit. Preventiva realizohet nëpërmjet veprimeve me dokumente validiteti i të cilave vlerësohet me krahasim me dispozitat ligjore në fuqi. Në qoftë se dispozitat janë perfekte, pra në qoftë se aktet normative janë pa zbrazëti, atëherë është arritur preventiva. Me gjithë zbatimin e masave preventive kriminaliteti është në ekspansion. Atij i ndihmon sistemi ekonomik në të cilin veprojnë shoqëri aksionare dhe korporata publike. Falimentimi dhe likuidimi i montuar i ndërmarrjeve janë format e kriminalitetit financiar më të madh. Për këtë arsye, kjo materie duhet të elaborohet në bazë të llogarive të kontabilitetit dhe ligjit mbi revizionin, duke respektuar parimet dhe standardet e kontabilitetit.
12
2. NDËRMARRJA SI POLIGON PËR VEPRIME KRIMINALE Globalizimi është koncept i ri botëror, i cili shënon bashkimin politik, ekonomik e kulturor të botës. Këtu ndikimin më të madh e kanë vendet më të mëdha dhe më të pasura, në dëm të vendeve të vogla. Ato e realizojnë ndikimin e tyre sidomos nëpërmjet kompanive multinacionale. Kompanitë e para multinacionale janë themeluar në Holandë dhe në Britaninë e Madhe, për të shfrytëzuar resurset e kolonive të tyre në Afrikë. Për të kuptuar ekonominë e sotme është e nevojshme të përkujtohen format themelore të organizimit, të definohet nocioni i ndërmarrjes dhe formës themelore të ndërmarrjeve që sot ekzistojnë dhe në strukturën e tyre ka hapësirë për kriminalitet. 2.1. ZHVILLIMI HISTORIK I PUNËS EKONOMIKE Njerëzit, qysh prej fillimeve të para të zhvillimit të tyre, janë bashkuar në hordha, në grupe dhe në organizata në mënyrë që të bëjnë ndarjen e punës dhe që në mënyrë sa më racionale të shfrytëzojnë mundësitë e prodhimit dhe në mënyrë sa më efikase të përmbushin nevojat e tyre. Nëpërmjet formave themelore të organizimit do të njihemi edhe me mënyrën e bashkimeve të para ekonomike të cilat më vonë, në epokën bashkëkohore, janë shndërruar në ndërmarrje. Në bashkësinë primitive njësitë themelore të ekonomizimit kolektiv kanë qenë hordhat gjysmë të egra, ndërsa më vonë, në shkallën e kultivimit të njeriut, kanë qenë fiset dhe farefisi. Kjo lidhje ka ndodhur pothuaj në mënyrë spontane në procesin e ekonomizimit, por edhe në manifestime tjera të jetës shoqërore, në përpjekje që sa më lehtë të shfrytëzohen burimet natyrore për përmbushjen e nevojave ekzistenciale. Të gjithë anëtarët e bashkësive të tilla kanë pasur mjete shumë modeste të prodhimit, ndërsa frytet e punës së tyre të përbashkët i kanë gëzuar të gjithë bashkërisht, në pajtim me rregullimin e organizimit fisnor. Me shfaqjen e marrëdhënieve klasore dhe të pronësisë private të mjeteve të prodhimit, të kushtëzuara me zhvillimin e fuqisë prodhuese, procesi i prodhimit shoqëror është bërë në forma të tjera të organizimit. Atëherë ka lindur ekonomia skllavopronare, e cila është organizuar mbi parimin e punës së skllavëve dhe pronësisë së skllavopronarëve ndaj tyre dhe mjeteve të prodhimit. Në epokën e feudalizmit procesi i ekonomizimit ishte i organizuar në feude‐pronat e feudalëve. Edhe në këto forma të organizimit është karakteristike se jeta ekonomike nuk ndahet nga manifestimet tjera shoqërore, gjë që është shprehje e shkallës së ulët të zhvillimit të forcave prodhuese. Çifçiu, nëpërmjet detyrimit politik, është i lidhur me pronën e feudalit, me çka është e përcaktuar edhe struktura e kësaj mënyre të organizimit. Në epokën e feudalizmit shfaqen format e para të “ndërmarrjeve” ‐ esnafet. Esnafet janë organizatat e para zejtare të cilat kanë mbrojtur interesat e zanatlinjve. Midis tyre nuk ka pasur ndonjë lidhshmëri, por ata janë kufizuar vetëm në hapësirën e qytetit të tyre, ku kanë pasur pushtet të plotë. Në mesjetë esnafet ia kishin ngritur shumë autoritetin zejtarisë dhe ishin bërë organizata profesionale zejtare të cilat kujdeseshin për të gjithë anëtarët e tyre. Kapitalizmi është rend ekonomik dhe shoqëror, promotor kryesor i të jetës ekonomike të të cilit është profiti. Ky sistem bazohet në pronësinë private të mjeteve të prodhimit dhe në kapitalin e huaj financiar, prandaj këtu shfaqet embrioni i kriminalitetit. Zanafilla e kapitalizmit daton në shekullin e XVI, por ai fillon të zhvillohet në shekullin vijues, së pari në Angli, Francë dhe Holandë (ku kanë lindur kompanitë e para multinacionale për shfrytëzimin e resurseve të kolonive në Afrikë). Kapitalizimi i shkatërroi marrëdhëniet feudale, hoqi çifqçitë , esnafet dhe organizimet e ndryshme feudale, të cilat e pengonin zhvillimin e prodhimit dhe të shoqërisë. Ai ka zhvilluar dukshëm teknikën dhe organizimin e prodhimit, kështu që prodhimi i mallrave e ka arritur kulmin, ndërsa uria për kapital ka nxitur
13
malverzime të ndryshme financiare të cilat sot manifestohen si keqpërdorime financiare që kufizohen me kriminalitetin. 2.2. NDËRMARRJA SI DJEP I KRIMINALITETIT FINANCIAR Ndërmarrja 1 është person juridik që formohet në bazë të pronësisë shoqërore, private, kooperativiste ose të përzier, i cili merret me veprimtari të caktuara ekonomike me qëllim të fitimit. Në kuptim më të gjerë, veprimtaria ekonomike përfshin prodhimin, qarkullimin dhe kryerjen e shërbimeve, duke përfshirë edhe shërbimet financiare të organizuara si ndërmarrje holding. Për nocionin ndërmarrje janë karakteristike tri tipare:
• Ndërmarrja ëshë krijesë shoqërore, që e ka statusin e personit juridik, • Ndërmarrja kryen veprimtari të caktuara ekonomike, të regjistruara, • Objektivi i ndërmarrjes është i natyrës ekonomike ‐ përfitimi
Ndërmarrja mund të formohet jo vetëm për veprimtari ekonomike, por edhe për veprimtari joekonomike‐shoqërore2. Në veprimtaritë shoqërore ajo shprehet vetëm në qoftë se të hyrat e veta mund t’i realizojë nëpërmjet shitjes së mallrave dhe shërbimeve në treg. Ndërmarrjet prodhojnë mallra dhe shërbime me qëllim që t’i shesin në treg. Procesi i prodhimit, si aktivitet ekonomik, zhvillohet me pjesëmarrjen e mjeteve për punë, mjeteve të punës dhe të punës së njeriut. Në subjektet ekonomike (ndërmarrje, shoqëri, kooperativa) janë të pranishme tre komponentë, pavarësisht se subjektet ekonomike merren me prodhim, me qarkullim të mallrave ose kryejnë shërbime. E gjithë kjo është e rregulluar me norma të caktuara juridike. Në vazhdim të këtij teksti do të flasim për mallrat. Sasia e mallit të shitur e shumëzuar me çmimin e tregut përbën të hyrat që realizohen në një periudhë të caktuar kohore (zakonisht njëvjeçare). Të hyrat e përgjithshme janë kategori financiare shumë të rëndësishme për aktivitetin e secilës ndërmarrje, por ato nuk janë të mjaftueshme vetvetiu (pavarësisht se sa të larta janë) që të sigurojnë ekzistencën e ndërmarrjes në garën e tregut. Arsye për këtë është fakti se çdo aktivitet ekonomik ka edhe shpenzime. Të hyrat e përgjithshme duhet të krahasohen me shpenzimet e përgjithshme në mënyrë që të shihet se a ka krijuar ndërmarrja fitim apo humbje. Fitimi është ndryshimi pozitiv midis të hyrave dhe shpenzimeve të përgjithshme, ndërsa humbje është ndryshimi negativ. Raporti financiar që tregon fitimin ose humbjen quhet bilanc i suksesit të ndërmarrjes. Suksesi mund të jetë i llogaritur në mënyrë reale ose i “rregulluar”, gjë që paraqet hapin e parë të veprimit të palejueshëm, i cili është i afërt me kriminalitetin. Pra, raporti financiar paraqet pasqyrën e informatave financiare të cilat janë të renditura në shumë tabela mbi rezultatet e afarizmit, të shprehura nëpërmjet treguesve mbi mjetet, obligimet, kapitalin, rezervat, të hyrat, shpenzimet dhe qarkullimin monetar. Ndërmarrja, gjithashtu, duhet të ketë pronën me të cilën përgjigjet për obligimet e marra në bazë të marrëveshjeve të ndryshme, duke filluar nga marrëveshja për shitblerjen e mallrave e deri te marrëveshja për hua. Raporti financiar që përcakton gjendjen e pasurisë dhe obligimeve quhet bilanc i gjendjes së
1 Përdorën shprehje të ndryshme që shënojnë personat juridik të karakterit afarist: “organizata afariste”, “organizata profitabile”, “firma”, “shoqëri”, “shoqëri tregtare”, shoqëri ekonomike”, ndërmarrje”, “ndërmarrje publike”. 2 Regjistrimi i subjekteve ekonomike në Bosnjë e Hercegovinë është rregulluar në këtë mënyrë: Federata e BeH: LIGJI MBI SHOQËRITË EKONOMIKE (»SLUŽBENE NOVINE FBIH« BR. 23/99, 45/00, 2/02, 6/02, 29/03) LIGJI MBI QARKULLIMIN (»SLUŽBENE NOVINE FBIH« BR. 52/02, 29/03,11/05). REPUBLIKA SERBE: LIGJI MBI NDËRMARRJET (»SLUŽBENI GLASNIK RS« BR. . 24/98, 62/02, 66/02, 38/03, 97/04, 34/06), LIGJI MBI VEPRIMTARITË ZEJTARE NDËRMARRËSE (»SLUŽBENI GL. RS« BR. 16/02, 39/03, 97/04, 34/06), RREGULLORJA MBI PËRCAKTIMIN E VEPIRMTARISË PËR KRYERJEN E TË CILËS NUK NEVOJITET HAPËSURA AFARISTE (»SLUŽBENI GL. RS« BR. 49/02).
14
ndërmarrjes. Detyrë themelore e bilancit të gjendjes është që vlerën e pasurisë ta paraqesë në mënyrë reale dhe objektive. Bilanci i gjendjes është një pasqyrim i përgjithshëm i mjeteve (aktives), obligimeve dhe kapitalit (pasives) të shprehur sipas llojit dhe vlerës3. Dallimi midis pronës së përgjithshme të ndërmarrjes dhe obligimeve të përgjithshme të saj është prona neto e ndërmarrjes4. Bilanci i suksesit është pasqyrë përmbledhëse e të hyrave dhe shpenzimeve, e shprehur sipas llojit dhe vlerës, nëpërmjet të cilit përcaktohet rezultati financiar, si ndryshim i të hyrave dhe shpenzimeve në formë të fitimit ose humbjes. Bilanci i ndryshimeve të kapitalit tregon se a janë shfaqur ndryshime të vlerës së kapitalit (si pjesëmarrje vetjake në mjetet që manifestohen te shoqëritë aksionare nëpërmjet vlerës së aksioneve), dhe se a janë shfaqur ndryshime në strukturën e pronarëve. Vështruar nga aspekti ekonomik pronësia manifestohet nëpërmjet kontrollit të drejtimit të pronës së ndërmarrjes, nëpërmjet përvetësimit të të mirave të saj dhe autorizimit të funksioneve pronësore. Funksionet pronësore të drejtimit dhe përvetësimit mund të ndahen nga tërësia e të drejtave pronësore dhe t’u besohen titullarëve të veçantë të cilët mund të bartin te personat tjerë pavarësisht nga njëri tjetri. Zhvillimi i tillë i të drejtave pronësore i ishte përshtatur krijimit të formave të ndryshme të ndërmarrjeve në kuadrin e të cilave janë zhvilluar veprimtari prodhuese. Duke pasur këtë parasysh të gjitha ndërmarrjet mund të klasifikohen sipas mënyrës së lidhjes së funksioneve pronësore e drejtuese të ndërmarrjes dhe përvetësimit të të mirave. Ndërmarrjet janë njësi organizative e afariste në të cilat bëhet bashkimi prodhues i punës dhe kapitalit (real). Si rezultat i kësaj prodhohen mallra të destinuara për treg, objektiv i veprimit të ndërmarrjes është përvetësimi i fitimit. Ndërmarrja prodhon mallra dhe i shet ato me çmime të tregut. Vlera monetare që realizohet me shitjen e mallit përbën të hyrat e ndërmarrjes. Të hyrat formohen kur sasia e mallit shumëzohet me vlerën e tij:
Të hyrat = çmimi × sasia e mallit
Të hyrat, çmimet dhe shitja janë elemente të tregtisë me mallra. Çdo prodhim i mallrave ka shpenzime. Blerja dhe huazimi i faktorëve të prodhimit zhvillohen në tregjet fakoriale, pra tregun e kapitalit dhe tregun e punës. Kapitali është kapital real gjegjësisht mjet për prodhim. Ai përbëhet nga mjetet për punë dhe mjetet e punës5. Për çmimin e kapitalit që ka të bëjë me shpenzimet e oportunitetit është e rëndësishme që secili pronar i kapitalit monetar të fusë si depozit në bankë, për të cilin merr kamatë. Në vend të kësaj ai mund ta shfrytëzojë kapitalin e tij financiar për blerjen e mjeteve të prodhimit dhe kështu ta shndërrojë në kapital real. Me këtë rast ai humb të hyrat nga kamata, të cilat përbëjnë fitimin e humbur, kësjhtu që duhet të llogariten si shpenzime të oportunitetit. Në praktikën e ndërmarrjeve në BeH, nuk llogariten shpenzimet e oportunitetit. Me që konsiderojmë se këto shpenzime janë shumë të rëndësishme, shpenzimet e përdorimit të kapitalit do t’i definojmë në dy mënyra. Në kuptim më të ngushtë, shpenzimet e kapitalit janë shpenzimet materiale dhe amortizimi. Në kuptim më të gjerë, shpenzimet e plota të kapitalit janë ato që përveç shpenzimeve të përmendura të kapitalit përfshijnë edhe shpenzimet e oportunitetit. Kështu, fitimin e ndërmarrjes mund ta definojmë si ndryshim midis të hyrave dhe shpenzimeve të kapitalit dhe punës:
3 Pjesët pozitive të kësaj pasurie quhen aktiva ose pasuria e ndërmarrjes. Pjesët negative të saj janë pasiva ose obligimet e ndërmarrjes. 4 Ekzistojnë sinonime të shumta për pronën neto të ndërmarrjes. Bëhet fjalë për vlerën neto të ndërmarrjes, për kapitalin dhe rezervat, për kapitalin vetjak ose për fondin afarist. 5 Mjete për punë janë repromateriali, energjia, materiali shpenzues etj. Shpenzimet për to quhen shpenzime materiale. Mjete të punës janë makinat, pajisjet, aparatet, ndërtesa e objektit afarist, etj. Ato nuk shpenzohen në tërësi gjatë procesit prodhues, por blerësin e tyre e bartin gradualisht në prodhimin e ri. Karakteristikë e tyre është kohëzgjatja më e madhe. Ato amortizohen për aq sa shpenzohen në një proces prodhues. Në këtë kuptim dhe shpenzimet e amortizimit hyjnë në çmimin e kapitalit.
15
Fitimi = të hyrat ‐ shpenzimet Fitimi përfshin fitimin e gjithë afarizmit, pavarësisht prej ekzistimit të shpenzimeve të oportunitetit. Në anën tjetër, fitimi ekstra është ndryshimi midis të hyrave dhe shpenzimeve të plota të kapitalit dhe punës:
Fitimi ekstra = të hyrat – shpenzimet e plota
Ndërmarrja mund të realizojë fitim ekstra, i cili paraqet fitimin më të lartë se sa të fitimi nga kamata. Për shkak të mundësisë së përvetësimit të fitimit ekstra, ndërmarrjet angazhohen në prodhimin e mallrave dhe nuk e depozitojnë kapitalin monetar në bankë. Si fitimin ashtu edhe fitimin ekstra i përvetësojnë pronarët e ndërmarrjeve. Kjo do të thotë se punëtorët nuk mund të marrin pjesë (participojnë) në përvetësimin e fitimit. Kjo mundësi ekziston realisht, por fitimin e përvetësojnë pronarët e kaliptalit, të cilët vendosin edhe rreth ndarjes së fitimit. Pjesëmarrja e punëtorëve në përvetësimin e fitimit është e mundur në rastet kur bëhet fjalë për kapital shoqëror të ndërmarrjes. Për të realizuar fitim sa më të madh, ndërmarrja duhet të zgjedhë vëllimin e prodhimit që siguron ndryshimin më të madh midis të të hyrave të përgjithshme dhe shpenzimeve të përgjithshme. Për këtë arsye, ajo përpiqet vazhdimisht për uljen e shpenzimeve dhe të shtojë vëllimin e prodhimit. Për këtë qëllim ndërmarrja merr një sërë vendimesh:
• Vendimin për formën juridike të organizatës. Secila formë juridike e organizatës afariste ka disa përparësi, por edhe mangësi lidhur me përgjegjësinë pronësore, drejtimi dhe mundësinë e sigurimit të kapitalit të ri. Prandaj është e rëndësishme të gjendet forma e përshtatshme juridike e ndërmarrjes për kushtet në të cilat realizohet fitimi (profiti).
• Vendimet mbi teknikën e prodhimit. Ndërmarrja duhet të vendosë cilat mundësi teknike do t’i aplikojë në prodhimin e mallrave. Kjo nuk varet vetëm nga njohuritë teknike dhe niveli i teknologjisë aplikative, por edhe nga çmimi i faktorit të prodhimit që duhet të angazhojë ndërmarrja (puna, kapitali, toka). Në këto korniza duhet të merret edhe vendimi mbi lokacionin e aparateve prodhuese.
• Vendimet mbi vëllimin dhe llojet e prodhimit. Vendimet mbi asortimanin e prodhimeve ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë në lartësinë e fitimit, prandaj ato konsiderohen vendime finale prej të cilave varet niveli i ofertës së secilës ndërmarrje.
Në vijim të tekstit do të shqyrtojmë shkurtimisht format e ndërmarrjeve preh të cilave varet përgjegjësia e tyre pronësore, ndërsa trajtimin vendimeve lidhur me aplikimin e teknikës së prodhimit dhe përcaktimin e ofertës minimale të ndërmarrjes do të trajtojmë në ndonjërin nga kapitujt tjerë. Përgjegjësia pronësore është një çështje juridike, e cila ka ndikime të drejtpërdrejta ekonomike. Duke pasur parasysh këto ndikime, ndërmarrësit për caktohen për ndonjërën prej formave juridike të statusit të ndërmarrjeve. Në ekonomi dominojnë paqartësi lidhur me kohëzgjatjen e procesit prodhues. Sot në treg shiten mallra vendimi për prodhimin e të cilave është marrë qysh moti. Ndërkohë, ka mundur të ndryshojë plotësisht gjendja në treg. Çmimet kanë mundur të bien, sepse ndërmarrësit tjerë mund të kenë marrë vendime të ngjashme, prandaj në treg ka prodhime të tilla me tepricë. Në anën tjetër, konsumatorët mund të kenë ndryshuar ndërkohë dëshirat e tyre. Në këso rrethanash mund të krijohen edhe humbje, të cilat mund të kompensohen në dëm të pronës. Kjo shkakton uljen e mundësisë së përfitimit dhe të dividendës. Pra, motivet për marrjen me veprimtari afariste nuk kanë të bëjnë vetëm me realizimin e profitit sa më të madh, por edhe me evitimin e humbjeve në afarizëm.
Të hyrat e përgjithshme > Shpenzimet e përgjithshme
Ndërmarrjet duhet t’i mbulojnë shpenzimet me të hyrat. Pra, të hyrat duhet të jenë më të mëdha se shpenzimet ose, së paku, të barabarta me shpenzimet, në mënyrë që të ketë fitim.
16
2.3. FORMAT E NDËRMARRJEVE Ndërmarrja është organizatë që ka formën dhe strukturën e vet, në të cilën bëhet transformimi i inputeve në autpute, me qëllim të realizimit të profitit. Sipas madhësisë, ndërmarrjet ndahen në:
• ndërmarrje të vogla • ndërmarrje të mëdha,
Forma e ndërmarrjes nënkupton formën juridike të saj.
• ndërmarrje personale • ndërmarrje ortakërie • ndërmarrje aksionare.
Për nga forma e pronësisë ndërmarrjet janë:
• private • shtetërore • të përziera
Struktura e organizatës nënkupton mënyrën e lidhjes reciproke midis resurseve njerëzore dhe materiale:
• e thjeshtë • funksionale • divizione.
Një prej motiveve themelore të ndërmarrjeve është profiti, ndonëse ekzistojnë edhe arsye të tjera për ekzistimin e ndërmarrjeve. 2.4. MADHËSIA E NDËRMARRJEVE 2.4.1. Ndërmarrjet e vogla I karakterizojnë këto tipare:
• pronar‐ndërmarrës (vendimmarrja individuale); • mungesa e njohurive për udhëheqje; • Vëllimi i vogël i afarizmit; • kontaktet personale; • procesi i dobët i planifikimit; • shpenzimet e vogla të regjisë; • organizimi i thjeshtë i punës dhe organizimi i ndërmarrjes; • pjesëmarrja e madhe e fuqisë punëtore në procesin e prodhimit; • fleksibiliteti.
2.4.2. Ndërmarrjet e mesme Ndërmarrjet e mesme kanë karakteristika të ndërmarrjeve të vogla dhe ndërmarrjeve të mëdha, kurse dallimi më i madh midis ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme është organizimi i punës, organizimi i strukturës dhe mënyrës së drejtimit. Problem më kompleks i ndërmarrjeve të mesme është procesi i zhvillimit, i cili kërkon një udhëheqje profesionale dhe delegim të autoritetit. Prandaj, është i domosdoshëm balancimi i planifikimit strategjik me punët operative. 2.4.3. Ndërmarrjet e mëdha
17
Për dallim nga ndërmarrjet e vogla, ndërmarrjet e mëdha kanë vëllim të madh të afarizmit dhe këto tipare: • funksionet e ndara të menaxherëve dhe pronarëve; • njohuritë e mira për teknikë dhe për planifikim; • shpenzimet e mëdha të regjisë; • organizimi kompleks; • pjesëmarrja e madhe e mjeteve të punës në procesin e prodhimit; • delegimi; • vendimmarrja grupore; • shpenzimet më të ulëta mesatare për shkallë më të lartë të shfrytëzimit të kapaciteteve (ekonomia
e vëllimit); • jofleksibiliteti.
2.5. Forma e pronësisë 2.5.1. Private Ndërmarrjet private – kapitaliste janë pronë e individit ose familjes së bashkuar në forma të ndryshme, siç është edhe kapitali i këtyre ndërmarrjeve. Ndërmarrjet e organizuara mbi këtë parim përbëjnë shumicën e ndërmarrjeve ekonomike. Ato kanë edhe vëllimin më të madh kapitalit të një vendi. 2.5.2. Shtetërore Ndërmarrjet shtetërore janë themeluar nga shteti ose ndonjë nga njësitë territoriale të shtetit, kështu që kapitali i tyre është pronë shtetërore. Ndërmarrjet e tilla, ndonjëherë, mund të marrin përmasa jashtëzakonisht të mëdha. Zakonisht, këto veprimtaritë e këtyre ndërmarrjeve kanë ndonjë rëndësi të veçantë për shtetin (metalurgjia e zezë, industria e rëndë, industria kimike, bankat, etj.). 2.5.3. Të përziera Ndërmarrjet e përziera kanë forma të ndryshme të pronës dhe mund të themelohen nga personat fizikë e juridikë, vendorë e të huaj. Shoqëria Aksionare është formë e shoqërisë së përzier, kapitali i së cilës grumbullohet me shitjen e aksioneve.
18
3. FORMAT E NDËRMARRJEVE 3.1. Struktura organizative e thjeshtë
• zbatohet në ndërmarrje të vogla; • specializimi i ulët i funksioneve drejtuese; • nuk është bërë ndarja e punës: të gjithë punojnë gjithçka; • pronari e udhëheq ndërmarrjen; • pronari ka nën kontroll direkt punëtorët.
3.2. Struktura organizative funksionale
• zbatohet në ndërmarrjet me madhësi të mesme; • ndarja e punës bëhet sipas parimit funksional (për çdo funksion të veçantë ekziston njësia
organizative e veçantë); • në krye të funksioneve janë menaxherët, të cilët zbatojnë vendimet e kreut të ndërmarrjes; • struktura funksionale është maksimalisht e centralizuar (të gjitha vendimet i merr kreu); • ky është parim efikas i ndarjes së punëve, sepse nuk bën duplifikimin e punëve në ndërmarrje; • mundëson të gjitha përparësitë e ndarjes së punës dhe specializimit (produktivitet i lartë në
kryerjen e punëve); • fleksibilitet dhe shpejtësi e pamjaftueshme në raport me rrethin, për shkak të procesit të
ngadalshëm, sepse të gjitha vendimet i merr kreu i ndërmarrjes. 3.3. Struktura organizative divizionale Struktura organizative divizionale zbatohet në ndërmarrjet e mëdha dhe karakterizohet nga këto tipare:
• ndërmarrja është e ndarë në njësi të veçanta organizative – divizione; • ndarja e punës bëhet sipas parimit operativ: prodhimi, grupi i prodhimit, hapësira gjeografike,
tregu, etj.; • ndërmarrja që ka më shumë se një divizion është ndërmarrje multidivizionale; • të gjitha vendimet në nivel të divizionit i merr menaxheri i divizionit, i cili i përgjigjet kreut të
ndërmarrjes; • kreu i ndërmarrjes i merr vendimet strategjike; • çdo divizion ka shkallë të lartë të autonomisë; • kreu i ndërmarrjes është i obliguar që me ndihmën e ekspertit (këshilltarit) të bëjë kontrollin
financiar të divizionit (kontrolli intern); • secili divizion është i obliguar të realizojë performansën e definuar nga kreu i ndërmarrjes; • struktura divizionale është e decentralizuar, sepse vendimmarrja është e deleguar te divizionet, të
cilat kanë shkallë të lartë të autonomisë; • vendimmarrja është më kualitative dhe më efikase; • mangësia e kësaj strukture është rreziku i duplifikimit të punëve dhe sjellja diskrecionale e
menaxherit të divizionit, i cili mund të punojë për interes personal, pasi ka autonomi të gjerë. 3.4. Sipas pronësisë së kapitalit Sipas karakterit të pronësisë së kapitalit me të cilin disponojnë, ndërmarrjet ndahen në tri nëngrupe:
• ndërmarrje individuale; • ndërmarrje ortakërie; • shoqëri aksionare.
Shumica e numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve ekonomike janë të organizuara mbi parimin e ndërmarrjes individuale. Ato janë njëkohësisht edhe më të pranishmet në treg. Për nga vëllimi i të hyrave
19
të realizuara në vendin e parë e zënë shoqëritë aksionare të cilat e përbëjnë edhe shumicën më të madhe të profitit të realizuar, siç shihet edhe ne paraqitjen tabelare 3.1. Tabela 3.1.
Forma e ndërmarrjes Individuale Ortakëri SHA
Prezenca në treg 70% 19% 11% Të hyrat e realizuara 6% 4% 90% Profiti i realizuar 27% 3% 70%
3.4.1. Ndërmarrja individuale Sipas strukturës së pronësisë së kapitalit, ndërmarrjet ndahen në pronësi të një individi ose familjeje apo të një numri më të madh personash të bashkuar në një shoqëri. Në rastin e parë ndërmarrja është ekskluzivisht pronë e një individi ose familjeje, ndërsa në rastin e dytë është pronë e dy ose me shumë individëve (shoqërisë). Karakteristikat e ndërmarrjes individuale janë këto:
• ka vetëm një pronar; • pronari e drejton ndërmarrjen dhe kontrollon afarizmin; • kjo është forma më e vjetër e ndërmarrjes; • në ekonomitë e tregut mbi 70% janë ndërmarrjet individuale, por kanë pozitë minore kur bëhet
fjalë për pjesëmarrjen e tyre në të hyrat e përgjithshme të një vendi (në SHBA vetëm 6%); • në profitin e përgjithshëm të SHBA marrin pjesë me 27%, ndërsa shoqëritë aksionare të cilat
përbëjnë 90% të numrit të përgjithshëm të ndërmarrjeve marrin pjesë me 70% të profitit të përgjithshëm (kjo do të thotë se ndërmarrjet individuale janë forma më efikase e ndërmarrjeve);
• numri më i madh i ndërmarrjeve individuale afaron në fushën e shërbimeve, tregtisë dhe prodhimit bujqësor;
• karakteristikat themelore: përgjegjësia e pakufizuar e pronarit me tërë kapitalin e investuar dhe jo vetëm me investimin në ndërmarrje;
• pronari i ndërmarrjes individuale paguan vetëm tatim në të ardhurat e tij dhe nuk paguan tatim në fitim (tatimi i njëanshëm);
• burimet e kufizuara të kapitalit për afarizëm, rritje dhe zhvillim; • burimet themelore të kapitalit: kapitali individual i pronarit, kreditë e bankave ose të dikujt tjetër,
profiti i realizuar i cili riinvestohet në ndërmarrje (profiti i mbajtur); • kreditë bankare janë vështirë të arritshme dhe të shtrenjta, sidomos në fillim të punës (sepse
ndërmarrja nuk e ka fituar ende besimin e sistemit bankar); • pasi kreditë janë të vogla, kamatat për këto ndërmarrje zakonisht janë të larta; • fitimi në ndërmarrjet individuale është relativisht i vogël, prandaj nuk është burim i mjaftueshëm i
kapitalit për këto ndërmarrje; • burimet e kufizuara të kapitalit janë pengesa kryesore e rritjes dhe zhvillimit të ndërmarrjeve
individuale; • ndërmarrja individuale pushon së ekzistuari me vdekjen, sëmundjen, pensionimin e pronarit,etj.
(diskontinuitet); • specializim i ulët i punëve, sepse pronari përpiqet që të gjitha punët t’i bëjë në mënyrë të pavarur; • aftësia profesionale e pamjaftueshme e pronarit është mangësi e ndërmarrjes individuale; • shpenzimet e themelimit të ndërmarrjes individuale janë të ulëta.
3.4.2. Ndërmarrjet e partneritetit ‐ ortakëritë Ndërmarrja e partneritetit – ortakërisë formohet në bazë të marrëveshjes mbi ortakërinë të cilin e bëjnë dy apo me shumë persona me qëllim të kryerjes së përbashkët të një veprimtarie të caktuar. Raporti midis anëtarëve të shoqërisë, ortakëve, rregullohet me marrëveshjen që e bëjnë ata në mes veti, sepse
20
legjislacioni nacional, me qëllim të avancimit të kësaj forme të bashkimit të veprimtarisë së individëve, u ka dhënë liri të plotë anëtarëve që t’i rregullojnë vet marrëdhëniet reciproke në mënyrën më të mirë për ta. Ndërmarrja e partneritetit është shumë e ngjashme me ndërmarrjen individuale dhe i ka këto karakteristika:
• ndërmarrja e partneritetit ka dy ose më shumë pronar; • secili prej partnerëve e investon pjesën e vet të kapitalit në ndërmarrje dhe merr pjesë në profitin
e saj përpjesëtimisht me kapitalin e investuar dhe me marrëveshje; • partnerët kanë përgjegjësi të pakufizuar për të gjitha obligimet e ndërmarrjes (secili partner është
përgjegjës për të gjitha obligimet e ndërmarrjes, pavarësisht nga vëllimi i kapitalit të investuar); • përgjegjësia e pakufizuar konsiderohet mangësi e ndërmarrjes së partneritetit; • vendimet merren me konsensus, gjë që e vështirëson procesin e vendimmarrjes, kur partnerët nuk
mund të gjejnë gjuhë të përbashkët; • ndërmarrja e partneritetit ka qasje pak më të lehtë në kapitalin e bankave sesa ndërmarrjet
individuale; • pjesa më e madhe e ndërmarrjeve të partneritetit kryejnë veprimtari shërbyese (mjekë,
stomatologë, arkitektë, konsultantë, etj.); • për dallim nga ndërmarrjet private, dnërmarrjet e partneritetit kanë një shkallë të caktuar të
ndarjes së punës dhe një shkallë të lartë të specializimit; • karakteristikë e ndërmarrjes partneritetit është ndërprerja e kontinuitetit (në rast se ndonjëri nga
pronarët heq dorë nga partneriteti, partnerët tjerë janë të obliguar ta blejnë pjesën e partnerit që tërhiqet ose të gjejnë një blerës tjetër, me pajtimin e të gjithëve);
• themelohet thjeshtë dhe nuk kushton shumë; • paguhet tatim vetëm në të ardhurat personale dhe jo edhe në fitimin e ndërmarrjes; • formë e veçantë e ndërmarrjes së partneritetit është ndërmarrja e partneritetit me përgjegjësi të
kufizuar (kur një partneri i lejohet të ketë përgjegjësi të kufizuar dhe nuk ka të drejtë të marrë pjesë në udhëheqjen e ndërmarrjes – partneri sekret – shoqëri komandite).
3.4.3. Shoqëria aksionare Kapitali i shoqërive aksionare krijohet me mobilizimin e mjeteve të lira monetare dhe nga kursimet më të të imta të më shumë individëve. Ky kapital ndahet në më shumë pjesë të barabarta, aksione (shares, actions, aktien, azioni). Personat që i blejnë aksionet bëhen aksionarë. Pagesa e aksioneve është publike dhe secili aksionar, fiton numrin përkatës të aksioneve përpjesëtimisht me shumën e parave me të cilat i ka blerë aksionet, si dëshmi materiale e kryerjes së pagesës. Karakteristikat e shoqërisë aksionare (në tekstin e mëtejmë SHA) janë:
• krijohen me kapitalin fillestar që është ndarë në aksione; • përgjegjësia e plotë e SHA (si subjekt juridik që përgjigjet për të gjitha obligimet); • lartësinë e kapitalit të SHA e përcakton Ligji, i cili paraqet bazën për përgjegjësinë e plotë; • kapitali themelor është tërësia e aksioneve gjegjësisht hises së pronësisë në ndërmarrje; • pronarët individualisht kanë përgjegjësi të kufizuara (rreziku i investimeve është i ulët, pasi prona e
tyre personale nuk rrezikohet); • përgjegjësia e kufizuara e pronarëve është karakteristikë themelore e SHA; • SHA renditet në grupin e të ashtuquajturit kapital i shoqërisë (ndërmarrje që varen nga kapitali dhe
jo nga tiparet personale të pronarit); • Heqja dorë e një pronari – aksionari nuk e rrezikon ekzistencën e ndërmarrjes; • Kontinuiteti është përparësia themelore e SHA; • Njihen dy sisteme të themelimit të SHA: sistemi i themelimit të lirë (përmbushja e kritereve të
caktuara me ligj në kuptimin e vlerës minimale të kapitalit themelor dhe procedurat) dhe sistemi i miratimit paraprak nga organi kompetent (në rastin e themelimit, p.sh. të bankave);
21
• Mënyrat e themelimit të SHA: simultane (të gjitha aksionet i blejnë pronarët – themeluesit) dhe sukcesive (një pjesë të aksioneve e blejnë pronarët, ndërsa për pjesën tjetër shpallet ankand publik për shitje);
• SHA të mbyllura kanë numër më të vogël pronarësh – aksionarësh, më së shumti 50 (pronarët kanë nën kontroll të plotë ndërmarrjen dhe e drejtojnë në mënyrë direkte, pa ndërmjetës);
• Te SHA e mbyllura nuk ka qasje publiku dhe blerja dhe shitja e aksioneve mund të bëhet vetëm me pëlqimin dhe lejen e aksionarëve, investitorëve të zgjedhur;
• SHA të mbyllura janë më të numërta se SHA e hapura, por SHA e hapura grumbullojnë shumë më tepër kapital se sa SHA e mbyllura;
• Raportet financuara të SHA të mbyllura publikohen një herë në vit për shkak të revizionit të jashtëm, por nuk është e thënë të jenë aq të detajuara sikurse të SHA të hapura;
• SHA të hapura kanë numër të madh pronarësh – aksionarësh (ky numër mund të jetë madje edhe disa mijëra);
• Pavarësisht prej numrit të aksioneve që i posedojnë, të gjitha aksionarët kanë të drejtë të barabartë të pronësisë (secili mund t’ia shesë aksionet kujtdo, për çmim të pranueshëm);
• Për SHA të hapura është karakteristik vëllimi i madh i këmbimit, pra blerjes dhe shitjes së aksioneve, gjë që mundëson grumbullimin e vëllimit të madh të kapitalit;
• Për shkak të shpërndarjes së madhe të pronësisë (te numri i madh i aksionarëve) është bërë ndarja e pronësisë nga kontrolli (e drejta e kontrollit dhe udhëheqjes është bartur nga pronarët e ndërmarrjes te menaxherët);
• Ndarja e pronësisë nga kontrolli mund të shkaktojë konflikt interesash midis pronarëve dhe menaxherëve (sepse interesat e menaxherëve dallojnë nga interesat e pronarëve);
• SHA të hapura janë të obliguara të publikojnë raporte financiare të detajuara, vjetore; • SHA drejtohen nga kuvendi i aksionarëve të cilin e përbëjnë përfaqësuesit e aksionarëve (kuvendi
është organi më i lartë drejtues në bazë të pronësisë); • Kuvendi i aksionarëve merr vendime në bazë të numrit të aksioneve (sipas parimit një aksion – një
votë); • Kuvendi i aksionarëve e zgjedh Këshillin Drejtues (i cili i ka 3 apo më shumë anëtarë, të cilët
zgjidhen sipas aftësive profesionale dhe e përbëjnë, zakonisht, aksionarët me numër më të madhe aksionesh dhe ekspertët jashtë ndërmarrjes – vendimet merren me shumicën e aksioneve);
• Kuvendi i aksionarëve e zgjedh Këshillin Mbikëqyrës (i cili i ka disa anëtarë dhe e bën kontrollin e drejtpërdrejtë të afarizmit);
• Themelimi i SHA është proces më kompleks dhe më i shtrenjtë se sa procesi i themelimit të ndërmarrjeve individuale dhe ndërmarrjeve të partneritetit;
• SHA paguan tatim në fitim, aksionarët paguajnë tatim në dividendë (të hyrat nga aksionet) – i ashtuquajturi tatim dyshkallësh – është mangësi e SHA;
• Burimet e financimit të SHA janë: 1) shitja e aksioneve; 2) shitja e obligacioneve dhe kreditë; dhe 3) riinvestimi i një pjese të profitit të realizuar (i ashtuquajturi profit i mbajtur).
3.4.4. Aksionet Aksionet janë letra me vlerë ose pronësi e një pjese të ndërmarrjes, e cila i ka këto karakteristika:
• Të hyrat e aksioneve – dividenda; • Në qoftë se fitimi është i vogël, ndërmarrja nuk e paguan dividentën; • Fitimi kapital: ndryshimi midis çmimit të blerjes së aksioneve dhe çmimit sipas të cilit mund të
shiten aksionet; • Shitja e aksioneve mund të bëhet nëpërmjet tregut primar apo sekondar të aksioneve; • Tregu primar (bankat investive – tregu në të cilin tregtohen aksionet e sapoemetuara); • Tregu sekondar (berzat në të cilat tregtohen aksionet që tashme janë në pronësi); • Mënyrat e shit‐blerjes së aksioneve : »round lot« (numri i aksioneve i pjesëtuara më 100), »odd
lot« (byru u aksioneve i pjesëtuara me 100 dhe provizioni i brokerëve), »market order buying« (kur brokeri duhet të blejë sasitë e specifikuara dhe precize të aksioneve me çmimin më të
22
përshtatshëm në momentin e blerjes), »limit order buying« (kur brokeri duhet të blejë sasi të caktuara të aksioneve vetëm nëse çmimi i tyre bie nën nivelin e caktuar);
• Prtofolio e investimeve (mjetet e reduktimit të rrezikut të investitorit – posedimi i aksioneve të ndërmarrjeve të ndryshme);
• Berza mundëson likuiditetin e aksioneve, pra krijon mundësinë e shitjes dhe blerjes së aksioneve në secilin moment;
• Berza jep informacionin aktual mbi çmimet e aksioneve; • Berza i kontribuon alokimit më efikas të resurseve financiare; • Aksionet e privilegjuara sjellin dividendë fikse, pavarësisht prej profitit të realizuar (p.sh. 5% të
vlerës së aksioneve), ndonëse dividenda nuk duhet të paguhet (nëse nuk ka profit atë vit) por pagesa shtyhet (këto aksione zakonisht nuk kanë të drejtë vote);
• Së pari bëhet pagesa e dividendës në aksionet e privilegjuara, e pastaj e aksioneve të zakonshme; • Aksionet kumulative (e drejta në dividendën e mbetur që është akumuluar); • Blerja e aksioneve (ato ka të drejtë t;i blejë ndërmarrja nga aksionari); • Aksionet konvertibile (mund të këmbehen me aksione të zakonshme);
3.4.5. Obligacionet Obligacionet janë borxhet që ua shet ndërmarrja të të gjithë investitorëve të interesuar, me ç’ rast nënshkruhet marrëveshja mbi huan. Tiparet e obligacioneve janë:
• Të hyrat nga obligacionet janë kamatat, me ç’ rast që më parë dihet shuma e huas dhe shuma e kamatës, ndërsa pronari i aksioneve nuk e di më parë se cili do të jetë çmimi i aksioneve dhe as shuma e dividendës;
• Podesuesit e obligacioneve kanë përparësi në raport me poseduesit e aksioneve (së pari paguhet kamata në obligacione e pastaj dividenda në aksione);
• Pamundësia e pagesës së kamatës dhe huas shpie deri të falimentimi, ndërsa mospagesa e dividendës nuk shpie në falimentim;
• Për investitorë individualë letrat më të rrezikshme me vlerë janë aksionet, pot ato sjellin të hyra më të mëdha;
• Struktura optimale e kapitalit (përzierja e borxhit – obligacionit ‐ dhe kapitalit të pronarëve – aksioneve);
• Kur pjesa më të madhe të kapitalit e përbën kapitali i pronësisë, obligimet e ndërmarrjes janë më të vogla;
• Vlera e lartë e racionit borxh – kapital i pronarëve mund të jetë sinjal i rentabilitetit të lartë të ndërmarrjes, ndonëse menaxherit megjithatë e tërheqin vijën e sipërme të obligimeve.
3.5. Shoqëria me përgjegjësi të kufizuar Me qëllim që të evitojnë obligimin ligjor që të japin llogari publike mbi afarizmin, siç ndodh me shoqërive aksionare, në praktikën e kohëve të fundit, një grup dukshëm më i ngushtë investitorësh merret vesh për themelimin e shoqërive të ashtuquajtura me përgjegjësi të kufizuar. Kështu shoqërohen shoqëri të ngjashme me shoqëritë aksionare në të cilat anëtarët garantojnë për obligimet e shoqërisë vetëm sa është vlera e kapitalit që kanë investuar. Këto shoqëri, sipas vëllimit të investitorëve janë shumë më të kufizuara, ndërsa pjesëmarrësit e fusin kapitalin e tyre në bazë të marrëveshjes së përbashkët mbi themelimin dhe organizmin e shoqërisë, duke mos u bërë thirrje personave tjerë për regjistrimin publik të aksioneve të emetuara. Shoqëritë e tilla ekzistojnë në shumë degë të veprimtarive ekonomikë, si në industri, metalurgji dhe tregti. Hiset e anëtarëve të shoqërisë nuk mund të barten te personi tjetër pa miratimin paraprak të të gjithë anëtarëve të shoqërisë. Trashëgimtarët e ligjshëm të pjesëmarrësve në shoqëritë e tilla trashëgojnë të gjitha të drejtat dhe obligimet, të cilat burojnë nga shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar. Ligjdhënësit e disa vendeve ua ndalon shoqërive të tilla emetimin e huas në bligacione, siç ndodh me shoqëritë aksionare. Me që shoqëria me përgjegjësi të kufizuar, sipas dispozitave ligjore ekzistuese, nuk është e obliguar të publikojë raportet mbi afarizmin, informatat lidhur me afarizmin qarkullojnë në një
23
rreth të mbyllur, pa mundësi të çfarëdo kontrolli publik. Duke pasur parasysh sistemin e formimit të kapitalit të nevojshëm për punë, shoqëritë e tilla më së shpeshti kanë kapital të kufizuar. Por, në sistemin ekonomik bashkëkohor, ato kanë një rol shumë të rëndësishëm. Mirëpo, ekzistojnë firma të këtij lloji që kanë kapital shumë të madh, siç është rasti me Gjermaninë. Këta janë dy shembuj të koncerneve me shumë ndërmarrje, të cilat punojnë në këtë formë, të mbrojtura nga obligimet ligjore për publikimin e afarizmit. Një rreth më i ngushtë i njerëzve udhëheq një numër të madh ndërmarrjes, të cilat i zbatojnë direktivat e tyre mbi afarizmin6. Për sa u tha më sipër, në botën kapitaliste, ndërmarrjet ekonomike (shoqëritë) janë shumë të ngjashme midis tyre, në aspektin e sistemit të afarizmit. Por, dallimet më të mëdha midis tyre qëndrojnë në prejardhjen she strukturën e kapitalit. Vështruar nga aspekti i veprimtarisë ekonomike të këtyre shoqërive, siç është thënë, ato nuk kufizohen vetëm në sferën e prodhimit, por edhe në sferën e qarkullimit (tregtisë), në format më të ndryshme. Në tregti këto shoqëri zakonisht kanë qendra të mëdha tregtare për ndërmarrjet prodhuese, të cilat nuk janë në gjendje apo nuk janë të interesuara që mjetet dhe kuadrin e tyre ta angazhojnë edhe në fushën e shitjes së prodhimeve të tyre dhe në përmbushjen e nevojave për prodhimin vetjak. Në procesin e centralizimit të kapitalit ndjehet qartë tendenca e firmave të mëdha prodhuese që kapitalin e tyre ka plasojnë edhe në qarkullimin e prodhimeve të tyre. Firmat e tilla përpiqen që nga tregu të përjashtojnë tregtinë me shumicë dhe disa kategori të ndërmjetësve, të cilët ua marrin fitimin tregtar nëpërmjet ndërmjetësimit. Për këtë arsye përpunohet dhe krijohet organizimi vetjak i shërbimit të shitjes dhe furnizimit, në vend dhe në botë. Në këtë mënyrë, kapitali tregtar në kushtet bashkëkohore të tregut botëror ndrydhet sistematikisht nga kapitali i madh industrial. 3.6. PROFITI I MBETUR Profiti i mbetur është burim kryesor i financimit, i cili i ka këto karakteristika:
• Është pjesë e profitit që ndërmarrja e mban para tatimimit dhe e investon/riinveston në afarizmin e ndërmarrjes;
• Është burim dominant i financimit, sepse: 1) është në dispozicion aktualisht, 2) nuk paguhet tatim në të, 3) ndërmarrja nuk varet nga investitorët potencialë as prej kapitalit të tyre, 4) emetimi i ri i aksioneve mund të shkaktojë rënie të aksioneve, 5) nuk është e nevojshme leja e institucionit kompetent për emetimin e ri të aksioneve.
Pavarësisht se për cilën formë të ndërmarrjes bëhet fjalë, si edhe për çfarë strukture të pronësisë, qëllimi i tyre është i njëjtë; realizimi i fitimit. Duke synuar këtë objektiv, personat fizikë dhe juridikë zgjedhin njërën prej formave të përmendura të organizimit të ndërmarrjes. Profiti i mbetur është fitimi i paangazhuar të cilin ndërmarrja e shfrytëzon deri në fund të periudhës së llogaritjes. Kjo nuk është e kundërligjshme, por kështu iu hiqet aksionarëve një pjesë e aksioneve.
6 Shoqëritë e tilla kanë lidhur më së pari në Gjermani, me emrin: Gesellschaften mit Beschrankter Haftung (shkurt: G.m.b.H). Në Britaninë e Madhe ato quhen: Private Limited Company (shkurt: PLC), ndërsa në Francë, ku kanë lindur më së voni, quhen Société á Rasponsabilitée Limitée (shkurt: Srl). Në Itali shoqëritë me përgjegjësi të kufizuar quhen: Socieá a Responsabilitá Limitata (shkurt: Sarl). Firmat e kërtij lloji, përveç emrit, patjetër duhet të kenë e shenjën se janë shoqëri me përgjegjësi të kufizuar, si p.sh. Ëiking, G.m.b.H. Munchen ose Romulus Soc.a r.l. Trieste ose Commerce Europèenne S.r.l. Paris.
24
4. AFARIZMI NËPËRMJET ARKËS DHE KRIMINALITETI FINANCIAR Si rregull, në transaksionet midis tyre, ndërmarrjet nuk paguajnë reciprokisht me para në dorë. Ato paguajnë nëpërmjet xhiro‐llogarive dhe jo nëpërmjet virmanëve, për ]ka do të bëjmë fjalë në pjesën mbi sektorin e llogaritjes. Por, ndërmarrjet vijnë edhe në situatë kur duhet të paguajnë me para të gatshme. Këto pagesa më së shpeshti janë të ardhura personale dhe pagesa të tjera të vogla. Por, disa ndërmarrje marrin shuma të mëdha parash, në emër të shitjes dhe shërbimeve. Pagesat bëhen nëpërmjet arkës. Me dispozita është e rregulluar shuma e parave që ndërmarrja mund të ruajë në arkë (maksimumi i arkës), deri në çfarë shume dhe për çfarë shërbimesh mund të paguhet me para të gatshme dhe seri në çfarë afati duhet të deponohen paratë në xhirollogarinë bankare nëpërmjet arkës. Ndërmarrja mund t’i bëjë këto pagesa nëpërmjet bankës:
• Pagesat e të ardhurave personale dhe pagesat tjera personale; • Pagesat për blerjen e prodhimeve bujqësore nga prodhuesit individualë; • Të gjitha pagesat deri në maksimunimin e arkës (shuma e maksimumit të arkës përcaktohet me
dispozita të veçanta) 4.1. Llojet e arkës Organizimi i afarizmit nëpërmjet arkës është i ndryshëm dhe dallon varësisht prej llojit të ndërmarrjes, madhësisë së saj dhe vëllimit të qarkullimit me para të gatshme. Mund të ekzistojnë arka kryesore dhe arka ndihmëse, kurse arkat ndihmëse mund të jenë të përhershme dhe të përkohshme. Arka kryesore i grumbullon paratë nga arkat ndihmëse. Arkat ndihmëse mund të organizohen nëpër njësit, filial, dyqane, etj. Mund të formohen edhe arka për një lloj të caktuar të pagesave, siç janë arkat porto për shpenzimet e postës, arkat transportuese për pagesën e shpenzimeve të transportit, arkat për furnizim, etj. Me qëllim të pagesës më të shpejtë të të ardhurave personale, disa vende të punës mund të kryejnë edhe punën e arkës (shpërndajnë të ardhurat personale). Ekzistojnë forma të afarizmit që, për shkak të nacionalitetit, ekonomizimit etj., e kanë funksionin e pranimit dhe dhënies së parave në dorë (dyqanet tregtare, konduktorët, inkasantët, etj.). 4.2. Organizimi i afarizmit nëpërmjet arkës Arka vendoset në hapësirë të punës që mundëson punë të papenguar gjatë marrjes dhe dhënies së parave. Si rregull, ajo hapësirë ndërtohet enkas për këtë punë. Vendi i arkës varet nga shpejtësia e pagesave, si vendi i arkës varet nga shpejtësia e pagesave, siç është rasti me dyqanet tregtare, vetëshërbimet, etj. Arka duhet të ketë sef metalik për mbajtjen e parave, të letrave tjera me vlerë dhe të dokumentacionit. Secila arkë i ka së paku dy palë çelësa. Çelësat e dytë ruhen në pliko të vulosur dhe mbahen në vend të sigurt. Çdo arkë më e madhe i ka dy apo më shumë brava me çelësa të ndryshëm. Te arkat ku gjatë ditës mbahen shuma të mëdha parash, përveç arkëtarit, çelësat i përdor edhe ndonjë person tjetër i caktuar. Në këtë mënyrë bravat e arkës nuk mund të hapen pa pronarin e dytë të çelësave, për çka mbahet evidencë e veçantë.
25
4.3. Dokumentet dhe evidencat e arkës Arka i kryen këto operacione:
• Marrjen e pagesave; • Kryerjen e pagesave; • Tërheqjen e parave nga xhirollogaria; • Deponimin e parave në xhirollogari; • Lëshimin e çeqeve; • Pranimin eventual të çeqeve; dhe • Mbajtjen e evidencës mbi afarizmin e arkës.
4.3.1. Pranimi i pagesave Pagesa me para të gatshme bëhet për arsye të ndryshme. Në shumicën e ndërmarrjeve, kryesisht, paratë pranohen për shitjen e ndonjë malli apo për kryerjen e ndonjë shërbimi. Por, disa ndërmarrje i grumbullojnë paratë nga qytetarët, siç janë: bankat, postat, kompanitë e sigurimit, dyqanet e shitjes më pakicë, etj. Çdo pagesë shoqërohet me dokumentin përkatës (fletëpagesa), i cili bëhet në disa kopje (një kopje e merr personi që bën pagesën, një kopje mbetet në arkë, ndërsa një kopje tjetër i dërgohet kontabilitetit analitik, në bazë të së cilës regjistrohet kryerja e pagesës në konton e arkës. Për shkak të shpejtësisë së kryerjes së qarkullimit dhe të ekonomizimit, pagesat bëhen nëpërmjet dokumenteve të ndryshme të pagesave. Për pagesë në xhirollogari ekzistojnë të ashtuquajturat fletëpagesa bankare, ndërsa për pagesat e taksave ekzistojnë fletëpagesa të veçanta. Disa ndërmarrje i shtypin fletëpagesat e veta për xhirollogari, siç janë ndërmarrjet e energjetikës, ndërmarrjet e telefonisë, etj. Paratë e pranuara me këto fletëpagesa i grumbullon banka ose posta, ndërsa në një pjesë të veçantë të fletëpagesës vërtetohet pranimi i parave. Një kopje e saj mbetet te ai që paguan, një kopje i dërgohet ndërmarrjes për deponimin e parave në xhirollogari, ndërsa një kopje mbetet në bankë apo në postë. Në dyqanet tregtare lëshohen dëshmi për kryerjen e pagesave (blloku u arkës apo blloku paragon), në të cilat shënohet ose nuk shënohet lloji i mallit të paguar apo shënohet vetëm shuma e parave të paguara. Te disa forma të afarizmit nëpërmjet arkës merret e ashtuquajtura letër legjitimuese, siç është buleta e udhëtimit, etj. Në ndërmarrjet ekonomike hasen edhe të ashtuquajturat urdhëresa për pagesë, nëpërmjet të cilave autorizohet arka të pranojë paratë. Bashkë me urdhëresën, zakonisht, dërgohet edhe fatura. Para kryerjes së pagesës bëhet likuidimi i dokumenteve. Likuidimin e bën likuidatori, i cili bën kontrollin e rregullsisë së pagesës. Fletëpagesat e arkëtarit, të cilat gjenden në një bllok të veçantë, plotësohen në më shumë kopje. Secila fletëpagesë ka numrin e saj rendor. 4.3.2. Kryerja e pagesave Në ndërmarrjet ekonomike e të tjera kryerja e pagesave bëhet nëpërmjet dokumentit, i cili quhet fletëpagesë. Ajo lëshohet në tri apo katër kopje dhe nënshkruhet nga personi që e pranon pagesën dhe nga arkëtari. Një kopje i jepet personit që i pranon paratë, një kopje mbetet në bllokun e arkës, një kopje i dërgohet kontabilitetit analitik, ku regjistrohet në konton e arkës.
26
Para kryerjes së pagesës, dokumentet në bazë të të cilave bëhet pagesa kalon nëpërmjet likuidaturës, e cila kontrollon rregullsinë e pagesës. Në praktikë haset edhe dokumenti “urdhëresë për pagesë”, të cilën e lëshon vendi i punës së e ka iniciuar kryerjen e pagesës. Sikurse edhe tek pranimi i pagesës, edhe te kryerja e pagesës ekzistojnë arka të ndryshme. Ka arka që kryejnë pagesë masive, siç janë bankat, postat etj., të cilat kryejnë pagesa nga xhirollogaritë ose nga kursimet. Pagesat e tilla bëhen nëpërmjet metodës së veçantë të regjistrimit në librezat e kursimit apo lëshimin e dokumentit për kryerjen e pagesës, etj. 4.3.3. Tërheqja e parave nga xhirollogaria Tërheqjen e parave nga xhirollogaria, rëndom, e bën arkëtari, në bazë të çekut që lëshohet nga personi kompetent, ndërsa çeku nënshkruhet nga dy zyrtarë të autorizuar për nënshkrim, të cilët janë të regjistruar në bankë. Arkëtari kryen vetëm punët teknikë të tërheqjes së parave në bankë dhe pas tërheqjes i pranon paratë nëpërmjet fletëpagesës në arkën e vet. Për këtë punë ai e mban edhe librin e çeqeve, në të cilën regjistron të gjitha tërheqjet nëpërmjet çeqeve dhe., eventualisht e ruan librezën e çeqeve në të cilën regjistrohet tërheqja e parave. Çeku i ka dy pjesë. Banka e vërteton lëshimin e parave, nëpërmjet fletëdëshmisë në të cilën shënohet gjendja e xhirollogarisë. Nëpërmjet fletëdëshmisë dhe pjesë së çekut në bazë të të cilit është bërë pagesa, banka e njofton ndërmarrjen mbi gjendjen e xhirollogarisë. (Mbi afarizmin me çeqe do të bëjmë fjalë më gjerësisht në pjesën mbi sektorin e llogaritjes). Siç është thënë, zakonisht, arkëtari tërheq para nga xhirollogaria për të paguar të ardhurat personale ose për kryerjen e pagesave ndaj personave privatë. 4.3.4. Deponimi i parave në xhirollogari Në qoftë se paratë e grumbulluara në arkë e tejkalojnë maksimumin e arkës, arkëtari është i obliguar që menjëherë ta deponojë tepricën në xhirollogarinë e ndërmarrjes. Ndërmarrjet që vazhdimisht grumbullojnë para (dyqanet tregtare, lokalet hoteliere, etj.) janë të obliguara që çdo ditë t’i deponojnë paratë në xhirollogari. Deponimi në xhirollogari bëhet nëpërmjet formularit të posaçëm (fletëpagesës bankare). Arkëtari i lëshon dy dokumente mbi deponimin: fletarkëtimin e arkës dhe fletëpagesën e arkës. Fletëpagesa e bankës lëshohet në tri kopje. Një kopje i jepet arkëtari, me të cilën ai dëshmon se e ka bërë deponimin në xhirollogari, një kopje mbetet në bankë apo në postë, ndërsa një kopje tjetër dërgohet nëpërmjet pasqyrës bankare, në të cilën pasqyrohet gjendja e xhirollogarisë dhe theksohet baza për pranimin e parave në xhirollogari. 4.3.5. Lëshimi i çeqeve Arkëtarët mbajnë shpesh evidencën e çeqeve të lëshuara dhe e mbajnë me vete librezën e çeqeve. Si rregull, arkëtarët nuk i nënshkruajnë çeqet. Këtë e bëjnë zakonisht kontabilistët dhe drejtori i ndërmarrjes, Arkëtari vetëm i kryen punët që kanë të bëjnë me afarizmin me çeqe. Siç kemi thënë, nëpërmjet çeqeve arkëtari tërheq para për nevojat e ndërmarrjes. Me çeqe të bariruara, ndërmarrja mund të bëjë pagesën e ndonjë pune ose malli. Arkëtari e mban evidencën e çeqeve të lëshuara dhe librin në të cilin janë të regjistruara pagesat në prerjen e çekut që është realizuar. Arkëtari, eventualisht, mund ta pranojë çekun, nëpërmjet të cilit është bërë pagesa e ndonjë shërbimi, për çka ai mban evidencë të veçantë dhe çekun e dorëzon për realizim, në bankë. Çeqet që i realizon ndërmarrja janë një lloj pagese, të cilën e bën banka, ndërsa paratë e pranuara evidentohen në xhirollogarinë bankare
27
4.3.5. Mbajtja e evidencës mbi afarizmin e arkës Arkëtari i evidenton të gjitha arkëtimet dhe pagesat në librin e arkës. Libër i arkës është evidenca ndihmëse e afarizmit që e mban arkëtari, i cili i ka këto kolona: datën, përshkrimin e bazës sipas së cilës bëhen arkëtimet dhe pagesat, shumën e pranimit dhe pagesës. Në librin e arkës regjistrohet çdo arkëtim dhe pagesë, ndërsa theksohet shuma e arkëtimit apo pagesës. Llogaritë e hyrjeve dhe daljeve të përgjithshme e pasqyrojnë saldon, pra paratë e gatshme që gjenden në atë moment në arkë. Libri ia arkëtarit mbyllet çdo ditë, ndërsa një kopje me dokumentet themelore (fletarkëtimin dhe fletëpagesën) i dërgohet kontabilitetit, i cili e bën regjistrimin në kontabilitetin analitik të kontos së arkës. Arkëtari, paralelisht me librin, siç kemi thënë, në qoftë se u është besuar afarizmi me çeqe, e mban një libër të veçantë për qarkullimin e çeqeve. Në këtë libër shënohet data dhe numri rendor, numri i çekut dhe shuma në bazë të së cilës është bërë pagesa nëpërmjet çekut. Në qoftë se është pranuar valutë e huaj, atëherë mbahet një libër i posaçëm për valutat e huaja. Më në fund, mund të mbahet edhe evidencë e veçantë e shënimeve dhe pullave postare. Në qoftë se pranohen çeqe në emër të arkëtimit në baza të ndryshme, atëherë mbahet edhe një evidencë e veçantë e çeqeve të pranuara. 4.4. Përcjellja e arkës nëpërmjet kontabilitetit Qarkullimi i arkës përcillet nëpërmjet kontabilitetit analitik të kontos së saj. Në këtë vërtetë, në kontabilitetin financiar mbahet njëfarë evidence analistike e qarkullimit nëpërmjet bankës dhe nëpërmjet arkës, gjegjësisht përcjellja e mjeteve monetare vetjake në arkë dhe në xhirollogari. Në konton e arkës, në bazë të fltarkëtimeve dhe fletëpagesave dhe ditari të arkës, bëhet regjistrimi i hyrjeve dhe daljeve ditore të parave. Regjistrimi në arkë dhe në konton e bankës duhet të jenë në harmoni. Me që, sipas parimit të kontabilitetit të dyfishtë, përcillet edhe baza e arkëtimeve dhe pagesave, bëhet edhe regjistrimi përkatës në kontabilietet tjera analistike. Ne rast se është bërë pagesa e shërbimit, këtë e “pranon” edhe blerësi që e ka bërë pagesën. Në qoftë se është bërë pagesa për ndonjë mall, atëherë ngarkohet vendi ku është pranuar malli. Në rast të tërheqjes së parave nëpëmjet çekut, bëhet regjistrimi përkatës në xhirollogari. Kështu krijohet lidhja midis pagesës dhe arkëtimit.
28
5. VLERËSIMI I RREZIKUT NGA KRIMINALITETI I AFARIZMIT NËPËRMJET ARKËS 5.1. Forma e raportit ndaj pronës Kryerja e operacioneve nëpërmjet arkës është funksion operativ që ka të bëjë me pranimin dhe dorëzimin e parave, me mbajtjen e evidencës së pranimin e dorëzimit dhe me ruajtjen e parave. Gjatë punës në arkë arkëtari ka kontakt të drejtpërdrejtë më paratë, gjë që mund të nxisë forma të ndryshme të përvetësimit. Vëllimi i autorizimeve të arkëtarit është i kufizuar, kështu që pranimi dhe dorëzimi i parave nga arka bëhet në bazë të urdhëresës, gjegjësisht iniciativës së shërbimit të furnizimit dhe shitjes. Teknika e punës dhe praktika e afarizmit kanë të bëjnë kryesisht me mbajtjen e evidencës mbi arkëtimet dhe pagesat, kështu që sulmet eventuale mund të bëhen kryesisht nëpërmjet falsifikimit të dokumenteve. 5.2. Forma e pasurisë Forma e pasurisë është paraja. Çdo përvetësimi i parave shkakton deficit. Prandaj, kryerja e sulmeve manifestohet me fshehjen e deficitit. Metoda e fshehjes së deficitit kryesisht synojnë që të mashtrojnë mekanizmin e kontrollit, nëpërmjet falsifikimit të dokumenteve themelore të pagesës dhe të arkëtimit. 5.3. Koncentrimi i funksioneve Funksioni i arkës, shpesh, është i koncentruar me funksione të tjera operative, siç janë: furnizimi, shitja ose magazinimi. Me rastin e koncentrimit, shfaqet rreziku u sulmeve të orientuara ndaj vetë arkës, gjegjësisht ndaj parave. Koncentrimi i arkës shërben për realizimin kriminal të tepricave të paevidentuara. Prandaj, format e koncentrimit do t’i trajtojmë në pjesën mbi sektorin e komerciales. Një formë e posaçme e koncentrimit haset në format e sulmeve që kryhen nga kontabilisti. Me që kontabilistët e kryejnë funksionin e kontrollit dhe nuk kanë kontakt direkt me pronën, tërhiqen nga funksioni i arkëtarit. Kështu vijnë në kontakt me paratë. Një formë e veçantë e koncentrimit të funksioneve shfaqet te afarizmi me çeqe. Zakonisht, arkëtari nuk guxon të kryejë edhe punë teknike me çeqe. Por, në ndërmarrje ndodh shpesh që arkëtari të kryejë edhe punët me çeqe (e ruan librin e çeqeve, i plotëson çeqet dhe i dërgon për nënshkrim, nëpërmjet çeqeve tërheq para në bankë, e mban librin e qarkullimit të çeqeve dhe pranon çeqe me të cilat bëhen arkëtime). 5.4. Veprimi i sistemit mbrojtës Në afarizmin e arkës vepron plotësisht mekanizmi kontrollues mbrojtës. Çdo përvetësim ka për pasojë deficitin, Kontrolli ndërfazor vepron me rastin ne pranimit të pagesave dhe kryerjes së pagesave, në bazë të numërimit të parave të marrësit ose dhënësit dhe, në bazë të fletëpagesës dhe fletarkëtimit, të cilat i nënshkruan personi që i ka pranuar ose ai që i ka dorëzuar paratë. Te disa forma të posaçme të afarizmit nëpërmjet arkës (banka, posta, etj.), pagesa vërtetohet me vulë, në këndin e veçantë, me rastin e arkëtimit të parave ose depozitimit në librezën e bankës, me rastin e pagesës së parave. Kontabiliteti analitik e përcjell secilin arkëtim dhe secilën pagesë me para të gatshme, nëpërmjet regjistrimit në konton e arkës dhe në bazë të ditarit të arkëtarit. Njëkohësisht, secili arkëtim ose secila pagesë regjistrohet në kontabilietin analitik, sipas bazës në të cilën është bërë arkëtimi ose pagesa. Në mënyrë sidomos analitike, nëpërmjet kontos së bankës, përcillet afarizmi me çeqe, bëhet regjistrimi i arritjes së parave në bazë të afarizmit me çeqe dhe prerjeve të çeqeve të lëshuara prej bankës, dhe krahasohet me regjistrimet e vetë arkës. Një formë tjetër e kontrollit të arkës është përcaktimi i gjendjes së arkës (inventura e parave), si edhe krahasimi i saldos së arkës me saldon e kontabilitetit. Formë e mbrojtjes
29
është edhe ruajtja e parave në arkë, nëpërmjet çelësit të dyfishtë, si edhe mbrojtja me rastin e transportit të parave në bankë apo me rastin e tërheqjes së shumave të mëdha të parave nga banka. 5.5. Konkluzion mbi vlerësimin e rrezikut Duke analizuar faktorët e përmendur që ndikojnë në mënyrën e kryerjes së afarizmit në sektorin e arkës shihet se, me që formë e pasurisë është paraja, hasim në rregullin e grupit IV “përvetësimin që ka për pasojë deficitin dhe fshehjen e deficitit nëpërmjet falsifikimit apo metodave tjera: dhe në rregullin e grupit VII “afarizëm i pandërgjegjshëm”. Në grupet e përmendura të mënyrave të kryerjes vepron sistemi mbrojtës autonom, kështu që sektori i arkës nuk është shumë i rrezikuar nga sulmet, në krahasim me sektorin e magazinimit, prodhimit apo sektorin e komerciales. Por, në strukturën e kriminalitetit të zbuluar, siç kemi parë te analiza e grupeve kriminale të mënyrës së kryerjes, më i numërti është grupi IV. Në këtë kuptim, arkëtarët gjenden në vendin e dytë të strukturës së kriminalitetit të zbuluar, pas kryeshefave. Megjithëkëtë, kjo është hapësirë më e ngushtë e veprimeve kriminale se sa ato që bazohen në vlerësimin joobjektiv dhe raportimin e rremë të gjendjes financiare të ndërmarrjes.
30
6. FORMAT THEMELORE TË MANIFESTIMIT TË MËNYRAVE TË KRYERJES 6.1. 6.1. Përvetësimi me pasojë deficitin dhe fshehja e deficitit nëpërmjet falsifikimit e metodave tjera Format themelore të manifestimit të kryerjeve në afarizmin nëpërmjet arkës do t’i pasqyrojmë sipas llojeve të afarizmit:
• përvetësimi nëpërmjet falsifikimit të dokumentacionit të arkës; • përvetësimi nëpërmjet afarizmit me bankën (xhirollogaritë); • përvetësimi në punët rreth të ardhurave personale; • përvetësimi me rastin e llogaritjeve të ndryshme dhe punëve tjera; dhe • përvetësimi nëpërmjet mashtrimit.
6.1.1. Fshehja e përvetësimit me falsifikimin e dokumenteve të arkës Arkëtari, zakonisht, fsheh përvetësimin duke falsifikuar dokumentacionin e arkës, me rastin e pagesave dhe arkëtimeve, dhe me rastin e mbajtjes së librit të arkës. 6.1.1.1. Fshehja e përvetësimit në bazë të arkëtimit Në fshehjen e përvetësimeve me rastin e arkëtimeve, arkëtari synon të tregojë se ka pranuar arkëtime në shumë më të vogla. Falsifikimi bëhet në vetë fletarkëtimin dhe në dokumentet që e shoqërojnë atë (fatura, etj.). Format më të shpeshta të falsifikimit janë:
• falsifikimi i fletarkëtimeve në tërësi, me kopjimin e dhënësit dhe me zvogëlimin e shumës së arkëtuar të parave;
• falsifikimi i fletarkëtimeve ekzistuese nëpërmjet përmirësimit të shifrave, duke zvogëluar shumën e pranuar. P.sh. numri 8 korrigjohet në 6. Por, më vështirë se përmirësimi i shifrave është përmirësimi i tekstit të shifrës.
• vendosja e obligacioneve të përdorura me shuma më të vogla se shuma e pranuar. Flketarkëtimet merren nga arkivi i ndonjë viti të mëparshëm, kryesisht në lidhje me afarizmin që përsëritet shpesh nga viti në vit.
6.1.1.2. Fshehja e pervetësimit në bazë të pagesës Me rasrtin e pagesave kryesi i aktit kriminal synon të shtojë shifrat e pagesave të kryera. Format më të shpeshta të fshehjes së tillë janë:
• falsifikimi i tërësishëm i fletëpagesave të arkës, duke rritur shifrat e shumave, nëpërmjet imitimit të nënshkrimin e marrësit;
• falsifikimit të fletëpagesës ekzistuese nëpërmjet fotokopjimit ose shtimit të numrit para ose prapa tekstit. Forma më e shpeshtë e falsifikimit është shtimi i shifrës, para apo pas tekstit, por hasen edhe forma të përmirësimit të shifrës 6 në shifrën 8, etj.
• futja e fletëpagesës së përdorur në vitet e mëparshme. 6.1.1.3. Fshehja nëpërmjet librit të arkës Arkëtari e mban edhe librin e arkës, në të cilin regjistroheh çdo arkëtim dhe çdo pagesë. Në praktikë hasen forma të fshehjes së përvetësimit, të cilat në njëfarë mënyre janë të lidhura pikërisht me mbajtjen e librit të arkës. Format e tilla të fshehjes janë:
• regjistrimi i mëvonshëm i fletarkëtimeve ose i ashtuquajturi sukcesion. Pas përvetësimit të parave, arkëtari nuk i evidenton por i mban fletarkëtimet shumat e të cilave i ka përvetësuar. Me arkëtime të reja i fsheh arkëtimet e mëparshme dhe, prapë, nuk i evidenton të rejat. Problemi shfaqet me
31
rastin e inventurës së arkës, në qoftë se dihet se janë pranuar paratë, përveç nëse kjo mbetet e panjohur, kur deficiti nuk vërehet, pasi pranimi i parave nuk është evidentuar fare;
• mosevidentimi dhe asgjësimi i fletarkëtimeve; • evidentimi i paradhënies (një formë e falsifikimit të fletëpagesës). Në të vërtetë, arkëtari mund të
shpifë pagesë, ta evidentojë dhe të marrë paratë dhe kur këtë e bën vërtet nuk e regjistron fletëpagesën;
• kryerja e qëllimshme e pagesës, kryesisht nëpërmjet postës apo bankës (me flëtëpagesë të bankës apo të postës). Pas kësaj, e reklamon fletëpagesën e gabuar, por arkëtari nuk e evidenton shumën e parave të kthyera;
• shtrembërimi i pasqyrës së saldos në rekapitulimin e libeir, në kolonën e arkëtimit ose pagesave; • evidentimi fiktiv i shpenzimeve vetëm në libër, pa falsifikimin e dokumentacionit themelor ose
nëpërmjet evidentimit të dyfishtë të të njëjtës pagesë. 6.2. Përvetësimi gjatë afarizmit me bankën (xhirollogarisë) Kemi thënë se arkëtari mund të kryejë edhe një pjesë të ounëve me bankën, gjegjësisht me xhirollogarinë e ndërmarrjes. Arkëtari deponon para në xhirollogarin ose tërheq para nga xhirollogaria e ndërmarrjes. Çdo ndërmarrje e ka xhirollogarinë e saj në bankë, në të cilën i mban mjetet e xhiros ose paratë. Siç kemi thënë, ndërmarrjet i bëjnë pagesat reciprokisht nëpërmjet virmanit apo të ashtuquajturës papagesë pa para të gatshme. Por, më së shpeshti ndodh që nga xhirollogaria të tërhiqen parta të gatshme për pagesën e të ardhurave personale apo që në xhirollogari të derdhen para, në qoftë se ndërmarrja ka para të gatshme mbi maksimumin e arkës. Depozitimi në xhirollogari bëhet nëpërmjet fletarkëtimit të bankës, e cila i ka tri pjesë. Një pjesë të saj e merr arkëtari kur e bën arkëtimin e parave, një pjesë mbetet në bankë, kurse një pjesë tjetër banka ia dërgon ndërmarrjes pasi të evidentojë pranimin e parave në xhirollogarinë e ndërmarrjes. Tërheqja e parave nga xhirollogaria bëhet me çek. Çeqet gjenden në bllokun e çeqeve, me numra serikë të stampuar. Çeqet i kanë tri pjesë: talonin, i cili mbetet në bllokun e çeqeve dhe dy pjesë të tjera, të cilat i dorëzohen bankës me rastin e tërheqjes së parave. Pas pagesës, banka e mban njërën pjesë të çekut, ndërsa pjesën tjetër ia dërgon ndërmarrjes, pasi të jetë bërë evidentimi i tërheqjes nga xhirollogaria. Me rastin e arkëtimit, mbahen dy kopje të fletarkëtimit të bankës dhe dy pjesë të çekut. Në bankë bëhet regjistrimi, qoftë i arkëtimit në xhirollogari, qoftë i tërheqjes nga xhirollogaria. Banka, pasi të ketë bërë evidentimin, e njofton ndërmarrjen, nëpërmjet pasqyrës bankare. Në të pasqyrohen hyrjet dhe daljet e parave, si edhe shuma e parave që ka ndërmarrja në xhirollogari. Bashkë me pasqyrën e bankës ndërmarrjes i dërgohet edhe një kopje e fletarkëtimit të bankës dhe një pjesë e çekut, si edhe dokumentacioni tjetër (virmani, çeku i bariruar, etj.). Në kontabilitetin e saj analitik ndërmarrja e mban evidencën e xhirollogarisë. Këtë e bën në bazë të pasqyrave bankare, kopjeve të fletarkëtimeve, kopjeve të fletëpagesave, pjesëve të çeqeve, etj., të cilat shërbejnë si dokumente themelore. Kështu, ndërmarrja ka pasqyrë të përhershme të gjendjes së xhirollogarisë (ekziston edhe e ashtuquajtura konti e parakohshme e xhirollogarisë, ku evidentohen pikërisht çeqet ose fletarkëtimet e bankës, por kjo konto nuk e ndryshon esencën e evidencës). Si rregull, arkëtari nuk ka kontakt me pasqyrat e bankës, sepse ato dërgohen me postë direkt në kontabilitet, prandaj sulmet e arkëtarit në mjetet e xhirollogarisë mund të hetohen shpejt nga kontabiliteti, kur ai është azhur. Ndonjëherë, arkëtarët evitojnë përvetësimin e parave nga xhirollogaria. Më së shpeshti këtë e bëjnë në qoftë se kryejnë edhe punë të kontabilitetit. Por, atëherë bëhet fjalë për koncentrik të funksionit të kontabilistit dhe të arkëtarit, kurse për kontabilistin çeku është shumë i rëndësishëm sepse me ndihmën e
32
tij mund të vijë në kontakt me paratë. Për këtë arsye, këto forma të fshehjes do t’i trajtojmë te sektori i ekonomiko‐llogaritar. Tashti do të theksojmë vetëm format e fshehjes dhe sulmeve në mjetet e xhirollogarisë nga arkëtari, i cili kryen vetëm punë teknike me çeqe dhe fletëpagesa të bankave, pra deponimin paratë në xhirollogari dhe i tërheq paratë nga xhirollogaria, nëpërmjet çekut. 6.2.1. Përvetësimi më rastin e deponimit të parave në bankë Arkëtari i deponon paratë në xhirollogari nëpërmjet fletëpagesës së bankës. Ky është një dokument i bankës në të cilin shënohet shuma që paguhet, qëllimi i pagesës, numri i xhirollogarisë në të cilën derdhen mjetet dhe data e kryerjes së pagesës. Fletëpagesa përbëhet nga tri pjesë. Një pjesë e merr arkëtari, me rastin e dorëzimit të parave në bankë, gjë që vërtetohet edhe me vulosjen e kësaj pjese. Dy pjesët tjera mbeten në bankë. Në të njëjtën mënyrë paratë mund të paguhen edhe në postë. Ekziston edhe i ashtuquajturi :”trezor i natës”, të cilët janë të vendosur në vende të ndryshme publike. Në ta mund të derdhen paratë në çdo kohë, nëpërmjet një formulari të veçantë. Ditën në vijim banka e vërteton pranimin e parave dhe i dërgon vërtetim ndërmarrjes. Format më të shpeshta të fshehjes së përvetësimit gjatë deponimit të parave në bankë janë:
• falsifikimi i tërësishëm i fletëpagesës së bankës, duke shtuar shumën e parave të deponuara në bankë;
• falsifikimi i pjesë së fletëpagesës që i jepet arkëtarit, duke emituar nënshkrimin dhe vulën e bankës;
• falsifikimi i fletëpagesës së bankës duke përmirësuar tekstin e shumës, duke fotokopjuar dhe duke përmirësuar shifrat e para. Arkëtari paguan shuma më të vogla dhe, më vonë, i rrit shifrat në fletëpagesën e arkës;
• futja e fletëpagesave të përdorura të bankës, qoftë kur pagesa nuk është bërë fare në bankë, qoftë kur është rritur shifra e pagesës.
Në qoftë se arkëtari ka qasje në pasqyrën bankare, gjë që ndodh rrallë, atëherë ai mund të falsifikojë kopjen e fletëpagesës së bankës. Por, në qoftë se falsifikimi nuk vazhdon më tutje, pasqyra vijuese e bankës do të ketë saldo tjetër, gjë që vërehet menjëherë. 6.2.2. Përvetësimi me rastin e tërheqjes së parave nga xhirollogaria Çeqet nënshkruhen nga personat e autorizuar. Nënshkrimi deponohet në bankë. Zakonisht, persona të autorizuar për nënshkrimin e çeqeve janë shefi i kontabilitetit dhe drejtori i ndërmarrjes. Si regull, personi nga kontabiliteti apo arkëtari, e përgatit dokumentacionin për tërheqjen e parave me çek. Këto mund të jenë dokumente për pagesën e të ardhurave personale ose dokumente të tjera, sipas të cilave bëhet pagesa. Arkëtari e plotëson vetë çekun dhe ia dërgon për nënshkrim personave të autorizuar. Pas kësaj ai bën tërheqjen e parave në bankë, Në talonin e çekut, i cili mbetet në bllokun e çeqeve, është shënuar shuma e parave të tërhequra dhe baza për tërheqje. Nëpërmjet pasqyrës bankare dhe një pjese të çekut, banka e njofton ndërmarrjen për pagesën me çek. Format më të shpeshta të përvetësimeve që i kryejnë arkëtarët, nëpërmjet çeqeve, janë:
• falsifikimi i nënshkrimit në çek, duke imituar ose kopjuar nënshkrimin, etj. Ka pasur raste që arkëtari i ka pasur dy libreza çeqesh dhe nëpërmjet njërës prej tyre ka tërhequr para për vete, duke falsifikuar nënshkrimet;
• duke shfrytëzuar çeqet bjanko të nënshkruara për të tërhequr para për vete; • duke i bashkangjitur dokumentacion fiktiv mbi pagesën çekut të nënshkruar; • duke përmirësuar shifrat e çeqeve (duke i rritur shumat). Përmirësimi bëhet nëpërmjet
fotokopjimit të shifrës ekzistuese ose përmirësimit të shifrës më të madhe në shifër më të vogël. Arkëtarët bëjnë përvetësime edhe me rastin e përdorimit të të ashtuquajturave çeqe të stampuara, qoftë kur pranojnë çeqe të stampuara në emër të arkëtimit qoftë kur dorëzojnë në emër të pagesave. Arkëtarët
33
shpesh nuk i evidentojnë çeqet e stampuara që i pranojnë në emër të arkëtimit, apo i përmirësojnë shumat, duke i zvogëluar ato. Me rastin e lëshimit të çeqeve më së shpeshti përvetësimet bëhen duke plotësuar shumë me vlerë më të madhe se sa shuma reale e pagesës. 6.2.3. Përvetësimi gjatë llogaritjes së pagave të punëtorëve Me rastin e trajtimit të formave të pronësisë së ndërmarrjeve kemi theksuar se pagat e punëtorëve janë njëfarë forme e pronësisë. Në të vërtetë, në procesin e punës bashkohen mjetet për punë dhe mjetet e punës, duke krijuar kështu shpenzimet e prodhimit. Vetë puna e ka formën e vet, por ajo pasqyrohet me vlerë monetare, si të ardhura personale. Të ardhurat personale përcaktohen në mënyra të ndryshme. Ndërmarrjet synojnë që lartësia e tyre të jetë e barabartë me punën që e kryejnë punëtorët. Ekzistojnë mënyra të ndryshme të përcaktimit të të ardhurave personale (prej të ardhurave fiktive e deri te akontacioni dhe variabilja, ndarja sipas grupeve varësisht prej rezultateve të punës, etj.). Në pjesë mbi sektorin e prodhimit kemi përmendur se të ardhurat personale mund të shprehen edhe në shpenzime normative, duke vërtetuar se sa orë punë janë të nevojshme për prodhimin e një malli apo duke se sa mund të prodhohet për një orë punë. Kështu, ora e punës mund të tregojë ekskluzivisht shpenzimet e punës dhe rezultatet e saj, por mund të pasqyrojë edhe të gjitha shpenzimet e prodhimit. Varësisht prej metodës së përllogaritjes gjenden mesatarja dhe përqindja e punës, por te të ardhurat personale mund të shfaqen teprica të paevidentuara, të cilat mund të përvetësohen. Së këndejmi, te të ardhurat personale haset grupimi I dhe eventualisht grupimi II. Në tekstin në vazhdim, nuk do të merremi me përpunimin e këtyre grupeve, por do të pasqyrojmë format themelore të përvetësimit lidhur me të ardhurat personale të punëtorëve. Të ardhurat personale llogariten nga kontabiliteti i veçantë analitik, sipas sistemit përkatës të llogaritjes. Pas llogaritjes, zakonisht për një muaj, hartohet lista e pagesave, në të cilën futen të gjitha elementet e të ardhurave personale, me kontribute dhe obligime, si edhe me ndalesa dhe zbritje të obligimeve të punëtorëve (obligimet kreditore, etj.). Në fund, shënohet shuma neto që paguhet. Zakonisht, punëtorët marrin dhe “shiritin” dhe “plikon” e rrogës, ku pasqyrohen të gjitha elementet e të ardhurave personale dhe shuma neto për pagesë. Pas hartimit të listës së pagesës, arkëtari e bën pagesën në mënyrë të drejtpërdrejtë, ndërsa personat që i tërheqin paratë, e nënshkruajnë pranimin në kolonën e caktuar. Përveç arkëtarit, të ardhurat personale mund t’i paguajë edhe ndonjë person tjetër, i cili e kryen përkohësisht funksionin e arkëtarit (dispeçerët, shefat, etj.). Të ardhurat personale mund të deponohen edhe në librezën e kursimit apo në xhirollogarinë e punëtorëve. Format më të shpeshtat përvetësimit në bazë të të ardhurave personale janë:
• numrat e pasaktë në rekapitullim; • futja e personave të imagjinuar; • futja e shifrave fiktive të realizimit ose të kryerjes së punëve.
Numrat e pasaktë në rekapitullim në listën e pagesës së të ardhurave personale janë raste të shpeshta të përvetësimit. Lista e pagave përmblidhet në faqe. Në përmbledhjen përfundimtare bëhet mbledhja e të ardhurave personale të përgjithshme që paguhen për muajin përkatës. Shumë shpesh nuk bëhet fare kontrolli i saktësisë së mbledhjes vertikale të kolonave dhe librit të kontabilitetit, për të llogaritur shumën e përgjithshme të të ardhurave personale për të gjithë punëtorët. Mbledhja sipas punëtorëve individualisht në kontabilitetin analitik të të ardhurave personale dhe regjistrimi i shumës së përgjithshme nuk përputhen, por krahasimi i tyre bëhet rrallë.
34
Futja e personave të paqenë në listën e pagave është mënyrë e shpeshtë e përvetësimit. Më së shpeshti këtë e bëjnë arkëtarët në ndërmarrjet ndërtimore e të ngjashme, në të cilat angazhohet fuqi punëtore sezonale. Arkëtari nënshkruan vetë në emër të personave, sikur ata i kanë marrë të ardhurat personale. Futja e realizimit fiktiv të të ardhurave apo e kryerjes së punëve fiktive bëhet me qëllim të përvetësimit, ashtu që në listën e të ardhurave personale futen të ardhura të fryra dhe punë që punëtorët nuk i kanë kryer. Paratë për këto “punë” nuk i marrin punëtorët ose ato i ndajnë me arkëtarët. Llogaritja e pasaktë në dëm të punëtorëve është formë e përvetësimit që bëhet nëpërmjet llogaritjes dëmtohen punëtorët. Përvetësimi i pjesës “variabile”. Variabila është pjesë e të ardhurave personale që paguhen pas llogaritjes së suksesit të afarizmit ose punës së kryer. Paguhet çdo katër muaj apo çdo gjashtë muaj. Një pjesë e punëtorëve e ka braktisur punën ndërkohë, por atyre u takon hisja nga variabilja. Arkëtari e përvetëson këtë hise, duke pasqyruar sikur ata punëtorë i kanë tërhequr paratë. 6.2.4. Përvetësimi me rastin e llogaritjeve të ndryshme dhe punëve tjera Në afarizmin ekonomik hasen forma të ndryshme dhe vende të ndryshme të punës, ku bëhen arkëtime dhe pagesa, pra veprime të ndryshme me para të gatshme. Do të trajtojmë format manifestative që janë më të shpeshta: Përvetësimi në lidhje me kreditë konsumuese: Me që arkëtarët afarojnë me çeqe ose me shlyerjen e obligimeve lidhur me kreditë konsumuese, ata i shfrytëzojnë këto punë për përvetësime. Format më të shpeshta janë:
• pranimi i provizionit në emër të ndryshimeve të çeqeve dhe parave të gatshme (njëfarë formë e përvetësimit sipas grupit V);
• përvetësimi i arkëtimeve për kreditë konsumuese dhe mospagesa ndërmarrjes që ka dhënë kredi ose pagesa e vetëm një pjese të këstit të kredisë (njëfarë lloji i mashtrimit sipas grupit II);
• përvetësimi i pjesës së parave me rastin e pjesëmarrjes së kredisë; • përvetësimi me rastin e pagesës së dokumenteve të ndryshme.
Haset edhe njëfarë forme e koncentrimit të funksionit të shitjes dhe arkës. Format e përvetësimit janë:
• posedimi i bllokut rezervë të buletave dhe të shitjes dhe përvetësimi i pjesës së shpenzimeve; • pagesa e shumës së fryrë deri në maksimum (njëfarë forme e mashtrimit të grupit II); • falsifikimi i dokumenteve që u jepen palëve për shuma të mëdha, ndërsa në kopjet e tyre
pasqyrohen shuma më të vogla (mashtrim nga grupi II); • përvetësimi nëpërmjet llogaritjeve të ndryshme;
Falsifikimi i llogaritjeve nga ndihmësit e arkëtarëve Në ndërmarrjet tregtare e të ngjashme përvetësimi dhe fshehja bëhen me rastin e llogaritjes së të hyrave në arkën qendrore. Arkëtarët operojnë me fletarkëtime të dyfishta. Pranuesit të parave ia japin fletarkëtimin origjinal, ndërsa kontabilitetit ia japin fletarkëtimin me shuma më të vogla, duke përvetësuar kështu ndryshimin. Përvetësimi me rastin e faturimit të mallrave dhe shërbimeve Në ndërmarrjet e vogla, arkëtarëve u besohen edhe punët e faturimit, gjë që paraqet koncentrimin e funksioneve të arkëtari me atë të shitjes. Në këso rrethanash, format e përvetësimit janë:
• faturimi në shumë më të madhe se shuma reale, por kopja e faturës që i mbetet ndërmarrjes ka shumë më të vogël (forma e mashtrimit të grupit II);
35
• mosregjistrimi i arkëtimit të parave për faturën e paguar është përvetësim i gjithë shumës. Situatë e ngjashme është kur arkëtari e kryen edhe punën e furnizuesit. Në këtë rast, bëhet korrigjimi i faturës me shumë më të madhe dhe futja e faturës së përdorur më parë. Formë e veçantë e përvetësimit është dërgimi i qëllimshëm i parave në adresë të gabuar, me postë. Paratë kthehen prapa, por arkëtari nuk i regjistron ato, ndërsa dokumentin e pagesës në adresë të pasaktë e regjistron në kontabilitet. Përvetësimet që i bëjnë inkasantët Inkasantët kryejnë disa lloje të pagesave. Në këtë rast bëhet fjalë për koncentrik të funksionit të arkëtarit dhe të shitësit. Inkasanti ose e bën llogarinë e shërbimit ose ajo është e llogaritur, kështu që paguhet vetëm shërbimi (parapagimi i librave, RTV, eventualisht rrymës, etj.). Format më të shpeshta të përvetësimit në këto raste janë:
• përvetësimi në arkat porto (arkat porto janë ato arka ku llogariten vetëm shpenzimet postare. Format më të shpeshta të përvetësimit janë:
o falsifikimi i faturave të furnizimit me pulla postare në shumë më të mëdha; o falsifikimi i vërtetimeve për dërgimin e telegrameve; o regjistrimi i adresave të imagjinuara në shkresat e dërguara.
• Përvetësimet gjatë arkëtimit të llogarisë: Në posta dhe banka qytetarët i paguajnë obligimet e tyre, siç janë: pagesa e taksës së rrugëve me rastin e regjistrimit të automjetit, pagesa e xhobave të ndryshme, pagesa e tatimit në qarkullim me rastin e blerjeve ose shitjeve të ndryshme, etj. Te këto obligime, të cilat paguhen në llogaritë shoqërore, obligimet e qytetarëve nuk përcillen, por paratë mblidhen. P.sh. kompensimi për rrugë nuk krahasohet sipas pronarëve të automjeteve. Në kushte të tilla, arkëtari që e pranon arkëtimin nuk e regjistron atë, ndërsa qytetarit ia lëshonkopjen sikur e ka bërë pagesën.
6.2.5. Shtirja ‐ inskenimi Për të fshehur deficitin, arkëtarët nuk hezitojnë të inskenojnë veprën penale të thyerjes së arkës, të plaçkitjes, et. Ka pasur edhe raste të vënies së zjarrit. Me rastin e inskenimit së plaçkitjes, është e rëndësishme të rekonstruktohet lëvizja e kryesit, mënyra e hyrjes në hapësirë dhe deri te arka. Zakonisht, në këso rastesh bëhen gabime, siç janë thyerja e dritareve nga ana e brendshme, lënia e gjurmëve të këpucëve pa logjikë të lëvizjes, etj. Gjatë inskenimit të plaçkitjes, më së shpeshti bëhen vetëlëndime, të cilat janë të lehta. Arkëtari bën përshkrimin fantastik të sulmuesit, i cili, sipas rregullit, është i armatosur dhe shumë i rrezikshëm. Me rastin e zjarrvënies, zakonisht, ndizen dokumentet e arkës. Është e rëndësishme që qendra e zjarrit të konstatojë shkakun e shpërthimit të zjarrit. Aroma e benzinës shpie në përfundimin se bëhet fjalë për vënie zjarri me qëllim. 6.2.6. Afarizmi i pandërgjegjshëm Janë të rralla rastet e afarizmit të pandërgjegjshëm. Në të vërtetë, arkëtari përgjigjet për deficitin e shkaktuar. Në qoftë se nuk mund të gjendet shkaku u deficitit (gabim i kontabilitetit, verifikimi i pasaktë i dokumenteve, etj.), ekziston mundësia e ndërmjetësimit në përvetësim ose afarizmi i pandërgjegjshëm. Shkaqet më të shpeshta të afarizmit të pandërgjegjshëm janë:
• Verifikimi i parregullt dhe i pakujdesshëm i dokumenteve; • Mbajtja e pakujdesshme e librit të arkës; • Pakujdesia gjatë pagesave dhe arkëtimeve, mos numërimi i parave, etj.; • Ruajtja e shkujdesshme e parave, lënia e arkës hapur ose lënia e parave në vend të pasigurtë, etj.
36
7. BAZAT E PËRPUNIMIT KRIMINALISTIK DHE PREVENTIVËS Format manifestative të sulmeve në afarizmin me arkë janë mashtrime të grupit IV, dhe përjashtimisht të grupeve II dhe V. Në grupimin IV vepron sistemi autonom mbrojtës dhe kontrollues, prandaj ky grupim nuk është interesant për kontrollin kriminalistik. Në strukturën e mashtrimeve, arkëtarët janë më të paktit numerikisht. Pjesëmarrje e tyre e vogël në kriminalitetin e zbuluar buron nga rrethanat e veprimit të sistemit kontrollues e mbrojtës. 7.1. Bazat e përpunimit kriminalistik Si rregull, sistemi i kontrollit të ndërmarrjes zbulon përvetësimet që i bën arkëtari. Përpunimi kriminalistik duhet të vërtetojë vëllimin dhe eventualisht format e sulmeve. Përpunimi i tillë kriminalistik është jo operative dhe nuk ka nevojë që të bëhet nga punëtorët e brendshëm. Gjatë hetimit përcaktohet vëllimi i përvetësimit dhe, eventualisht, format e reja të mashtrimit. Procedura e përcaktimit të vëllimit dhe të formave të reja manifestative varen nga mënyra dhe vëllimi i afarizmit të arkës (krahasimi i shumës së arkëtimit dhe shumës së pagesës, ekzistimi i formave të caktuara të koncentrimit të funksioneve të shitjes ose furnizimit, regjimi lidhur me afarizmin me çeqe dhe pagesa në bankë, etj.). Në bazë të njohurive të këtyre fakteve krijohen versione në raport me formën e mundshme të kryerjes së sulmit. Do t’i theksojmë vetëm veprimet e përgjithshme në përpunimin kriminalistik:
• Eliminimi paraprak i dokumenteve të dyshimta: bëhet kontrolli i fletarkëtimeve dhe fletëpagesave si dhe i evidentimeve në librin e arkës. Kontrollohen grafikat dhe të gjitha elementet e fletarkëtimeve dhe fletëpagesave, për të konstatuar falsifikimin eventual. Shenjat e falsifikimit janë:
• Dëmtimi i shtresës së sipërme të letrës, gjë që vërehet në ngjyrën, dëmtimi i sipërfaqes së lëmuar të letrës, që shihet në dritë, etj. Gjatë ankimit të llampës fluoroscente letra me sipërfaqe të dëmtuar shkëlqen ndryshe;
• Vendosja e numrit të ri prapa ose përpara numrit ekzistues apo tekstit të shifrës. Vërehet dallimi i dorëshkrimit të shifrës nga dorëshkrimi i tekstit. Shpesh, në çek ka pak hapësirë, prandaj shifra e shkruar apo teksti (me shkronja më të vogla, i shkruar nga një dorë tjetër ose me ndonjë nghyrë tjetër, me laps tjetër, etj.;
• Përmirësimi i shifrës (rritje apo zvogëlim) bëhet te numrat që janë të ngjashëm midis tyre si: 6 dhe 8, 9 dhe 3. Përmirësimet e mëvonshme shihen edhe me sy. Me përdorimin e llupës ose
• stereomikroskopit ndërhyrja e mëvonshme vërehet lehtë; • përdorimi i dokumenteve afariste të përdorura vërehet në vjetërsinë e letrës (letra është më e
mbyllët) dhe në pjesën ku është bërë përmirësimi i datës, etj.; • falsifikimi i nënshkrimit vërehet varësisht prej llojit të falsifikimit. Në qoftë se nënshkrimi është
imitim, ai duket më shumë si skicë dhe ka ndërprerje në lëvizje. Në rast të kopjimit, duken gjurmët e letrës kopjuese, të lapsit ose të ashtuquajturit “lug”, në qoftë se kopjimi është bërë me mjete që trusen;
• indicie e llojit të vetë është gjetja e blloqeve të “dyfishta” të fletarkëtimeve e fletëpagesave, të faturave, të inkasimit, të buletave, etj., gjë që tregon se arkëtari shërbehet më dokumentacion të dyfishtë;
• gjetja fletarkëtimeve të paevidentuara, gjë që shpie në përfundimin se bëhet fjalë për përvetësim nëpërmjet sukcesionit;
• krahasimi i dokumenteve të dyshimta me dokumentet tjera të kontabilitetit analitik si edhe të blerësit apo furnitorit, gjegjësisht personit që ka arkëtuar apo që ka tërhequr para.
Çdo dokument i dyshimtë, i cili është veçuar për shkak të elementeve grafike ose të tjera, dërgohet në kontabilitetin analitik dhe, eventualisht, te personat që kanë paguar apo janë paguar. Ndonjëri prej dokumenteve nuk do të përputhet me dokumentin e dyshimtë, kështu që konstatohet se është fals.
37
Kur ekziston dyshimi për fshehjen e përvetësimit nëpërmjet parave të deponuara në bankë dhe tërheqjes së parave nëpërmjet çekut, bëhet kontrolli i detajuar e pasqyrës së bankës, të fletëpagesave të bankës dhe të çeqeve, mandej krahasohen me ekzemplarët që i ka lëshuar arkëtari. Zbatimi i ekspertizës: në rast se haset falsifikuat apo në rast se ekziston dyshimi mbi përvetësim të shumave të mëdha, bëhet ekspertiza e kontabilitetit, e cila nënkupton revizionin e afarizmit të tërësishëm të arkës. Përcaktohet periudha e kontrollit si edhe orientimet e kontrollit, të cilat bazohen ne vlerësimin e formave manifestative të sulmeve. 7.2. Bazat e preventivës Veprimi preventiv ka të bëjë ekskluzivisht me funksionimin e sistemit të brendshëm të mbrojtjes së ndërmarrjes ose vetëmbrojtjes shoqërore. Orientimet themelore janë:
• vendosja përkatëse e arkës, sigurimi i sefit, aplikimi i çelësave të dyfishtë; • kontrolli i rregullt i arkës (së paku një herë në muaj), konstatimi i saldos dhe kontrolli i
dokumentacionit dhe azhuritetit të mbajtjes së librit; • insistimi në azhuritetin e paraqitjes së raportit të arkës dhe respektimi i maksimumit të arkës.
38
8. PËRVETËSIMI PËRMES MOSEVIDENTIMIT TË SUFICITIT TË SHKAKTUAR NGA MASHTRIMI I KONSUMATORËVE ‐ BLERËSVE Ky grupim i mashtrimeve shfaqet nën ndikimin e këtyre faktorëve: • haset të funksionet operative, ku bëhet pranim‐dorëzimi i mallit, ku kryhen veprime prodhuese e
shërbyese, përkatësisht ku paralelisht me pranimin e dorëzimin bëhet edhe pagesa e malit; • format e mashtrimeve në çmim dhe në vlerë shfaqen në rast të koncentrimit të funksioneve: depos,
arkës, furnizimit dhe shitjes; • prona ka formë natyrale, por edhe formë parash; • mekanizmi mbrojtës (kontrolli i kontabilitetit), si rregull, nuk vepron dhe nuk e konstaton suficitin e
paevidentuar; • faktori i koncentrimit të funksioneve, sidomos me rastin e afarizmit të arkës, ka për pasojë delikte që
nuk lënë gjurmë në kuptimin e nxjerrjes së mallit jashtë ndërmarrjes dhe në kuptimin e veprimit kriminal, sepse kjo është e panevojshme;
• faktori i sjelljes së mallit në treg, sidomos zvogëlimi i tij dhe gjendja inflatore i shkojnë për shtat dhe ndikojnë në zgjerimin e vëllimit të veprimtarisë kriminale.
Mashtrimi në sasi: është formë klasike e mashtrimit, kur konsumatorit i jepet sasi më e vogël e mallit se ajo deklaruar. Kjo është forma më e vjetër e mashtrimit. Shfaqet te prona në formë natyrale, në funksion të dorëzimit dhe pranimit të mallit dhe në afarizëm ku ka dorëzim të mallit (depo, prodhim, tregti, hoteleri). Vetë mënyra e kryerjes së mashtrimit në sasi varet nga mënyra e konstatimit të masës së matjes (kilogram, litër, metër, metër kub, etj.), si edhe sasisë që matet, qoftë kur matja bëhet me instrumente të pasakta (aparate të matjes, peshore, enë, etj.), qoftë kur matja bëhet me sy. Toleranca e lejuar e pasaktësisë është deri 5%. Mashtrimi bëhet edhe me bartjen e materialit ndërtimor, drurit të ngrohjes dhe ngarkesave që shkapërderdhen (rërë, dhe, qymyr, etj.), prodhimeve bujqësore (panxharit të sheqerit, drithërave, etj.). Mashtrimet mund të kryhen edhe në të gjitha vendet e punës ku pranohen ose dorëzohen mallrat (depo, salla prodhimi, lokale tregtare, lokale hoteliere, etj.), gjegjësisht ku bëhet pranimi kuantitativ apo kualitativ i mallit. Mashtrimi në kualitet: më së shpeshti merr formën e zvogëlimit të sasisë së komponentëve të shtrenjtë dhe shtimit të sasisë së komponentëve të lirë. Mallrat që përbëhen nga më shumë elemente përbërëse, qoftë kur bëhet fjalë për tretje (alkooli, barërat, etj.) apo për përzierje (betoni, mobiliet, stofrat, etj.), ekzistojnë shpenzime normative dhe tolerancë të kualitetit. Standard i caktuar i kualitetit konsiderohet realizimi deri në një përqindje të caktuar i komponentëve përbërës. Kështu, shfaqen sjellje të ngjashme me ato të humbjeve të lejueshme dhe normativave të lejueshme të materialit shpenzues. Kështu mund të shkaktohet dobësimi i kualitetit përtej tolerancës së lejueshme dhe përvetësimi i vlerave të përbërësve të mallrave të prodhuar. Formë e veçantë e mashtrimit në kualitet është zëvendësimi i mallit të një kualiteti të caktuar me një mall me kualitet më të dobët se sa është deklaruar. Mashtrimi në kualitet është i mundur në prodhim, në tregti e në hotelieri, por mund të shfaqet edhe në depo. Mashtrimi në çmim: është forma më e përhapur e mashtrimit, e cila haset vetëm në raste të koncentrimit të funksioneve të shitjes, arkës dhe deponimit, pra afarizmit me forma natyrale dhe monetare të pronës. Kjo formë e koncentrimit është shumë e përhapur në lokalet tregtare dhe hoteliere. Esenca e mashtrimit qëndron në faktin se malli shitet mbi vlerën e caktuar nga ndërmarrja ose të normuar. Në lokalet tregtare e hoteliere, me një shitje mund të bëhen mashtrime të tri fushat: në sasi, në cilësi dhe në çmim.
39
Mashtrimit të trefishtë i shkon përshtati sidomos mungesa e mallit në treg, kur konsumatorët nuk i kushtojnë kujdes fare matjes, kualitetit dhe çmimit, sepse janë të kënaqur që kanë gjetur mallin e kërkuar. Edhe ndryshimi i vazhdueshëm i çmimit, inflacioni, etj., zgjeron mundësitë e mashtrimit të trefishtë, sepse konsumatorët nuk i kushtojnë rëndësi as kualitetit dhe as çmimit. Sistemi mbrojtës, si rregull, nuk vëren format e mashtrimit në kualitet dhe në çmim, ndërsa vlera e përvetësuar shfaqet si suficit i paevidentuar. Te këto mashtrime nuk ekzistojnë gjurmë të deliktit. Ato ekzistojnë në se bëhet kontrolli i matjes, kualitetit dhe çmimit të mallit, por kjo formë e kontrollit është e pazakonshme dhe, shpesh, e pamundur. Në lokalet tregtare, sikundër edhe në depo, me rastin e kontrollit të papritur mund të gjendet suficit. Në raste të jashtëzakonshme mund të mbeten gjurmë te mashtrimet në kualitet dhe në çmim, në qoftë se shitja e mallit të kualitetit më të ulët bëhet me çmim më të lartë apo të ngjashëm me artikujt me çmim më të lartë, me kusht që në dokumentacionin e shitjes shënohet lloji, sasia dhe vlera e mallit të shitur. Ka pasur raste të shitjes së gomave të klasit II si të klasit I, e të ngjashme. Në qoftë se në faturën apo bllokun e lëshuar të shitjes shënohet lloji, sasia dhe vlera, nëpërmjet dokumentacionit mund të konstatohet se malli i shtrenjtë është shitur më shumë se malli i lirë, në sasi më të mëdha se sa është pranuar (është shitur më shumë se sa ka pasur në shitore). Por, me rastin e shitjes, kur kontrollohet vetëm i ashtuquajturi bllok i arkës, i cili e tregon vetëm shumën e pagesës dhe jo llojin dhe sasinë e mallit. Kjo formë e mashtrimit , mund të konstatohet. Sipas vëllimit dhe numrit mashtrime të trefishta ndodhin më së shumti në lokalet tregtare dhe hoteliere, sepse këto tri forma të mashtrimit nuk lënë gjurmë të përshtatshme dhe, si rregull, është e pamundur të vërtetohen. Koncetrimi i funksioneve të shitjes dhe arkës gjithashtu krijon mundësi që të mos mund të gjenden gjurmë. Pra, kemi të bëjmë me një grup të sulmeve që është vështirë, pothuaj e pamundur, të vërtetohen dhe dëshmohen. Grupi i mashtrimeve të konsumatorit apo blerësit përbën 5% e numrit të përgjithshëm të kriminalitetit të zbuluar. Në strukturën e kriminalitetit real ose në shifrën e errët ky raport është shumë më i lartë. Ekzistojnë prej 30.000 deri 50.000 vende të punës ku mund të bëhet mashtrimi i konsumatorit apo blerësit. Mendojmë se ky grup i mashtrimeve është më i madhi përnga numri. Kontrolli i jashtëm, sidomos i inspekcionit të tregut, është i parëndësishëm, duke pasur parasysh numrin e inspektorëve, sepse kontrolli mezi arrin në 10 përqind të rasteve. Sistemi i brendshëm i kontrollit dhe mbrojtjes i ndërmarrjes është kryesisht i painteresuar për zbulimin e mashtrimeve të konsumatorit, me që këto mashtrime dëmtojnë konsumatorin. Natyrisht, edhe në vetë procesin e prodhimit bëhen mashtrime të konsumatorëve, sepse një numër i madh i prodhimeve nuk i përgjigjet vlerës së deklaruar, sipas standardeve teknike. Interesi i ndërmarrjes për mbrojtjen e konsumatorit nga mashtrimet në kuantitet, në kualitet dhe në çmim zgjohet vetëm kur të arrihet balansi ndërmjet kërkesës e ofertës, pra kur oferta do të jetë më e madhe se sa kërkesa, si edhe kur të krijohet situatë ekonomike stabile, pa tendenca inflacioni. Tash për tash mund të konstatojmë se konsumatori është ende kategori e pambrojtur sa duhet, përkundër institucioneve të shumta të kontrollit. Grupi i përmendur i sulmeve, sidomos në situata krize, mund të parandalohet nëpërmjet aksioneve të kontrollit të jashtëm dhe forcimit të masave represive. Është e mundur të vihen nën një kontroll të shtuar shoqëror të gjitha llojet e afarizmit, duke aplikuar një politikë kadrovike selektive, duke ulur nivelin e të drejtave vetëqeverisëse, duke afirmuar popullarizimin e çmimeve, duke i dhënë ët drejtë konsumatorit që të kërkojë mbrojtje gjyqësore në emër të të gjithë konsumatorëve të mashtruar, duke konfiskuar pasurinë e krijuar në mënyrë të kundërligjshme dhe, madje, duke marrë licencën e punës.
40
Duke pasur parasysh karakterin e këtij grupimi, esenca e luftimit qëndron në veprimet dhe masat preventive shoqërore. Kontrolli kriminalistik është i orientuar ndaj formave më të rrezikshme të veprimeve kriminale, të cilat mund të konstatohen dhe të dëshmohen. Këtu bëjnë pjesë edhe mashtrimet në çmim dhe në kualitet, kur mbesin gjurmë në dokumentacionin e afarizmit, si edhe në linjën e realizimit të veprimit kriminal.
41
9. PËRVETËSIMI NËPËRMJET MOSEVIDENTIMIT TË SUFICITIT TË SHKAKTUAR NGA AFARIZMI PËR LLOGARI PERSONALE Esenca e kryerjes së mashtrimit të këtij grupimi qëndron në shitjen e mallit personal si mall i ndërmarrjes dhe përvetësimi i të ashtuquajturit fitim tregtar. Këtë grup e karakterizojnë këta faktorë: • haset te funksioni operativ i shitjes së mallrave ose shërbimeve; • koncentrimi i paevitueshëm i funksionit të komerciales, shitjes, eventualisht furnizimit (nuk është e
domosdoshme) dhe arkës, gjegjësisht hyrjeve dhe daljeve; • forma e pronës është natyrale dhe monetare; • mekanizmi i mbrojtjes zakonisht nuk e vëren këtë formë të sulmeve, pasi malli përzihen me mallrat
tjera, ndërsa në dyqanet tregtare dhe lokalet hoteliere nuk mbahet kontabiliteti, por shitoret dhe lokalet janë të ngarkuara financiarisht me mallra;
• mungesa e mallrave në treg lehtëson veprimin e këtij grupi. Kjo formë e sulmeve haset më së shumti në ndërmarrjet tregtare dhe hoteliere, sepse në këto forma të afarizmit zakonisht ndodh koncentrimi maksimal i funksioneve. Lloji i mallit që shitet për llogari personale varet nga mundësia e shitjes së shpejtë apo nga kërkesa, ndërsa përnga pamja e jashtme zakonisht nuk dallon nga mallrat tjera që gjenden në shitje. Më së shpeshti malli sigurohet nga sektori privat ose kontrabanda. Në disa raste ka ndodhur që kryeshefat të shesin birra dhe, me që pagesa është bërë me virman, paratë ia kanë dërguar fabrikës së birrës nëpërmjet postës. Mekanizmi i kontrollit nuk e vëren “afarizmin” për llogari personale. Dyqani tregtar dhe lokali hotelier ngarkohen me mallra në vlerë financiare. Me rastin e inveturës konstatohet sasia e mallit dhe vlera e tij dhe numërohen paratë e gjetura në arkë. Në qoftë se vlera e mallit dhe shuma e parave përputhem me vlerën me të cilën janë ngarkuar, gjithçka konsiderohet në rregull, nga aspekti i kontabilitetit. Me rastin e inventurës së papritur eventuale, mund të gjendet suficit , por nuk mund të konstatohet se prej cilit mall është krijuar ai. Furnizimi me mall me të cilin zhvillohet “afarizmi” për llogari personale dhe dokumentet eventuale të furnizimit, nuk evidentohen në librat e kontabilitetit të ndërmarrjes, me që as nuk dërgohet malli. Me rastin e furnizimin nga sektori privat nuk mund të ketë probleme, sepse malli paguhet me para në dorë dhe ndërmarrjes ku ndodh përvetësimi nëpërmjet “afarizmit” për llogari personale nuk i dërgohen dokumente të kontabilitetit. Në qoftë se furnizimi bëhet nga sektori shoqëror, atëherë kryeshefi e bën pagesën e mallit në xhirollogari, me para në dorë apo me fletëpagesë të postës. Kështu evitohet dërgimi i faturës kontabilitetit të ndërmarrjes ku ndodh përvetësimi. Gjurmët mbi kryerjen e veprës shkojnë në drejtim të furnizimit dhe dërgimit të mallit. Në qoftë se malli që shitet për llogari personale dallon nga llojet tjera të mallrave, mashtrimi mund të vërehet me rastin e kontrollit të papritur. Rekonstruimi i tërësishëm i qarkullimit është e pamundur të bëhet, por gjatë kontrollit mund të konstatohet malli që përnga pamja e jashtme dallon nga malli që shitet në mënyrë legale. Siç kemi thënë, suficiti mund të konstatohet me rastin e inventurës së papritur, në qoftë se malli është i të njëjtit burim ose është i ngjashëm. Kështu mund të konstatohet dhe vërtetohet kriminaliteti i këtij grupi. Prandaj, edhe ky grupim renditet gjithashtu në përvetësimet e suficitit të paevidentuar, sepse mbi të nuk vepron mekanizmi i kontrollit. Në strukturën e përgjithshme të kriminalitetit të zbuluar, grupimi i afarizmit për llogari personale merr pjesë me 4% deri 5%. Është e sigurt që në kriminalitetin real ky grup është më i madhe numerikisht. Duket theksuar se mënyra e kryerjes së sulmeve të këtij grupimi është e zakonshme për ndërmarrjet tregtare dhe hoteliere dhe paraqet burim të përhershëm të të hyrave jashtë punës. Ndërmarrja ka interes të parandalojë këtë formë të mashtrimit, me që ajo shkakton zvogëlimin e të hyrave. Por, forma aktualë e mbrojtjes, e cila zbatohet nga kontabiliteti dhe inventura e rregullt, nuk është e
42
mjaftueshme për parandalimin e sulmeve të këtij grupimi. Kampionët e mbrojtjes nga ky grupim janë orientuar në dekoncentrimin maksimal të funksioneve, në vënien e shenjës vetjake në mallrat e veta, në kryerjen e kontrolleve të papritura dhe në verifikimin e prejardhjes së mallit. Si rregull, zbulimi dhe shkatërrimi i këtij grupimi hyn në domenin e mekanizmit të brendshëm mbrojtës, sepse ekziston interes për shkatërrim. Kontrolli kriminalistik fillon nga furnizimi dhe transportimi i mallit, sepse këto janë gjurmët e vetme të përshtatshme për zbulim. Mund të bëhet edhe vlerësimi sipas llojit të mallit i cili shitet më së shumti për llogari personale (furnizimi i lehtë, shitja e shpejtë, kërkesa e madhe, etj.). Në bazë të vlerësimit të llojit të mallit ndiqet drejtimi i burimit të furnizimit. Shpesh, zbulimi mund të bëhet përmes kontrollit të pagesës, me para të gatshme, nëpërmjet xhirollogarisë, nëpërmjet fletëpagesave të postës, etj. Në linjën e transportit mbeten gjithashtu gjurmë me interes (fletës së ngarkesës, fletëdërgesës, etj.), te sektori i transportit hekurudhor, te ndërmarrjet autotransportuese, te transportuesit privatë, etj. Gjatë përpunimit kriminalistik, njohja e elementeve të përmendura (lloji i mallit, niveli i ofertës, mënyra e furnizimit, burimet e furnizimit, transportimi) mundëson krijimin e versioneve dhe vlerësimin sipas mënyrës së kryerjes së këtij grupimi.
43
10. PËRVETËSIMI ME PASOJË DEFICITIN DHE FSHEHJA E DEFICITIT NËPËRMJET FALSIFIKIMIT DHE METODAVE TJERA Në tri grupimet e para të mënyrave të kryerjes së përvetësimit nuk vepron mekanizmi i kontrollit dhe një pjesë e pronës konsiderohet suficit i paevidentuar. Te grupi i parë suficiti mund shfaqet jashtë aktivitetit të kryesit. Ai, eventualisht mund të ndikojë në shtimin e suficitit. Me rastin e mashtrimit të konsumatorit dhe afarizmit në llogari personale në kushte të konventrimit të funksioneve, vepron në mënyrë aktive dhe vetë kryesi, duke i dhënë mënyrës së kryerjes formë përfundimtare. Pikë e përbashkët e të tri grupeve të para është krijimi i suficitit të paevidentuar, gjegjësisht mosveprimi i mekanizmit të kontrollit. Në vendet e punës ku grumbullohen format natyrale dhe monetare të pronës dhe koncentrimi i funksioneve të furnizimit, shitjes, arkës dhe depos, janë të mundura të tria format. Në qoftë se kryesi fillon të përvetësojë në të gjitha funksionet e tij, atëherë gjithsesi do të krijohet deficit. Ndërkaq, në vendet e punës ku afarohet ekskluzivisht me para, çdo përvetësim ka për pasojë deficitin. Mund të thuhet se ky grup është i mundur te të gjitha vendet e punës dhe sektoret ku në çfarëdo mënyre afarohet ose manipulohet në trajta natyrale apo monetare të pronës. Por, kur bëhet fjalë për para, sistemi i kontrollit vepron në tërësi, ndërkaq kur bëhet fjalë për formë natyrale ky sistem vepron pas shfaqjes së theksuar të suficitit të paevidentuar. Faktorët që e strukturojnë këtë grup janë: • forma operative e raportit ndaj pronës (depos, prodhimit, tregtisë, hotelerisë, arkës); • forma e pronës natyrale dhe monetare; • veprimi i mekanizmit mbrojtës të kontabilitetit me pasojë shfaqjen e deficitit.
Këtë formë e hasim në ço vend të punës, ku manipulohet me formë natyrale apo monetare të pronës. Pasojë e përvetësimit në këtë grup është deficiti, por kryesi përpiqet ta fshehë atë. Ai bën përpjekje që përvetësimin ta pasqyrojë si ngjarje të rregullt afariste, me metodën e falsifikimit dhe metodave tjera. Zakonisht, fshehja bëhet nëpërmjet falsifikimit të dokumenteve apo regjistrimeve fiktive. Në kuptimin kriminalistik, gjurmë shfaqen në dy formë: në formë të deficitit dhe në formë të falsifikimit gjegjësisht fshehjes së deficitit. Gjatë trajtimit të mekanizmit kontrollues kemi vërejtur se, zakonisht, nëpërmjet inventurës (deposë, repartit, shitores, arkës, etj.) konstatohet gjendja reale e pronës (mallit, parave) dhe duke bërë krahasimin me gjendjen në kontabilitetin analitik (mallit, materialit, repartit, financave). Pas pranimit të humbjeve të lejuara, çdo lëshim shkakton deficit ose suficit. Në rast të konstatimit të suficitit nuk jepet përgjegjësi, kurse në rast të deficitit hulumtohet shkaku. Deficiti mund të jetë i kushtëzuar nga shkaktarë të ndryshëm, siç janë: gabimet e kontabilitetit, inventura e pasaktë, norma shumë e ulët e humbjeve të lejueshme, norma joreale e shpenzimit të materialit dhe të shkartit, fatkeqësitë elementare, zjarri, etj. Por, deficiti mund të jetë edhe pasojë e përvetësimit. Për këtë arsye, deficiti është sinjal që vetëm nxjerr në pah mundësinë e përvetësimit, por nuk i përjashton shkaktarët tjerë. Falsifikimi është metodë themelore për fshehjen e deficitit. Qëllim i falsifikimit është mashtrimi i mekanizmit të kontrollit dhe pasqyrimi i përvetësimit si ngjarje afariste legale. Falsifikimi e fsheh kryesin, por në rast të zbulimit dhe konstatimit të metodës së fshehjes, falsifikimi kthehet kundër personit që e ka kryer. Falsifikimi, si formë e fshehjes së deficitit i ka dy forma elementare: • falsifikim nëpërmjet regjistrimit – regjistrimit fiktiv në kontabilitet dhe • falsifikim të dokumentacionit themelor.
10.1. FALSIFIKIMI I DOKUMENTACIONIT THEMELOR
44
Gjatë trajtimit të mekanizmit kontrollues në ndërmarrje kemi thënë se ai realizohet nëpërmjet kontrollit ndërfazor të qarkullimit të pronës, nëpërmjet kontabilitetit analitik e financiar, nëpërmjet inventurës dhe kontrollit fizik‐teknik me rastin e qarkullimit të vlerës jashtë ndërmarrjes. Gjatë qarkullimit të vlerës brenda dhe jashtë ndërmarrjes bëhet konstatimi i dokumenteve themelore, si: fletëlëshimi, fletëpranimi, fletëdërgesa urdhëresa e punës, fatura, kambiali i arkës, urdhëresa e virmanit, fletëpagesa e bankës, etj. Gjatë qarkullimit të pronës brenda ndërmarrjes një vend i punës lëshon mallin apo paratë, kurse vendi tjetër pranon dhe anasjelltas. Kryesi i fshehjes së deficitit zgjedh të pasqyrojë se ka dhënë më shumë mall apo para dhe ka pranuar më pak, por edhe mund të kombinojë rritjen e pronës që dorëzon dhe zvogëlimin e pronës që pranon. Pavarësisht se si bëhet fshehja e deficitit, nëpërmjet shtimit të pronës së dorëzuar apo uljes së pronës së pranuar, duket të bëhet nëpërmjet dokumenteve themelore. Format e falsifikimit të dokumentacionit themelor janë: falsifikimi i gjithë dokumentacionit themelor, shfrytëzimi i dokumentacionit të përdorur në veprimet e mëparshme duke ia ndryshuar datën dhe përmirësimi i dokumenteve ekzistuese, në pjesën që pasqyron sasinë dhe shumën e parave. Përmirësimi i dokumentit është forma më e shpeshtë e falsifikimit. Teknika e falsifikimit varet nga fakti se rriten apo zvogëlohen sasia dhe shuma. Më shpesh ndodh të përmirësohet duke shtuar shumën e parave, sepse kjo është më e lehtë të bëhet. Përmirësimi për të shtuar shumën bëhet duke e shtuar një shifër përpara ose prapa shifrës ekzistuese, duke shkruar shumën në tekst apo duke përmirësuar shifrat. Ulja e sasive apo shumës bëhet duke ulur shumën apo duke ndryshuar shifrën e saj, duke ndryshuar shirat (prej 8 në 6 etj.). Gjatë shqyrtimit të kontrollit ndërfazor kemi thënë se dokumentet themelore lëshohen në më shumë kopje: një kopje i jepet personit që e pranon mallin, një apo dy kopje i dërgohen kontabilitetit analitik, ndërsa një kopje mbetet në vendin e punës që e ka lëshuar dokumentin. Zakonisht, falsifikimi bëhet në kopjet që i dërgohen kontabilitetit analitik dhe bë kopjen që mbetet bë vendin e punës që e ka lëshuar atë, ndërsa nuk falsifikohet dokumenti që e lëshon vendi i punës që e ka pranuar apo e ka dorëzuar mallin apo paratë. Në të vërtetë, vendi i punës që pranon ose jep mall apo para e bën pranimin kuantitativ dhe kualitativ, gjë që e vërteton pikërisht me dokumentin themelor. Çdo mospërputhje me pranimin real gjegjësisht lëshimin i pasaktë i dokumentit themelor do ë shkaktonte reaksion. Prandaj këtë aktivitet e quajmë kontroll ndërfazor. Kryesi nuk dëshiron të shkaktojë reaksion, prandaj as nuk e rrit dhe as nuk e zvogëlon sasinë në dokument, pra nuk e falsifikon. Në këtë mënyrë dy kopje të dokumentit nuk përputhem, kështu që dëshmohet falsifikimi. Por, në qoftë se te kontrolli ndërfazor personi që e nënshkruan dokumentin themelor është i pandërgjegjshëm, kryesi e shfrytëzon këtë dhe e falsifikon dokumentin. Kështu ai arrin të fshehë në tërësi përvetësimin, kurse deficitin eventual ia hedh vendit të punës që ka qenë i pakujdesshëm gjatë kontrollit ndërfazor gjegjësisht gjatë pranimit kuantitativ dhe kualitativ të vlerës. Në qoftë se falsifikimi i dokumentit themelor nuk bëhet në kopjen e vendit të punës që e pranon apo dorëzon mallin, përveç që gjatë krahasimit të këtyre dokumenteve konstatohet se ato nuk përputhen, mospërputhje vërehen edhe me rastin e regjistrimit në sektorin e kontabilitetit analitik (p.sh. në se depoisti lëshon sasi më të madhe të lëndës së parë për prodhim, kontabiliteti material regjistron sasi më të mëdha, por në dokumentin e kontabilitetit të repartit të prodhimit regjistrohet sasia e saktë, sepse dokumenti i dorëzohet vendit të punës për prodhim. Në këtë mënyrë shfaqet mospërputhja midis kontabilietit materiale dhe kontabilitetit te repartit të prodhimit). Gjurmët e kryerjes së veprës mbeten në kontabilitet, gjatë krahasimit të dokumenteve të lëshuara. 10.2. REGJISTRIMI FIKTIV NË KONTABILITET
45
Këtë formë të falsifikimit e përdorin kontabilistët. Me që deficiti, si pasojë e përvetësimit në vendet e punës së operativës (arkë, depo, shitore, repart, etj.) shfaqet në kontabilitetit financiar analitik, si deficit i kontabilitetit apo si mospërputhje midis kontabilistëve, udhëheqësi i kontabilitetit mund të fshehë atë nëpërmjet regjistrimeve fiktive. Kjo formë e fshehjes shfaqet, qoftë kur udhëheqësi i kontabilitetit lidhet me personin që kryen funksione operative apo kur ka ndonjë funksion operativ. Përvetësimi i deficitit të kontabilitetit dhe harmonizimi i kontabilitetit analitik bëhet në mënyra të ndryshme. Më së shpeshti deficiti regjistrohet te borxhet e këqija, fshihen, hidhen te shpenzimet e ndryshme materiale, ambalazhi, etj. Në praktikë hasen edhe falsifikime të dokumenteve përcjellëse, në qoftë se malli nxirret jashtë ndërmarrjes, prandaj është e nevojshme të bëhet mashtrimi i sektorit të kontrollit të daljes së pronës jashtë ndërmarrjes. Mashtrimet e këtij grupi përbëjnë 80% të strukturës së kriminalitetit të zbuluar, kështu që e përbëjnë grupin më të madh të kriminalitetit të zbuluar. Kjo ndodh për shkak se te ky grup vepron mekanizmi mbrojtës dhe se sulmet në pronë lënë gjurmë të përshtatshme. Prandaj, është e natyrshme që ky grup të jetë më i vogël i pazbuluar. Me rastin e kryerjes së përpunimit kriminalistik është e rëndësishme të bëhet eliminimi i dokumenteve të dyshimta. Ku eliminim është i rëndësishëm për shkak se falsifikimet më të shpeshta bëhen nëpërmjet përmirësimit, fotokopjimit të dokumenteve apo përdorimit të dokumenteve të përdorura. Nëpërmjet vështrimit të dokumenteve, sidomos të elementeve grafike (harmonisë së tekstit, trusjen e dorëshkrimit, llojin e ngjyrës, lapsave kimikë, ngjyrës, vjetërsisë së letrës, dëmtimit të sipërfaqes së letrës, vendosjes së dokumenteve në dritë) mund të bëhet eliminimi i dokumenteve të dyshimta. Pas kësaj bëhet krahasimi me kopje të tjera të dokumenteve dhe kontrollohet regjistrimi i tyre në kontabilitet. Prandaj, gjatë përpunimit kriminalistik të këtij grupimi, krijimi i versioneve bëhet sipas përpunimit të mënyrës dhe metodës së fshehjes së deficitit me falsifikim.
46
11. PËRVETËSIMI NGA BURIMET E KORRUPSIOINIT DHE KEQPËRDORIMIT Korrupsioni dhe keqpërdorimi janë sinonime për dukurinë e njëjtë, e cila përfshin formën e sulmit në të cilën shfrytëzohet pozita, autorizimet, fuqia dhe e drejta që dalin nga statusi i personit që bën përvetësimin e paligjshëm të të mirave. Termi korrupsion përfshin marrjen e mitos si formë e keqpërdorimit të pozitës dhe ndonjë të drejte, prandaj ky term është më i ngushtë se sa termi keqpërdorim. Termi keqpërdorim, në kuptimin më të gjerë, përfshin shfrytëzimin e pozitës, autorizimeve apo fuqisë së ndikimit me qëllim përfitimi. Të dyja këto fenomene kanë lëshuar rrënjë në praktikën kriminalistike, prandaj edhe do t’i trajtojmë këtu. Mënyra e kryerjes së korrupsionit dhe keqpërdorimit kushtëzohet nga këta faktorë:
• Haset te raporti i formës udhëheqëse dhe kontrolluese ndaj pronës. Karakteristike për këtë raport funksional është se nuk ka kontakt direkt me pronën, kështu që sulmet kryhen nëpërmjet keqpërdorimit të pozitës dhe në këtë formë realizohet përfitimi material;
• Forma e pronës është një lloj i të drejtës, autorizimit dhe fuqisë, e cila buron nga tiparet e vendit të punës në ndarjen e funksioneve udhëheqëse, kontrolluese dhe operative;
• Pozita afariste e ndërmarrjes dhe gjendja në treg kanë ndikim të rëndësishëm në mënyrën e kryerjes së sulmit, si në raport me formën e manifestimit ashtu edhe në përmasat e sulmit;
• Shkalla e zhvillimit të marrëdhënieve vetëqeverisëse dhe format e organizimit vetëqeverisës ndikojnë gjithashtu në formën dhe përmasat e keqpërdorimit;
• Sistemi mbrojtës vepron pjesërisht te ky grup, varësisht prej formës në të cilën kryhet sulmi. Gjatë përpunimit të faktorëve të raportit ndaj pronës (autorizimet, të drejtat, fuqia) e gjendjes afariste të ndërmarrjes dhe shkallës së zhvillimit të raporteve vetëqeverisëse kemi përmendur kushtet që i shkojnë përshtati sulmeve të korrupsionit dhe keqpërdorimit. Pikërisht faktorët e përmendur veprojnë në lidhshmëri me njëri‐tjetrin, ndërsa në vende pune të caktuara krijojnë të ashtuquajturën zonë korruptive. Do të përpiqemi të analizojmë shpërndarjen e autorizimeve dhe fuqisë, me qenë se ky faktor është shumë i rëndësishëm për këtë mënyrë të kryerjes. Bashkë me sistemin e udhëheqjes kolektive nëpërmjet organeve kolektive e kolegjiale vendimmarrja është distribuuar varësisht prej shkallës dhe vendit vendimmarrjes në shkallën hierarkike. Individi shpesh është në pozitë të vendosë vetë ose ka rol vendimtar në marrjen e vendimeve. Në mënyrë të ngjashme janë ndarë edhe autorizimet dhe të drejtat, prej shkallës më të ulët deri në shkallën më të lartë të koncenrtimit të fuqisë. Në marrëdhëniet midis njerëzve hasen fusha me interes vital për individin, grupin apo ndërmarrjen, për të cilat vendos individi ose në marrjen e vendimit ka rol vendimtar individi. Pothuaj nuk ka fusha në të cilën shfaqet ndonjë marrëdhënie e rëndësishme për individin apo ndërmarrjen, kurse në zgjidhjen e të cilës nuk ndikon individi në hierarkinë e vendimmarrjes. Këto fusha janë të ndryshme, prej vendimmarrjes mbi fatin e pronës, lidhjes së kontratës, vendimit mbi blerje, shitje apo marrje të kredisë, investimit, punësimit, lejes së ndërtimit, shitjes së mallit kritik, etj. e deri të shërimi i suksesshëm. Pikërisht nga këto raporte dhe gjendje buron mundësia e keqpërdorimit dhe korrupsionit – krijimit të mundësisë për realizimin e ndonjë të drejte ose veprimit kundër zakonit, dispozitave në fuqi dhe moralit, me qëllim të realizimit të ndonjë interesi. Në sistemin e vetëqeverisjes janë bërë përpjekje që të kufizohet pushteti i individit. Kufizimi arrihet me përfshirjen e trupave vetëqeverisës në marrjen e vendimeve. Në ndërmarrjet shoqërore kjo realizohet nëopërmjet tubimeve të punëtorëve dhe këshillave të punëtorëve, ndërsa në bashkësinë e gjerë arrihet nëpërmjet trupave përfaqësuese dhe delegacioneve.
47
Një formë e veçantë e keqpërdorimit është shtirja e vendimeve të trupave vetëqeverisëse dhe e ashtuquajtura “mbulesë” për vendimet vetëqeverisëse, prapa të cilave fshehet realizimi i dobisë për individin. Format themelore të korrupsionit dhe keqpërdorimit janë: • Përdorimi dhe keqpërdorimi i pozitës gjatë marrjes së vendimeve për përvetësim të paligjshëm të
mjeteve të ndërmarrjes; • Shfrytëzimi i monopolit nëpërmjet koncentrimit të fuqisë ne vendimmarrje për çështje siç është
ndarja e mjeteve financiare ose mashtrimet tjera (ndarja e banesës, trojeve, etj.); • Keqpërdorimi i punëve që bazohen në besim dhe ndaj të cilave nuk vepron mekanizmi mbrojtës
(kryerja e punës në botën e jashtme); • Keqpërdorimi i zakoneve afariste te format normale të afarizmit, si edhe pranimi i provizionit,
rabatit, zbritjes, etj. • Shfrytëzimi i raporteve afariste me sektorin privat si dhe përfitimi material nëpërmjet aranzhmaneve
gjysmëlegale; • Shfrytëzimi i gjendjes së mallit kritik dhe kërkesës së madhe në treg si edhe realizimi i përfitimit
materiale sipas kësaj baze. Grupi i korrupsionit dhe keqpërdorimit haset më së shpeshti në fushën e punëve komerciale, punëve me para, me investime, me kredi etj., por edhe në fushat në të cilat zgjidhen çështjet vitale të qytetarëve, siç është ndarja e banesave, ndërtimi shtëpisë, etj. Në strukturën e kriminalitetit të zbuluar korrupsioni dhe keqpërdorimi marrin pjesë me 4%, gjë që nuk e shpreh as përafërsisht gjendjen reale. Gjurmët që i lënë korrupsioni dhe keqpërdorimi varen nga mënyra e kryerjes. Disa prej tyre janë lehtë të dukshme, ndërsa disa të tjera duken vetëm kur të konstatohet pasoja e fundi në formë të humbjes apo dëmit të shkaktuar ose në formë të pasurimit të individit. Korrupsioni bëhet “në katër sy”, pasi fshehja e deliktit është në interes të të dyja palëve. Gama e formave korruptive është e gjerë, prej kryerjes së punëve që janë plotësisht legale e deri te kryerja e punëve që janë jolegale. Kur bëhet fjalë për punë legale janë të rëndësishme disa elemente anësore, si urgjenca, pagesa e rregullt, ekzistimi i më shumë konkurrentëve etj., të cilat e kushtëzojnë korrupsionin. Prej relacioneve dhe situatave varet edhe shfaqja e gjurmëve të deliktit: prej se njave minimale e deri te dëshmitë e dukshme. Në qoftë se pagesa e “shërbimit” korruptiv shkon në dëm të ndërmarrjes , sulmi zakonisht bëhet nëpërmjet falsifikimit të dokumentacionit afarist, më së shpeshti në formë të honorarëve, të bashkëpunimit të jashtëm, etj. Grupi i keqpërdorimit dhe korrupsionit është vështirë të zbulohet dhe të dëshmohet. Dëmi, likuidimi i ndërmarrjes e humbjet e mëdha nuk janë dëshmi për këto sulme. Këto janë vetëm indicie. Duhet të thuhet gjithashtu se disa fusha të caktuara të jetës janë të rrezikuara pikërisht nga korrupsioni dhe keqpërdorimet. Shtimi i rrezikut buron nga marrëdhënie dhe gjendjet që i kemi përmendur, siç janë: gjendja kritike e artikullit, shtimi i kërkesës, mundësia e marrjes së vendimeve për çështje vitale (kreditë, punësimi, shërimi, etj.). Njohja e indikatorëve korruptivë është bazë për parashikimin dhe konstatimin e përmasave dhe formave të kryerjes. Në ndonjë segment të shoqërisë, në ndonjë territor apo në ndonjë fushë e veprimit mund të shihen shenjat e të ashtuquajturës zonë korruptive. Kjo i hyn në punë sidomos orientimit të kontrollit kriminalistik dhe preventivës. Në bazë të prognozës kriminalistike është i mundur të bëhet përpunimi kriminalistik i versionit mbi formën dhe përmasat e korrupsionit dhe keqpërdorimit. Në mënyrë të ngjashme mund të orientohet edhe kontrolli kriminalistik ndaj zonave më të rrezikshme korruptive. Por, për shkak të natyrës dhe mënyrës së
48
kryerjes është e mundur të bëhet zbulimi i të ashtuquajturave mostra. Vetëm strategjia represive është e pafuqishme. Efikasiteti i saj është më i madh nëse orientohet në format më të rrezikshme dhe nëse shoqëria dëshmon ekzistimin e këtyre formave. Bazë për shkatërrim është veprimi preventiv. Korrupsioni dhe keqpërdorimi janë format më të rrezikshme të sulmeve. Ato jo vetëm që dëmtojnë pronën shoqërore, por ndikojnë negativisht në moralin e shoqërisë, në ndjenjën e drejtësisë dhe të nderit. Ndaj këtij grupi nuk mund të reagojmë duke “futur kokën në rërë”. Është e pamundur të ndërtohet ekskluzivisht sistem represiv që do të luftonte me sukses korrupsionin dhe keqpërdorimin. Përmasat e keqpërdorimit varen nga gjendja në shoqëri. Natyrisht që situatat e krizës, sidomos në fushën e afarizmit, mundësojnë krijimin e hapësirës për veprime korruptive e për keqpërdorime. Normalizimi i gjendjes e ngushton hapësirën e këtij grupimi kriminal. Zhvillimi i dimensionit preventiv nënkupton heqjen dorë të qasja administrative dhe formaliste. Numri më i madh i keqpërdorimeve ndodh duke u fshehur prapa vendimeve vetëqeverisëse. Kryerja e disa punëve me interes të përgjithshëm shoqëror dhe monopoli në zgjidhjen e çështjeve vitale është me interes për gjithë shoqërinë. Pikërisht në katoi fusha shfaqen më së shpeshti keqpërdorimi dhe korrupsioni. Shoqëria duhet të vendosë mbikëqyrje të forcuar shoqërore në këto zona korruptive. Mbikëqyrja e forcuar shoqërore është formë e ndikimit shoqëror, në të cilën të drejtat vetëqeverisëse të grupit të ngushtë të vendimmarrjes janë transferuar në subjekte të caktuara të shoqërisë. Në këto sfera duhet të funksionalizohet mbikëqyrja e jashtme, nëpërmjet inspekcionit shtetëror apo shërbimit të kontrollit. Mund të thuhet se forcimi i mbikëqyrjes shoqërore është tërësi e masave organizative, teknike, metodologjike dhe politike që ndërmerren në fushat vitale të jetës së shoqërisë. Pikërisht nëpërmjet konceptit të vetëmbrojtjes krijohen rrethana dhe shanse ideale për shkatërrimin e korrupsionit dhe keqpërdorimit.
49
12. MALVERZIMET E DOBISHME Me rastin e shqyrtimit të sistemit mbrojtës kemi vënë re se midis ndërmarrjeve dhe shoqërive ekzistojnë interesa të harmonizuara dhe të paharmonizuara gjegjësisht ekziston pluralizmi i interesave. Është tendencë e shoqërive për akumulim sa më të madh, ndërsa tendencë e ndërmarrjeve është që të kenë sa më shumë mjete për zgjerim. Këto raporte ndikojnë në forma të caktuara të sulmeve. Në përpjekje për të realizuar sa më shumë mjete, ndërmarrjet e mashtrojnë e bashkësinë në elemente të rëndësishme për përllogaritjen e përmbushjes së obligimeve. Por, në rastet kur kërkesat e shoqërisë për akumulim janë tepër të mëdha, bëhet fjalë për një formë të mbrojtjes, e cila vetëm formalisht i merr tiparet e veprimit të palejueshëm. Këto forma të sulmeve janë quajtur “malverzime të dobishme”. Subjekt i kryerjes së sulmeve është ndërmarrja, e cila në këtë mënyrë realizon dobi. Por, këtë dobi e realizojnë anëtarët e saj, ndërsa, si rregull, krye të vërtetë janë personat përgjegjës (drejtori ose udhëheqësi i sektorit financiar). Termi “malverzime të dobishme” nënkupton format e sulmeve në dobi të ndërmarrjeve, kështu që është pranuar si i tillë nga kriminalistikë. Në aspektin etiologjik kjo formë nuk do t’i përgjigjej termit. Gjatë zhvillimit të mëvonshëm format e sulmeve të tilla kanë mare edhe trajta të tjera, kështu që këto sulme renditen nën të njëjtin term. Grupi i malverzimeve të dobishme kushtëzohet nga këta faktorë: • Ekzistimi i pluralizmit të interesave midis shoqërisë dhe ndërmarrjeve; • Gjendja e pabarabartë afariste e ndërmarrjeve; • Shkalla e zhvillimit të marrëdhënieve vetëqeverisëse dhe mundësisë së keqpërdorimit të
vetëqeverisjes; • Elementet e grumbullimit të fuqisë në vendimmarrje ose ndikimit nga ana e ndërmarrjes.
Malverzimet e dobishme kryhen kryesisht në katër forma themelore: • Përvetësimi i pjesshëm i mjeteve, nëpërmjet fshehjes së obligimeve ndaj shoqërisë; • Përvetësimi në formë të mashtrimit të konsumatorit apo blerësit. • Përvetësimi i pjesshëm i mjeteve të shoqërisë në bazë të privilegjeve apo në bazë të përllogaritjes së
pasaktë; • Përvetësimi i pronës shoqërore në formë të marrëdhënieve pronësore të grupit, nëpërmjet
përvetësimit të mjeteve nga shumica e anëtarëve të grupit. Forma e parë që buron nga konflikti i interesave të ndërmarrjeve dhe shoqërisë, tash për tash, është më pak i rrezikshëm se sa format tjera. Duke analizuar faktorin e gjendjes afariste kemi thënë se me çka kushtëzohet pozita e ndërmarrjeve. Pozita e pabarabartë varet nga shkalla e zhvillimit teknik dhe e aftësisë profesionale të kuadrit të ndërmarrjeve, si edhe nga shanset e pabarabarta për krijimin e të hyrave. Por, kjo pabarazi është relativisht normale, siç është edhe »extra profiti«, i cili buron prej saj. Nëpërmjet masave të ndryshme ekonomike, mund të vihen në pozitë më të mirë disa ndërmarrje (nëpërmjet regresit për prodhime bujqësore, premive për shtimin e fondit blegtoral, premive devizore dhe stimulimit revizor për eksportuesit , regresit për shitjen e thëngjillit dhe të derivateve të naftës, çeqeve turistike më zbritje prej 10%, lirimit të rajoneve pse degëve të caktuara të ekonomisë nga disa obligime, etj.). Pikërisht këta faktorë lehtësues i kanë kushtëzuar sulmet në pronën shoqërore. Nëpërmjet llogarive të pasakta, ndërmarrjet kanë fituar mjete të mëdha, me të cilat i kanë mbuluar humbjet. Pra, ato kanë ruajtur ekzistencën nëpërmjet rentabilitetit të rrejshëm. Keqpërdorimet dhe sulmet masive kanë shkaktuar vështirësi të mëdha në ekonomi dhe në krijimin e marrëdhënieve të dyshimta afariste.
50
Një formë e veçantë e malverzimeve të dobishme është mashtrimi masiv i blerësve dhe konsumatorëve, dobësimi i normativës në prodhim, mashtrimi në kualitet dhe kuantitet, fiksimi i çmimeve në ditën e dërgimit dhe jo ditën e pagesës, etj. Këto forma të sulmeve shpesh burojnë nga pozicioni monopolist dhe gjendja jonormale në treg. Disa ndërmarrje kanë ndikim më të madh shoqëror në fushën e veprimit të tyre, kështu që gjatë kryerjes së punëve të tyre kanë kontakt me shuma të mëdha parash të cilat keqpërdorën. Formë e posaçme është shfrytëzimi i kësaj pozite në afarizëm me botën e jashtme, ku krijohen fonde ilegale dhe ndërmarrje ilegale, nëpërmjet të cilave realizohen mjete që keqpërdoren (disa ndërmarrje kanë pasur një flotë të tërë ilegale të anijeve, të regjistruara në Lihtenshtajn e me flamur të Panamasë). Formë e veçantë e sulmit në pronën shoqërore është raporti i ashtuquajtur pronësi grupore. Kjo do të thotë se në shumësinë e punëve hasen gjendje në të cilat një grup më i ngushtë apo gjithë “kolektivi”, të cilin e përbëjnë 10 punëtorë, përvetësojnë pasuri në emër të ndërmarrjes. Gjatë analizës së disa gjendjeve dhe vatrave të kriminalitetit do të vërehen fusha të tëra që janë infektuar, në të cilat janë bërë burim i përhershëm i të hyrave sulmet kriminale, të cilat janë profesionalizuar maksimalisht. Malverzimet e dobishme përbëjnë 2% të strukturës së rasteve të zbuluara. Problem nuk është gjithaq pamundësia e zbulimit, sa është oportunizmi i shërbimeve shtetërore e shoqërore, të cilat e kanë shumë të theksuar mbrojtjen e interesave lokale. Një kohë, paraqitja e llogarive të rrejshme të ndërmarrjeve është trajtuar si falsifikim “i zhveshur” nga e drejta penale, kështu që kryesit nuk janë ndjekur penalisht. Gjurmët e deliktit janë të dukshme, si në aspektin e falsifikimit ashtu edhe në krijimin e dobisë së pamerituar. Andaj, sjelljet pronësore grupore janë fshehur në vellon e vetëqeverisjes dhe vendimeve të trupave vetëqeverisëse. Në këtë grup vepron ekskluzivisht kontrolli i jashtëm, me që është iluzore të pritet që sulmin ta paraqesë vetë sulmuese. Gjatë trajtimit të sistemit mbrojtës kemi theksuar se ky grup hyn në të ashtuquajturën “zonë e tretë mbrojtëse”. Në bazë të njohjes së faktorëve që e kushtëzojnë grupin kriminal të malverzimeve të dobishme është i mundur edhe prognozomi i saktë. Por, aparati i jashtëm mbrojtës nuk ka dëshmuar invencion më të madh në këtë plan. Shpesh ka ndodhur që dukuritë kriminale të kenë marrë përmasa të tilla sa që shumica e ndërmarrjeve të fushës së caktuar kanë kryer sulme. Mungesa e invencionit është ë dukshme sidomos gjatë mbrojtjes së masave të caktuara ekonomike. Shërbimet e jashtme mbrojtëse nuk e bëjnë analizën e sulmeve të mundshme në ndonjë degë të ekonomisë dhe nuk propozojnë mjete dhe metoda mbrojtëse. Gjatë përpunimit kriminalistik të faktorëve që ndikojnë në mënyrën e kryerjes, mund të bëhet vlerësimi i përmasave të veprimtarisë dhe krijimi i versioneve mbi sulmet e mundshme, ndërkaq kontrolli kriminalistik mund të orientohet në ato sfera në të cilat kryhen sulme masive dhe në të cilat është i shprehur rreziku i përgjithshëm shoqëror. Por, efektet maksimale në këtë grup i japin veprimet preventive në formën e parashikimit të sulmeve dhe gjetjes së masave mbrojtëse.
51
13. AFARIZMI I PANDËRGJEGJSHËM Afarizmi i pandërgjegjshëm është formë e sulmit e cila kryhet nga dëshira për përfitim. Si rregull, kjo formë shfaqet për shkak të paaftësisë dhe neglizhencës (veprimit ose mosveprimit) në përdorimin e pronës, drejtimin dhe vendimmarrjen lidhur me pronën e ndërmarrjes. Në strukturimin e këtij grupi ndikojnë kryesisht raporti ndaj pronës dhe forma e pronës. Afarizmi i pandërgjegjshëm është i mundur te funksionet udhëheqëse operative e kontrolluese. Sa më i lartë të jetë niveli i të drejtave dhe autorizimeve, aq më të mëdha mund të jenë pasojat e punës dhe veprimit të pakujdesshëm e të pandërgjegjshëm. Qenia e këtij raporti varet nga paaftësia, pakujdesia apo papërgjegjësia në punë ose nga të gjitha bashkërisht. Sa i përket funksioneve operative, kjo formë e sulmeve nuk shprehet te format e ndjeshme të pronësisë, siç janë aparatet, pajisjet, materiet që mund të ndizen lehtë, etj. Te funksionet udhëheqëse shkak më i shpeshtë është paaftësia, ndërsa te funksionet kontrolluese dhe operative është shkak pakujdesia dhe neglizhenca. Në strukturën e kriminalitetit të zbuluar ky grup përbën 10 për qind të rasteve dhe, kryesisht, përputhet me shkallën e kriminalitetit real. Gjurmët e këtij delikti janë të dukshme, por, pakashumë, problem i përpunimit kriminalistik është përcaktimi i të ashtuquajturës “anë subjektive” ose përgjegjësisë penale. Mbrojtja prej këtyre formave të sulmeve hyn në sferën e faktorit të brendshëm, pra mekanizmit vetëmbrojtës të ndërmarrjes. Veprimtaria e kontrollit kriminalistik nuk ka rëndësi të veçantë. Në lidhje me prognozën kriminalistike është e rëndësishme të vërehen gjendjet e rrezikshme eventuale dhe të iniciohen masat përkatëse mbrojtëse (mbrojtja nga zjarri, thyerja, sulmi, plaçkitja, fatkeqësitë elementare, etj.) ose mbrojtja e sferave me interes vital e të përgjithshëm (ujësjellësi, centralet elektrike, depot e gazit, etj.). Grupet e përmendura nuk përputhen me ndarjen penalo‐juridike dhe me format e veprave penale, por shumica e veprave penale kryesisht mund të përfshihet brenda këtij grupi, i cili është sanksionuar me Kodin Penal në fuqi. Me rastin e përcaktimit të nocionit të kriminalitetit në punë dhe të nocionit kriminalitet ekonomik e financiar, kemi theksuar se këto forma të sulmeve në pronën shoqërore që kryhen në kuadrin e ndërmarrjes shoqërore kanë lidhshmëri të drejtpërdrejtë ose me vendet e punës ose me personat brenda ndërmarrjes. Kështu i kemi përjashtuar at forma të sulmeve që nuk janë kryer nga persona të ndërmarrjes. Gjatë shqyrtimit hyrës të grupeve kriminale të kriminalitetit ekonomik e financiar dhe mënyrave themelore të kryerjes, kemi theksuar se këto janë forma të sulmeve ndaj pronës shoqërore brenda ndërmarrjes ose sulme të ndërmarrjeve ndaj bashkësisë, ndërsa Kodi Penal i konsideron këto sulme si vepra penale.
52
14. ORGANIZIMI I KONTROLLIT PREVENTIV NË SEKTORIN E TREGTISË SË JASHTME ME QËLLIM TË ZVOGËLIMIT TË KRIMINALITETIT Punët e tregtisë së jashtme përfshijnë këto aktivitete afariste: • eksportin dhe importin e mallrave; • ndërmjetësimin në tregtinë ndërkombëtare; • transportin ndërkombëtar të mallrave dhe udhëtarëve (rrugor, hekurudhor, ujor, ajror); • shpedicionin ndërkombëtar; • punët rreth udhëtimeve e agjencive ndërkombëtare; • punët turistike në botën e jashtme; • kryerja e punëve investive në botën e jashtme; • përfaqësimi i firmave të huaja.
Punët e tregtisë së jashtme rregullohen me dispozita të veçanta, siç janë: Ligji mbi qarkullimin e mallrave me botën e jashtme, Ligji mbi kryerjen e veprimtarive ekonomike në botën e jashtme, Ligji mbi afarizmin revizor dhe marrëdhënieve kreditore me botën e jashtme dhe Ligji mbi doganat. Me Ligjin mbi qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve me botën e jashtme janë rregulluar kushtet për kryerjen e punëve të tregtisë së jashtme; eksporti dhe importi, shërbimet ekonomike dhe format tjera të qarkullimit tregtar ne jashtë; bashkëpunimi i partnerëve në kryerjen e punëve të qarkullimit tregtar me jashtë; paraqitje të punëve të qarkullimit tregtar me jashtë. Ligji mbi kryerjen veprimtarive ekonomike në botën e jashtme i rregullon të gjitha format e kryerjen së veprimtarive ekonomike në botën e jashtme, themelimin e ndërmarrjeve, bankave dhe organizatave të tjera financiare ne botën e jashtme; investimin e mjeteve në ndërmarrjet e botës së jashtme; kryerjen e veprimtarive ekonomike në botën e jashtme me ndihmën e njësive punuese; themelimin dhe punën e përfaqësive të përbashkëta ekonomike; kryerjen e veprimtarive ekonomike në kompanitë e huaja. Ligji revizor rregullon zbatimin e politikës së përbashkët devizore, rolin e Bashkësisë Vetëqeverisëse të Interesit (BVI) për marrëdhënie ekonomike me botën e jashtme, kursin dhe politikën revizore, tregun e përbashkët revizor, realizimin e kursit revizor, qarkullimin e pagesave me botën e jashtme, marrëdhëniet kreditore me botën e jashtme. Ligji mbi doganat rregullon çështjet që kanë të bëjnë me mallrat doganore, mënyrën e pagesës së obligimit doganor, sie dhe llojet taksave doganore. Zbatimi i plotë i dispozitave për afarizmin trajtuar me jashtë zvogëlon hapësirën or kriminalitet financiar. 14.1. Organizimi i afarizmit tregtar me jashtë Me veprimtar tregtare me jashtë mund të merren ndërmarrjet e regjistruara për këtë fushë veprimi, të cilat afarojnë në mënyrë të rregullt, kanë pajisjet e nevojshme teknike dhe minimumin e mjeteve dhe kuadrit profesional, me kusht që të jenë të regjistruara për kryerjen e punëve të tregtisë me jashtë. Brenda ndërmarrjes mund të ekzistojë sektori i pavarur për punë me botën e jashtme, i cili ka leje që në mënyrë të drejtpërdrejtë të kryejë punët ose lejen që të kujdeset për punët e tilla, por kryerjen e drejtpërdrejtë ia beson ndërmarrjes së specializuar.
53
Për t’u marrë me punë të tregtisë me jashtë, përveç kushteve të përmendura dhe para regjistrimit në regjistrin e gjykatës, ndërmarrjet duhet të kenë pëlqimin e këshillit koordinues. Punëtorët që i kryejnë këto punë duhet të kenë autorizime të veçanta. Këshilli koordinues themelohet pranë organit kompetent të republikës, kryetarin dhe anëtarët e të cilit emërohen nga këshillat ekzekutive të republikave dhe jo me propozimin e sindikatave dhe odës ekonomike. Këshilli kujdeset për orientimin e afarizmit tregtar me jashtë, jep pëlqimin për regjistrim në regjistrin e gjykatës, jep pëlqimin paraprak për zgjedhjen e punëtorëve të ndërmarrjeve tregtare me jashtë. Qarkullimi tregtar me jashtë (eksporti dhe importi) bëhet lirisht, në kuadrin e kontingjentit dhe në bazë të lejes dhe pëlqimit. Me programin afatgjatë dhe me qëllim të mbrojtjes së prodhimit vendor përcaktohet regjimi konkret i eksportit dhe importit. Ky regjim ndryshon shpesh. Në esencë, ai synon që eksporti të jetë sa më i madh, kurse importi sa më i vogël, në mënyrë që bilanci i pagesave me jashtë të jetë aktiv ose, së paku, i balancuar. Varësisht prej forcimit ekonomik bëhet edhe liberalizimi i regjimit të eksportit dhe importit. Në vitet ’50 regjimi i eksportit e importit ka qenë plotësisht nën kontrollin e shtetit, në vitet ’60 ai ishte gjithnjë e më liberal, ndërsa në vitet ’70 ai ishte pothuaj plotësisht liberal. Në vitet ’80 ishte kufizuar importi, ndërsa ishte favorizuar eksporti. Eksporti paraqet nivelin e pjesëmarrjes së ekonomisë së nje vendi në ndarjen ndërkombëtare të punës. Shtimi i borxheve dhe inflacioni e vështirësojnë këtë proces. Programi afatgjatë i eksportit dhe importit përcaktohet me marrëveshje shoqërore, e cila e rregullon regjimin e eksportit dhe importit për një periudhë të caktuar kohorë, varësisht prej gjendjes ekonomike, vlerës së borxheve, rezervave devizore dhe bilancit të pagesave, etj. Me qëllim të furnizimin të tregut dhe evitimit të vështirësive më të mëdha, Qeveria mund të përcaktojë që eksporti apo importi i disa mallrave të bëhet në bazë të kontingjentit. Me kontingjent përcaktohet vëllimi i eksportit e importit dhe sasia e vlera e ndonjë malli, në periudhën e caktuar. Ndonjë mall i caktuar mund të eksportohet ose të importohet në bazë të lejes si edhe zbatimit të konventave ndërkombëtare për eksportimin dhe importimin e veprave artistike. Qeveria është e obliguar që, në bazë të zbatimit të marrëveshjes shoqërore, të bëjë regjistrimin e mallrave të përfshirë në kontingjentet për mallra të caktuar (eksporti e importi i lirë, kontingjenti dhe lejet). Qeveria cakton mallrat që mund të eksportohen dhe të importohen në bazë të pëlqimit. Qeveria mund të përcaktojë edhe masat e kufizimeve me qëllim të evitimit të pengesave në treg, pra mund të ndryshojë regjimin e eksportit dhe importit. Me ligj përcaktohen shërbimet ekonomike dhe format tjera të qarkullimit tregtar me jashtë, siç janë: transporti me jashtë, transporti i mallrave dhe udhëtarëve, punët e agjencioneve e qarkullimit, punët turistike, kryerja e punëve investive, përfaqësimi i kompanive të huaja, ndërmjetësimi në qarkullimin tregtar me jashtë, etj. Për çdo marrëveshje për kryerjen e punëve lidhur me qarkullimin tregtar me jashtë, ndërmarrja është e obliguar t’i raportojë Bankës Qendrore (Nacionale) dhe ta njoftojë prokurorinë shtetërore për secilin kontest lidhur me qarkullimin tregtar me jashtë. Në botën e jashtme mund të kryhen veprimtari ekonomike duke themeluar ndërmarrje, banka, organizata tjera financiare apo ente sigurimi; duke investuar mjete në ndërmarrjet e huaja, duke kryer punë nëpërmjet njësive punuese, përfaqësive të përbashkëta, etj.
54
Në botën e jashtme ndërmarrjet themelohen me qëllim të rritjes së eksportit, përmirësimit të prodhimit të përbashkët, etj. Mjetet mund të sigurohen nga ndërmarrja apo partneri i jashtëm. Ndërmarrja përgjigjet për vlerën e saj deri në nivelin e investimit. Për themelimin e ndërmarrjeve të tilla është e nevojshme të merret pëlqimi i organit drejtues. Ndërmarrja mund të investojë mjetet e saj në ndërmarrje të huaja, por për këtë nevojitet miratimi i organit kompetent shtetëror. Ndërmarrjet mund të kryejnë punë nëpërmjet njësive të veta punuese (të përhershme apo të përkohshme) siç janë: përfaqësitë, depot, shitoret, servilet, etj. Themelimi i njësive regjistrohet në regjistër dhe, me kërkesë të ndërmarrjes, merret pëlqimi i këshillit koordinues. 14.1.1. Sistemi devizor Sistemi revizor rregullohet me Ligjin mbi afarizmin revizor dhe marrëdhëniet kreditore me botën e jashtme. Sistemi revizor ndryshon shpesh, sidomos kushtet e eksportit e importit dhe të marrëdhënieve kreditore më botën e jashtme. Më parë, eksporti dhe importi ishin të rregulluara në mënyrë precize, ndërsa qarkullimi me botën e jashtme ishte i kufizuar (sidomos importi). Në fillim të viteve ’60 eksporti dhe importi filluan të liberalizohen gjithnjë e më shumë, për të arritur deri te qarkullimi pothuaj plotësisht i lirë, duke përfshirë edhe mundësinë e marrjes së kredive nga vendet e huaja dhe institucionet financiare ndërkombëtare. Në gjysmën e viteve ’60 fillon faza e parë e kufizimeve, sidomos të importit, ndërsa më vonë është kufizuar plotësisht marrja e kredive në botën e jashtme nga ndërmarrjet. Pas vitit 2000, në sistemin revizor janë bërë ndryshime të mëdha, në formë të sistemit tregtar. Sistemi revizor do të trajtohet në mënyrë më të detajuar në njësitë e ardhshme të këtij teksti. 14.1.2. Sistemi devizor dhe valutor Valutë konvertibile: është ajo valutë që mund të konvertohet lirisht në valutë tjetër. Valuta jokonvertibile nuk mund të konvertohet në valutë tjetër ose mund të konvertohet në mënyrë të kufizuar. Valutë llogaritëse: është valuta e pranuar në këmbimin tregtar midis disa vendeve. Valutë e tillë mund të jetë edhe valuta e një vendi të tretë. Llogaritë e kliringut bëhen sipas dollarit amerikan. Mënyra e pagesës: është pjesë përbërëse e marrëveshjeve tradhtare me jashtë, kurse pagesa mund të bëhet nëpërmjet akreditivit, urdhrit të bankës, etj. Pagesa me urdhër të bankës: bëhet me urdhër të bankës, në llogari të partnerit të huaj. Mënyra e tillë e pagesë nuk ka garanci. Në qoftë se urdhri i bankës lëshohet më parë, blerësi nuk ka garanci se furnitori do t’ia dërgojë mallin, ndërsa nëse furnitori e lëshon mallin i pari ai nuk ka garanci se blerësi do ta paguajë. Pagesa me paraqitjen e dokumentit: bëhet nga personi i besuar (i shpediterit, bankës) i palës së cilës i dërgohen dokumentet e nevojshme të mallrave, për t’ia paraqitur blerësit vetëm pasi ai t’i ketë paraqitur dëshminë për kryerjen e pagesës së mallit.
55
Akreditivi: është instrument i pagesës nëpërmjet bankës. Importuesi deponon në bankë shumën e çmimit të mallit që e importon, në mënyrë që ajo, nëpërmjet një banke të tretë, ta paguajë mallin që importohet, me kusht që brenda një afati të caktuar firma eksportuese të dërgojë edhe dokumentet tjera. Në raportin e hapjes së akreditivit caktohen kushtet e pagesës. Me rastin e dorëzimit të raportit të përmendur shitësit të jashtëm, banka obligohet ndaj tij që menjëherë pas dorëzimit të dokumenteve të akreditivit të pagusjë shumën e kontraktuar, e cila është e shënuar në raportin e hapjes së akreditivit. Akreditivi hapet për shkak të dyshimit reciprok të palëve, të cilat dëshirojnë të mbrojnë maksimalisht interesat e veta, secila. Llojet e akreditivit: • akreditiv përcjellës (nostor) dhe akreditiv pranues (loro). Akreditivi përcjellës është ai që hapet në
dobi të partnerit afarist në botën e jashtme, ndërsa akreditiv pranues është ai që partneri afarist në botën e jashtme e hap në dobi të partnerit të brendshëm.
• akreditiv i kontestueshëm dhe akreditiv i pakontestueshëm, Në praktikë aplikohet akreditivi i pakontestueshëm, sepse vetëm ky lloj i akreditivit ofron garanci se pagesa do të bëhet sipas kushteve të caktuara;
• akreditivi i verifikuar dhe akreditivi i paverifikuar, varësisht prej faktit se a e ka verifikuar apo jo banka obligimin e vet;
• akreditiv që bartet dhe që nuk bartet, varësisht prej asaj se bartet apo nuk bartet te dikush tjetër; • akreditiv i pjesëtueshëm apo i papjesëtueshëm, varësisht prej asaj se janë të pjesshme dërgesa dhe
pagesa; • akreditiv i zakonshëm dhe akreditiv rotativ (revolving): shuma e akreditivit rotativ pas shfrytëzimit
kthehet në lartësinë fillestare, derisa për shkak të kryerjes së pagesës nuk arrihet maksimumi i caktuar.
Tregu unik revizor është sistemi i organizuar i blerjes dhe shitjes së devizave, të cilat blehen dhe shiten nga bankat dhe këmbimoret. Bankat mund të tregtojnë devisa midis tyre dhe nëpërmjet bursës ndërkombëtare. Bursat oërcaktojnë kursin e këmbimit të valutave. 14.1.3 Nënshkrimi i kontratave tregtare në qarkullimin tregtar ndërkombëtar Punë të tregtisë së jashtme, si rregull, janë punët që kryhen në bazë të marrëveshjeve midis shitësve dhe blerësve, në të cilat përcaktohen të gjitha marëdhëniet dhe obligimet reciproke. Me rastin e arritjes së marrëveshjes, shitësi dhe blerësi bazohen në normat juridike të vendeve të tyre, por mund të merren vesh edhe për kushte që nuk janë në kundërshtim me dispozitat e vendeve të tyre. Marrëveshjet, shpesh, mbështeten në marrëveshje ndërkombëtare, në të drejtën ndërkombëtare, në arbitrazhin gjyqësor dhe në dispozitat e të drejtës private ndërkombëtare. Bazë për interpretimin e ndonjë marrëveshjeje në rast të kontestit është përmbajtja e marëveshjes dhe të gjitha kushtet e përcaktuara në marrëveshje. Në qoftë se disa kushte nuk janë përfshirë në marrëveshje, zbatohen dispozitat e marrëveshjes që do të zbatohen. Në qoftë se nga marrëveshja nuk mund të përcaktohet se cilat rregulla zbatohen, atëherë zbatohen elementet e moslidhshmërisë, siç janë: rregulli i vendit ku është arritur marrëveshja, rregulla e vendit që zbaton marrëveshjen, rregulla e vendit të arbitrazhit të kontestit, regulla e vendeve shtetas të të cilave janë palët kontraktuese ose rregullat e vendbanimit të tyre. Në qarkullimin e mallrave me botën e jashtme hasen forma të ndryshme të kontratave. Kontrata nënshkruhet nga të dyja palët. Në të përfshihen të gjitha elementet që palët konsiderojnë se është e nevojshme të precizohen. Çmimet që përcaktohen me kontratë mund të jenë: çmime fikse (për copë apo për njësi), çmime të ditës (çmim në bursën përkatëse në ditën e pagesës), çmime mesatare (në shumicën e bursave), çmimi rrjedhës dhe çmimi rrëshqitës.
56
14.1.4. Evidenca dhe dokumentacioni i afarizmit në tregtinë me jashtë Veprimtaria tregtare me jashtë përfshin kryerjen e punëve të shitjes (eksportit) dhe blerjes (importit) me vende të huaja. Ajo përcillet me të gjitha dokumentet dhe evidencat që i kemi përmendur gjatë trajtimit të afarizmit komercial. Si rregull, dokumentacionin që ka të bëjë me afarizmin tregtar me jashtë e përbëjnë: Kontrata apo marrëveshja për punë: me të gjitha elementet që i kemi theksuar, nga të cilat duhet të jetë e dukshme sasia dhe vlera e mallit apo punës së kontraktuar, mënyra e pagesës, kushtet tjera, vendi dhe mënyra e zgjidhjes së kontestit eventual. Lista kontrolluese e punëve të tregtisë së jashtme: ndërmarrjet që merren me punë të tregtisë së jashtme janë të obliguara të mbajnë evidencë kontrolluese të punëve të kontraktuara dhe atë për secilin loj të punëve. Lista kontrolluese për eksport është e veçantë sikurse është e veçantë edhe lista kontrolluese për import. Në listën kontrolluese të mallrave që eksportohen regjistrohet këto të dhëna: numri, data dhe vlera e kontratës, numri dhe data e paraqitjes dganore, vlera e mallit të eksportuar e shprehur në valutë të huaj dhe data e raportit të pagesës të lëshuar nga banka. Në listën kontrolluese të mallrave që importohen regjistrohen: data dhe vlera e kontratës, data dhe afati i akreditivit si edhe data e vazhdimit e pagesa e akreditivit, numri dhe data e paraqitjes doganore, vlera e mallit te importuar e shprehur ne valute te huaj, shuma e të hyrave eventuale në valutë të huaj (provizioni i ndërmjetësimit, bonifikimi, rabat i, etj.). Ndërmarrjet tjera (shpedicioni, përfaqësimi i firmave të huaja, etj.) regjistrojnë në listën kontrolluese të dhënat mbi llojin dhe numrin e kontratave dhe punëve të kryera, datën e fitimit dhe realizimit të të drejtave dhe obligimeve ndaj botës së jashtme, vlerën e këtyre punëve dhe obligimet. Paraqitja e punës së kontraktuar: ndërmarrja është obliguar të paraqesë në bankë punën kontraktuar në botën e jashtme. Bashkë me paraqitjen dorëzohet edhe kontrata dhe dokumentet tjera. Bashkë me kontrolluesin e elementeve të kontratës bëhet edhe regjistri i elementeve në bazë të të cilit fitohet pasqyra e punëve të kontraktuara: Paraqitja e eksportit – importit të mallit: eksportuesit dhe importuesit e mallrave janë të obliguar që doganës kompetente, përveç dokumentare të përcaktuara me ligjin mbi doganat, t’ia dorëzojnë edhe paraqitjen për mallin që importohet. Një kopje e paraqitjes i dërgohet edhe bankës kompetente. Në punët e importit dhe eksportit është e nevojshme edhe leja apo pajtimi, i cili i dorëzohet bankës dhe përfshihet në dokumentacionin për import e eksport dhe dokumentacionin mvi sigurimin dhe mënyrën e fitimit të mjeteve devizore (me rastin e importit), si edhe garancitë e sigurimit në lidhje me pagesën (me rastin e eksportit). Në punët e eksport‐importit mbahet evidencë e ngjashme me evidencën e sektorit komercial: kartoteka e blerësit dhe furnitorit, kartoteka e çmimeve, kopja e faturave, përshkrimi i punëve të kryera me firmat e jashtme, etj.
57
14.2. VLERËSIMI I RREZIKUT NGA KRIMINALITETI NË SEKTORIN E TREGTISË ME JASHTË, NË BAZA TË NDRYSHME 14.2.1. Raporti ndaj pronës Në afarizmin e tregtisë me jashtë, sikurse edhe në sektorin e komerciales, kryhen funksioni i shitjes (eksporti) dhe funksioni i blerjes (importi), të cilat janë funksione operative. Gjatë kryerjes së këtyre funksioneve, zakonisht, nuk ka kontakt direkt me pronën, prandaj sulmet përfituese do të hyjnë në grupin e korrupsionit dhe keqpërdorimeve. Niveli i të drejtave dhe autorizimeve të vendimmarrjes është i dukshëm, sidomos kur bëhet fjalë për kushtet e shitjes apo të blerjes në botën e jashtme. Në të vërtetë, komercialisti vepron në mënyrë plotësisht të pavarur, në kufijtë e instruksioneve, kornizës së çmimeve dhe të cilësisë së mallit, si edhe të kushteve të tjera të zakonshme me rastin e kontraktimit të punëve. Praktika e afarizmit varet edhe nga praktika e afarizmit në botën e jashtme, prandaj afarizmi tregtar me jashtë ka rregullat dhe zakonet e veta, të cilat kanë lindur në këtë veprimtari. 14.2.2. Shkala e koncentrimit të funksioneve si kriminalitet potencial Sikurse edhe te sektori i komerciales, në praktikë hasen forma të ndryshme të ndarjes së punës, gjë që varet nga madhësia e ndërmarrjes dhe vëllimi i punës. Te të ashtuquajturat punë “të pastra” komerciale ndarjen e opunëve e bëjnë referentët, sipas llojit të mallit apo sipas vendeve. Ata e përcjellin edhe tregun, i cili nënkupton të gjitha elementet e rëndëishme, sidomos çmimin dhe cilësinë e mallit dhe kërkesën në treg. Për këtë qëllim bëhet grumbullimi i të gjitha informacioneve, prospekteve, shpalljeve, etj. Sa më i madh dhe më i sistemuar që të jetë fondi i informacioneve aq më shumë premton sukses. Varësisht nga shpërndarja e autorizimeve, marrëveshja arrihet nga referenti, udhëheqësi i sektorit apo drejtori i ndërmarrjes, pas miratimit të organit vetëqeverisës. Por, në afarizmin e tregtisë së jashtme hasen edhe forma të ndryshme të veprimit te të cilat manifestohet koncentrimi i funksioneve. Në botën e jashtme veprojnë përfaqësitë e ndërmarrjeve, të cilat kanë një apo më shumë punëtorë. Përveç funksionit të shitjes ata e kryejnë edhe funksionin e furnizimit dhe funksionin e arkës, pasi punojnë edhe me para të gatshme (në valutë të huaj). Po ashtu, ata mund të kenë me vete edhe sasi të caktuara malli, si mostër apo si konsignacion. Kështu shfaqet koncentrimi i funksioneve të shitjes, furnizimit, arkës dhe depos. Një prej formave të veprimit është formimi i ndërmarrjeve prodhuese e të ngjashme me pjesëmarrjen e mjeteve të kompanive të huaja apo të qytetarit të huaj, me qëllim të krijimit të mundësive për kryerjen e punëve. Varësisht nga madhësia e ndërmarrjes dhe mënyra e punës, haset një koncentrik i madh i funksioneve. Në të vërtetë, kjo është formë e afarizmit në besim, në të cilën udhëheqësi i ndërmarrjes është qytetar i huaj, i cili konsiderohet si pronar i firmës private nga autoritetet e vendit të vet dhe ngarkohet me obligime tatimore. Formë e veçantë e rrezikut nga koncentrimi i funksioneve shfaqet me rastin e dërgimit të mallit, në drejtim të importit apo eksportit. Gjatë transportit të mallit ndodhin humbje, dëmtime, thyerje e prishje të mallit, kështu që ekziston mundësia e pranimit të bonifikimit, prandaj shfaqet njëfarë koncentrimi funksionit të
58
transportuesit dhe funksionit të depoistit. I njëjti person mund të bëjë edhe kontrata, prandaj ekziston rreziku i koncentrimit të funksionit të shitjes, të furnizimit, të transportit dhe të depozitimit. 14.2.3. Forma e pronës Te funksionet e “pastra” komerciale forma e pronës është e drejta dhe vendimmarrja mbi kushtet e blerjes dhe shitjes së mallrave, si edhe mundësia e caktimit të lartësisë së çmimit. Te këto punë kryesi vendos kontakte të ngjashme me ato të punëve komerciale, vetëmse ka mundësi më të vogla të mbikëqyrjes dhe kontrollit. Te koncentrimi i funksioneve krijohet mundësia e kontaktit me pronën, natyrale dhe në para, prandaj shtohen dhe thjeshtohen mundësitë për kryerjen e veprimeve kriminale, ndërsa sistemi mbrojtës dhe kontrollues dobësohet dhe zhduket. 14.2.4. Veprimi i sistemit mbrojtës Te sektori i komerciales e kemi përpunuar veprimin e sistemit mbrojtës. Me qenë se një pjesë e punëve kryhet në botën e jashtme, mundësitë e kontrollit janë minimale. Punët mund të përcillen vetëm në bazë të dokumenteve që vijnë nga forma e jashtme, siç janë: faturat, dokumentet mbi pagesat revizore, akreditivat, specifikimet e mallrave, dokumentet mbi pagesën nëpërmjet bankës, dokumentet e doganës, etj. Marrja e provizionit të palejueshëm, zakonisht nuk vërehet në dokumentet themelore që i dërgon firma e huaj, sepse kryesi kujdeset për këtë. Të vërejtshme janë eventualisht elementet që çojnë në lidhjen jokorrekte të kontratës. Por, në bazë të dokumenteve bankare mbi deponimin e mjeteve, shpesh, është e mundur të nxirret një përfundim mbi mënyrën e qarkullimit të mallit dhe mjeteve monetare dhe të punktet më me ndihmën e të cilave kryhen punët. Kur bëhet fjalë për afarizmin e përfaqësive apo ndërmarrjeve në botën e jashtme, është i mundur kontrolli i atyre punëve që mund të vërehen në bazë të dokumentacionit të afarizmit. Në formën e manifestimit të sulmeve ndikon edhe situata ekonomike e ndërmarrjes. Në kushtet aktuale favorizohet eksporti pothuaj për çdo çmim, gjë që i rrit mundësitë e sulmeve eventuale në formë të shitjes apo eksportit të mallrave me kushte të pafavorshme, me çmime më të ulëta, me marrjen e provizionit dhe formave tjera të përfitimeve pronësore. Njëkohësisht stimulohet eksporti nëpërmjet stimulimit revizor, gjë që i shkon përshtati shitjes së devizave dhe realizimit të të ashtuquajturës “rentë revizore”. 14.2.5. Mendimi mbi vlerësimin e rrezikut Te punët “ e pastra” komerciale të eksporti dhe importit, format e sulmeve i përkasin grupit të keqpërdorimit dhe korrupsionit. Tash për tash në punët e eksportit ekzistojnë mundësi më të mëdha sulmesh, për shkak të favorizimit të eksportit, moskryerjes së kontrollit kushteve të kontratës dhe çmimit. Mekanizmi kontrollues në këtë fushë vepron pjesërisht vetëm në vërejtjen e elementeve që sinjalizojnë se kontrata është bërë në dëm të ndërmarrjes. Te koncentrimi i funksioneve në planin e transportimit dhe magazinimit janë të mundura forma shtesë të përvetësimit nëpërmjet mosevidentimit të suficitit, për shkak të llogaritjes mesatare të humbjeve të lejueshme gjatë kohës së transportit dhe realizimit të këtij suficiti te firma e jashtme.
59
Në afarizmin e përfaqësive në botën e jashtme ekzistojnë kushte për sulme në formë të afarizmit për llogari vetjake dhe për marrjen e provizionit të cilin do të duhej ta merrte vetë ndërmarrja. Te ndërmarrjet prodhuese dhe shërbyese të formuara me mjete të ndërmarrjes, afarizmi zhvillohet në bazë të besimit, prandaj janë të mundura të gjitha format e sulmeve e më së shumti të përvetësimit në bazë të provizionit për kontraktimin e çmimeve më të ulëta, zvogëlimit të punëve dhe çmimeve të kontraktuara për të përvetësuar ndryshimim, llogaritjes së pasaktë të të ardhurave (sidomos të punëtorëve), afarizmit për llogari personale dhe përvetësimit në bazë të suficitit të paevidentuar për shkak të logartitjes së normativës mesatare. Kështu, në afarizmin e tregtisë me jashtë hasen këto grupe të formave të kryerjes: përvetësim në bazë të korrupsionit e keqpërdorimit, përvetësim nëpërmjet suficitit të paevidentuar të shkaktuar nga llogaritja e humbjeve të lejuara në bazë të normës se caktuar, mashtrim i konsumatorit dhe afarizëm për llogari personale, malverzime të dobishme dhe përvetësim me pasojë deficitin dhe fshehjen e deficitit nëpërmjet falsifikimit, si edhe grupit të afarizmit të pandërgjegjshëm. Pra, hasen të gjitha format e sulmeve. 14.3. FORMAT THEMELORE MANIFESTATATIVE TË MËNYRËS SË KRYERJES 14.3.1. Përvetësimi gjatë eksportit 14.3.1.1. Përvetësimi i suficitit të paevidentuar i shkaktuar nga llogaritja e humbjeve të lejuara Gjatë transportit të mallrave janë të lejuara humbjet që shkaktohen nga dëmtimi, thyerja, prishja, etj. Në këtë rast, përvetësimi është i mundur në qoftë se ka koncentrik të funksionit të shitjes (punët e eksportit) dhe funksionit të transportit, i cili përfshin edhe funksionin e magazinimit, ruajtjes dhe mirëmbajtjes së mallrave. Kjo varet nga kushtet e kontratës gjegjësisht nga rrethanat kur malli të kalojë në pronësi të blerësit. Momenti i kalimit të mallit në pronësi të blerësit, pra edhe të kalimit të rrezikut, mund të kontraktohet në mënyra të ndryshme (kufiri franko, vendi i blerësit, me kryerjen e pagesës, etj.). Suficiti i paevidentuar shfaqet më së shumti në botën e jashtme, ndërsa kryesi gjen mënyrë që suficitin e mallit t’ia shesë blerësit apo të pranojë përqindje më të madhe të bonifikimit. Bonifikimi është pikërisht pranimi i prishjes, thyerjes apo mangësive të tjera të mallit, i cili zvogëlon kuantitetin dhe kualitetin e tij. 14.3.1.2. Përvetësimi i suficitit të paevidentuar të shkaktuar nga mashtrimi i blerësit Formë e mundur e përvetësimit është kryerja e mashtrimit në sasinë e mallit me rastin e dërgimit te blerësi, në qoftë se personi që kujdeset për transportin, në qoftë se te ky person është koncentruar edhe funksioni i transportit. Forma të tjera të mashtrimit (në kualitet dhe çmim) nuk mund të kryhen, pasi faturimin e bën ndërmarrja, ndërsa pagesën e bën banka. 14.3.1.3. Përvetësimi nëpërmjet mosevidentimit të suficitit të shkaktuar nga afarizmi për llogari personale Forma e sulmit në formë të afarizmit për llogari personale, zakonisht, është e mundur të shfaqet te përfaqësitë që merren me ndërmjetësim në botën e jashtme apo te ndërmarrjet që janë formuar në botën e jashtme. Një pjesë e punës që kryhen nuk evidentohen në librat e afarizmit, kështu që përvetësohet provizioni i zakonshëm, i cili fitohet me rastin e kryerjes së punëve ndërmjetësuese apo fitimit nga prodhimi apo shërbimet e ndërmarrjes. Formë e veçantë e afarizmit për llogari personale është edhe lidhja me ndërmjetësin ndërkombëtar ose malli strategjik, i cili më vonë shitet me ose malli strategjik, i cili i shitet me çmim më të lartë një firme të tretë. Në këtë rast, ndryshimi i çmimit ndahet me ndërmjetësin ndërkombëtar.
60
14.3.1.4. Përvetësimi në bazë të keqpërdorimit dhe korrupsionit Format më të shpeshta të sulmeve janë përvetësimet në bazë të korrupsionit që shpie në kontraktimin e kushteve të pafavorshme të eksportit apo shitjes. Të tilla janë këto forma: • marrja e provizionit të zakonshëm pa kontraktimin e kushteve të pafavorshme, në bazë të porosisë
më të shpejtë, shitjes së mallit kritik apo mallit strategjik, etj. Me rastin e eksportit janë më të rralla format e sulmeve të tilla, duke pasur parasysh faktin se është më vështirë të shitet se sa të blihet;
• marrja e provizionit në bazë të shitjes me çmime më të ulëta; • marrja e provizionit në bazë të dërgimit të kualitetit më të mirë se ai i deklaruar ose dërgimit të
sasisë më të madhe; • marrja e provizionit në bazë të bonifikimeve fiktive, pra pranimit të humbjeve të pranueshme në sasi
më të mëdha se sasitë reale; • marrja e provizionit në bazë të kontraktimit të kushteve jo të favorshme për ndërmarrjen, siç janë:
shpenzimet e transportit, sigurimi, momenti i kalimit të rrezikut, vendi i shkarkimit ose akreditivi i pasigurt;
• paraqitja fiktive e pagesës së provizionit për ndërmjetësim me rastin e eksportit të mallit. 14.3.1.5. Malverzimet e dobishme Formë specifike e sulmeve ndaj pasurisë janë malverzimet e dobishme, të cilat kryhen me rastin e punëve të eksportit. Shpesh është vështirë të përkufizohet se kur janë të dobishme për ndërmarrjen dhe ku për individët realizimi i fitimit nëpërmjet malverzimeve të dobishme. Por, është e sigurt se një pjesë e fitimit të realizuar në këtë formë përvetësohet nga individët, të cilëve u është besuar kryerja e kësaj pune. Format më të shpeshta janë: • paraqitja fiktive e stimulimit revizor: kjo është një formë e veçantë që lidhet me eksportin, por sulmi
kryhet ndaj fondeve të shoqërisë që e paguan stimulimin revizor. Me që dokumentacioni për stimulim revizor i dorëzohet bankës, në mënyrë fiktive paraqitet eksport më i madh se sa ai që është realizuar, qoftë duke rritur vlerën ai duke pasqyruar në mënyrë fiktive punët. Shpesh, paraqitja e tillë fiktive bëhet nëpërmjet ndërmjetësit ndërkombëtar, i cili vërteton pranimin fiktiv të mallit.
• Realizimi i fondeve të zeza në botën e jashtme dhe kryerja e punëve me kapitalin “e zi”, i cili nuk evidentohen në vend. “Fondi i zi” apo kapitali i paevidentuar, i cili krijohet në botën e jashtme mund të shërbejë për qëllime të ndryshme: mund të investohet në ndonjë veprimtari afariste, mund të themelohet ndonjë ndërmarrje ilegale, mund të deponohet në bankë dhe të merret kamata, pra me këtë fond mund të veprohet në mënyrë afariste.
»Fondet e zeza « mund të krijohen në mënyra të ndryshme: • Me shitjen e mallit me çmime më të larta se ato të deklaruara (dallimi shërben për “fondin e zi”), me
shitjen e mallit të kualitetit më të lartë, me paraqitjen fiktive të bonifikimit, me pasqyrimin e porosisë në sasi më të vogla, pra, me të gjitha llojet e marrjes së provizionit të palejuar, mjetet e të cilave shërbejnë për krijimin e fondeve “të zeza”.
• Formë e veçantë e realizimit të fondeve të “zeza” janë punët e të ashtuquajturit kompensim fiktiv. Në punët e tregtisë së jashtme është i mundur edhe i ashtuquajturi këmbim natyral i mallit. Ndërmarrje i kryen punët rreth kompensimit. Te kompensimet fiktive,zakonisht, gjendet një ndërmjetës, i cili shtiret si blerës dhe, eventualisht, si shitës. Kur malli t’i dërgohet “blerësit” të tillë, në fakt i shitet dikujt tjetër, me çmime më të larta dhe, zakonisht, blihet malli që është përmendur në punët e kompensimit, të cilin e shet përsëri ndërmjetësi. Ndryshimi midis çmimit real të shitjes dhe çmimit të deklaruar përbën bazën për fonde të zeza. Por, një pjesë e ndryshimit edhe mund të përvetësohet.
• Format e malverzimeve të dobishme dhe format e përvetësimit që e kryejnë individët mund të ndodhin sidomos me rastin e kryerjes së punëve të ndryshme në botën e jashtme, ku punohet me
61
fuqinë punëtore dhe pajisjet e vendit apo në rastet që në botën e jashtme krijohet ndërmarrje personale legale. Në kushte të tilla, një pjesë e punëve që kryhen nuk paraqiten fare, kështu që krijohet fondi i zi. Por, në kushte të tilla janë të mundura edhe përvetësimet e të gjitha grupeve (grupet I, II, III i IV) pra, përvetësimet në bazë të mosevidentimit të suficitit që paraqitet duke llogaritur normativën mesatare, në bazë të mashtrimit të blerësve, në bazë të punës për llogari personale që nuk evidentohen, në bazë të përvetësimit që paraqitet si deficit dhe fshehjes nëpërmjet falsifikimit.
Sulmet e tilla kryhen edhe në ndërmarrjet që e shesin fuqinë punëtore. Deklarimi i shtrembër i mallit eksporti i të cilit është i kufizuar apo i ndaluar është gjithashtu një prej formave të malverzimeve të dobishme dhe veprimeve kriminale. 14.3.2. Përvetësimet gjatë importit 14.3.2.1. Përvetësimi nëpërmjet mosevidentimit të suficitit, të shkaktuar nga llogaritja mesatare e humbjeve të lejuara në mallra Në qoftë se personi e bart funksionin e transportit , ndërsa malli pranohet në kufi dhe i nënshtrohet humbjeve të lejueshme, është e mundur përvetësimi i tyre. 14.3.2.2. Përvetësimi në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimit Importi ose furnizimi është blerje e mallrave, kështu që gjatë këtij operacioni është e mundur të shfaqen format të mashtrimit të blerësit në formë të afarizmit për llogari personale. Format më të shpeshta të sulmeve kanë trajtën e korrupsionit, ndërsa kryerja e furnizimit bëhet në dëm të ndërmarrjes. Format janë këto: • Marrja e provizionit të zakonshëm për blerjen e sasive të mëdha të mallit, pagesës së sigurt e të
shpejtë, kontraktimit të punës me kushte të volitshme; • Marrja e provizionit në bazë të kontraktimit të çmimit më të lartë; • Marrja e provizionit në bazë të kualitetit më të dobët; • Marrja e provizionit në bazë të blerjes së pajisjeve dhe mjeteve të vjetruara, jokomplete, pa pjesët e
nevojshme rezervë, etj. • Marrja e provizionit në bazë të kontraktimit të licensës, ndarjes së parave sipas pagesave të licensës
dhe furnizimimit me teknologji të vjetruar; • Marrja e provizionit në bazë të kontraktimit të kushteve të pavolitshme të blerjes (shpenzimet e
transportit, rrezikut, sigurimi, afati tepër i shkurtër); • Marrja e provizionit në bazë të kontraktirimit të kushteve të këqia të kreditimit.
14.3.2.3. Malverzimet e dobishme Edhe me rastin e importit, sikurse me rastin e eksportit, është i mundur krijimi i fondeve të zeza, duke paraqitur: furnizimet me çmime më të larta, furnizimi me mall të kualitetit më të dobët se sa është deklaruar, furnizimi me sasi më të vogla, fshehja e bonifikimit, pranimi i kushteve të pafavorshme, mosevidentimit i provizionit të zakonshëm (mbi këtë bazë mund të përvetësojnë edhe individët). Mjetet investohen në mënyrë ilegale, njësoj sikurse kur bëhet fjalë për eksportin. Format e malverzimeve të dobishme lidhur me importin janë: • Deklarimi i pasaktë i mallit importi i të cilit është i kufizuar, i ndaluar, etj., gjegjësisht paraqitja e
bazës së rrejshme të importit (sipas kontingjentit, marrëveshjes ose lejes apo importi në pjesë); • Deklarimi i shtrembër i mallit me qëllim të zvogëlimit të lirimit nga pagesa e doganës për mallrat që
janë të liruara nga taksa doganore;
62
• Paraqitja fiktive e mallit të përpunuar apo të fisnikëruar me rastin e importit dhe eksportit (bëhet fjalë për shitje të mallit);
• Blerja e mallit në tregun konvertibil, duke bërë pagesë simbolike të ndryshimit të kursit midis valutës konvertibile dhe jokonvertibile;
• Paraqitja fiktive e huazimit të pajisjeve (lizing), me qëllim të shfrytëzimit të lehtësimeve doganore apo lirimit nga taksat doganore;
• Paraqitja fiktive si bashkëpunim ekonomik e importit të pajisjeve; • Kryerja e punëve të reeksportit: malli shitet nga një vend në tjetrin, ndërsa në mënyrë fiktive
paraqitet si eksport, në mënyrë që mbi këtë bazë të marrë preminë që nuk i takon; • Llogaritja e premisë për eksportimin e mallit të importuar, i cili eksportohet pas përpunimit minimal
apo fiktiv, si dhe marrja e stimulimit revizor për vlerën bruto; • Shitja e devizave në tregun e zi ose shfrytëzimi i të ashtuquajturës “rentë revizore”. Devizat shiten
me i i të ashtuquajturës “rentë revizore”. Devizat shiten me çmime më të larta se sa kursi, por ndryshimi faturohet si shërbim apo tërë puna paraqitet si shitje e mallit apo si kryerje e shërbimit (shticung);
• Marrja e kredisë ndërkombëtare dhe shitja e devizave në tregun vendor, duke përfituar nga ndryshimi i kursit, shitja mbi kursin apo marrja e kredisë pa miratim;
• Shitja e të drejtave devizore. 14.3.2.4. Afarizmi i pandërgjegjshëm Afarizmi i pandërgjegjshëm mund të shfaqet si te punët e eksportit ashtu edhe te ato të importit, si edhe gjatë punës në përfaqësi në botën e jashtme, kryerjes së punëve në botën e jashtme apo në ndërmarrjen e themeluar në botën e jashtme. Pasojat e dëmshme shfaqen shpesh për shkak të personit joprofesionist që e kryen punën. Kontratat lidhur me eksportin më së shpeshti bëhen në kushte të pavolitshme dhe nuk nxirret çmimi i zakonshëm, kështu që malli shitet nën çmimin real, ndërsa kontratat lidhur me importin më së shpeshti bëhet parapagimi i mallit apo importimi i mallit të cilësisë së dobët dhe me kushte jo të favorshme për ndërmarrjen. Kur bëhet fjalë për importimin e pajisjeve, furnizimin e makinave apo kontraktimin e licencës pasojë e afarizmit të pandërgjegjshëm shpesh është importimi i teknologjisë së vjetruar. Te punët lidhur me kreditë janë të mundshme marrja e kredisë me kushte të këqija, me kamata më të mëdha. Ka ndodhur shpesh që janë marrë kredi pa ndonjë nevojë të madhe, pra edhe futja në borxh për shkak të papërgjegjësisë.7 Shpesh janë shkaktuar dëme për shkak se malli u është shitur blerësve josolventë, nuk janë siguruar akreditivat dhe nuk ka pasur informacion minimal mbi solventitetin e partnerit afarist. Forma të ngjashme të sulmeve ndaj pronës hasen edhe në shpedicionin ndërkombëtar, në opunët turistike, etj.
7 Në vitet ’80 një prej formave të pasurimit të paligjshëm në formë të malverzimeve të dobishme ka qenë forma e marrjes së kredive të jashtme në deviza dhe shitja e devizave për dinarë mbi kursin.
63
15. BAZAT E PËRPUNIMIT E KONTROLLIT KRIMINALISTIK NGA ASPEKTI I KRIMINALITETIT FINANCIAR 15.1. Bazat e përpunimit kriminalistik Në bazë të njohjes së faktorit të koncentrimit të funksioneve dhe situatës afariste si edhe pozitës së ndërmarrjes treg, mund të bëhen vlerësime më precize mbi grupet themelore dhe format e manifestimit të mënyrave të kryerjes së sulmeve. Por, mundësitë e konstatimit janë të vështira, pasi një pjesë e gjurmëve mbi deliktin është në botën e jashtme, ndërsa në vend shfaqen pasojat e dëmshme dhe kushtet e pavolitshme të kontraktimit të punëve. Është e sigurt se njohja e kushteve të kontraktimit dhe njohja e çmimeve është një prej parakushteve për vlerësimin e sulmeve të mundshme në formë korrupsioni, por ky vlerësim është i mundur me pjesëmarrjen e ekspertëve komercialë. Te forma e marrjes së provizionit në bazë të eksportit dhe importit gjurmët e provizionit gjenden të firma e huaj e cila e regjistron dhënien, me që ai llogaritet si dalje, me rastin e tatimimit. Në dokumentet afariste që i dorëzohen ndërmarrjes në vend, zakonisht nuk janë të dukshme të dhënat për provizionin e palejuar dhe marrjen e tij mbi çfarëdo baze. Kur bëhet fjalë për afarizmin për llogari personal,e në formë të krijimit ilegal të fondit “të zi”, investimeve në punë të paevidentuara dhe krijimit të ndërmarrjeve ilegale, në kontabilitetin e ndërmarrjes nuk ka kurrfarë dokumentacioni. Por, në qoftë se këto janë “fonde të zeza” të ndërmarrjes, evidenca ekziston te personi që e zbaton operacionin (faturat, urdhërpagesat e bankës, fletëtërheqjet nga llogaritë bankare, etj.). Te punët fiktive të kompensimit është e rëndësishme të njihet tregu u jashtëm dhe logjika e pjesëmarrjes në punë, si edhe analiza e dokumenteve shoqëruese, sidomos dokumenteve për dërgimin, transportimin dhe magazinimin e mallit, të cilat shpien shpesh te firma nga e cila është blerë malli. Te malverzimet e dobishme në lidhje me deklaratat e rrejshme mbi mallin, paraqitjen fiktive të eksportit, paraqitjen fiktive të përpunimit, etj., është e rëndësishme të analizohet dokumentacioni afarist, si: faturat, dokumentet e magazinimit dhe dërgimit, dokumenteve mbi pagesat, etj. Këto dokumente shpesh janë të papërputhshme. 15.2. Bazat e kontrollit kriminalistik Mekanizmi mbrojtës në punët e tregtisë me jashtë zakonisht nuk vepron. Mekanizmi mbrojtës eventual vepron në grupin e malverzimeve të dobishme. Në bazë të njohjes së faktorëve, formës së pronës, situatës afariste të ndërmarrjes dhe gjendjes në treg, mund të bëhet një vlerësim më i saktë i rrezikut nga sulmet në disa ndërmarrje të tregtisë së jashtme. Si rregull, më të shpeshta janë sulmet në bazë të importit, sepse në botën e jashtme është më lehtë është të blihet malli se sa të shitet. Por, në kushtet e sotme, kur favorizohet eksporti, dobësohet kontrolli kështu që krijohen mundësi për kontraktimin e shitjes së mallrave me çmime më të ulëta, me kushte jo të favorshme, jashtë kufirit të rentabilitetit. Gjurmët e sulmeve mbesin në grupin e malverzimeve të dobishme te punët me kompensim dhe, pjesërisht, te krijimi i “fondeve të zeza”. Prandaj, shanset për zbulimin e sulmeve në formë të korrupsionit dhe afarizmit për llogari personale janë minimale. Në kushtet më ideale mund të sigurohen fotokopje të dokumenteve që tregojnë sulme, por ato nuk janë ende dëshmi për veprën e kryer.
64
Sulmet në sferën e tregtisë së jashtme janë sulmet më komplekse, kurse gjurmët dhe dëshmitë janë jashtë hapësirës së veprimit të shërbimeve përkatëse, gjë që tregon se kriminaliteti financiar është dukuri fluide (e padukshme), të shumtën e herës. 15.3. Bazat e preventivës Afarizmi në fushën e tregtisë së jashtme, zakonisht, është afarizëm në besim. Mekanizmi kontrollues vepron në minimum. Vetë dispozitat parashikojnë kushte të veçanta për miratimin e veprimtarisë, si dhe dhënien e autorizimeve personave që e kryejnë këtë punë. Në esencë, në këto punë mund të punojnë vetëm punëtorët e moralshëm. Por, është e mundur të veprohet në drejtim të zvogëlimit të përmasave të sulmeve. Te punët që kanë të bëjnë me eksport dhe import është i rëndësishëm kontrolli i kushteve në të cilat është kontraktuar puna. Kjo nënkupton përcjelljen e të gjitha elementeve të kontraktuara qysh gjatë kontraktimit të punës, përcjelljen e çmimeve dhe informacioneve mbi solventitetin e partnerit afarist. Formë tjetër e mbrojtjes mund të jetë dekoncentrimi i punëve që kryhen në botën e jashtme, pra ndarja e funksioneve të shitjes dhe furnizimit nga funksioni i transportit, magazinimit dhe afarizmit me para të gatshme. Lidhja e kontratës me bashkënënshkrim dhe bashkëpjesëmarrje është formë efikase, sepse sulmet nga dy persona janë më të vështira. Te kryerja e punëve nëpërmjet përfaqësisë ose ndërmarrjes vetjake në botën e jashtme nuk mund të ketë kontroll efikas. Është i mundur vetëm kontrolli i mundshëm që janë të regjistruara. Nëpërmjet analizës së dokumenteve mund të vihet deri te përfundimi për mosevidentimin e punëve. Për këtë arsye, me rastin e organizimit të punëve në botën e jashtme vlerësohet i rëndësishëm dekoncentrimi i punëve dhe ndarja e funksioneve udhëheqëse dhe funksioneve operative të afarizmit me para të gatshme dhe me mallra apo me material dhe lëndë të parë. 15.4. Koncentrimi i autorizimeve afariste Vendi i kryepunëtorit është pozicioni prej nga kryhen më së shumti sulme ndaj pronës. Arsye për pjesëmarrjen më masive të pjesëmarrjes së personave në këtë vend të punës është koncentrimi i funksioneve. Vështruar në mënyrë globale, shihet se tek kryepunëtori në repartet e prodhimit forma e koncentrimit të funksioneve është minimale. Kur funksionet operative e udhëheqëse koncentrohen te një person, i mbyllet dera kontrollit të shpenzimit të lëndës së parë në prodhim. Te kryepunëtorët e punëtorive zejtare këtij funksioni i bashkëngjitet edhe funksioni i furnizimit apo shitjes, por pa arkë. Te kryepunëtorët e dyqaneve tregtare dhe lokaleve hoteliere haset kocentrimi maksimal ose i plotë i funksioneve. Nëse e analizojmë këtë koncentrik mund të përfundojmë se elementet e tij janë: • Funksioni udhëheqës i tipit të kryepunëtorit që ka përgjegjësi për mallin dhe paratë në dyqan; • Format e caktuara të kontrollit teknik të punës së personelit; • Depozitimi dhe ruajtja, pranimi dhe dorëzimi i mallit ‐ funksioni i depozitimit; • Shitja e mallit; • Pagesa e mallit funksioni i arkës; • Eventualisht, funksioni i furnizimit.
Në disa ndërmarrje haset ndarja e funksionit të arkës. Por, në qoftë se kryepunëtorit, pas përfundimit të punës, i dorëzohen paratë bashkë me llogari, atëherë ai e merr edhe funksionin e arkës, madje pikërisht në momentin më kritik.
65
Në raport me funksionin e furnizuesit kryepunëtorëve u lejohet që në raste të jashtëzakonshme dhe për lloj të caktuar të mallit në bëjë furnizimin e pavarur. Por, me qëllim të sulmit ndaj pronës nuk është vështirë që ky funksion edhe të realizohet. Vetëm personeli tregtar në ndarjen e punës i ka disa forma të koncentrimit të funksioneve. Në qoftë se shitësi edhe e paguan mallin, atëherë koncentrohen funksioni i shitjes, i depozitimit dhe i arkës. Forma e organizimit të dyqanit tregtar me koncentrik maksimal të funksioneve është dhënë më parë. Prandaj gjithnjë ekzistojnë mundësi për sulme ndaj pronës. Koncentrimi i funksioneve, siç kemi vërejtur më parë, rrit mundësitë për kriminalitet, kushtëzon forma të reja të sulmeve dhe e ngushton hapësirën e veprimit të sistemit mbrojtës. Faktori i koncentrimit të funksioneve, bashkë me faktorin e pronës, janë shkaktarët kryesorë që kryepunëtorët përbëjnë grupin më të madh të personave që kryejnë sulme ndaj pronës. Kjo bën që dyqanet tregtare të konsiderohen si vatra të kriminalitetit. 15.5. Mendimi mbi vlerësimin e shkallës së rrezikut dhe përhapjes së kriminalitetit financiar Ekzistimi i pronës në formë të mallit krijon mundësi për përvetësime nga grupi i përvetësimeve me deficit të paevidentuar, të shkaktuara nëpërmjet llogaritjes me normë mesatare të humbjeve të lejueshme të mallrave në prodhim. Përmasat e përvetësimit varen nga karakteristikat e mallit si dhe mënyra e ambalazhimit. Koncentrimi i funksioneve të depos, shitjes, arkës dhe funksionit tërheqës të furnizimit mundëson kryerjen e sulmeve të këtyre grupeve: • Përvetësim i suficitit të paevidentuar të shkaktuar nëpërmjet mashtrimit të konsumatorëve, • Përvetësim i suficitit të paevidentuar të shkaktuar nëpërmjet afarizmit për vete.
Meqë koncentrimi i funksioneve shfaqet kur manipulohet me mall dhe me para, pra kur takohen dy trajta të pronës, është e mundur që suficitit i paevidentuar i shprehur në mallra të shndërrohet menjëherë në para. Në këtë rast nuk ekziston problemi i nxjerrjes së mallit jashtë ndërmarrjes as kryerja e të ashtuquajturit realizim kriminal. Ekzistimi i artikujve kritikë mundëson edhe fenomenin e korrupsionit, ndërsa faktori i inflacionit i rrit mundësitë e mashtrimit nëpërmjet çmimit dhe kualitetit. Pra, në vendin e punës së kryepunëtorit në dyqanet tregtare mund të hasen gjashtë prej shtatë grupimeve të mundshme kriminale, siç u tha më sipër. 15.6. Përvetësimi me rastin e kryerjes së punëve të arkës Kryepunëtori e kryen edhe funksionin e arkës. Kjo rrethanë i mundëson atij që përvetësimin e suficitit të paevidentuar ta shndërrojë menjëherë në para. Në këtë mënyrë nuk ka problem me nxjerrjen e mallit të përvetësuar jashtë ndërmarrjes dhe as me realizimin kriminal. Pra, në këtë plan nuk mbeten gjurmë, siç ndodh në rastin e kryerjes së funksioneve të depos dhe prodhimit. Në rastet kur arkëtarët pranojnë para nga konsumatorët, mundësia e koncentrimit varët nga praktika afariste në lidhje me llogaritjen dhe deponimin e parave në arkën qendrore apo në bankë. Në qoftë se arkëtari, pas kryerjes së punës, ia dorëzon paratë kryepunëtorit, ndërsa kryepunëtori e bën llogaritjen dhe i dorëzon paratë në arkën qendrore ose në bankë, koncentrimi i funksionit bëhet në momentin vendimtar, i cili i mundëson që suficitin e paevidentuar të mallit ta shndërrojë në para.
66
Në qoftë se arkëtari kryen vetë llogarinë dhe dorëzimin e parave në arkën qendrore apo në bankë, atëherë kryepunëtori përballet me problemin e shndërrimit të suficitit të paevidentuar në para, pra me problemin e realizimit kriminal. Si rregull, në këto raste, kryepunëtorët e zgjidhin problemin në këto mënyra: • nëpërmjet lidhjes me arkëtarët dhe regjistrimit të shumave më të vogla në llogari se sa hyrja reale; • nëpërmjet pagesës në rast të shitjes veresi. Kryepunëtorët japin veresi sasi të mëdha të mallrave,
ndërsa borxhliu ia paguan ndërkohë kryepunëtorit, i cili i dorëzon paratë në arkë; • realizimin e suficitit të paevidentuar e kryen njësoj sikur depoisti.
Duhet të theksohet gjithashtu se kryepunëtori, me rastin kryerjes së pazarit ditor, e kryen edhe funksionin e arkës apo në lidhet me arkëtarin, Në qoftë se shfaqet suficit në mall, ai përvetëson para, por me që është i ngarkuar me financa, suficiti në mall shprehet edhe si suficit në para, për shkak se ky suficit i është shitur konsumatorit dhe realizohet nëpërmjet arkës. Në qoftë se në arkë mbahet regjistri i arkës ose pasqyra e shpenzimeve, atëherë ai duhet të korrigjohet. Kjo është e mundur nëpërmjet regjistrimit të pasaktë në regjistrin e arkës në formë të gabimit apo mosregjistrimit të një pjesë të shitjes. Kjo varet nga fakti se a i dërgohen arkës qendore pasqyrat e shitjes ditore (shiriti i qarkullimit) dhe a kontrollohen ato apo jo. Varësisht prej këtyre elementeve ekzsiton mundësia që të mbeten disa gjurmë për përvetësimin e suficitit të paevidentuar. Përveç karakteristikave të përmendura, me rastin e koncentrimit të parave ekzistojnë edhe forma të sulmeve në cilësinë e arkëtarit, prandaj do të theksojmë format e sulmeve që shfaqen gjatë llogaritjes së qarkullimit në dyqane dhe në kontabilitet.
67
16. ORGANIZIMI I SEKTORIT FINANCIAR Vështruar në përgjithësi, sektori i financimit vepron në tri drejtime: • mban evidencën e ndryshimeve të pronës, në bazë të raporteve mbi faktet relevante dhe e bën
kontrollin e rregullsisë së afarismit në qarkullimin e pronës; • ruaj dhe evidenton mjetet monetare dhe bën arkëtimet dhe pagesat në bankë apo në arkë; • bën llogaritjen e obligimeve dhe i kryen obligimet ndaj bashkësisë.
Përe të kryer njëkohësisht punët dhe detyrat që është i obliguar t’i kryejë sektori financiar, brenda këtij sektori bëhet ndarja përkatëse e punës dhe organizimin. Organizimi varet nga madhësia e vetë ndërmarrjes, lloji i afarizmit, teknika e evidentimit (me dorë, në mënyrë mekanike), vëllimi i qarkullimit, etj. Në ndërmarrjet komplekse sektori enomiko‐llogaritar e ka funksionin e shërbimit të përbashkët, por mund të ketë edhe njëfarë pavarësie. Metoda themelore e përcjelljes së qarkullimit të pronës është evidentimi i secilit ndryshim që shfaqet te prona, sipas vendit, sasisë apo vlerës. Këto ndryshime regjistrohen në bazë të dokumenteve “themelore” apo të kontabilitetit, të cilat pasqyrojnë ndryshimet (pranimet në depo, dorëzimet, pagesat nga arka, pagesat në arkë, faturat, urdhëresat e punës, etj.). Këto dokumente dorëzohen në fazën e ndërmjetme të kontrollit dhe pranim‐dorëzimit të pronës. Dokumentet themelore shkruhen me letër kopjuese në më shumë kopje dhe vendoset në evidencat përkatëse ose në kontabilitetin analitik. Para kësaj, vetë dokumenti duhet të jetë i evidentuar. Regjistrimi bëhet në të ashtuquajturin ditar ose libër kryesor. Në kontabilitetin analitik (materialeve, mallrave, reparteve, të ardhurave personale, mjeteve themelore, saldot, arkat, bankat) ndryshimet regjistrohen dhe përcillen sipas treguesve natyrorë dhe financiarë. Evidentimi bëhet në të ashtuquajturin libër i afarizmit të kontabilitetit analitik, sipas llojit dhe vendit të qarkullimit të pronës. Në të ashtuquajturat konto financiare bëhet regjistrimi i sintetizuar sipas treguesve financiarë. Librat e afarizmit, në të vërtetë, janë një lloj i kartotekës që mbahet sipas rendit kronologjik. Librat e afarizmit ndahen në: ditarë, libra kryesorë dhe libra ndihmës. Në ditar regjistrohen të gjitha ndryshimet afariste, sipas rendit kronologjik. Në ditar shkruhet ngjarja afariste e pastaj regjistrohet ku është evidentuar ngjarja dhe në cilën konto. Në ndërmarrjet e mëdha mbahen ditarë të veçantë për arkë, për bankë, për blerës, për furnizues, por ekzistojnë edhe të ashtuquajturit ditarë përmbledhës. Ditarët mbyllen në fund të muajit. Në fund të vitit ditarët lidhet në një tërësi të vetme. Libri kryesor: përmban kontot ose kartela analitike dhe sintetike. Në të regjistrohen të gjitha ndryshimet afariste sipas treguesve financiarë. Librat ndihmës: janë libra të kontabilitetit analitik të cilët përmbajnë kartotekën analitike të librit kryesor, saldo‐kontot, kontabilitetin e mjeteve themelore, kontabilitetin materiale, të mallrave dhe të reparteve. Thënë më saktë, kartoteka analitike e librit kryesor, saldo‐kontove dhe mjeteve themelore e përbëjnë të ashtuquajturin kontabilitet financiar, brenda të cilit mbahet edhe evidenca e qarkullimit më arkë dhe në bankë.
68
Evidentimi bëhet sipas sistemit të kontabilitetit të dyfishtë. Sipas këtij sistemi, secili ndryshim vështrohet në mënyrë të lidhur. Me këtë sistem arrihet deri të lidhja reciproke në qarkullimin e pronës dhe verifikimit të gjendjes së pronës sipas llojit, vendit dhe kohës. Evidentimi bëhet në këtë mënyrë: çdo dokument themelor e sidomos dokumenti në bazë të të cilit është bërë pagesë, arkëtim, pranim apo dorëzim i materialit, mallit apo parave kontrollohet sipas likuidaturës. Ky veprim kontrollues kryhet para se të bëhet arkëtimi apo pagesa. Pas kontrollit të likuidaturës, dokumenti themelor përcillet në të ashtuquajturin kontim. Kontimi tregon se ku dhe si bëhet regjistrimi në kontabilitet. Pas montimit bëhet regjistrimi në kartelat analitike dhe në ditar. Nëpërmjet kopjimit bëhet regjistrimi në kartelën analistike dhe në ditar. Një pjesë e regjistrimit bëhet në mënyrë të përmbledhur, sipas të ashtuquajturave dokumente përmbledhëse. Regjistrimi bëhet në ditë apo në muaj. Dokumentet themelore që janë regjistruar në urdhëresat e regjistrimit vendosen në dosje apo në regjistratorë të veçantë dhe përforcohen fort që të mos bien apo shkapërderdhen. Renditen në mënyrë kronologjike sipas llojeve të kontabilitetit. Ruhen 10 vjet. Varësisht prej madhësisë së ndërmarrjes dhe vëllimit të afarizmit hasen zgjidhje të ndryshme organizative. Te ndërmarrjet e vogla, brenda sistemit ekonomik‐llogaritar ekziston posti i shefit të kontabilitetit, kontabiliteti financiar me arkë, udhëheqja e saldo‐kontove dhe kontabiliteti i mjeteve themelore, ndërsa ndaras funksionon kontabiliteti material, i mallrave dhe i reparteve. Te ndërmarrjet tregtare që në përbërjen e tyre kanë shitore ekziston kontabiliteti analitik i shitoreve. Kontabiliteti, teknika dhe organizimi i tij, i përshtatet secilës ndërmarrje, sipas llojit të veprimtarisë, madhësisë së ndërmarrjes dhe vëllimit të qarkullimit. Ndarja e punës bëhet ashtu që brenda kontabilitetit ekzistojnë kontistët, kontabilistët sipas llojeve të kontabilitetit që e kryejnë, pastaj bilancistët dhe udhëheqësit e disa kontabiliteteve në krye me kontabilistin kryesor dhe udhëheqësin e sektorit llogaritar‐financiar. 16.1. Afarizmi financiar i ndërmarrjes Afarizmi financuar i ndërmarrjes përfshin: • grumbullimin e mjeteve financiare dhe pagimin e tyre me qëllim të afarizmit të suksesshëm; • sigurimin e mjeteve financiare në formë të kredisë dhe kujdesin mbi realizimin dhe kthimin e saj; • përcaktimin e suksesit financiar të afarizmit dhe llogaritjen e të hyrave të ndërmarrjes, kryerjen e
obligimeve ndaj bashkësisë dhe rendin e pagesave në fondet e ndërmarrjes. 16.1.1. Grumbullimi dhe evidentimi i mjeteve financiare (operativa financiare) Mjetet financiare me të cilat disponon ndërmarrja mund të ndahen në mjete qarkulluese dhe në mjete të fondeve. Mjetet qarkulluese monetare mbahen në bankë, në xhirollogarinë bankare dhe në arkë. Me rastin e përpunimit të afarizmit me arkë keni shpjeguar parimet themelore të afarizmit me para, me pagesë pa para të gatshme dhe me dokumente. Me që arkën e kemi përpunuar në mënyrë të detajuar, do të ndalemi te qarkullimi dhe afarizmi nëpërmjet llogarisë rrjedhëse në bankë.
69
Në llogarinë rrjedhëse në bankë grumbullohen të gjitha mjetet monetare që ndërmarrja i fiton në marrëdhëniet afariste në bazë të realizimit të shitjes së mallit apo kryerjes së shërbimeve. Në të njëjtën mënyrë ndërmarrja i kryen pagesat e veta nëpërmjet llogaria rrjedhëse. Dokumentet themelore monetare me ndihmën e të cilave bëhet qarkullimi në llogarinë rrjedhëse janë: virmani, çeku, çeku i bariruar, letra kreditore, kambiali dhe fletëpagesa bankare (postare). Virmani apo urdhëresa e virmanit: është dokument themelor nëpërmjet të cilit i jepet urdhër bankës që nga llogaria rrjedhëse e ndërmarrjes të paguhet shuma e caktuar. Virmani lëshohet në shumë kopje. Një kopje mbetet na bankë, një kopje i dërgohet ndërmarrjes të cilës i bëhet pagesa, kurse një kopje i dërgohet ndërmarrjes që e bën pagesën, në bazë të urdhrit për kryerjen e pagesës. Në virman tregohet qëllimi i pagesës me para. Çeku me para të gatshme: është dokument monetar – letër me vlerë nëpërmjet të cilës poseduesi mund të tërheqë në bankë shumën e caktuar. Çeku i ka dy pjesë: talonin që mbetet në bllok dhe dy pjesë që i dërgohen bankës (njëra prej këtyre pjesëve i dërgohet ndërmarrjes pas kryerjes së pagesës). Çeqet i lëshon banka. Ato kanë numër serik dhe nënshkruhen nga personi i autorizuar i ndërmarrjes, nënshkrimi i të cilit është i deponuar në bankë. Çeku i bariruar: është nënlloj i çekut, me të cilin mund të bëhet pagesa e mallit, në vend të parave. Poseduesi i çekut e shndërron atë me para në bankë. Çeku i bariruar është i ngjashëm me çekun me të gatshme, porse i ka dy vija diagonale dhe tekstin “vetëm për likuidim”. Letra kreditore: është formë e çekut që ka një shumë të caktuar parash. Varësisht nga nevoja mund të bëhet edhe realizimi shkallëzuar deri te shuma e caktuar. Në talonin e letrës kreditore shkruan vlera ndërsa në shpinën e saj shkruan se është realizuar. Kambiali: është letër me vlerë me të cilin krijohen raporte kreditore‐debitore, ndërsa pagesën e garanton pala e tretë (banka). Në qoftë se brenda afatit të caktuar nuk është bërë pagesa e caktuar, kambiali i dërgohet bankës, e cila duhet të bëjë pagesën. Pas verifikimit të rregullsisë së tij, banka e plotëson obligimin kambial duke marrë nga llogaria rrjedhëse e ndërmarrjes. Fletëpagesa bankare: është dokument nëpërmjet të cilit dëshmohet transferi i parave në xhirollogarinë e ndërmarrjes. Lëshohet në më shumë kopje. Një kopje mbetet në bankë, një kopje i mbetet atij që e ka bërë pagesën, ndërsa një kopje i dërgohet ndërmarrjes të cilës i janë derdhur paratë në xhirollogari. Në fletëpagesën e bankës shënohet baza e pagesës. Nëpërmjet kësaj fletëpagese, ndërmarrjet i dërgojnë në bankë paratë që i kanë arkëtuar gjatë ditës, kurse qytetarët i kryejnë obligimet e tyre. Për të njëjtin qëllim shërben edhe fletëpagesa postare, e cila është e ngjashme me fletëpagesën bankare. Certifikata bankare: është dokument nëpërmjet të cilit banka njofton mbi gjendjen e llogarisë rrjedhëse. Siç kemi parë, me urdhëresë të ndërmarrjes, banka e bën çdo pagesë në llogarinë rrjedhëse, në bazë të urdhrit me virman, çekut, fletëpagesës bankare, etj. Banka e bën regjistrimin në llogarinë rrjedhëse dhe në këtë mënyrë realizon pagesën pa para në dorë. Banka i regjistron të gjitha ndryshimet në llogarinë rrjedhëse si dhe të gjitha regjistrimet që janë bërë ditën e caktuar (hyrjen dhe daljen e mjeteve) ose i evidenton në të ashtuquajturën pasqyrë bankare, në të cilën regjistrohet çdo ndryshim. Njëkohësisht, bashkë me pasqyrën, banka dërgon edhe kopjet e dokumenteve në bazë të të cilave kanë ndodhur ndryshimet (pjesët e çeqeve, kopjet e virmanit, kopjet e fletëpagesës bankare). Në certifikatën bankare pasqyrohet edhe saldoja ‐ gjendja e mjeteve financiare në llogarinë rrjedhëse. Në bazë të certifikatës bankare dhe dokumenteve themelore që i dërgon banka, bëhet përcjellja e gjendjes në kontabilitetin analitik.
70
Konto e bankës (llogarisë rrjedhëse): është formë analitike e përcjelljes së qarkullimit të mjeteve në xhirollogari, i cili shihet në bazë të pasqyrës bankare që e dërgon banka. Regjistrimi në bankë duhet të jenë të përputhshme me regjistrimet e vetë bankës. Por, me që iniciativa financiare fillon pak më herët se sa banka i ka pranuar apo i ka dorëzuar paratë, si edhe i ka regjistruar dhe e ka njoftuar ndërmarrjen, nëpërmjet pasqyrës bankare, është futur edhe konto e përkohshme kalimtare e bankës. Në qoftë se arkëtari lëshon çek ose virman, në këtë konto regjistrohet menjëherë dalja e parave nga xhirollogaria, në mënyrë që me kohë të dihet gjendja. Pas njoftimit nëpërmjet pasqyrës bankare, gjë që zgjat dy deri tri ditë prej urdhëresës për pagimin e parave, regjistrohet në konton e përhershme të bankës. Punët në lidhje me lëshimin e çeqeve i kryen arka, ndërsa punët në lidhje me lëshimin e urdhrit të virmanit i kryen personi i caktuar në kontabilitetin financiar, me urdhër të shefit të kontabilitetit dhe me iniciativë të shërbimit apo sektorit që inicion pagimin e mjeteve. 16.1.2. Sigurimi i mjeteve financiare në formë kredie dhe kujdesi për realizimin dhe kthimin e kredisë Me qëllim të kryerjes me sukses dhe zgjerimit të afarizmit apo zgjerimit të prodhimit, ndërmarrjet mund të marrin kredi, në formë të mjeteve qarkulluese apo të mjeteve themelore apo në formë të kredive afatshkurtra, afatmesme apo afatgjata, nga bankat vendore e të huaja. Mënyrën dhe kushtet e marrjes së kredive brenda vendit dhe në botë rregullohen me dispozita të veçanta. Udhëheqësi i sektorit financiar, bashkë me drejtorin e ndërmarrjes dhe me bordin, kujdeset politikat financiare dhe për marrjen e kredive. Udhëheqësi i sektorit financiar i përgatit të gjitha elaboratet në lidhje me propozimet për marrjen e kredisë, si dhe të gjitha dokumentet që i kërkon banka, pasi të ketë filluar procedura për shqyrtimin e kërkesës për kredi. Pas marrjes së kredisë, ai kujdeset për realizimin e tij. Varësisht prej llojit të kredisë, mjetet derdhen në fonde apo në llogarinë rrjedhëse, si mjete qarkulluese. Udhëheqësi financuar kujdeset edhe për shlyerjen e kredisë si edhe për shlyerjen e anuiteteve dhe kamatave, për vazhdimin eventual të afatit të kredisë, etj. Kontabiliteti analitik e mban evidencën e obligimeve kreditore të ndërmarrjes. 16.1.3. Llogaritja e të hyrave, ndarja e mjeteve në fonde dhe shlyerja e obligimeve të ndërmarrjes Ndërmarrja është e obliguar që në periudhën tremujore, gjashtëmujore dhe njëvjeçare të konstatojë të hyrat e saj, të shlyejë obligimet ndaj bashkësisë dhe të ndajë mjete në fonde. Obligimet shlyhen në mënyra të ndryshme, varësisht nga lloji i obligimit (detyrimi, tatimi, kontributi). Disa obligime shlyhen sapo të realizohen, disa të tjera me rastin e pagesës së të ardhurave personale, disa në formë të akontacionit, ndërsa llogaria përfundimtare bëhet nëpërmjet të ashtuquajturës llogari periodike. Po japim një pasqyrë të thjeshtuar mbi shlyerjen e obligimeve. Obligimi i parë është në forma tatimi në qarkullim, i cili paguhet menjëherë pas realizimit, ndërsa mallin e shfrytëzon shfrytëzuesi i fundit. Në qoftë se malli blihet për riprodhim (lënda e parë), atëherë për këtë mall nuk paguhet tatimi. Tatimi paguhet në bazë të tarifës së caktuar dhe paguhet në llogarinë përkatëse në bankë. Ndërmarrja, nëpërmjet formularit përkatës, vërteton rezultatet afariste ose bilancin e suksesit. Së pari vërtetohen të hyrat e ndërmarrjes. Të hyrat e ndërmarrjes konsiderohen mjetet që mbeten nga të hyrat e përgjithshme, pasi t’u zbriten shpenzimet ose të dalat. Të dalat ose shpenzimet e afarizmit i përbëjnë:
71
• shpenzimet materiale (lënda e parë, materiali, energjia, transporti, investimet, mjetet e punës, çregjistrimi i inventarit të imët, shpenzimet për nevojat e mbrojtjes në punë, shërbimet joprodhuese, honorari i autorit, etj.);
• shpenzimet e amortizimit në bazë të shkallës së caktuar të amortizimi; • shpenzimet tjera të afarizmit (mëditjet, kompensimet për transport, reklama, propaganda,
reprezentacioni, ushqimi i punëtorëve, kompensimet e humbjeve të ndryshme, dëmet dhe kamatat – përveç kamatave në bazë të mjeteve);
Të hyrat krijohen nga shitja e mallrave në tregun e vendit apo të huaj dhe të gjitha të hyrat e realizuara në baza të ndryshme. Ndryshimi midis ta dalave dhe shpenzimeve të përgjithshme paraqet të ardhurat e ndërmarrjes. Nga të ardhurat e ndërmarrjes përmbushen të gjitha obligimet në formë të obligimeve, kontributeve dhe tatimeve. Këtu bëjnë pjesë obligimet ndaj organizatave për arsim, shkencë, kulturës, shëndetësisë, mbrojtjes sociale, sigurimit pensional e invalidor, etj. Këtu bëjnë pjesë edhe tatimi në të ardhura, tatimi për mbrojtjen e ambientit jetësor, tatimi për mbrojtje e siguri, gjobat, premitë, kamatat e kredive etj. Kur të hiqen obligimet, tatimet dhe kontributet fitohen të ardhurat e pastra të ndërmarrjes. Të ardhurat e pastra ndahen në të ardhura personale dhe në obligime, tatime dhe kontribute në fonde. Këto janë: tatimi i përgjithshëm, tatimi i bashkësisë (komunës), kontributet për arsim, shkencë, kulturë, kujdes ndaj fëmijëve, mbrojtje sociale, për sigurim shëndetësor, për sigurim pensional e invalidor, për solidaritet, etj. Llogaritja e obligimeve, kontributeve dhe tatimeve bëhet në bazë të shkallës së përcaktuar, e cila përcaktohet neë bazë të të ardhurave, të ardhurave të pastra ose të ardhurave personale. Disa ndërmarrje mund t’ kenë disa obligime që nuk i kanë ndërmarrjet tjera apo mund të jenë të liruara prej disa obligimeve që i kanë ndërmarrjet tjera. Disa ndërmarrje kanë të drejtë të llogarisin premitë e ndryshme, regresin ose forma të tjera të stimulimit. Kontabiliteti i kryen punët rreth përmbushjes së obligimeve ndaj bashkësisë, ndarjes së fondeve, paraqitjes së llogarisë për lloje të ndryshme të premive ose për lirim nga disa obligime. Bankës i dërgohen dokumentet për pagesën e obligimeve dhe derdhjen e mjeteve në fonde, nëpërmjet urdhëresës së virmanit.
72
17. VLERËSIMI I RREZIKUT NGA KRIMINALITETI NE SEKTORIT FINANCIAR 17.1. Zhvillimi i sistemit mbrojtës Sulmet brenda sistemit të kontrollit janë më të rrezikshmet. Këto sulmet duhet të zbulohen nga kontrolli i jashtëm. Në qoftë se sulmet kryhen në formë të fshehjes së përvetësimeve nga sektorët dhe vendet tjera të punës, ndërsa kontabiliteti ka për detyre ta fshehë, siç ndodh më së shpeshti te grupet e përvetësimeve me pasojë deficitin, atëherë mekanizmi i kontrollit duhet ta lëvizë faktori i jashtëm., I njëjtë është edhe rasti i sulmeve ndaj parave që i kryejnë kontabilistët në llogarinë rrjedhëse dhe në arkë apo me rastin e llogaritjes së obligimeve ndaj bashkësisë. Te afarizmi me bankën nëpërmjet xhirollogarisë, kontrolli realizohet nëpërmjet kontos së bankës, në të cilën regjistrohen të gjitha ndryshimet, në bazë të dokumenteve dhe pasqyrës bankare të dërguar nga banka. Në bazë të pasqyrës bankare dhe eventualisht kopjeve të dërguara nga banka bëhet krahasimi i secilës hyrje dhe secilës dalje në llogarinë rrjedhëse. Formë tjetër e kontrollit është kontrolli nëpërmjet kontabilitetit analitik në lidhje me ngjarjen afariste. P.sh. në qoftë se dyshohet në pagesën me virman nga blerësi, në saldo‐konto bëhet verifikimi i borxheve, kurse në librin e kontabilitetit verifikohet lëshimi i vetë mallit. Me rastin e sulmeve nga grupi i malverzimeve të dobishme vepron mekanizmi i jashtëm kontrollues nga ana e inspekcionit financiar e devizat, me që nuk mund të pritet që sistemi autonom i kontrollit të iniciojë zbulimet. Ky grupacion hyn në të ashtuquajturën zonë e tretë mbrojtëse. 17.2. Mendim mbi vlerësimin e rrezikut Në sektorin ekonomik‐llogaritar bëhet kombinimi i funksioneve financiare‐operative, te të cilat nuk ka kontakt direkt me praonën, prandaj sulmet e atjeshme bëjnë pjesë në grupin e keqpërdorimeve dhe korrupsionit. Nga funksioni operativ i llogaritjes së obligimeve ndaj bashkësisë, fondeve dhe kredive kushtëzohet grupi i malverzimeve të dobishme, përmasat e të cilit zgjerohen dhe marrin forma të ndryshme, bashkë me veprimin eventual të faktorit të pozitës afariste të shprehur nëpërmjet monopolit, pozitës së benificuar e të ngjashme. Kntabilistët si kryes të përvetësimeve direktegjithmonë, shpesh apo ndonjëherë (sidomos në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme) i tërheq funksioni operativ i arkës në afarizëm me para të gatshme apo me çeqe, kështu që kryhen sulme nga grupi i përvetësimeve me pasojë deficitin dhe fshehjen e deficitit nëpërmjet falsifikimit. Por, janë të mundura edhe sulmet në lidhje me kryes të sektoreve tjera (depos, prodhimit, komerciales, shitores) në ët cilat kontabilistët duhet të fshehinpërvetësimet. Më në fund, sikurse në secilin sektor, kontabilistët mund të kryejnë sulme të grupit të afarizmit të pandërgjegjshëm. Karakteristikë e sulmeve që kryhen nga kontabilistët janë përvetësimet në kohëzgjatje të madhe dhe në shuma të mëdha. Këto sulme zbulohen vetëm pas aktivizimit të sistemit të jashtëm të kontrollit.
73
18. FORMAT THEMELORE TË PËRVETËSIMEVE ME PASOJË DEFICITIN 18.1. Fshehja e deficitit nëpërmjet falsifikimit Përvetësimi i drejtpërdrejtë i mallit dhe parave mund të ndodhë në qoftë se ka koncentrik të funksioneve komerciale dhe operative, nga të cilat manipulohet me mallra dhe me para. Kjo mund të arrihet në dy mënyra: me tërheqjen e funksionit (në formë të përhershme apo të përkohshme) apo nëpërmjet lidhjes me personat që kryejnë funksione operative. Koncentrimi i funksioneve mund të orientohet në drejtim të: • arkës, në lidhje me afarizmin me para të gatshme; • arkës, në lidhje me afarizmin me çeqe; • depos, prodhimit, shitores; • komerciales, blerësit apo furnizuesit (por bëhet fjalë për grupin e keqpërdorimit e korrupsionit)
Shpesh, kontabilistët i tërheq funksioni i arkës apo lidhen me arkëtarë, sepse afarizmi i arkës bën pjesë në domenin e kontabilitetit dhe përvetësohen para, kështu që sulmuesi nuk përballet me problemin e nxjerrjes së mallit jashtë ndërmarrjes. Kryerja e sulmeve të grupit të përvetësimeve me pasojë deficitin bëhet në dy faza:
1. krijimi i kontaktit me para dhe pronë apo tërheqje e parave apo mallrave; 2. fshehja e përvetësimit.
Në kontakt me pronën vihet nëpërmjet koncentrimit të funksioneve operative apo nëpërmjet lidhjes me këto funksione, ndërsa tërheqja e parave apo mallrave bëhet nëpërmjet arkës apo llogarisë rrjedhëse, duke u lidhur me persona brenda ndërmarrjes apo jashtë saj. Fshehja e përvetësimeve është formë bashkimi, por forma e fshehjes shpesh varet edhe nga vetë mënyra e tërheqjes së pronës. Përvetësimi bëhet në dy mënyra themelore: • me falsifikimin e dokumenteve themelore; • me falsifikimin në formë të regjistrimit fiktiv, por pa falsifikim të dokumenteve themelore.
Fshehja mund të jetë e plotë dhe e pjesshme. Te fshehja e pjesshme, dokumentet themelore të lëshuara nga kontabilitetet e ndryshme të blerësit apo furnizuesit nuk përputhen me rastin e krahasimit. Mospërputhjet shfaqen edhe me rastin e regjistrimit në kontabilitetin analitik. Atëherë shfaqen mospërputhje që manifestohen në kontabilitetin financiar, si “gabime të kontabilitetit”. Nëpërmjet falsifikimit të dokumenteve themelore dhe regjistrimit fiktiv është e mundur të evitohen mospërputhjet ose të bëhet falsifikimi “i plotë”, gjegjësisht fshehja e plotë e përvetësimit. Me qëllim të shpjegimit më plastik të formave të përvetësimit të grupit IV, duke shpjeguar edhe fazat e kryerjes, do t’i ndajmë në këto mënyra: • përvetësimet në lidhje me afarizmin e arkës; • përvetësimet në lidhje me llogarinë rrjedhëse; • fshehjet e përvetësimeve në lidhje me personat brenda dhe jashtë ndërmarrjes.
74
18.1.1. Përvetësimi i parave në arkë Format kryesore të kryerjes së këtyre sulmeve, në esencë, janë të njëjta me ato të sulmeve tjera që i kryejnë vetë arkëtarët. Por, në këtë rast lidhen operacionet që mund t’i kryejë kontabilisti, duke pasur parasysh fushën e veprimit të tij. Këto operacione i japin kuptim mënyrës së kryerjes, duke e bërë të dallueshme nga kryerja që e bëjnë arkëtarët. Ato, kryesisht, kanë të bëjnë me mundësitë më të mëdha të fshehjes së përvetësimit në sferën e regjistrimit. Arkëtari e kryen fshehjen në sferën e afarizmit të arkës (fshehja bëhet nëpërmjet dokumentacionit themelor, falsifikimit të fletëpagesave, faturave, ditarit të arkës, etj.). Arkëtari nuk e ka fare problemin e kontaktit me paratë, por përballet me problemin e mënyrës së fshehjes së vetë përvetësimit. Fshehja ka të bëjë me sferën e afarizmit të arkës, nëpërmjet dokumenteve themelore. Në qoftë se nuk arrin të fshehë përvetësimet në këtë mënyrë, ato mund të zbulohen menjëherë gjatë regjistrimit në kontabilitetit. Arkëtari nuk mund ta tejkalojë fushëveprimin e afarizmit të tij. Të kontabilisti haset pikërisht problemi i kundërt. Ai duhet të zgjidhë problemin për të ardhur në kontakt me paratë e gatshme, ndërsa fshehja mund të bëhet nëpërmjet regjistrimit fiktiv, e cila bie në domenin e punës së tij. Mundësitë e fshehjes janë shumë më të mëdha dhe përvetësimet zbulohen më vështirë. Kontabilisti mund të kombinojë mënyrat e kryerjes dhe t’i plotësojë ato me mundësi fshehjeje, të cilat i ofron kontabiliteti. Para trajtimit të formave elementare të kryerjes është e nevojshme të trajtohet mënyra e ardhjes së kontabilistit në kontakt me paratë e gatshme në arkë. Kemi përmendur në hyrje se sipas dispozitave në fuqi dhe zakoneve të afarizmit, kontabilisti nuk guxon të ketë kontakt direkt me pronën dhe as kontakt indirekt me paratë. Pikërisht mosrespektimi i këtij rendi, i cili haset shpesh në praktikë, është një prej shkaktarëve kryesorë që ndihmojnë kryerjen e delikteve. Krijimi i kontaktit me para të gatshme, si edhe mundësia për tërheqje, krijohet në këto mënyra: • kontabilisti, përveç kontabilitetit bën edhe punën e arkëtarit; • herë pas here, bën pagesa (zëvendëson arkëtarin apo e ka arkën punë shtesë); • bën deponimin e para në bankë; • tërheq paratë nga arka për nevoja të ndërmarrjes; • lidhet me arkëtarin për të realizuar përvetësimin. Mënyra e krijimit të kontaktit të kontabilistit me paratë e gatshme dhe mënyrës së kryerjes së operacionit të arkës do të ndikojë në mënyrë të konsiderueshme edhe në fshehjen e përvetësimeve. Në qoftë se e kryen edhe funksionin e arkëtarit ose lidhet me arkëtarin, mundësitë e përvetësimit dhe fshehjes janë shumë më të mëdha. Me qëllim të shpjegimit më të plotë të mënyrave të kryerjes janë dhënë format themelore që janë të përbashkëta si për arkëtarin ashtu edhe për kontabilistin. Por, në mënyrë më të detajuar do të shqyrtojmë vetëm mënyrat specifike që kanë lidhje me afarizmin e kontabilitetit. 18.1.2. Përvetësimi në pagesa Përveç falsifikimit të fletëpagesës me qëllim të zvogëlimit të shumës së paguar, formë kjo të cilën e evitojnë arkëtarët, kontabilistët në sektorin e pagesave i fshehin deliktet me regjistrim fiktiv. Regjistrimi fiktiv ka të bëjë me këto veprime: • moskryerja e regjistrimit mbi pagesat e kryera; • transferimin e shumës së përvetësuar në grupin e “borxheve të dyshimta”; • pasqyrimi fiktiv i kthimit të mallit.
75
18.1.2.1. Moskryerja e regjistrimit mbi kryerjen e pagesave Kryerja e sulmit bëhet duke mos regjistruar fare pagesat që janë përvetësuar. Në praktikë, kanë ndodhur shumë raste që vepra është kryer në mënyrën e përshkruar. Kjo na ndodhur sidomos te ndërmarrjet që pranojnë për çdo ditë para nëpërmjet arkës. Por, nëpërmjet kësaj metode përvetësimi fshehet vetëm përkohësisht. Obligimi në emër të të cilit është bërë delikti mbetet e dhe më tutje i parealizuar apo i hapin nga aspekti i kontabilitetit. Te kontabilisti i rregullt, menjëherë pas afatit të caktuar, në qoftë se nuk është bërë pagesa, bëhet reklamimi të borxhliu, me ç’rast bëhet zbulimi i përvetësimit. 18.1.2.2. Transferimi në konto i “borxheve të dyshimta” Në mënyrën e përmendur të kryerjes së sulmit shihet se fshehja është e përkohshme dhe se në aspektin e kontabilitetit obligimi mbetet i hapur. Me qëllim të fshehjes, kontabilistët evitojnë fshehjen në mënyra të tjera. Në kontabilitet është zakon që borxhet e ndërmarrjeve tjera, të cilat mund të shtyhen, të regjistrohen në të ashtuquajturën konto e “borxheve të dyshimta” (dubiozat). Gradualisht këto borxhe të dyshimta, me miratimin e organit kompetent të ndërmarrjes, këto borxhe shlyhen. Kontabilistët e shfrytëzojnë këtë konto edhe për përvetësimin e shumës nga pagesat, të cilat regjistrohen si borxhe të dyshimta kështu që mbyllin çdo hapësirë të mbeture hapur. 18.1.2.3. Paraqitja fiktive e kthimit të mallit Kjo formë e fshehjes së përvetësimit zbatohet kur pagesa bëhet në emër të pagimit të mallit. Me qëllim të fshehjes së kapitullit të hapur mbi mallin e pa paguar, kontabilistët evitojnë të tregojnë se malli është kthyer, prandaj pagesa për atë mall nuk është bërë. Në aspektin e kontabilitetit, ky kapitull mbyllet, por mbetet e hapur ngarkesa e depos me mallin e kthyer. Përvetësimi mund të bëhet edhe ashtu që në depo shfaqet suficit i paevidentuar dhe gjendja e kontabilitetit dhe gjendja reale nuk janë të njëjta. Në llogari të suficitit të tillë bëhet ngarkimi fiktiv i depos mbi pranimin e mallit të kthyer dhe në këtë mënyrë mund të fshehet plotësisht përvetësimi. 18.2.3. Përvetësimi në pagesa Krahas formave të zakonshme të kryerjes të cilat i evitojnë arkëtarët (falsifikim i fletëpagesës me qëllim të rritjes së shumës së paguar) kontabilistët zgjerojnë fshehjet duke bartur ndryshimet e përvetësuara në shpenzime të ndryshme. Në praktikë ka raste që bartja e shumës së përvetësuar të regjistrohet në shpenzimet e zakonshme dhe të shpeshta, të cilat i bën ndërmarrja. Barten sidomos në paga dhe në honorare me nënshkrime të falsifikuara, në shpenzime të transportit, shpenzime të furnizimit me materiale ndihmëse, pra në të ashtuquajturat shpenzime materiale. Shpesh, falsifikohen edhe dokumentet themelore, në bazë të të cilave është kryer pagesa fiktive (falsifikimi i faturave, vendosja e faturave të përdorura, rritja e shifrave, etj.). 18.2.4. Përvetësimi përmes sistemit të „sukcesionit“ Të njëjtën metodë e zbatojnë edhe arkëtarët, por mundësitë e kontabilistëve janë shumë më të mëdha. Sulmet në këtë mënyrë bëhen për një periudhë më të gjatë, kurse shuma e përvetësuara janë dukshëm më të mëdha. Përvetësimet nëpërmjet metodës së sukcesionit shfaqen në dy forma: • sukcesionit »retroaktiv«; • sukcesionit »progresiv«.
76
18.2.4.1. Sukcesioni retroaktiv Fshehja e një pagese të përvetësuar mbulohet dhe fshehet me një pagesë tjetër. Pagesa e re e mbulon dhe e fsheh pagesën e vjetër, duke kaluar nga një pagesë te tjetra, përvetësimet rriten gradualisht. P.sh. nga pagesa e shumës prej 100.000 eurosh kontabilisti i përvetëson 50.000 euro, i merr paratë e asaj pagese dhe e regjistron pagesën e vjetër, derisa pagesa paratë e të cilës i ka përvetësuar mbetet e paregjistruar në kontabilitet. Po kështu vepron edhe me pagesën vijuese dhe kështu, në mënyrë sukcesive. Në këtë mënyrë pagesat mund të përvetësohen nga muaji në muaj dhe nga viti në vit dhe të të mos zbulohen. Në fund të viti librat e afarizmit mbyllen formalisht (më 31 dhjetor), por faktikisht kjo bëhet në janar apo në shkurt. Pagesat e vitit të kaluar, paratë e të cilave janë përvetësuar, mbulohen me pagesat e janarit, të cilat mbesin të paregjistruara. Kontrolli, në qoftë se bëhet, përfshin vitin e kaluar dhe jo vitin në vijim. Në këtë mënyrë përvetësimi bëhet kryhet prej vitit në vit. 18.2.4.2. Sukcesioni progresiv Ky është proces i kundërt me sukcesionin retroaktiv, nëpërmjet të cilit bëhet fshehja e përvetësimit. Esenca e e kryerjes qëndron në faktin se fshehja bëhet nëpërmjet regjistrimit ta ngjarjes afariste, e cila është në fazën përgatitore, por nuk ka ndodhur ende. P.sh. kontabilisti përvetëson 50.000 euro të arkës. Në këtë kohë arrin llogaria për pagesën e mallit të porositur, i cili tashmë është pranuar në depo. Merret ajo llogari dhe sipas saj bëhet pagesa e shumës që përvetësuar. Llogaria është paraqitur në mënyrë fiktive si e paguar dhe mbetet e hapur. Me pagesën vijuese dhe ngjarjen e ngjashme, e cila nuk ka ndodhur ende, paguhet obligimi i hapur, por në formë të llogarisë (pagesës) së re. Kështu, në mënyrë sukcesive zhvillohen më tutje ngjarje afariste. Nëpërmjet përvetësimeve sukcesive mund të fshehen vetëm përkohësisht përvetësimet. Ato mund të barten nga viti në vit, por, në fund të fundit, kontabilisti e ka vështirë të gjejë mënyrë për fshehjen përfundimtare të përvetësimit. 18.1.3. Përvetësimi i parave nëpërmjet llogarisë rrjedhëse Në llogarinë rrjedhëse gjenden të gjitha mjetet qarkulluese që ndërmarrka i ka në dispozicion. Kontabilistët, të shumtën e herës, preferojnë kryerjen e përvetësimeve të parave pikërisht nëpërmjet tërheqjes së parave nga llogaria rrjedhëse. Arsyet janë këto: • pjesë ma e madhe e mjeteve gjendet në llogarinë rrjedhëse; • kontabilisti vihet më lehtë në kontakt me dokumentet themelore, nëpërmjet të cilave kryehn
operacionet në llogarinë rrjedhëse; • Pjesa më e madhe e afarizmit nëpërmjet llogarisë rrjedhëse gjendet në sferën e afarizmit të
kontabilitetit; • Fshehja e përvetësimeve është më e lehtë sepse mund të kryhet me metoda të kontabilitetit.
Në hyrja kemi thënë se kontabilisti duhet të zgjidhë problemin e vënies së kontaktit me paratë, e pastaj në mënyrë të caktuar të fshehë përvetësimet. Në rastet e përvetësimit nëpërmjet llogarisë rrjedhëse, veprimet themelore lidhen me falsifikimin e dokumenteve themelore, të cilat shërbejnë në operacione nëpërmjet llogarisë rrjedhëse. Metoda që do të përdoret për tërheqjen e parave në masë të konsiderueshme varet nga vetë mënyra e fshehjes. Falsifikimet bëhen në këto forma: • Falsifikimi i dokumentacionit themelor në bazë të të cilit bëhet pasqyrimi i rrejshëm i ngjarjes së
caktuar afariste (faturat e rrejshme, pagesat, etj.); • Falsifikimi i dokumentacionit themelor sipas të cilit kryhen operacione në llogarinë rrjedhëse
(falsifikimi i çekut, virmanit, fletëpagesës); • Regjistrimi fiktiv në kontabilitet (hapja e kontove fiktive, bartja në shpenzime fiktive, etj.).
77
Në qoftë se mënyra e kryerjes shkon në të tria drejtimet, atëherë mund të mbyllet plotësisht qarku i fshehjes. Në qoftë se mënyra e fshehjes shkon vetëm në një drejtim, atëherë nuk arrihet të bëhet harmonizimi i kontabilitetit, kështu që qarku mbyllet vetëm pjesërisht dhe vetëm përkohësisht. Se në çfarë drejtimi shkon kontabilisti dhe sa “thellë” do të depërtojnë në fshehje varet nga metoda sipas së cilës janë tërhequr paratë, sfera e afarizmit të tij dhe aftësitë e tij profesionale. Duhet të theksohet se kontabilisti nuk ka mundësi të pakufizuara. Ato janë relativisht të kufizuara. Në praktikë është dëshmuar se kontabilistët mund të hyjnë në “thellësi” po aq sa mund të arrijë edhe kontrolli inspektues. Në rastet kur kontrolli është i bazuar dhe përfshin ngjarje afariste në tërë kompleksin, përvetësimi vërehet menjëherë. Kontabilisti duhet të përpunojë aspektet themelore të kryerjes nga pozicioni i mundësive për tërheqjen e parave nga llogaria rrjedhëse dhe mënyra e fshehjes së asaj tërheqjeje. 18.1.3.1. Tërheqja e parave nga llogaria rrjedhëse Tërheqja e parave nga llogaria rrjedhëse mund të bëhet: • nëpërmjet arkëtimit në llogarinë rrjedhëse • nëpërmjet çeqeve; • nëpërmjet urdhëresës së virmanit.
18.1.3.1.1. Tërheqja e parave nëpërmjet arkëtimit në llogarinë rrjedhëse Arkëtimet në llogarinë rrjedhëse i bëjnë arkëtarët. Ata i regjistrojnë këto ngjarje në ditarin e arkës dhe për këtë dorëzojnë fletëpagesën e arkës. Përveç] kësaj, dërgohet edhe fletëpagesa e bankës, të cilën e pranon banka bashkë me paratë, kurse gjatë kohës që nuk arrin pasqyra e bankës, arkëtimi regjistrohet në konton kalimtare të bankës. Pas njoftimit, regjistrimi bartet në konton e përhershme. Këtë regjistrim e bën kontabiliteti. Operacionet lidhur me arkëtimet ndahen ndërmjet arkës dhe kontabilitetit. Mundësitë që kontabilisti të kryejë përvetësimin e parave nga arkëtimet e parave në bankë ekzistojnë në këto raste: • kur kryen punët e arkës, krahas punëve të kontabilitetit; • kur lidhet me arkëtarin, me qëllim të përvetësimit; • kur në mënyrë sporadike kryen punët e pagesave bankare.
Këtë formë të tërheqjes e preferojnë kontabilistët, në qoftë se ekzistojnë kushtet e përmendura. 18.1.3.1.2. Dorëzimi i fletëpagesës bankare fiktive Paratë e gatshme që duhet të dorëzohen në bankë, qoftë në shumën e plotë apo të një pjese, përvetësohen. Fletëpagesa e bankës falsifikohet me qëllim që të tregohet se kjo shumë është arkëtuar në bankë. Falsifikimi bëhet në mënyra të ndryshme: • falsifikimi i tërë fletëpagesës bankare, me apo pa vule të falsifikuar; • paguhet shumë më e vogël, kurse më vonë shtohen shifrat në emër të shumës së plotë (paguhet
shumë e tillë që më vonë të përmirësohet me lehtë ose në fletëpagesë lihet hapësirë e lirë për të bërë përmirësime);
• shfrytëzohet fletëpagesa e përdorur e viteve të kaluara, eventualisht me datë të përmirësuar, kurse përvetësohet ajo shumë që është shkruar më parë.
Kryesisht në këtë mënyrë bëhet tërheqja e parave, dhe bëhet fshehja e përkohshme e përvetësimit. Por, kjo është një prej operacioneve të para në linjën e përvetësimeve. Në të vërtetë, kjo mënyrë e tërheqjes së parave tërheq me vete korrigjime na pasqyrën bankare (saldoja nuk përputhet me gjendjen). Me që korrigjimi mund të jetë i dukshëm, me këtë mënyrë të fshehjes shërbehen kryesisht arkëtarët, ndërsa kontabilisti mund ta vërejë lehtë këtë formë të fshehjes. Në praktikë ka pasur raste të shumta që fshehja të shkojë deri në ato thellësi, ndërsa arsye për moszbulim ka qenë kontabiliteti i parregulluar dhe jo azhu.
78
18.1.3.1.3. Regjistrimi fiktiv në konton kalimtare të bankës Kjo mënyrë e përvetësimit aplikohet zakonisht nga kontabilistët, të cilët kryejnë edhe punët e arkës ose janë të lidhur me arkëtarin. Në mënyrën e tërheqjes së parave, qoftë nëpërmjet falsifikimit të fletëpagesës së arkës apo pa falsifikim, bëhet regjistrimi fiktiv i shumës së paguar në konton kalimtare të bankës. Me që regjistrimi në këtë konto bëhet derisa të mos arrijë raporti nga banka, eventualisht përpiqen që regjistrimi fiktiv të bëhet edhe në konton e bankës. Kjo formë e fshehjes është e përkohshme, sepse përvetësimi nuk mund të mbetet i pavërejtur. Mjafton të bëhet krahasimi i llogarisë rrjedhëse në bankë me regjistrimin në ndërmarrje që të shihet menjëherë mospërputhja. Për të zgjatur fshehjen me këtë metodë, kontabilistët shërbehen me metodën e ashtuquajtur të “sukcesioni”. Shuma që është përvetësuar dhe është regjistruar në mënyrë fiktive në konton kalimtare shlyhet me pagesën vijuese, e cila regjistrohet gjithashtu në mënyrë fiktive në konton kalimtare. Në fund të vitit, sikurse edhe në rastin e arkës, ajo bartet në vitin vijues, me pagesa të vitit të ri afarist nëpërmjet të cilave fshehen pagesat e përvetësuara të vitit paraprak. Kjo mënyrë e fshehjes së përvetësimit është e përkohshme, sepse kontabilisti duhet të gjejë formën përfundimtare me qëllim të fshehjes. Në praktikë janë hasur shpesh forma të tilla të fshehjes, të cilat kanë zgjatur dy‐tri vjet. Por, një krahasim i kujdesshëm i llogarisë rrjedhëse dhe kontabilitetit të bankës me gjendjen në ndërmarrje nxjerr në shesh fshehjen. 18.1.3.2. Tërheqja e parave me çeqe Kontabilistët shërbehen më së shpeshti me çeqe për të nxjerr para nga xhirollogaria. Arsyet janë këto: • nënshkrues të çeqeve, kryesisht, janë kontabilistët apo shefat e kontabilitetit; • pjesa më e madhe e operacioneve të regjistrimit kryhet nëpërmjet kontabilistit; • është më i lehtë kontakti me çeqe, rrjedhimisht edhe me paratë; • janë më të mëdha mundësitë dhe format e fshehjes së përvetësimeve.
Kontabilisti ka çeqe në dorë sepse i kryen punë të arkës apo është në lidhje me arkëtarin, ka autorizime për nënshkrimin e çeqeve, bën pagesa me çeqe, bën furnizimin me librezë çeqesh, mban çeqe të nënshkruara bjanko, bën dorëzimin e çeqeve të nënshkruara, etj. Tërheqja e parave bëhet kryesisht nëpërmjet falsifikimit të çeqeve, i cili bëhet në këto mënyra: • falsifikimit të plotë të çekut (falsifikimit të nënshkrimit), për çka shfrytëzohet një çek nga blloku i
rëndomtë i çeqeve ose sigurohet një bllok i ri, çeqet e të cilit përdoren vetëm për përvetësime; • falsifikimi i nënshkrimit të çekut, shuma e pagesës së të cilit është fiktive (mund të jetë edhe reale
por pagesa bëhet më vonë); • posedimi i çeqeve bjanko që janë të nënshkruara; • dorëzimi për nënshkrim i çekut në shumë më të vogël, e cila rritet më vonë; • përmirësimi i çekut me vlerë më të vogël pas realizimit, nëpërmjet fshirjes.
Nëpërmjet çekut, kontabilisti “tërheq” para nga llogaria rrjedhëse. Paraprakisht ai duhet të zgjedhë se a do të shkojë vetë në bankë apo do të dërgojë bashkëpjesëmarrësin. Me rastin e tërheqjes së parave nëpërmjet çekut, zyrtari i bankës do të duhej të vërtetonte identitetin e personit që tërheq para dhe në anën e prapme të çekut të shënojë emrin e personit dhe numrin e letërnjoftimit ose se ai e njeh personalisht. Por, ndodh shpesh që banka të përcaktojë gabimisht identitetin apo të mos e bëjë këtë fare. Në bankë janë të deponuara nënshkrimet e personave të autorizuar për nënshkrimin e çeqeve dhe, sipas rregullit, zyrtari i bankës do të duhej të bënte verifikimin e nënshkrimit, më rastin e tërheqjes së parave. Por, shpesh verifikimi nuk bëhet fare. Ka pasur edhe raste që zyrtarët të pranojnë edhe çeqe që mund të konstatohej lehtë se ishin të falsifikuara. Nëpërmjet metodave të përmendura kontabilisti arrin të përvetësojë para në bazë të çekut të falsifikuar, por ende nuk arrin të fshehë përvetësimin. Deri në atë moment, qëllim i tij ka qenë mashtrimi i bankës, kurse veprimet e mëtutjeshme orientohen në fshehjen e kryerjes së përvetësimeve. Në praktikë, janë
79
hasur raste që përvetësimet kanë arritur vetëm deri në këtë shkallë. Kontabiliteti i ndërmarrjeve mund të konstatojë menjëherë fshehjen e përvetësimeve nëpërmjet çeqeve. Sikurse përvetësimi nëpërmjet falsifikimit të çeqeve mund të bëhet edhe përvetësimi nëpërmjet çeqeve të barruara. Por, nëpërmjet çeqeve të barruara mund të tërhiqen mallra dhe jo para. Me çek të tillë, kontabilisti mund të tërheqë mallra dhe të paguajë shërbime për vete, në llogari të ndërmarrjes. Përvetësimi bëhet duke tërhequr mallra fiktive apo duke paguar shërbime fiktive. 18.1.3.3. Tërheqja e vlerave nëpërmjet virmanit Kjo formë e përvetësimit, e cila haset rrallë në praktikë, është e ngjashme me tërheqjen nëpërmjet çekut të barruar. Virmani shërben për pagesa pa para të gatshme midis ndërmarrjeve, prandaj nëpërmjet tij nuk mund të arrihet deri te paratë e gatshme, por mund të paguhen mallra dhe shërbime. Kontabilisti ia dërgon virmanin ndonjë ndërmarrjeje, në emër të pagesës së mallrave apo shërbimeve, të cilat paguhen nga ndërmarrja. Shpenzimet për mallrat dhe shërbimet e paguara me virman regjistrohen ne llogari të shpenzimeve të ndryshme fiktive. 18.1.4. Format e fshehjes së përvetësimeve Siç është thënë, mënyra e tërheqjes së parave e fsheh pjesërisht përvetësimin (varet nga forma e tërheqjes) dhe, në njëfarë mënyre, ndikon edhe në formën e fshehjes së mëtejshme. Mënyra e tërheqjes e përcakton edhe mënyrën e fshehjes. P.sh. në çek është shënuar se pagesa (fiktive) është bërë në emër të të ardhurave personale, prandaj fshehja duhet të bëhet në sferën e shpenzimeve për të ardhurat personale. Por, në rastin e regjistrimeve fiktive duhet të theksohet se disa regjistrime janë orientuar që më parë nga dokumentacioni themelor, i cili është i falsifikuar dhe, përveç kësaj, janë bërë regjistrime fiktive, nëpërmjet të cilave është bërë fshehja e përvetësimeve. Kjo arrihet me kombinimin e mënyrave të ndryshm,e të regjistrimit, “bartjen” e shumë së përvetësuar nga një konto në tjetrën etj. Nga ky këndvështrim, fshehjet bëhen në dy mënyra: 1. fshehja që bëhet me falsifikimin e dokumenteve themelore (baza sipas së cilës është kryer ngjarja
afariste, fatura e rrejshme, lista e pagesave, etj.), me të cilat kryhen operacionet në llogarinë rrjedhëse (virmanit, çekut) kurse regjistrimet fiktive janë pasoje e falsifikimit të dokumenteve themelore;
2. fshehja nëpërmjet kombinimeve të regjistrimeve fiktive në mekanizmin e kontabilitetit, pavarësisht prej dokumenteve themelore.
Në rast të përvetësimeve nga llogaria rrjedhëse, fshehjet mund të jenë të të dyja llojeve. Por, fshehja nëpërmjet kombinimeve të regjistrimeve nuk kanë të bëjnë vetëm me përvetësimet nëpërmjet llogarisë rrjedhëse, por edhe me mënyrat tjera, prandaj do të përpunohen në mënyrë të veçantë. Në lidhje me fshehjen e përvetësimeve nëpërmjet llogarisë rrjedhëse do të trajtojmë vetëm fshehjet që kanë të bëjnë me dokumentet themelore dhe në lidhshmëri me regjistrimin fiktiv. Format e fshehjeve janë: • shndërrimi i pagesës me çek në pagesë me virman; • shndërrimi i arkëtimeve fiktive të bankës në pagesë më virman; • shfrytëzimi i arkëtimeve të ndërmarrjeve të tjera në llogarinë rrjedhëse në linjën e pagesave nga
llogaritë rrjedhëse; • pagesat e gabuara qëllimisht me virmane e të tjera; • përmirësimet e pasqyrës bankare; • përvetësimet e parave nëpërmjet çekut dhe regjistrimit fiktiv në shpenzime.
18.1.3.1. Shndërrimi i pagesave me çek në pagesa me virman
80
Secila pagesë ose arkëtim në llogarinë rrjedhëse bëhet në bazë të dokumenteve themelore (çekut, virmanit). Bankës i dorëzohen nga dy ose tri kopje të këtyre dokumenteve. Banka, sapo të marrë urdhëresën, bën regjistrimin dhe një pjesë të dokumenteve, bashkë me pasqyrën e bankës i dorëzohen ndërmarrjes. Në pasqyrën e bankës dhe dokumentet themelore shihet saktë gjendja e llogarisë rrjedhëse. Mënyra themelore e zbulimit të fshehjes, kur tërheqja e parave bëhet nëpërmjet llogarisë rrjedhëse, zhvillohet pikërisht nëpërmjet pasqyrës së bankës dhe dokumenteve themelore që ndërmarrja i merr nga banka. Kjo ndodh për shkak se pasqyra bankare pasqyron saktë gjendjen e llogarisë rrjedhëse, e cila tregon përvetësimet. Në të vërtetë, saldoja tregon gjendjen e llogarisë rrjedhëse dhe pasqyra e ardhshme e bankës nuk do të jetë në përputhje me pasqyrën paraprake. Pikërisht kjo mospërputhje duhet të eliminohet. Kontabilisti nuk mund të përmirësojë vazhdimisht dhe ta “akordojë” saldon. Ai është u shtyrë që këtë ta bëjë përnjëherë, në mënyrë që në mënyrë të përhershme të harmonizohu gjendjen e saldos me llogarinë rrjedhëse, me qëllim që të mos vërehen përvetësimet. Një prej formave të kryerjes me të cilat arrihet kjo është shndërrimi i pagesës me çek në pagesë me virman. Në këtë mënyrë bëhet harmonizimi i saldos, evitohet mospërputhja e pasqyrave të ardhshme dhe bëhet fshehja e përvetësimeve. Esenca e mënyrës së kryerjes qëndron në faktin se nga pasqyra e bankës eliminohet pagesa me çek, në bazë të së cilës është janë përvetësuar paratë, dhe në vend të saj futet pagesa me virman, duke pasqyruar kështu në mënyrë të rrejshme se është kryer pagesë pa të holla të gatshme ndonjë pale të tretë, në emër të obligime të caktuara. Kjo mund të bëhet në këto variante: • futet virman i ri, i cili falsifikohet me vulën apo opa vulën e bankës; • nëpërmjet virmanit paguhet një shumë e vogël, ndërsa ndërkohë i shtohet shumë e cila është
përvetësuar, kurse dokumenti duket origjinal; • futet urdhëresë e virmani e përdorur gjatë afarizmit të mëhershëm (kryesisht i vitit paraprak afarist)
, eventualisht duke e përmirësuar datën; • sigurohet virmani bjanko me pasqyrën e bankës (me apo pa vulë), nëse ekziston lidhje me zyrtarin e
bankës. Në këtë mënyrë fshehet tërheqja e parave nëpërmjet çekut dhe pasqyrohet rrejshëm se pagesa është bërë me virman, në emër të ndonjë obligimi të ndërmarrjes. Baza sipas së cilës dëshmohet pagesa e rrejshme me virman varet nga lloji i afarizmit të ndërmarrjes dhe obligimeve të saj. Fshehja e mëtutjeshme orientohet drejt regjistrimit, i cili mund të shkojë në tri drejtime: vendosjes së faturës së rrejshme, virmanit fiktiv dhe regjistrimit fiktiv. Me metodën e përmendur të shndërrimit të pagesës me çek në pagesë me virman në pasqyrën bankare nuk është e nevojshme të bëhet kurrfarë përmirësimi. Vetëm me rastin e regjistrimit të pasqyrës, në anën e majtë shtohet vetëm shifra që tregon se në çfarë mënyre është bërë pagesa. Kontabilistët që nuk e dinë këtë e lënë edhe më tutje këtë shifër, ndërsa kontabilistët e stërvitur e përmirësojnë këtë shifër. 18.1.3.2. Shndërrimi i pagesave bankare fiktive në pagesa me virman Mënyra e kryerjes qëndron në fatin se paratë që janë përvetësuar në mënyrë fiktive, nëpërmjet falsifikimit të fletëpagesës së bankës, pasqyrohen sikur janë arkëtuar në bankë. Por, në këtë mënyrë vetëm tërhiqen paratë dhe fshehet përkohësisht përvetësimi. Për të fshehur plotësisht përvetësimin dhe, çka është më e rëndësishmja, për të harmonizuar saldon me pasqyrën bankare, vendoset urdhëresë fiktive e virmanit, me të cilën dëshmohet se shuma përkatëse që është paguar në bankë i është paguar menjëherë ndonjë ndërmarrjeje. Kjo formë e mashtrimit me virman është e ngjashme me formën paraprake, prandaj falsifikimi bëhet pas metodave të përshkruara më sipër. Nga këndvështrimi i pasqyrës bankare situata nuk është e njëjtë. Me që pagesa nuk është bërë fare ose është bërë në shumë më të vogël ( e më vonë është shtuar), në pasqyrën bankare futet pagesa fiktive me virman. Për të evituar këtë, së paku pjesërisht, nëpërmjet arkëtimit paguhet një shumë e vogël, ndërsa edhe nëpërmjet virmanit paguhet një shumë e vogël. Në të dy dokumentet, më pastaj, bëhen shtesa në lartësinë e shumës së përvetësuar. Kjo shtesë mund të vërehet në regjistrimet e pasqyrës bankare.
81
18.1.3.3. Shfrytëzimi i pagesave të ndërmarrjeve tjera në llogarinë rrjedhëse për arkëtime dhe pagesa nga llogaria rrjedhëse Kjo është një mënyrë e kryerjes që përdoret shpesh nga kontabilistët, e cila është e thjeshtë, por vërehet me vështirësi. Ajo bazohet në shfrytëzimin e pagesave që i bëjnë ndërmarrjet tjera në llogarinë rrjedhëse, nëpërmjet virmanit. Kjo mënyrë aplikohet në rastet që paratë janë nxjerrë me çek, nëpërmjet pagesës fiktive apo në ndonjë mënyrë tjetër. Me që nëpërmjet llogarisë rrjedhëse pranohen edhe pagesat e ndërmarrjeve tjera që kanë borxhe, për fshehjen e përvetësimeve mund të shërbejnë edhe këto pagesa. Pagesat bëhen me çek, virman apo dëshmi. Kryesore është kontabilisti, që me rastin e përvetësimit, të bëjë harmonizimin e saldos me pasqyrën bankare, në mënyrë që të mos vërehet tërheqja e parave. Sipas kësaj mënyre, për shumën e parave të përvetësuara nëpërmjet çekut, futet një dokument sipas të cilit ndonjë ndërmarrje ka bërë pagesën në llogarinë rrjedhëse dhe largohet çeku në bazë të të cilit janë tërhequr paratë. Për shembull, me ndihmën e çekut të falsifikuar janë tërhequr 200.000 euro. Një shenjë e virmanit nga ndonjë ndërmarrje e ka shifrën 200.000 euro. Paramendojmë se në llogarinë rrjedhëse, para tërheqjes së parave me çek, kanë qenë 1.500.000 euro. Pas tërheqjes, pra përvetësimin nëpërmjet çekut, saldoja është zvogëluar në 1.300.000 euro. Në qoftë se mbetet kjo saldo, menjëherë do të brehet përvetësimi, prandaj saldo duhet të jetë 1.500.000, siç ka qenë më parë. Po të bëhej përmirësimi i saldos, duke rritur shifrën do të vërehej dhe do të duhej të përmirësohej shifra në secilën pasqyrë bankare. Të njëjtën ditë, një ndërmarrje ka arkëtuar 200.000 euro në emër të ndonjë obligimi. Në qoftë se nga pasqyra hiqet çeku dhe shenja e virmanit, saldo mbetet 1.500.000 euro, kështu që do të dukej sikurse nuk ka ndodhur asgjë në llogarinë rrjedhëse. Në këtë mënyrë arrihet fshehja e pjesërishme. Kryesorja është që nga pasqyra e bankës të tërhiqen çeku dhe virmani, sipas të cilit janë arkëtuar paratë. Në këtë situatë shfaqen probleme të caktuara, të cilat lidhen me qëllim të harmonizimit të mëtejshëm dhe fshehjes. Në pasqyrën bankare janë të regjistruara këto operacione dhe ato fshihen. Kjo është një metodë, por ajo është shumë e dukshme. Me qëllim që kjo të evitohet, kontabilistët zgjedhin pasqyrën dhe situatën e tillë, e gjitha pasqyra me çek dhe me virman asgjësohet që të duket sikur nuk ka ndodhur asnjë operacion nëpërmjet xhirollogarisë. Problemi vijues, i cili duhet të zgjidhet, lidhet me regjistrimin fiktiv. Në të vërtetë, me që ndërmarrja ka shlyer obligimin e vet, kurse kontabilisti e ka shfrytëzuar këtë për fshehjen e përvetësimit të tij, obligimi i ndërmarrjes ka mbetur i hapur, pra i pashlyer. Hapi tjetër është mbyllja e kontos, nëpërmjet kombinimeve të regjistrimit. Kjo është trajtuar në një pjesë të veçantë. 18.1.3.4. Shfrytëzimi i pagesës me rastin e pagesës fiktive të arkëtimit në bankë Në esencë, veprohet në mënyrën e njëjtë, siç në rastin e përshkuar, vetëm se në këtë rast tërheqja e parave bëhet nëpërmjet fletëpagesës. Për shumë e përvetësuar dhe është pasqyruar sikur është arkëtuar në Bankë, tërhiqet virmani në bazë të të cilit ndonjë ndërmarrje ka bërë pagesën dhe futet fletëpagesa fiktive e bankës. Përmirësimi i pasqyrës duhet të bëhet duke ndërruar shifrat. Problemi tjetër i mbylljes është i njëjtë me situatën e përshkruar më sipër. Shndërrimi i çekut në para të gatshme në çek të barruar Mënyra e kryerjes është e ngjashme me atë të shndërrimit të pagesave me çek në pagesa me virman. Me çekun në para të gatshme mund të bëhet tërheqja e parave të gatshme, ndërsa çeku i bariruar është një lloj i virmanit me të cilin paguhen mallra dhe shërbime. Çeku i barruar, me rastin e pagesës, i dorëzohet ndërmarrjes e cila e ka shituar mallin apo ka kryer shërbimet. Ndërmarrja që e ka pranuar Çeku i barruar, me rastin e pagesës, i dorëzohet ndërmarrjes e cila e ka shituar mallin apo ka kryer shërbimet. Ndërmarrja që e ka pranuar çekun e realizon atë në bankë.
82
Kontabiliteti, shpesh, është i prirur të paratë t’i përvetësojë nëpërmjet çekut në para të gatshme dhe më vonë t’i shndërrojë në çek të barruar. Shndërrimi është lehtë i mundur, sepse të dy çeqet janë identike. Përndryshe, çeku në të gatshme mund të shndërrohet në çek të barruar në qoftë se nëpërmjet tij tërhiqen dy vija diagonale dhe shkruhet “vetëm për llogari”. Në këtë mënyrë nëpërmjet çekut në të gatshme tërhiqen paratë, por tregohet rrejshëm sikur pagesa është bërë me çek të barruar, në emër të pagesës së mallit apo shërbimeve. Me këtë metodë. Njëkohësisht, tregohet pagesa fiktive sipas një baze tjetër dhe, në të shumtën e rasteve, tregohet si pagesë e zakonshme e shpenzimeve materiale, të cilat nuk i nënshtrohen kontrollit. 18.1.3.5. Gabimet e qëllimshme të pagesave me virman e të tjera Nëpërmjet virmanit, çekut, fletëpagesës apo me para të gatshme, gabimisht me qëllim bëhet pagesa e shumës së caktuar ndonjë ndërmarrjeje apo ndonjë personi privat. Kur paratë paguhen gabimisht, bëhet reklamimi për kthim. Pason kthimi i parave që kontabilisti (kur ka arritur në llogarinë rrjedhëse apo është paguar me para të gatshme) i përvetëson por nuk i regjistron. Në qoftë se paratë arrijnë në llogarinë rrjedhëse, hiqet dëshmia mbi këtë arritje. Kështu mbetet si pagesë e vërtetë pagesa e parë (e gabuar), e cila edhe më tutje regjistrohet në mënyrë fiktive, ndërsa paratë e kthyera përvetësohen. 18.1.3.6. Përmirësimi i pasqyrës bankare Një prej mënyrave më të rralla të kryerjes është tërheqja e parave nëpërmjet çekut, virmanit, pagesës fiktive dhe përmirësimit të saldos në pasqyrën bankare. Ky përmirësim lidhet me harmonizimin e pandërprerë, prandaj kontabilistët evitojnë ta bëjnë. Këtë mënyrë të kryerjes më shesh e aplikojnë arkëtarët. 18.1.3.7. Përvetësimi i parave nëpërmjet çekut dhe regjistrimi fiktiv si shpenzime Kjo mënyrë e kryerjes zbatohet ashtu që çeku i falsifikuar, nëpërmjet të cilit është bërë tërheqja e parave, lihet në pasqyrën bankare dhe paraqitet se pagesa është bërë në llogari të shpenzimeve të ndryshme fiktive (rroga, material ndihmës, shpenzime për transport). Në praktikë kjo metodë haset te ndërmarrjet që kanë shpenzime të shumta e të ndryshme, pagesa e të cilave zakonisht bëhet nëpërmjet çekut. Me këtë metodë fshehet përkohësisht përvetësimi. Por, në qoftë se shpenzimet janë variabile, nuk mund të kontrollohen saktë, kështu që përvetësimi mund të mbetet i pazbuluar. Në mënyrën e kryerjes së përvetësimit nga llogaria rrjedhëse janë përfshirë format e tërheqjes së parave dhe fshehja nëpërmjet dokumentacionit themelor. 18.1.5. Përvetësimi nëpërmjet lidhjes me persona brenda ndërmarrjes Lidhja me persona të tjerë në ndërmarrje bëhet për shkak se kontabilisti zgjidh në këtë mënyrë problemin e krijimit të kontaktit me pronën. Personi në funksionin e operativës përvetëson pronën, kurse kontabilisti e bën fshehjen e përvetësimit, gjegjësisht fshehjen e deficitit. Lidhja më e shpeshtë bëhet me arkëtarët, depoistët, kryepunëtorët e reparteve dhe kryepunëtorët e shitoreve, ndërsa më pak bëhet me personat e sektorit të komerciales, furnizimit, etj. Vetë mënyra e kryerjes së përvetësimit të drejtpërdrejtë bëhet ne format që i kemi trajtuar te disa sektorë nga grupi i përvetësimeve me pasojë deficitin dhe fshehjen e deficitit. Te kryerja e sulmeve të grupacioneve tjera nuk ka arsye që personat në funksione operative të lidhen me kontabilistin. Format më të shpeshta të fshehjes së deficitit ose përvetësimit të kryer nga kontabilisti në lidhje me personat e sektorëve tjerë janë: • bartja e deficitit në shpenzime fiktive, materiale apo të regjisë, të cilat vështirë konstatohen;
83
• bartja e deficitit në borxhe dubioze dhe shlyerje; • shfrytëzimi i kapitullit aktiv të furnizimit, të ashtuquajturit parapagim; • hapja e kontove fiktive, më së shpeshti të blerësve dhe ngarkimi në emër të mallit të dërguar; • regjistrimi i dyfishtë e të njëjtës pasqyrë; • bartja nga kontoja në konto; • numrat e gabuar në rekapitulimin e kontos apo pasqyrimi i pasaktë i saldos; • bartja në të ashtuquajturit kapituj kalimtarë; • mosregjistrimi i hyrjes së mallit dhe parave, regjistrimi fiktiv i mallit dhe parave;
18.1.6. Përvetësimi në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimit Me që kontabiliteti e kryen funksionin e kontrollit dhe bën evidentimin e obligimeve dhe borxheve të ndërmarrjes, format e mundshme të sulmeve janë mosparaqitja e kërkesave apo zvogëlimi i tyre ose zmadhimi i obligimeve dhe obligimeve të ndërmarrjes. Më së shpeshti vjen deri të lidhja me blerës dhe me furnizues. Kontabilisti tregon kërkesa shumë më të vogla dhe borxhe më të mëdha. 18.1.7. MALVERZIMET E DOBISHME Kontabiliteti mban evidencën e mjeteve të ndërmarrjes, përcjell suksesin e afarizmit, i kryen punët e shlyerjes së obligimeve ndaj bashkësisë dhe punët tjera të llogaritjes. Suksesi i afarizmit konstatohet në llogaritë peridoke apo në bilancet. Me llogari të tilla shlyhen edhe obligimet ndaj bashkësisë. Format e sulmeve që burojnë nga grupi i malverzimeve të dobishme janë: • fshehja e humbjeve; • fshehja e obligimeve ndaj bashkësisë; • tërheqja e mjeteve të bashkësisë në mënyrë mashtruese.
18.1.7.1. Fshehja e humbjeve Humbjet mund të jenë pasojë e udhëheqjes joprofesionale, pakujdesisë gjatë kontraktimit ët punëve, shpenzimet e tepërta, shitja e mallit nën çmimin real, mungesa e tregut, përvetësimet, etj. Afarizmi me humbje tërheq me vete procedurën e falimentimit të ndërmarrjes, në qoftë se humbjet nuk sanohen me kohë. Për të evituar pasojat e humbjeve, bëhet mbulimi i tyre. Kjo mund të bëhet edhe nëpërmjet “akordimit” ose “rregullimit” të bilancit. Fshehja e humbjeve bëhet në dy forma: • me rritje fiktive të aktivës ose të të hyrave; • me ulje fiktive të pasives apo të daljeve.
18.1.7.1.1. Rritja fiktive e aktivës Në këtë mënyrë bëhet rritja fiktive e aktivës, në mënyrë që të “zhduken” humbjet. Format e fshehjes janë: • rritja fiktive e realizimit: rritet shuma e vlerave të realizuara nëpërmjet llogaritjes së pasaktë; • rritja fiktive e kërkesave: fryhen shumat e kërkesave nga blerësit ose shpifen blerësit; • rritja fiktive e prodhimit të pakryer: paraqitet sikur ka më shumë gjysmëprodhime; • rritja fiktive e rezervave të mallit në depo; • rritja fiktive e rezervave nëpërmjet llogaritjes së pasaktë të çmimeve; • ulja fiktive e shpenzimeve; • rritja fiktive e afateve kohore të akrtivës: bartja në konto e realizimeve të pritshme; • rritja fiktive e vlerës së mjeteve themelore: nëpërmjet llogaritjes së pasaktë; • llogaritja e pasaktë e amortizimit.
84
18.1.7.1.2. Ulja fiktive e pasivës Procedura e uljes fiktive të pasivës është e kundërt me atë të rritjes së aktivës. Format e uljes janë: • ulja fiktive e borxheve, mosevidentimi ose ulje e obligimeve, rekapitullimi i shtrembëruar, etj. • ulja fiktive dhe mosevidentimi i obligimeve tjera të ndërmarrjes ndaj bashkësisë; • mosshlyerja e kërkesave të dyshimta: kërkesat e papaguara evidentohen si të paguara;
18.1.7.2. Fshehja e obligimeve ndaj bashkësisë Ndërmarrjet ekonomike, në mënyrë periodike, i llogarisin obligimet e tyre ndaj bashkësisë, kurse pas llogaritjes disponojnë me një pjesë të të hyrave. Llogaritja e obligimeve ndaj bashkësisë dhe të hyrat në dispozicion bëhen sipas sistemit të caktuar dhe sipas përqindjeve të caktuara. Mashtrimi me obligimet, takime dhe kontribute mund të bëhet në mënyra të ndryshme. Format më të shpeshta janë zbatimi i tarifës së gabuar, llogaritja dhe zbatimi i bazës së pasaktë (zvogëlimi) gjatë llogaritjes ose shfrytëzimi i beneficioneve që nuk i takojnë ndërmarrjes për nga vëllimi dhe lloji. Fshehja e tatimit në qarkullim bëhet ashtu që ai llogaritet sipas tarifës së gabuar ose ulet shkalla e realizimit. Një formë e veçantë e fshehjes së tatimit në qarkullim është edhe pasqyrimi fiktiv se malli është i destinuar për riprodhim, kurse ai në fakt është i destinuar për blerësin e fundit. 18.1.7.2.1. Fshehja e obligimeve, kontributeve dhe tatimeve Obligimet, kontributet dhe tatimet llogariten në bazë të të hyrave bruto, të hyrave neto dhe të të ardhurave personale. Format e fshehjes janë të ndryshme: • pasqyrimit më të vogël të bazës për llogaritjen e obligimeve, mbledhjes së pasaktë, shtimit të
pozicioneve në bazë të të cilave ulen obligimet, etj. • zbatimi i tarifave të gabuara gjatë llogaritjes në bazë të bazës së saktë të llogaritjes; • baza e pasaktë dhe zbatimi i tarifës së pasaktë.
18.1.7.3. Tërheqja e mjeteve nga bashkësia me mashtrim Tërheqja e parave të bashkësisë me mashtrim mund të bëhet nëpërmjet llogaritjes së shtrembër në raport me pronën dhe renditjen e saj brenda ndërmarrjes, shfrytëzimit të disa të drejtave dhe benificioneve apo llogaritjes së pasaktë të tyre. Do të trajtojmë format te të cilat sulmet janë të orientuara në llogaritjen e mjeteve brenda ndërmarrjes dhe llogaritjes së obligimeve ndaj bashkësisë. 18.1.7.3.1. Malverzimet në lidhje me të ardhurat personale Të ardhurat personale llogariten varësisht prej afarizmit, sidomos pjesa variabile e tij. Për të paraqitur të ardhura të pastra më të mëdha, prej të cilave varen të ardhurat personale, kryhen këto sulme: • rritja e të ardhurave personale nëpërmjet uljes fiktive të shpenzimeve teë afarizmit; • rritja fiktive e realizimit; • rritja fiktive e të ardhurave personale, duke bartar pjesë të shpenzimeve në prodhimin e pakryer.
Malverzimet me mjetet themelore dhe fondin e amortizimit: • mosevidentimi i mjeteve themelore dhe mos llogaritja e fondit të amortizimit; • fshehja e kohës së aktivizimit të mjeteve themelore, nuk llogaritet fondi i amortizimit të tyre; • bartja e mjeteve themelore te mjetet e konsumit të përbashkët; • bartja e mjeteve themelore në mjete qarkulluese, ndërsa nuk llogaritet fondi i amortizimit; • evidentimi i mjeteve themelore si inventar të imët; • shlyerja e parakohshme formale e mjeteve themelore.
Malverzimet me mjetet dhe fondin e konsumit të përbashkët:
85
• kreditimi i personave privatë në formë të dhënies së kredisë për banesa; • përfshirjen në shpenzime në dëm të fondit të konsumit të përbashkët.
Malverzimet me mjetet qarkulluese dhe fondet tjera: • kreditimi i personave privatë; • shfrytëzimi i fondit rezervë për destinime tjera; • krijimi i “fondit të zi” duke mos treguar një pjesë të të hyrave apo realizimit dhe shfrytëzimi i tij për
afarizëm gjysmë‐legal dhe ilegal (investim në kursime afatgjata me kamata të larta). 18.1.7.4. Tërheqja e mjeteve nga bashkësia nëpërmjet llogarive të rrejshme Shfrytëzuesit e beneficioneve i shfrytëzojnë këto gjendje për sulme, për realizimin e të drejtave që nuk i kanë dhe për fryrje të të drejtave të tyre, si dhe për përvetësimin e vlerave që nuk u takojnë. Pikërisht për këtë asrye ka lindur termi “malverzime të dobishme”. Format e sulmeve varen nga fortmat e beneficioneve ose të drejtave dhe nga mënyra në të cilën realizohen ato. Me që të drejtat realizohen nëpërmjet pagesës, këtë pagesë e bën banka. Nga kërkesa e bankës që të kontrollojë dokumentet e nevojshme vare mundësia e sulmit. Në qoftë se dokumentet për argumentim janë më të lehta, sulmet kanë qenë më të mëdha. Dhe anasjelltas. Por, disa ndërmarrje janë në gjendje të falsifikojnë pothuaj gjithë dokumentacionin dhe të paraqesin në mënyrë fiktive punët e kryera. Do të pasqyrojmë vetëm format themelore të sulmeve që kanë ndodhur në praktikë. Në qoftë se disa masa hiqen, atëherë është e qartë se sulmet ndërpriten, ndërsa me aplikimin e disa masave të reja shfaqen edhe sulme të reja. Malverzimet në lidhje me premitë: Premitë fitohen për eksport dhe për punë me interes të veçantë shoqëror e shtetëror. Tash për tash ekziston njëfarë forme e dhënies së premisë për eksportimin e prodhimeve vendore, nëpërmjet lirimit nga disa obligime dhe sigurimit të disa lehtësimeve tjera. Realizimi i premive të paligjshme mund të bëhet nëpërmjet llogarisë së shtrembër ose rritjen e qarkullimit, paraqitjen e pasaktë të afarizmit dhe të atyre elementeve në bazë të të cilave fitohen premi dhe beneficione. Malverzimet në lidhje me regresin: shfaqen me rastin e paraqitjes fiktive të punëve në bazë të të cilave realizohet regresi, rritjes së vëllimit të afarizmit, paraqitja për regresim të prodhimeve që nuk regresohen, etj. Një formë e posaçme e sulmeve është shfrytëzimi i të drejtës për regres. Punët kryhen nën firmën e ndërmarrjes që ka të drejtë të realizojë regres. Një formë të malverzimeve të dobishme në sferën e tregtisë së jashtme e kemi trajtuar në mënyrë të veçantë. Kontabilistët shpesh shfaqen si bashkëkryes të sulmeve të kësaj natyre. Malverzimet me kredi: paraqesin një formë të sulmit që manifestohet me tërheqjen e parave nga bashkësia, nëpërmjet kredisë. Ndërmarrja realizon kredi, për të siguruar mjete për mbulimin e humbjeve apo për t’u bërë më solvente ose për të shpenzuar paratë për qëllime të tjera. Shpesh shfaqen lidhje me bankën dhe oferta për përvetësimin e kamatave në bazë të të ashtuquajturave punë të lidhura. Në vitet shtatëdhjetë, kur bankat e bënin kreditimin, një pjesë e madhe të mjeteve i kanë fituar ndërmarrjet tregtare, të cilat kanë ofruar kamata dhe përfitime të tjera për bankat. Kështu, një pjesë e mjeteve ka përfunduar në punë spekulative dhe u ka shkaktuar humbje të mëdha bankave.
86
18.2. AFARIZMI I PANDËRGJEGJSHËM Kontabilistët mund të shkaktojnë dëme të mëdha me punën e tyre të pandërgjegjshme. Mungesa e ndërgjegjes më së shpeshti manifestohet në punën e joefikase të kontabilitetit, e cila cenon dimensionin e kontrollit në ndërmarrje, kurse përvetësimet që mund të zbulohen lehtë mbeten të pazbuluara. Mosefikasiteti ndikon edhe në suksesin e afarizmit, sepse ndërmarrja nuk i përcjell shpenzimet, vendet e rritjes së shpenzimeve dhe të humbjeve. Forma tjera të afarizmit të pandërgjegjshëm shfaqen kryesisht si mosevidentim i ngjarjeve afariste, si regjistrim i pasaktë, si humbje e dokumenteve etj. 18.2.1. Bazat e kontrollit kriminalistik dhe preventivës Grupet kriminale të sulmeve në sektorin financiar janë përvetësimet me pasojë deficitin dhe fshehjen e deficitit nëpërmjet falsifikimit, përvetësimet në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimeve dhe malverzimet e dobishme. Zakonisht në këto grupacione ndikon mekanizmi kontrollues, por sulmet kryhen pikërisht nga bartësit e funksionit të kontrollit, kështu që nuk vepron mekanizmi autonom i kontrollit. Për këtë arsye duhet të përfshihet mekanizmi i jashtë i kontrollit i shërbimeve të inspeksionit. Me rastin e krijimit të versionit mbi format e sulmeve është e rëndësishme njohja e faktorit të koncentrimit të funksioneve dhe pozitës afariste të ndërmarrjes. Koncentrimi i funksioneve shpie në mundësinë e përvetësimit të drejtpërdrejtë dhe tërheqjes së vlerës, nëpërmjet arkës, bankës apo depos. Me rastin e sulmeve të grupit të përvetësimeve të drejtpërdrejta dhe fshehjes nëpërmjet eliminimit fillestar bëhet me kontrollimin e dokumenteve themelore, nëpërmjet të cilave është bërë tërheqja e parave. Analizës së veçantë u nënshtrohen fletëpagesat e arkës, faturat, dokumentet e llogarisë rrjedhëse, prerjeve të çeqeve, virmanet, fletëpagesat e bankës dhe pasqyrat bankare. Çdo dokument që dyshohet se është fotokopjuar, përmirësuar, korrigjuar, etj., kontrollohet me dokumentin përkatës në bankë, te furnitorët, te blerësit, etj. Faza vijuese është konstatimi i mënyrës së fshehjes, gjegjësisht kontrollimi i regjistrimit në kontabilitet. Si rregull, bëhet ekspertiza e kontabilitetit apo revizioni i afarizmit me arkë, bankë dhe, eventualisht, sektorë të tjerë të afarizmit, në qoftë se ekziston dyshimi për lidhje me depon, personat në prodhim apo kryepunëtorët në objektet tregtare. Në mënyrë të veçantë analizohen shpenzimet e regjisë dhe shpenzimet materiale, honoraret, bashkëpunimet e jashtme, shlyerjet e kërkesave dhe kërkesat e papaguara, nëpërmjet të cilave më së shpeshti bëhet përputhja e kërkesave dhe borxheve dhe fshehja e deficitit. Te malverzimet e dobishme është e rëndësishme njohja e mundësive për sigurimin e mjeteve nëpërmjet llogarive të shtrembëruara në lidhje me premitë, regresin dhe bazave të ngjashme. Në qoftë se ekzistojnë dyshime të bazuara mbi ekzistimin e sulmeve është e domosdoshme analiza e detajuar e dokumenteve afariste, të cilat kanë shërbyer si llogari në bankë për marrjen e mjeteve 18.2.1.1. Bazat e kontrollit kriminalistik Për kontrollin kriminalistik janë interesantë sulmet nga grupi i malverzimeve të dobishme. Sulmet tjera janë interesante, në qoftë se vërehet grupi i ndërmarrjeve me koncentrik të theksuar të funksioneve, sidomos të afarizmit me arkën dhe bankën.
87
Kjo formë e koncentrimit më së shpeshti haset në ndërmarrjet e vogla zejtare, kooperativa, etj. Në raport me grupin e malverzimeve të dobishme, është e domosdoshme njohja e gjendjes afariste të ndërmarrjeve dhe të të gjitha kategorive të ndërmarrjeve që gëzojnë çfarëdo lehtësish apo benificionesh, të drejtash për realizimin e regresit, premive, kompensimeve, lirimeve nga ndonjë obligim, etj. 18.2.1.2. Bazat e preventivës Veprimtaria preventive në aspektin e përvetësimeve të drejtpërdrejta nga grupi i përvetësimeve me pasojë deficitin dhe fshehja e deficitit nëpërmjet falsifikimit mund të fillojë me hetimin e formave të koncentrimit. Në të vërtetë, është inkompatibile lidhja e funksioneve operative me afarizmin e arkës, kryerjen e pagesave, afarizmin me çeqe, punët e kontabilitetit. Efekti i kontrollit mungon, dhe pikërisht nëpërmjet këtyre funksioneve operative vihet në kontakt të drejtpërdrejtë me pronën.
88
19. PËRVETËSIMI ME PASOJË DEFICITIN DHE FSHEHJA E DEFICITIT ME FALSIFIKIM Tashmë kemi theksuar se drejtori ka kontakt të drejtpëdrejtë me pronën, nëpërmjet llogarive të udhëtimeve dhe reprezentacionit, prandaj rastet më të shpeshta të sulmeve ndodhin në këto dy pozita. 19.1. Përvetësimi në bazë të llogarive të udhëtimit Kjo formë e sulmeve është tipar i të gjitha vendeve të punës dhe jo vetëm i udhëheqësit apo drejtorit. Prandaj këtu do ta oasqyrojmë në mënyrë të përmbledhur. Sulmet kryhen nëpërmjet marrjes së më shumë mjeteve se sa u takojnë punëtorëve për udhëtime zyrtare. Format e sulmeve të tilla janë: • paraqitja e pasaktë e kohëzgjatjes së udhëtimit, duke shënuar datat e pasakta të nisjes dhe kthimit
nga rruga; • llogaritja e pasaktë e shpenzimeve të transportit; • llogaritja e pasaktë e shpenzimeve tjera që pranohen, siç janë shpenzimet shtesë, etj.
19.2. Përvetësimi në lidhje me reprezentacionin Disa udhëheqës kanë të drejtë të kenë reprezentacion, lartësinë e të cilit e cakton organi drejtues me rregulloren e fondeve të konsumit të përgjithshëm dhe të reprezentacionit. Format më të shpeshta të përvetësimit në linjën e reprezentacionit janë: • dorëzimi i llogarive të pasakta mbi reprezentacionin; • falsifikimi i llogarive mbi reprezentacionin në shuma më të mëdha, nëpërmjet përmirësimeve,
shfrytëzimit të faturave të përdorura, etj. • përvetësimi i gjërave të caktuara për reprezentacion, sidomos në qoftë se ato përmbajnë të
ashtuquajturat dhurata afariste. 19.3. Përvetësimi në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimit Format e korrupsionit dhe keqpërdorimeve që i kemi trajtuar në pjesën e sektorit komercial dhe ekonomiko‐kontabilist në lidhje me funksionin e furnizimit dhe të shitjes janë të njëjta. Janë të njëjta në qoftë se udhëheqësi kryen edhe punë të kontraktimit të marrëveshjeve me rastin e eksportit ao importit në boten e jashtme. Prandaj, këtu nuk do të ndalemi me gjatë. Në mënyrë të veçantë do të merremi me trajtimin e formave që janë karakteristike për udhëheqës të ndërmarrjeve. 19.3.1. Lidhshmëria me sektorin privat Ndërmarrjet publike apo shoqërore, nga nevoja e afarizmit apo qëllimisht, kryejnë punë me sektorin privat. Në këto marrëdhënie bëhen aranzhmane të ndryshme afariste: • kryerja e punëve individualisht; • kooperimi afarist në të cilin sektori privat e kryen një pjesë të punës (përpunimi i disa pjesëve për
prodhime finale, kryerja e disa punëve, etj.). Format më të shpeshta të sulmeve janë: • marrja e provizionit për punën e dhënë; • kontraktimi i punëve me parapagimin e materialit e të shpenzimeve tjera; • porositja e veprimeve fiktive, gjegjësisht shtimi fiktiv i punëve të kryera;
89
• bartja e materialit të ndërmarrjes dhe mosllogaritja e tij apo llogaritja minimale; • Shitja e mallit nën çmimin reale; • Kryerja e punëve për nevoja private dhe ngarkimi i punës dhe shpenzimeve në llogarinë e
ndërmarrjes; • Punësimi i një numri më të madh punëtorësh me justifikim se punojnë në ndërmarrje; • Dhënia në shërbim e mekanizmit dhe punëtorëve dhe llogaritja minimale e këtij veprimi; • Pjesëmarrja në fshehjen e tatimit nëpërmjet llogaritjes së pasaktë, zvogëlimit të qarkullimi dhe
elementeve tjera që ndikojnë në llogaritjen e tatimit; • Mundësimi i furnizimit me mallra për të cilat nuk është pa paguar tatimi në qarkullim; • Shitja e parakohshme e mjeteve themelore të shlyera me çmime minimale; • Sigurimi i paligjshëm dhe dhënia e kredive për banim e të kredive tjera afaristë.
19.3.2. Keqpërdorimi o ndërmarrjes Kjo forma e sulmit kryhet me shfrytëzimin e mjeteve të ndërmarrjes në bazë të vendimeve gjysmëlegale apo të sforcuara të organeve drejtuese ose me shfrytëzimin e punëve që i kryen ndërmarrja. Format më të shpeshta janë: • Shlyerja e kredive (afatgjata) për ndërtimin e banesave personale, me pjesëmarrje eventuale të
ndërmarrjeve ose kooperantëve në ndërtim, me llogaritje të shpenzimeve minimale; • Shfrytëzimi i materialeve dhe punëtorëve të ndërmarrjes për kryerjen e punëve private, etj.; • Korruptimi i personave tjerë në llogari të normativës së prodhimit nëpërmjet ndërtimit të objektit
ose kryerjes së punëve; • Transferimi i llogarisë së shpenzimeve për punët e kryera për udhëheqësit e ndërmarrjeve në llogari
të investitorit. 19.4. Malverzimet e dobishme Te sektori i financave dhe sektori i tregtisë së jashtme kemi pasqyruar format e sulmeve në pçronen shoqërore nëpërmjet fshehjes së humbjeve, fshehjes së obligimeve ndaj bashkësisë dhe tërheqjes së mjeteve të bashkësisë nëpërmjet mashtrimeve. Kreatorët ose zbatuesit teknik të këtyre sulmeve janë personat nga sektori i llogaritjes e kontabilitetit dhe sektori i tregtisë me jashtë. Ndërkaq, drejtori, qoftë për shkak se ka dhënë pëlqimin e tij, është bashkëkryes i sulmeve. Drejtori merr pjesë në sule të caktuara vetë apo me ndihmën e personit nga sektori i komerciales. Këto forma të sulmeve janë: • mashtrimet e konsumatorëve – blerësve, • monopoli; • spekulimet në qarkullimin e mallrave; • konkurrenca jolojale; • shkelja e zakoneve afariste.
19.4.1. Mashtrimet e konsumatorëve ‐ blerësve Këto janë forma të sulmeve nëpërmjet të cilave mashtrohen konsumatorët, blerësit dhe porositësit e punëve, kështu që ndërmarrja realizon fitim të paligjshëm: Format e këtyre mashtrimeve janë: • deklarimi i rrejshëm i cilësisë së mallrave, të cilat nuk i përgjigjen standardit, kushteve të
marrëveshjes ose deklaratës së vënë në etiketë; • mashtrimet në sasi kanë të bëjnë me zvogëlimin e sasisë së deklaruar, të kontraktuar, të shprehur në
etiketë apo nën standardin e caktuar; • llogaritja e shpenzimeve më të larta dhe elementeve tjera që ndikojnë në formimin e çmimeve; • mashtrimet e enteve të sigurimit nëpërmjet paraqitjes së dëmeve të paqena dhe realizimi i
kompensimit më të madh se dëmet reale.
90
19.4.2. Monopoli Është formë e sulmit që ka të bëjë me marrëveshjet mbi çmimin, ndarjen e tregut dhe kushteve të ngjashme. Këto janë format e këtyre sulmeve: • marrëveshja me qëllim të ndarjes së tregut; • marrëveshja mbi diktimin e çmimit në tregun e brendshëm; • marrëveshja për kufizimin e vëllimit të prodhimit me qëllim të rritjes së çmimeve.
19.4.3. Spekulimet në qarkullimin e mallrave Ato kanë për qëllim që në mënyrë artificiale të mbahen çmimet e larta. Format e tyre janë: — kufizimi ose ndërprerja e shitjes së mallit me qëllim të ruajtjes apo ngritjes së çmimeve; — grumbullimi i rezervave të mallit me qëllim të mbajtjes së çmimeve të larta; — kufizimi i prodhimit me qëllim të krijimit të mungesës artificiale dhe mbrojtjes apo ngritjes së
çmimeve; — kushtëzimi i blerësve që të pajtohen me kushte të pafavorshme, me kontratat për të ashtuquajturat
“punë të lidhura”, me blerjen e mallrave jokonkurrentë, etj.; — tregtia zinxhirore, duke përfshirë më shumë ndërmjetës në shit‐blerjen e mallit dhe shtimit të
paarsyeshëm të shpenzimeve dhe çmimeve. 19.4.4. Konkurrenca jolojale Janë forma të cilat nuk respektojnë parimet elementare të afarizmit dhe besimit. Këto forma janë: • keqpërdorimi i emrit të huaj, firmës, vulës, emblemës dhe shenjave tjera të jashtme reklamuese të
mallit; • vendosja e shenjave të pavërteta mbi origjinën, kualitetin dhe elementet tjera të shitjes, reklamimit
dhe afirmimit të mallit; • vënie në lajthitje e konsumatorit në aspektin e çmimit dhe cilësisë, nëpërmjet shpalljes së zbritjes së
çmimeve, shpallje të likuidimit, etj.; • dhënia e dhuratave anëtarëve të kolektivit të ndërmarrjes tjetër, me qëllim të shitjes dhe punëve
tjera; • dhënie e dhuratave anëtarëve të kolektivit tjetër, me qëllim të nxjerrjes së sekretit afarist apo
ndonjë sekreti tjetër; 19.4.5. Shkelja e zakoneve afariste Në këto shkelje bëjnë pjesë: • shkëputja e paarsyeshme e marrëveshjes dhe shkelja e rëndë e obligimeve nga marrëveshje; • arritje e qëllimshme e marrëveshjes dhe klauzolave të paqarta të saj, si edhe shfrytëzimi i saj për
përfitime materiale për ndërmarrje; • dëmtimi i qëllimshëm i besimit duke favorizuar ndërmarrje që, sipas renditjes, nuk ka gjasa të jetë
likuide apo të jetë plotësisht likuide. 19.5. Afarizmi i pandërgjegjshëm Udhëheqësit e ndërmarrjes bëjnë organizimin e punës së ndërmarrjes, hartojnë e propozojnë plane të zhvillimit, bëjnë sigurimin e teknologjisë së re, iniciojnë prodhimin e produkteve të reja, etj. Në qoftë ata e bëjnë këtë në mënyrë joprofesionale, të pakujdesshme dhe të papërgjegjshme mund të shkaktojnë dëme për ndërmarrjen dhe për bashkësinë. Format më të shpeshta të këtyre sulmeve janë:
91
• nënshkrimi i marrëveshjeve mbi shitjen e mallrave, kryerjen e punëve e të shërbimeve, si edhe kontraktimi me çmime joreale dhe pa elemente të mjaftueshme të kalkulimit real;
• investimi i mjeteve qarkulluese në mallra jokonkurrente dhe krijimi i rezervave të këtyre mallrave; • blerja e teknologjisë së vjetruar, licencës dhe aparateve të vjetruara, etj.; • organizimi joprofesional i procesit të prodhimit dhe prodhimi i cilësisë së dobët; • profesionizmi i pamjaftueshëm dhe pakujdesia në raport me rritjen e shpenzimeve në veprimtari
joekonomike, siç janë administrata, regjia, etj.; • pakujdesia në organizimin e mbrojtjes së ndërmarrjes nga format e ndryshme të sulmeve dhe
burimet e rrezikut (vjedhjes, thyerjes, zjarrit, etj.); • ndotja e ambientit me lirimin e materieve të dëmshme dhe mosndërmarrja e masave elementare
mbrojtëse.
92
20. BAZAT E PËRPUNIMIT KRIMINALISTIK, KONTROLLIT DHE PREVENTIVËS 20.1. Bazat e përpunimit kriminalistik Për vlerësimin e përmasave dhe llojeve të kriminalitetit dhe për krijimin e versioneve është e rëndësishme njohja e pozitës afariste e ndërmarrjes (pozita e monopolit apo e beneficuar, situata e kërkesës dhe ofertës në treg, rëndësia e ndërmarrjes për bashkësinë e gjerë, ndikimi i vendimit mbi punët e besuara, etj.). Në qoftë se personi në vendin udhëheqës ka ndikim në çështjet vitale , siç janë kreditë, banesat, artikujt kritikë, etj., atëherë bëhet analiza e sulmeve në bazë të këtyre faktorëve. Sidomos e rëndësishme është konstatimi i faktorit të koncentrimit të funksioneve në sektorin komercial, sidomos në punët rreth kontraktimit të shitblerjes gjegjësisht kontraktimit të punëve në vend dhe në botën e jashtme. Në këtë kuptim është i rëndësishëm indikatori i kontraktimit të punëve dhe kooperimi me sektorin privat, në qoftë se kontraktimi bëhet nga drejtori. Është i rëndësishëm edhe vlerësimi i zhvillimit të vetëqeverisjes dhe mundësitë për keqpërdorime gjatë marrjes së vendimeve, nëpërmjet të cilave realizohet përfitim material. 20.2. Bazat e kontrollit kriminalistik Për kontrollin kriminalistik janë të rëndësishme format e sulmeve nga grupacioni “korrupsioni dhe keqpërdorimet”. Analiza e gjendjes afariste të ndërmarrjes, konstatimi i qendrës së fuqisë vendimmarrëse, pozitës monopoliste, shitjes së artikujve kritikë dhe veprimit në sferat vitale për jetën dhe punën e njerëzve në ndërmarrje, është faktor për parashikimin dhe konstatimin e veprimeve korruptive. 20.3. Spekulimet në qarkullimin e mallrave Ato kanë për qëllim që në mënyrë artificiale të mbajnë çmime të larta. Format kryesor janë: • kufizimi apo ndërprerja e shitjes së mallrave, me qëllim të mbajtjes artificiale të çmimeve të larta
apo ngritjes së tyre; • grumbullimi i rezervave të mallrave me qëllim të ruajtjes së çmimeve të larta; • kufizimi i prodhimit me qëllim të krijimit të kushteve për mungesë të mallit në treg dhe mbajtjes së
çmimeve të larta apo rritjes së tyre; • kushtëzimi i blerësve për pranimin e kushteve të pafavorshme apo për kontraktimin e “punëve të
lidhura”, si edhe për blerjen e ndonjë malli tjetër që është jokonkurrent në treg; • tregtia zinxhirore, përfshirja e më shumë ndërmjetësve në shit‐blerjen e mallrave dhe rritja e
paarsyeshme e shpenzimeve dhe çmimeve. 20.4. Konkurrenca jolojale Janë forma të cilat nuk respektojnë parimet elementare të afarizmit dhe besimit. Këto forma janë: • keqpërdorimi i emrit të huaj, firmës, vulës, emblemës dhe shenjave tjera të jashtme reklamuese të
mallit; • vendosja e shenjave të pavërteta mbi origjinën, kualitetin dhe elementet tjera të shitjes, reklamimit
dhe afirmimit të mallit; • vënie në lajthitje e konsumatorit në aspektin e çmimit dhe cilësisë, nëpërmjet shpalljes së zbritjes së
çmimeve, shpallje të likuidimit, etj.; • dhënia e dhuratave anëtarëve të kolektivit të ndërmarrjes tjetër, me qëllim të shitjes dhe punëve
tjera;
93
• dhënie e dhuratave anëtarëve të kolektivit tjetër, me qëllim të nxjerrjes së sekretit afarist apo ndonjë sekreti tjetër;
20.5. Shkelja e zakoneve afariste Këtu bëjnë pjesë: • prishja e paarsyeshme e kontratës dhe shkelja e rëndë e obligimeve të kontratës; • arritja e qëllimshme e kontratës dhe klauzolave të paqarta, si edhe shfrytëzimi i tyre për krijimin e
interesit për ndërmarrjen; • dëmtimi i qëllimshëm i besimit duke favorizuar ndërmarrjet që, sipas rendit, nuk kanë gjasa të jenë
likuide apo plotësisht likuide. 20.6. Afarizmi i pandërgjegjshëm Udhëheqësit e ndërmarrjes bëjnë organizimin e punës së ndërmarrjes, hartojnë e propozojnë plane të zhvillimit, bëjnë sigurimin e teknologjisë së re, iniciojnë prodhimin e produkteve të reja, etj. Mund të përfundohet se koncentrimi shumë i madh i autorizimeve te individi është rast i përshtatshëm për shfaqjen e korrupsionit dhe afarizmit të pandërgjegjshëm, i cili ka pasoja të dëmshme për gjendjen financiare të ndërmarrjes dhe krijon mundësi për pasurimin e individit.
94
21. OBJEKTIVAT AFARISTE TË NDËRMARRJES TREGTARE 21.1. Misioni ekonomik dhe motivimi afarist i ndërmarrjes Në qoftë ndërmarrja organizohet mirë në pajtim me ligjet dhe parimet e afarizmit ekonomik, atëherë ngushtohet hapësira për keqpërdorime të ndryshme dhe krijim të të ardhurave pa veprimtari ekonomike. Ndërmarrja është tërësi e potencialit material dhe krijues për krijimin e të mirave. E mira është gjithnjë interes që përmbush nevojat interesat dhe preferencat individuale. Me qenë se ndërmarrja, nëpërmjet funksionimit të saj, përmbush nevojat e ndryshme dhe preferencat e akterëve të përfshirë (pronarët, menaxherët, punëtorët, shteti, asociacionet) mund të themi se ndërmarrja është mision i përgjithshëm. Pra, ndërmarrja është mision afarist që prodhon të mira për të mirën e përgjithshme. Prandaj është e kuptueshme se ndërmarrja është e njohur për identitetin e saj, si entitet – firmë, për qarqet lokale, nacionale ose globale, varësisht prej fuqisë afariste rëndësisë dhe vëllimit të biznesit me të cilin merret. Këto janë arsyet që në kuptimin teorik por edhe ndërmarrës e pragmatik nuk kanë munguar përpjekjet adekuate për formulimin teorik duke iu përgjigjur qasjeve dhe vizionit teorik, si edhe strategjisë dhe taktikës së përparimit të funksionimit dhe zhvillimit të ndërmarrjes. Pavarësisht që faktorët dhe rrethanat e ndryshme i përcaktojnë modalitetet dhe organizimin e aktiviteteve afariste, pra edhe madhësinë dhe modelin e ndërmarrjes, ekzistojnë karakteristika të caktuara gjenerike që tipizojnë të gjitha format e aktiviteteve afariste – biznesit. Cilëndo formë të aktiviteteve afariste – biznesit ‐ e përbëjnë këto tipare universale:
• Identiteti • Resurset • Tregu • Rezultati • Rreziku – pasiguria dhe • Struktura
Më poshtë do t’i trajtojmë shkurtimisht. 21.1.1. Identiteti Në këtë kontekst, ndërmarrja është gjithnjë sistem i përcaktuar gjegjësisht organizatë për kryerjen e aktiviteteve afariste, që implikon përpjekjet konstitucionale në drejtim të qëndrueshmërisë dhe funksionalitetit. Kjo karakteristikë është kredo ekzistenciale e çdo ndërmarrjeje, pavarësisht prtej madhësisë së saj, prej veprimtarisë, organizimit dhe menaxhmentit. Për këtë arsye, në teori, ndërmarrja definohet si “going koncern”, që duhet të shenjojë një sistem që synon të jetë i qëndrueshëm gjegjësisht një funksionim të qëndrueshëm. Pra, sipas definicionit, ndërmarrja synon të realizojë afarizmin e dëshiruar të përhershëm. 21.1.2. Resurset Secilës ndërmarrje i nevojiten resurse të caktuara për kryerjen e aktivitetete afariste. Resurset paraqesin fuqinë afariste të ndërmarrjes, të cilën mund ta vështrojmë nga aspekti i destinimit funksional, si konstitucion afarist, ndërsa nga aspekti i prejardhjes mund ta vështrojmë si aranzhuan pronësor. Në kuptimin kontabilistik dhe financiar, konstitucioni afarist dhe aranzhmani pronësor janë në balans inicial të cilën, sipas rregullit, e ngrit në nivel më të lartë dinamizmi i aktiviteteve afariste. Por, relacionet e konstitucionit afarist dhe aranzhmanit pronësor nuk janë gjendje njëkuptimore e barazisë iniciale
95
kuantitative dhe mbajtja në çfarëdo niveli e aktiviteteve afariste të firmës. Përkundrazi. Dinamizmi i aktiviteteve afariste nuk e ndryshon vetëm pasqyrën e bilancit të firmës, por edhe konstitucionin financiar të mjeteve dhe burimeve, në kuptimin pozitiv apo negativ. Për ëkto arsye, është e domosdoshme kuptimi i qartë i vizionit të kontabilitetit dhe vizionit financiar të bilancit, jo vetëm u kuptimin teorik, por edhe në kuptimin afarist e menaxheria. Vizioni i kontabilitetit, para së gjithash, identifikon dhe radhit mjetet e firmës nga aspekti i funksioneve të tyre dhe ua përcakton burimet përkatëse, duke përqendruar vëmendjen në aspektet metodologjike të evidentimit të ndryshimeve afariste dhe procedurat e raportimit. Vizioni financiar është i orientuar në tërësi kah aspektet kualitative të ekonomisë së firmës, për të siguruar:
• ekzistencën e ndërmarrjes, • optimalizimin e financimit të afarizmit dhe • parakushteve për zhvillim.
Sado që, në kuptimin e përgjithshëm, detyrat e shtruara janë homogjene dhe kompakte, në kuptimin operativ ato janë aq komplekse dhe vështirë të realizueshme, individualisht dhe sidomos në tërësi. Ekzistenca e ndërmarrjes është kushte themelor pa të cilin nuk ka as funksionin dhe as zhvillim. Në qoftë se ndërmarrja nuk funksionin në mënyrë efikase dhe nuk krijon profit, nuk ekzistojnë as kushtet për zhvillim, por edhe ekzistenca vihet në rrezik. Në qoftë se ndërmarrja nuk zhvillohet, rrezikohen oerformansat teknike e teknologjike të sa, si edhe përformansat tjera, gjë që e vë në pikëpyetje afarizmin efikas dhe ekzistencën e ndërmarrjes. Çdo ndërmarrje ka në dispozicion mjetet përkatëse, por efikasiteti i afarizmit nuk varet vetëm nga boniteti funksional dhe struktura e mjeteve, por edhe nga dizajnimi i strukturës së burimeve të mjeteve dhe nga udhëheqja e këtyre proceseve. Të gjitha përpjekjet në këtë drejtim valorizohen në tërësi në treg dhe manifestohen në gjendjen financiare, e cila është rezultat i afarizmit. Fuqia afariste, karakteri i veprimtarisë, madhësia e firmës, karakteri i tregut dhe kushtet ekonomike e sistemore determinojnë organizimin dhe mekanizmat e drejtimit të ndërmarrjes, por arimet themelore mbesin edhe universale. Nuk ka ndërmarrje pa resurse dhe drejtim. 21.1.3. Tregu si rregullator i padukshëm Ndërmarrja është e fokusuar gjithnjë në tregun, në furnizimin dhe shitjen. Ndërmarrja themelohet dhe zhvillohet në mënyrë që t’i realizojë objektivat e saj në treg. Tregu është gjithnjë e panjohura, e cila e definon kërkesën. Në treg vendoset baraspesha midis ofertës dhe kërkesës dhe formohen çmimet. Kërkesa e madhe gjeneron rritje të çmimeve dhe i orienton investitorët që të investojnë në veprimtari me profit kualitativ. Oferta më e madhe se sa kërkesa rrëzon çmimet dhe e zvogëlon profitin e ndërmarrjes. Në këtë mënyrë, tregu e kryen funksionin lokativ. Këto janë parimet e përgjithshme që vlejnë pavarësisht nga lloji dhe madhësia e ndërmarrjes. Por, ndërmarrja përballet gjithnjë me mundësitë e përshtatjes me pasojat. Pozicioni i secilës ndërmarrje përcaktohet nga performansa individuale, të cilën tregu e valorizon në mënyrë objektive. Globalizimi i ekonomisë i shtyp pa mëshirë ndërmarrjet jokonkurrente dhe prodhimet inferioren treg, gjë që shkakton probleme të shumta në vendet dhe rajonet e pazhvilluara mjaft. Apelet dhe deklaratat mbi zhvillimin e shpejtë të të pazhvilluarve dhe për rend më të drejtë ekonomik në botë nuk ndihmojnë shtetet dhe rajonet e pazhvilluara. Assesi nuk i ndihmojnë as ndërmarrjet. Vetëm prodhimet konkurrente dhe përshtatja me kërkesat e tregut siguron ekzistencën dhe zhvillimin e ndërmarrjeve. 21.1.4. Rezultati dhe financimi – ambienti financuar
96
Ndërmarrja, gjatë funksionimit të saj, arrin gjithnjë një rezultat të caktuar. Se a është pozitiv apo negativ ai rezultat varet nga një sërë faktorësh, në radhë të parë nga faktori i ekonomisë së firmës (veprimtaria, teknologjia, organizimi, produktiviteti, drejtimi). Rezultati nuk varet vetëm nga tregu dhe nga zhvillimi teknologjik e organizativ i firmës, por edhe nga mënyra e financimit dhe kushtet e jashtme të afarizmit (politika ekonomike, sistemi tatimor, regjimi doganor). Ndërmarrjet e mëdha mund të ndikojnë në masë të konsiderueshme në faktorët e jashtëm, ndërsa ndërmarrjet e vogla mund t’u përshtaten më shpejt dhe me lehtë. Pavarësisht se sa dhe si ndikojnë disa faktorë në afarizëm, ndërmarrja gjithmonë e aspiron maksimalizimin e rezultateve. Udhëheqja e këtij procesi është detyrë shumë komplekse dhe e rëndësishme e menaxhmentit të firmës. Kompleksiteti i udhëheqjes buron nga fakti se rezultati manifestohet në forma të ndryshme, për destinime të ndryshme dhe për periudha të ndryshme të bilancit. Në kuptimin teorik, rezultati identifikohet si kontribut final dhe i përgjithshëm i angazhimit të mjeteve gjatë afarizmit të përgjithshëm, duke pasur parasysh se ndërmarrja definohet si “going koncern” (qëndrueshmëri e funksionimit dhe qëndrueshmëri e zhvillimit). Në kuptimin operativ drejtues premisat teorike duhet të përshtaten, që shtron nevojën e periodizimit të rezultateve. Kjo është e domosdoshme jo vetëm për shkak të pasqyrimit të suksesit në periudhë të shkurtër, por edhe për shkak të konstatimit dhe pagimit të pjesëmarrjes në rezultat (dividendës, fiskus). Pra, është evidente se rezultati i ndërmarrjes shprehet në forma të ndryshme manifestative, pra edhe me strukturë të ndryshme. Periodizimi i rezultatit hap problemin e arbitraritetit dhe vlerësimit, gjë që ka implikime edhe në komponentat e strukturës së rezultatit, në cilëndo formë që manifestohet. Për nevoja të analizës financiare dhe udhëheqëse rezultati manifestohet si marzhë e mbulesës, si rezultat afarist, rezultat financiar, profit bruto, profit neto apo si humbje, që korrespondon me sisteme të ndryshme të llogaritjes. Procedurat e bilancit bazohen në standardet e kontabilitetit dhe në mënyrë normative rregullohen me legjislacionin nacional, i cili e obligon ndërmarrjen që të dorëzojë bilancin afarist e tatimor. Përpunimi i bilancit afarist dhe tatimor nuk paraqet vetëm procedurë formale të kontabilitetit, të bazuar në dispozitat ligjore në fuqi. Kjo është edhe një përpjekje kreative e menaxhmentit kontabilist e financiar me qëllim të konstatimit të rezultatit, në funksion të optimalizimit të performansës së afarizmit. Në këtë kontekst, balancimi nuk fillon vetëm në parimin e periodizimit dhe modelimit formal të dëshmive primare të kontabilitetit. Bilanci duhet të përfshijë edhe vendimet kuantitative dhe strategjike afariste që ndikojnë në efektet e periodizimit dhe gjendjen financiare të ndërmarrjes. 21.1.5. Pasiguria në treg dhe zvogëlimi i rrezikut Rreziku është shoqërues i pashmangshëm i secilës ndërmarrje, pavarësisht prej veprimtarisë me të cilën merret, madhësisë dhe fuqisë afariste dhe tregut në të cilin funksionin. Po të mos ishte kështu, në biznes gjithçka do të parashikohej, të llogaritej e të vlerësohej sikurse në matematikë. Rreziku është masë e sigurisë për realizimin e planeve. Por, rreziku është edhe indikator i përgjithshëm, pra pasiguri e paevitueshme. Rreziku shprehet gjithnjë në tërësinë e veprimit, ndonëse në teori identifikohet si rrezik josistematik dhe rrezik sistematik. Rreziku sistematik e gjeneron tregun si tërësi. Lëvizja e tij varet direkt nga ndryshimet në treg (konjuktura apo recesioni), kështu që në të mund të ndikojë ndërmarrja, prandaj mund të jetë rrezik josistematik. Rreziku josistematik mund të parandalohet me ndërhyrjet e menaxhmentit të ndërmarrjes. 21.1.6. Struktura organizative dhe afariste Çdo biznes e ka strukturën e vet teknologjike, organizative, tregtare, financiare dhe afariste. Struktura afariste është sublimim i nënstrkturave të shumta, të cilat janë relevante për realizimin e objektivave afariste të ndërmarrjes. Detyrë themelore e menaxhmentit është harmonizimi dhe drejtimi i strukturave,
97
me qëllim të maksimalizimit të efekteve. Në esencë, të gjitha strukturat janë në njëfarë interaksioni dhe mund të thuhet se, si një tërësi, e përbën strukturën afariste të biznesit. Për ta kuptuar më mirë, është me interes që struktura afariste të zbërthehet në agregatet themelore. Në këtë kuptim mund të konstatojmë se strukturën afariste e përbëjnë tri nënsisteme – nënstruktura:
• teknologjia, • financat dhe • udhëheqja (drejtimi)
Teknologjia nënkupton nënsistemin e parakushteve materiale e teknike në tërësi, fuqinë dhe kushtet për kryerjen e punëve, që, në esencë, përbën konfiguracionin konstitucional dhe potencialin e biznesit. Në kuptimin operativ, strukturën teknologjike, de facto, e përbëjnë resurset materiale të lidhura me potencialin për afarizëm. Struktura financiare identifikohet si parakusht fillestar për krijimin dhe funksionimin e biznesit, i cili shpreh dinamizmin e ndryshimeve dhe proceseve të nënsistemit teknologjik. Me që efekti i përgjithshëm dhe rezultati varen nga kompozimi racional e harmonik i strukturës dhe interaksioneve të përshtatshme e racionale, maksimalizimi i objektivave është i paimagjinueshëm pa drejtimin e nënsistemeve dhe sistemit në tërësi. 21.2. Universaliteti i objektivave afariste të ndërmarrjes Zhvillimi i fuqisë prodhuese dhe ekonomisë ka nisur nga iniciativat spontane dhe përpjekjet për përmbushjen e nevojave ekzistenciale të individëve dhe grupeve, ndërsa me kohë është zhvilluar në forma të ndryshme dhe trajta komplekse, të cilat e përbëjnë strukturën e ekonomive nacionale dhe ekonomisë botërore, në tërësi. Pavarësisht prej shkallës së zhvillimit, rregullimit dhe fuqisë së ekonomisë, formë themelore dhe kontinuitive jetës ekonomike është ndërmarrja, si entitet dhe organizim për realizimin e objektivave afariste. Në aspektin organizativ afarist, ndërmarrja shfaqe si:
• tërësi e interesit pronësor e ndërmarrësor dhe përpjekjet (one men business); • aleancë e interesave pronësore e ndërmarrësore të më shumë partnerëve (partnership) dhe • sistem afarist për realizimin e objektivave autoktone, në të cilin ndahen interesat pronësore dhe
ndërmarësore dhe përpjekjet (korporatat). Strukturën e ekonomisë e përbëjnë subjekte të shumta me trajta të koekzistencës dialektike, të transformimeve, bashkëpunimit dhe konkurrencës reciproke. Qasjet tradicionale ndaj objektivave të ndërmarrjes nisen nbga karakteristika gjenerike e lëvizjes dhe organizimit të aktiviteteve afariste. Në zanafillë te idesë afariste dhe zbatimit të saj është synimi që nëpërmjet përpjekjeve, operacioneve dhe transformimeve të caktuara do arrore një kualitet i ri, satisfaksion i interesave, të cilat janë kryesisht konliktuoze. T’ i vështrojmë disa dilema lidhur me këtë: Së pari, format e ndryshme të ndërmarrjes i pozicionojnë akterët e involvuar në mënyra të ndryshme në operacionalizimin e objektivit themelor. Në interes të thjeshtimit shpërfillet ndikimi i forcës njohëse për definimin dhe zbatimin e strategjisë së operacionalizimit, sepse, në fund të fundit, fuqia njohëse identifikohet në produktin individual dhe realizimin e profitit. Një vështrim i forma të ndryshme të organizimit të dnërmarrjeve çon në konstatimin se vetëm njësimi i interesave pronësore dhe ndërmarrësore (one men business) e ndjek logjikën teorike konsekuente të maksimalizimit të profitit, si objektiv autokton dhe autentik i biznesit, i cili i motivon disa akterë që të arrijnë te profiti, duke mos zgjedhur mjete, kështu që zhyten në kriminalitet ekonomik e financiar. Te aleanca e interesave pronësore dhe ndërmarrësore dhe përpjekjet e më shumë partnerëve (partnership) hapet problemi i koncepteve të ndryshme për koordinimin, zgjedhjen dhe autorizimin e strategjisë që shpie drejt objektivit të dëshiruar, përkundër interesave fillestare të papajtueshme. Idetë e ndryshme, pozicioni pronësor, invencioni ndërmarrësor, fuqia afariste, preferenca dhe participimi e përbëjnë dialektikën e konfliktit në vendimmarrje dhe ndikon në realizimin e objektivit.
98
Ndonëse Parnershipi nuk e ndan mirë e qartë mekanizmin pronësor dhe ndërmarrësor, por në esencë ka qëllim themelor maksimalizimin e profitit, pavarësisht prej numrit të akterëve dhe preferencave të tyre. Partnershipi hap horizontin e biznesit si mision që nënkupton kompromiset dhe balancimin e raporteve të pjesëmarrjes në një trajtë produktive. Natyrisht, lufta për avancimin e operacioneve dhe ngritjen e rezultateve afariste është e pa kompromis. Ajo bazohet në parimet themelore ekonomike (produktivitet, ekonomizim, rentabilitet). Financat e ndërmarrjes jo vetëm që sigurojnë zbatimin e këtyre parimeve dhe suksesin e procesit në tërësi, por , nëpërmjet optimalizimit të financace dhe strukturës së kapitalit, gjenerojnë efekte sinergjetike. Teoria tradicionale e potencon pikërisht rëndësinë e strukturës së kapitalit dhe mbi këtë koncept janë ngritur modelet e optimalizimit, teoria e zgjedhjes dhe alokimit dhe teoria e firmës në tërësi. Korporatat janë forma të organizimit të ndërmarrjeve, te të cilat është i ndarë mekanizmi pronësor dhe ndërmarrësor. Në interes të profesionalizimit të zgjedhjes së menaxhmentit, i cili duhet të maksimalizojë performansat e korporatës, ai etablohet si subjektivitet i pavarur nga pronari i kapitalit. Pronarët e zgjedhin strukturën drejtuese e cila i emëron menaqxherët përgjegjës për afarizmin e korporatës. Filozofia afariste e korporatës e globalizon jetën ekonomikë dhe i integron resurset në bazë të interesave, të cilat i japin jetës ekonomike edhe dinamizmin e nevojshëm e të dëshirueshëm. Natyrisht, edhe te korporatat, teoria tradicionale afirmon maksimalizimin e profitit, si objektiv themelor afarist. Në anën tjetër, mekanizmat e mobilizimit të resurseve dhe globalizimi i jetës ekonomike hapin përspektivë për koncentrimin e potencialeve dhe kushteve për dinamizmin e zhvillimit. Korporatat, sipas rregullit, kanë strukturë shumë komplekse në kuptimin afarist, teknologjik, financiar dhe udhëheqës, gjë që e bën më kompleks definimin e objektivit të afarizmit. Kompleksiteti i operacioneve, numri i madh i akterëve të involvuar dhe faktorëve me ndikim e pozicionojnë korporatën si sistem afarist që synon realizimin e gamës së objektivave të ndryshme. Realizimi i objektivave të ndryshme, të cilët shpesh janë në konflikt ndërmjet tyre (rrogat dhe dividendat, rentabiliteti dhe likuiditeti, diversifikimi dhe specializimi) nuk është detyrë e thjeshtë dhe e realizueshme lehtë. Harmonizimi i përpjekjeve dhe strukturave në mikroplan bëhet me qëllim të optimalizimit të performansës në tërësi, ashtu që objektivat individuale synohet të maksimalizohen deri në nivelin që lejojnë kufizimet e vendosura. Ky proces është një dialektikë që i kufizon pengesat dhe mangësitë e shumta, ndërsa i avancon vizionet dhe strategjitë e qarta për zhvillimin e korporatës. Korporatën e karakterizon i ashtuquajturi problem i agjencisë, i cili buron nga struktura statusore, e cila është e vendosur për të ndarë interesat pronësore dhe ndërmarrësore dhe përpjekjet. Dilema strategjike dhe operativë qëndron në faktin se deri në çfarë mase punon në interesin e pronarëve të kapitali menaxhmenti i korporatës dhe a u nënshtrohen interesat e pronarëve të kapitalit interesave të menaxhmenti, i cili krijon, zbaton dhe de facto kontrollon transaksionet e korporatës. Natyrisht, pronarët e kapitalit e zgjedhin dhe e kontrollojnë menaxhmentin, por gjithnjë ekziston hapësirë që menaxhmentit i mundëson të kryejë edhe transaksione të cilat nuk janë në interesin më të mirë të pronarëve të kapitalit, por janë në interes të menaxhmentit. Ky problem zgjidhet nëpërmjet shpërblimit adekuat dhe pjesëmarrjes së menaxhmentit në rezultatet e korporatës, pra edhe në strukturën e pronësisë. Gjtithsesi, edhe rregullimi i ambientit afarist, në kuptimin juridik, financiar, afarist dhe etik, kontribuon për tejkalimin e problemit. Me afarizmin dhe zhvillimin e vet, korporata nuk i realizojnë vetëm interesat autoktone e personale, por edhe objektivat dhe nevojat e gjera shoqërore, ekonomike e sociale. Korporatat komunikojnë në mënyrë dinamike dhe përmbajtjesore me rrethin afarist e financiar, me qëllim të rritjes së vëllimit të operacioneve dhe mobilizimit të resurseve për zhvillim.
99
Në këtë kontekst është e shprehur tendenca për koncentrimin e pronësisë dhe pasurisë. Kjo thellon hendekun midis të pasurve dhe të varfërve, e cila nuk relativizohet sa duhet as nga tendenca e theksuar e korporatave për ndërkombëtarizimin e biznesit. Në anën tjetër, filozofia afariste e korporatave sui generis e relativizon konceptin e maksimalizimit të profitit, me forcën e interesave të ndryshme të akterëve të involvuar dhe strukturën dhe mekanizmat e tyre. Objektivat dhe interesat e aksionarëve të mëdhenj e të vegjël, shtetet e mëdha e të vogla, ekonomitë e zhvilluara e të pazhvilluara, menaxhmentet, sindikatat, grupet e ndryshme shoqërore, etj. e zgjerojnë listën e preferencave dhe kërkesave, kështu që, përveç maksimalizimit të profitit, legjitimohen edhe objektiva të tjera, si: pasurimi i pronarëve, rritja dhe zhvillimi, zgjerimi i tregut, pagat e menaxhmentit e të punëtorëve, punësimi, stabiliteti e siguria sociale, etj. Kështu, botëkuptimi tradicional i objektivit të ndërmarrjes relativizohet dhe hap perspektiva për një vështrim të ri, gjithëpërfshirës dhe bashkëkohor. 21.3. Objektivat afariste dhe ndërmarrësia e lirë Teoria tradicionale e ka dhënë definicionin e ndërmarrjes dhe objektivit të saj, duke u nisur nga pikëpamja e qëndrueshmërisë së funksionimit dhe synimit për maksimalizimin e profitit. Mbi këto premisa natyrore dhe logjike janë zhvilluar të gjitha segmentet tjera të teorisë tradicionale prej strukturës së kapitalit dhe domosdoshmërisë së optimalizimit, deri të teoritë e zgjëdhjes dhe alokimit me aparaturën përcjëllëse dhe modelet e udhëheqjes me ndërmarrjet dhe segmentet e caktuara. Zhvillimi i teorisë tradicionale në tërësi dhe disa segmenteve të saj ka hapur dilema të shuma konceptuale dhe metodologjike dhe ka trasuar rrugën për qasje bashkëkohore ndaj teorisë së firmës dhe definimit të objektivit të ndërmarrjes. Në këtë kuptim, janë zhvilluar edhe të ashtuquajturat teori menaxheriale dhe bihevioristike të firmës.8 Në qoftë se marrin parasysh qasjet e ndryshme ndaj definimit të ndërmarrjes dhe objektivit të saj mund të flasim ekskluzivisht mbi një objektiv universal, i cili përfshin një gamë të gjerë preferencash të të gjithë akterëve relevantë. Prandaj, e përkrahim qëndrimin se konceptit modern të biznesit i përgjigjet më së miri ky definicion: Objektiv i ndërmarrjes është maksimalizimin i performansës, objektiv kryesor i së cilës është profiti. Ky definicion, në njëfarë mënyre, përfshin qasjet e ndryshme, qëndrimet dhe preferencat, kurse njekohësisht afirmon parimet fundamentale dhe principet e ekonomisë, si ide dhe si realizim. Çdo ndërmarrje afaron në ambient të caktuar, gjë që i defionin kushtet e jashtme, të cilat janë emërtuar si rrethinë ekonomie, kurse në bazë të resurseve, strukturës, dijet dhe idetë që e definojnë kushtet e brendshme, pra fuqinë dhe mundësitë afariste. As kushtet e jashtme (eksterne) dhe as ato të brendshme (interne) nuk janë konstantë dhe një madhësi e dhënë, por një dinamizëm dhe një dialektikë e progresit dhe destrukcionit, investimeve dhe dezinvestimeve, rritjes dhe stagnimit të strukturave me rrezik më të madh apo më të vogël, atij shoqëruesi të pashmangshëm të operacioneve dhe transaksioneve afariste. Kujtojmë se ndërmarrja është „going concern“ (qëndrueshmëri e funksionimit), prandaj kriteri ekzistencial është kriter që dominon, sidomos në kushtet e krizës, si objektiv kryesor i ndërmarrjes. Qasjet bashkëkohore të teorisë së firmës di të duhej të përgjigjeshin edhe në ato pyetje që nuk i mbulojnë teoritë normative të sferave funksionale. Në këtë kuptim do të ndalkemi në relacionet që i gjeneron
8 Teoritë menaxheriale të firmës e apostrofojnë maksimalizimin e shitjes (Baumol) si objektiv strategjik, maksimalizimin e rritjes (Marçi) gjegjësisht maksimalizimin e dobisë menaxheriale (Uilliamson) që nuk mund të vë në pikëpyetje teorinë tradicionale mbi nevojën e maksimalizimit të fitimit. Teoritë bihevioristike (Sajeri dhe Marçi) bëjnë pjesë në grupin e teorive deskriptove të cilat nuk i përshkruajnë në mënyrë recidive objektivat e ndërmarrjes, por mendojnë se ato nuk paracaktohen në mënyrë fikse dhe ndërmarrjes ia caktojnë detyrë themelore rregullimin dhe përshtatjen e vazhdueshme me rrethanat. Kjo gjithsesi qëndron, por qëndron edhe fakti se rregullimi dhe përshtatja zhvillohen në pajtim me ndonjë objektiv dhe ai objektiv, para së gjithash, është profiti, gjë që nuk e vë në pikëpyetje legjitimitetin e objektivave tjera.
100
aranzhmani i kontabilitetit financiar në domenin e investimeve, prodhimit dhe tregut si edhe në bilansin e firmës në tërësi. Aranzhmani i kontabilitetit është kategori recidive normative e cila evidenton dhe valorizon gjende, operacione dhe transaksione nëpërmjet procedurave të normalizuara, të cilat i ka vendosur teoria e kontabilitetit. Në kontekstin e teorisë së ndërmarrjes dhe objektivit të saj hapen së paku dy dilema konceptuale, të cilat kërkojnë përgjigje. E para, kontabiliteti bazohet noirmativisht në konceptin historik të shpenzimeve, gjë që e hap problemin e vlerësimit dhe valorizimit të firmës në kushtet e ndryshimeve të preferencave dhe rrethiinës, të cilat janë vërtet permanente dhe shumë dinamike. E dyta, bilansimi është periodik kurse ndërmarrja është dëshirë e përhershme për profit, që do të thotë se balancimi fillon gjithmonë në periodizim. Me që periodizimi është i pazbatueshëm pa një shkallë të caktuar të arbitraritetit, rezultati, në të shumtën e rasteve, është konstatim aproksimativ dhe jo ekzakt, ndonëse disiplina normative e kontabilitetit duhet të japë konstatime ekzakte. Ajo që është problem nga aspekti teorik, nga aspektin menaxherial është hapësirë për krijimin e politikës së bilancit dhe rezultatit, në mënyrë që të tejkalohen kufizimet që vendosen nga normativizmi i ngurtë i teorisë së kontabilitetit. Natyrisht që gjithnjë duhet të dihet se politika e bilansit duhet të jetë e operacionalizuar në mënyrë konsistente, në bazë të standardeve të kontabilitetit dhe në pajtim me dispozitat pozitive. Kjo qasje teorike e metodologjike, në korrelacion me konceptin bashkëkohor të objektivit të ndërmarrjes, përveç maksimalizimit të profitit, në të njëjtin rrafsh të prioritetit, e vendos edhe rritjen e pasurisë së pronarit. Kështu, në njëfarë mase, relativizohen mangësitë të cilat i gjenerojnë metoda e kontabilitetit dhe normativizmi i teorisë së kontabilitetit. Koncepti bashkëkohor mbi objektivin e ndërmarrjes dhe, lidhur me të, aranzhmani i dëshiruar financiar, krijon hapësirë të re për zhvillimin e teorive dhe praktikave të financave, teorive të ndërmarrjeve dhe teorive të vendimmarrjes dhe zgjedhjes. Në gjysmën e dytë të shekullit 20, teoria e financave, duke iu falënderuar zhvillimit të teknologjisë informative, ka nxitur globalizimin e ekonomisë botërore dhe zhvillimin e tregut financiar dhe të instrumenteve, por edhe ndryshime në qasjet ndaj zhvillimit dhe rritjes së ndërmarrjes. Në këtë kontekst janë shfaqur ndryshime në qasjen tradicionale mbi vlerësimin e vlerës së ndërmarrjes, rëndësinë e strukturës së kapitalit dhe modelit të optimalizimit. Në esencë, tendencat e reja janë:
• Maksimalizimi i profitit si objektiv primar i ndërmarrjes relativizohet dhe ia lë primatin edhe objektivave tjera, para së gjithash rritjes së pasurisë së pronarit;
• Optimalizimi i strukturës së kapitalit bëhet në mënyrë spontane sepse tregu financiar funksionin në mënyrë perfekte, gjë që nënkupton informimin e përkryer;
• Rritja dhe zhvillimi i firmës realizohet nga efektet e specializimit dhe diversifikimit; • Specializimi realizohet në strukturën teknologjikë, me qëllim të produktivitetit e ekonomizimit; • Diversifikimi bëhet me qëllim të maksimalizimit të performansës (profiti, pasuria, kontrolli,...) Ne
tregjhet e zhvilluara, diversifikimi është kategori permanente dhe shume dinamike. Përparësitë e diversifikimit japin efekte të shpejta dhe të plota, ndërsa implikimet negative minimalizohen, në se diversifikimi bëhet nëpërmjet strukturës financiare.
Në qoftë se bëhert diversifikimi rezultat direkt i strukturave teknike teknologjike është mobilizimi, rritja e shpenzimeve, problemet er shitjes, likuiditeti madje edhe organizimi.
101
Në fakt, koncepti bashkëkohor mbi objektivin e ndërmarrjes e sublimon synimin e ekzistencës dhe nevojës për rritjen e operacioneve dhe transaksioneve, gjë që do të ndikojë në maksimalizimin e performanës së objektivave në tërësi. 21.4. Udhëheqja financiare dhe vendimmarrja në bazë të informacioneve të verifikuara Jemi pajtuar se ndërmarrja është „going concern“ gjegjësisht entitet me nevojë konstitucionale të ekzistencës, qëndrueshmërisë dhe objektivave të shumta. Në esencë të këtij mendimi, si konstitucion fillestar, është struktura financiare, identifikimi, transaksioni dhe përshtatja. Nuk mund të krijohet asnjë strukturë afariste pa potencial financiar dhe resurse dhe as ajo strukturë nuk mund të qëndrojë dhe të avancohet pa udhëheqje dhe pa vendime financiare adekuate. Efikasiteti i ndërmarrjes dhe fati i saj varen, gjithsesi, nga struktura afariste në tërësi dhe kompozimi i saj, i cili u përshtatet objektivave afariste dhe misionit të ndërmarrjes. Nëse vështrohet “ex post” mund të konstatohet se struktura afariste gjegjësisht konstitucioni teknik e teknologjik dhe aranzhmani përcjellës organizativ mund të shfaqen si kufizime për realizimin e objektivave afariste ose gjenerator të krizës në afarizëm (teknologjia e vjetruar, kapacitetet joadekuate, kuadri jokompetent). Nga ana tjetër, në se struktura afariste e shkëlqyeshme (teknologjia e re, kapacitetet e përshtatura, organizimi i mirë, kuadri i përgatitur) nuk financohen në mënyrë adekuate, atëherë struktura financiare shfaqet si gjenerator i krizës në afarizëm dhe mund të rrezikojë edhe ekzistencën. Nëse vështrohet “ex ante”, secila strukturë afariste vendoset në bazë të vendimeve përkatëse, dhe nëse ajo strukturë nuk është efikase, do të thotë se ose udhëheqja nuk ka marrë vendime të mira ose kredibiliteti i udhëheqjes ka deroguar vendime në bazë të cilave funksionon. Pra, është evidente se ndërmarrja(ndonëse “gong koncern” nuk është ”perpetum mobile” por është sistem afarist që funksionon në bazë të udhëheqjes dhe vendimeve përkatëse. Në qendër të sistemit të drejtimit janë financat dhe vendimet financiare. Financat e ndërmarrjes kushtëzojnë marrjen e tri grupeve të vendimeve esenciale:
• Vendimet mbi investimet, • Vendimet mbi financimit, • Vendimet mbi dividendat.
Me që këto vendime, në esencë, i mbulojnë sferat relevante të kompetencave të financave udhëheqjes së financave, ato do t’i trajtojmë nga aspekti i rëndësisë dhe strukturës së tyre, bazuar në informacionet e verifikuara dhe të objektivizuara financiare. 21.4.1. Vendimet mbi investime Vendimet mbi investimet janë jashtëzakonisht të rëndësishme për ndërmarrjen, sepse përcaktojnë pozitën afatgjatë teknologjike, afariste dhe pozitën në treg të saj. Këto vendime merren gjithnjë në bazë të planeve dhe projekteve të caktuara që duhet të pasqyrojnë kushtet në të cilat do të realizohen dhe amortizohen investimet. Efektet e pritura nga investimet nuk janë të njohura saktësisht, sepse e ardhmja është e panjohur. Me që efektet e pritura nuk janë të njohura, marrja e vendimeve mbi investimet gjithnjë bart një shkallë rreziku. Iniciativa për marrjen e vendimeve mbi investime buron nga objektivat që synon investitori.
102
Dimension tjetër i rëndësishëm në procesin e vendimmarrjes mbi investimet është zgjedhja e alternativës. Për realizimin e objektivave të caktuara afariste ekzistojnë mundësi dhe zgjidhje të ndryshme, por as objektivat nuk janë të pandryshueshme dhe pa alternativë. Me zgjedhjen e alternativave të caktuara investive krijohet performansa teknologjike, financiare dhe performansa në treg e projektit investiv, gjegjësisht kapacitetit të ri ose fuqisë përfituese. Pozicionimi funksional teknologjik është shumë i rëndësishëm, sepse krijon predispozitat për ofertë konkurrente dhe për pozicionim efikas në treg. Aranzhmani financiar që e përcjell projektin konkret investiv dhe vendimin është gjithashtu shumë i rëndësishëm, sepse duhet të sigurojë financimin racional dhe baraspeshën financiara afatgjatë. Me që gjithçka që ka të bëjë me vendimin mbi investimet është e lidhur me pasigurinë dhe rrezikun financiar, menaxherët duhet t’i qasen kësaj pune në mënyrë shumë serioze dhe profesionale. Rreziku i vendimit mbi investimeti shfaqet si rrezik i përgjithshëm, në të cilin nuk mund të ndikohet në mënyrë individuale, por agregate, por shfaqet edhe si rrezik afarist josistematik në të cilin mund të ndikohet. Rreziku sistematik është pasiguri e përgjithshme dhe tendencë e tregut në tërësi, kurse rreziku josistematik është ui lidhur ekskluzivisht me ndërmarrjen dhe vendimet e saj. Rreziku josistematik mund të orientohet, prandaj duhet të diversifikohet. Ndonëse në rrezikun sistematik nuk mund të ndikohet me rastin e marrjes së vendimit mbi investimet, menaxhmenti duhet të ketë parasysh rrezikun në tërësi – rrezikun sistematik dhe atë josistematik. Nuk është njësoj të investohet në Beh, Kroaci, Hungari, Japoni apo SHBA. Gjithashtu, nuk është njësoj të investohet në prodhimin e naftës, automobilave, kompjuterëve, çokollatave, orizit, misrit, kristalit, çamçakëzit, aromave dehëse apo barërave ekzotike. Vendimet investime merren me qëllim që në të ardhmen të japin efekte të caktuara materiale gjegjësisht të shtojnë vlerën e ndërmarrjes. Me që ardhmëria është e panjohur edhe realizimin i objektivit të investimeve është i pasigurt dhe, rrjedhimisht, i rrezikshëm. Eshtë rregull i përgjithshëm që investitorët kanë averzion afarist ndaj rreziqeve që do të thotë se nga rreziqet më të mëdha ata presin fitime më të mëdha. Te vendimet investive është jashtëzakonisht i rëndësishëm parashikimi i rentabilitetit të investimeve por edhe dimensioni i likuiditetit, sepse shumë ndërmarrje afariste kanë përjetuar krizë, kanë falimentuar apo janë likuiduar, jo për shkak të rentabilitetit por për shkak të likuiditetit. Për këtë arsye, vendimet investive nuk merren në bazë të intuitës dhe pritjeve të dëshirueshme, por në bazë të analizave referente dhe elaborateve, nëpërmjet të cilave vështrohen në mënyrë komplekse indikatorët ekonomikë dhe financiarë, përkatësisht parametrat e rentabilitetit dhe likuiditetit gjatë shekullit jetësor të projektit investiv. 21.4.2. Marrja e vendimit mbi financimin Kuptimi themelor dhe qëllimi i vendimeve mbi financimin është gjetja e mënyrave më të mira dhe modeleve të financimit, që do të duhej të rezultonte me strukturën optimale të kapitalit. Natyrisht, është mirë që një objektiv i tillë të përcaktohet si gjendje e dëshirueshme, por nuk duhet harruar se kjo arrihet nëpërmjet një elaborimi ekonomik gjithëpërfshirës. Kur bëhet fjalë për strukturën optimale të kapitalit nuk ballafaqohemi vetëm me dilemën se si të arrihet deri të ajo, por edhe me dilemën se a ekziston struktura optimale e kapitalit dhe a janë të arsyeshme apo jo përpjekjet për arritjen e saj. Natyrisht, zgjidhje ideale nuk ka, për shkak se gjithnjë mund të kërkohet diçka më e mirë dhe më e përkryer. Në këtë drejtim ekzistojnë teori të investimeve dhe alokimeve, teori të zgjedhjes dhe teori të ndryshme dhe modele të zhvillimit dhe rritjes së ndërmarrjeve, të cilat nuk do t’i elaborojmë më gjerësisht.
103
Në fokus të ideve dhe modeleve të reja të financimit janë gjithnjë investitorët – preferencat dhe synimet e tyre drejt maksimalizimit të objektivave, me mundësi ndryshimesh, përshtatjesh dhe zgjedhjesh në drejtim të realizimit të programeve inventive. 21.4.3. Vendimet mbi dividendat Përveç vendimeve mbi investimet dhe vendimeve mbi financimin e ndërmarrjes dhe pozitën e saj në tërësi, rëndësi të jashtëzakonisht kanë edhe vendimet mbi dividendat. Këto vendime korrespondojnë me pozitën e përgjithshme të ndërmarrje dhe me vendimet tjera mbi financat dhe afarizmin. Nëpërmjet vendimeve mbi dividendat përcaktohet niveli i pagesës së aksionarëve, e më këtë edhe vëllimi i fitimit që mbetet në ndërmarrje. Suksesi i menaxhmentit vlerësohet edhe në bazë të asaj se si e krijon politikën dhe vendimet mbi dividendat, sepse kjo pozitë ka implikime edhe në sfera të tjera. Vendimet mbi dividendat do të duhej të respektonin preferencat dhe pritjet e aksionarëve, por edhe të jenë në pajtim me nevojat, politikën dhe objektivat e zhvillimit dhe afarizmit të ndërmarrjes. Është e kuptueshme që ky parim i përgjithshëm nuk mund të jetë vetëm deklaratë e mirë. Vendimet mbi dividentat duhet të analizohen edhe në kontekst të vendimeve mbi financimin por edhe vendimeve mbi investimet. Natyrisht, në marrjen e vendimeve në përgjithësi, pra edhe në ato mbi dividendat ndikim vendimtar kanë vizionet e menaxhmentit por edhe rrethanat reale që e diktojnë tregun në të cilin funksionin ndërmarrja. Të përkujtojmë se predispozitat themelore në të cilat Modigliani dhe Milleri e vendosin tezën mbi dividendën në vlerën e aksioneve dhe pasurinë e pronarëve:
• Tregu perfekt i kapitalit (informim i përkryer, sjellje e përkryer racionale e investitorëve, mungesë e shpenzimeve për transaksione, ndarje e pakufizuar e letrave me vlerë),
• Mungesë e shpenzimeve për emitimin e letrave me vlerë, • Mosekzistim i tatimeve, • Politikë stabile dhe e njohur e investimeve, që implikon edhe funksionimin në të njëjtën shkallë të
rrezikut. Duhet të përkujtojmë gjithashtu se pasurinë e pronarëve nuk e përbëjnë vetëm vlera e përgjithshme e aksioneve, por edhe dividendat rrjedhëse, kurse shkalla e pagesës së dividendës gjithsesi kushtëzohet nga vendimet por edhe mënyra e matjes së fitimeve. Pagesa e dividendës me para të gatshme gjithmonë është e këndshme (cash is king), por ka edhe implikime të pakëndshme – tatimet. Në të vërtetë, rritja e vlerës së aksioneve u sjell aksionarëve fitim kapital, për të cilin duhet të paguajnë tatim që nga momenti i shitjes së aksioneve, derisa në pagesën e dividendës tatimi paguhet menjëherë. Me që teoria tradicionale mbron tezën se struktura optimale e kapitalit është relevante për vlerën e ndërmarrjes, me vendimet mbi dividendat ndikohet në strukturën e kapitalit, si edhe më vlerën e aksioneve në treg dhe vlerën e ndërmarrjes. Këtu gjithmonë përfshihet politika financiare.
104
22. AMBIENTI FINANCIAR DHE BURIMET E FINANCIMIT Në këtë tekst do të trajtojmë vetëm qasjet teorike themelore dhe zgjidhjet metodologjike relevante që kanë të bëjnë me financimin e ndërmarrjes dhe temat që kanë të bëjnë me të. Pa financim nuk do të kishte kurrfarë mundësish për ekzistimin, funksionimin dhe zhvillimin e ndërmarrjes. Detyrë kryesore e financave të ndërmarrjes është sigurimi i mjeteve apo surrogate, të cilat janë të nevojshme për realizimin e objektivave të ndërmarrjes dhe të vendimeve më të rëndësishme. Mjetet e siguruara, në procesin afarist, shfrytëzohen dhe transformohen ashtu që në mënyrën më të mirë të realizohen objektivat e caktuara. Në kuptimin ekonomik, mënyra më e mirë është ajo që siguron efikasitetin më të madh – suksesin. Në kuptimin afarist, efikasitet mund të vështrohet nga prizmi ekonomik dhe nga prizmi financiar, që është në koleracion me dy parimet të ekonomisë (ndoshta me të rëdësishmit) rentabilitetin dhe likuiditetin. Në qoftë se efikasiteti vështrohet nga prizmi ekonomik, atëherë flitet për rentabilitetin dhe shprehje e tij është profiti apo fitimi. Në qoftë se efikasiteti vështrohet nga prizmi financiar, atëherë flitet për rrjedhën e parave gjegjësisht për të hyrat neto, si shprehje që më së miri i përgjigjet kritereve dhe objektivave të caktuara. Vështruar nga aspekti kriminalistik, ndërmarrjet gjegjësisht biznesi në përgjithësi financohen nga burimet vetjake, nga kapitali dhe burimet e huazuara – borxhi. Dilema themelore teorike, e cila hap edhe dilema të shumta metodologjike se ndikon dhe në ç’ masë ndikon struktura e financimit në efikasitetin e afarizmit dhe në vlerën e ndërmarrjes dhe biznesit. Teoria financiare diferencon dy qasje të ëktij problemi: qasjen tradicionale dhe qasjen e Modligianit djhe Millerit. Në këtë kapitull do të trajtojmë elementet themelore të qasjes tradicionale të Modligianit dhe Millerit dhe kontributit të tyre për zhvillimin e teorisë së strukturës së kapitalit. Tradicionalistët mbrojnë tezën se me përshtatjen e raportit të borxhit dhe kapitalit (mjeteve të huazuara dhe burimeve vetjake) mund të fitohet struktura optimale e kapitalit, e cila gjeneron shpenzime minimale të kapitalit të firmës gjegjësisht maksimalizon vlerën e aksioneve, pra edhe të vlerës së firmës. Modligiani dhe Milleri mbrojnë tezën se struktura e kapitalit është relevante për vlerën e firmës, sepse vlera e firmës varet ekskluzivisht nga forcat përfituese të konstitucionit afarist, kurse struktura e kapitalit të firmës spontanisht varet prej ngritjes dhe rënies së vlerës së aksioneve. Hapja e debatit mbi financimin dhe strukturën e kapitalit në kontekst të kontributit të tyre për realizimin e objektivave të ndërmarrjes (maksimalizimi i profitit ose vlerës) e vë në qendër të vëmendjes vlerën e ndërmarrjes. Diskutimi mbi vlerën përfshin jo vetëm elementet konkrete, racionale e të matshme, por edhe çështjen e preferencave, qëndrimeve dhe satisfaksioneve që nuk janë gjithnjë në zonën e racionales. Për këto arsye, krahas krijimit të vlerës, detyrë e financave të ndërmarrjes dhe menaxherit të financave është edhe verifikimi i vlerësimit të vlerës së aktiviteteve afariste të ndërmarrjes. Verifikimi i vlerësimit të vlerës së ndërmarrjes është proces shumë kompleks, jo vetëm për shkak të faktorëve irracionalë që ndikojnë në preferencat, pra edhe në vlerën, por edhe për shkak të dilemave të caktuara teorike e metodologjike. Siç është e njohur, bazë e sistemit informativ afarist është sistemi informativ i kontabilitetit. Me që sistemi informativ i kontabilitetit bazohet në konceptin historik të shpenzimeve, gjë që shpie në përfundimin se pasqyrimi i rezultateve periodike është gjithnjë njëfarë arbitrariteti gjegjësisht vlerësimi, sepse ndërmarrja është qëndrueshmëri e funksionimit „going concern.“ Aspekti llogaritës i mospërkryerjes së sistemit informativ të kontabilitetit është më pak delikat se sa janë kundërshtitë afariste dhe financiare, rreziqet dhe dilemat në lidhje me shpenzimin historik, si bazë për orientimin afarist, dhe fuqisë përfituese të ndërmarrjes. Në të vërtetë, shpenzimi historik është gjithnjë shpenzimi paraprak nëpërmjet të cilit krijohen predispozitat materiale për realizim,in e objektivave afariste. Në aspektin kohor, për shkak të ndryshimeve të rrethanave të ndryshme, ndryshojnë edhe
105
preferencat dhe objektivat, gjë që pritjet nga e ardhmja nuk i bëjnë gjithmonë mjaft të qarta. Rreziku ose pasiguria e të ardhmes është pjesë përbërëse e e mendimit afarist e financiar dhe e sistemit të vlerave. Teoria e financave i ka kushtuar rëndësi të veçantë rreziqeve afariste dhe financiare dhe preferencës kohore të vlerës së parave, e cila do të jetë objekt i veçantë trajtimi në kuadrin e këtij kapitulli. Për fillim, vetëm të theksojmë se rreziku mund të jetë i përgjithshëm, në të cilin mund të ndikojë ndërmarrja edhe rreziku u punës, në të cilin nuk mund të ndikojë ndërmarrja. Në anën tjetër, për këto dhe për arsye të tjera, teoria e financave e mbështet, kurse praktika e vërteton, se shuma e njëjtë e parave në të ardhmen vlen më pak se sa shuma identike sot (1 euro pas 5 vjetësh do të vlejë më pak se 1 euro sot, për shkak të preferencave, çmimeve të kapitalit, rrezikut). 22.1. Vlera kohore e parave Për të kuptuar më mirë qasjet e ndryshme teorike, duhet të kuptohen disa çështje të rëndësishme në lidhje me vlerëson kohore të parave dhe të sjelljeve të investitorëve. Investitorët janë ata që i kanë paratë dhe i investojnë paratë. Paratë janë mall i çuditshëm... Gjëja e parë e rëndësishme është se paraja nuk vlen njësoj sot, nesër apo në cilëndo ditë të së ardhmes, sepse paratë vlejnë më shumë sot se nesër, nesër vlejnë më shumë se pasnesër, e kështu me radhë. Kjo vlerë më e madhe nuk është pasojë e humbjes afariste të vlerës për shkak të inflacionit, por për shkak të valorizimit të të mirave që i kemi nëse i kemi paratë. Me fjalë të tjera, 1 Euro që do ta kemi pas një viti nuk do të vlejë sa 1 Euro që e kemi sot. Askush nuk është i gatshëm që të na huazojë sot 1 Euro, të cilën do t’ia kthejmë pas një viti. Mungesa e gatishmërisë së cilitdo investitor që të na huazojë sot 1 Euro, të cilën do t’ia kthejmë në shumë ekuivalente pas një viti, është pasojë e humbjes së vlerës së 1 Euros së investuar për një vit. Në qoftë se shumën prej 1 Euro, e cila do të jetë operative pas një viti, duam ta paguajmë sot, duhet të jemi të gatshëm të pranojmë shumë më të vogël për aq sa vlen më pak 1 Euro që do të jetë në dispozicion pas një viti. Kjo prirje e investitorëve, ky realitet i financimit, në teori quhet preferenca kohore e parave. Shndërrimi i vlerave monetare në vlerat e sotme quhet diskonim, ndërsa vërtetimi i vlerës së ardhshme të investimeve të sotme quhet eskontim. Për të kuptuar më mirë vendimet e menaxherit financiar dhe sjelljen në tregjet financiare është e domosdoshme një njohje solide e matematikës financiare, sidomos e teknikës së llogaritjes së interesit kompleks dhe diskontimit, të cilin nuk do të trajtojmë në këtë tekst. Prandaj, të gjitha situatat që kërkojnë përgjigje konceptuale dhe përshtatje, të cilat nuk japin përgjigje në pyetjet çka dhe si më tutje, kërkojnë vlerësimin e vlerës së ndërmarrjes. Para së gjithash, ato kërkojnë analiza të besueshme e serioze të bonitetit të konstitucionit afarist dhe substrukturave të tij dhe strukturave analitike, vlerësuese e harmonizuese. Kërkojnë proes të vlerësimit të aktualitetit teknologjik dhe konjukturave të tregut. Vlerësimi fillon me analizat që japin përgjigje në këto pyetje dhe gjenerojnë ide për masa preventive ose për neutralizimin e krizës. Nëpërmjet vlerësimit arrihet jo vetëm deri te vlera e konstitucionit afarist dhe pjesëve të tij, por edhe deri te baza për ristrukturimin teknologjik, tregtar, financiar dhe organizativ. Evaluimi i ndërmarrjes krijon mundësi për parandalimin e krizave potenciale gjegjësisht për lehtësimin e zgjedhjes së strategjive për dalje nga situata e krizave akute. 22.2. Funksioni financiar dhe politika financiare
106
Funksioni financiar zë vend të pazëvendësueshëm në afarizëm dhe përfitim, pra në krijimin e profitit. Për funksion të suksesshëm financiar është e nevojshme një politikë adekuate financiare, e cila u përshtatet kushteve të caktuara. 22.2.1. Qëllimi i politikës financiare Politika financiare si politikë e funksionit financiar ka qëllimin dhe parimet e veta, si burime themelore të njohurive në bazë të të cilave punohet për të arritur objektivin. Objektiv i politikës financiare është fuqia financiare. Ajo nënkupton:
• aftësinë e qëndrueshme të pagesës, • aftësinë e qëndrueshme të financimit, • aftësinë e qëndrueshme të investimeve, • aftësinë e qëndrueshme të shtimit të pasurisë së pronarit, • aftësinë e qëndrueshme për realizimin e interesave financiare të pjesëmarrësve në ndërmarrje.
Aftësia e qëndrueshme e pagesës nënkupton gjendjen e ndërmarrjes që të jetë e aftë t’i paguajë obligimet, në çdo moment që arrijnë, gjë që kërkon që mjetet likuide të jenë gjithmonë të barabarta apo më të mëdha se sa obligimet. Aftësia e qëndrueshme e pagesës është e domosdoshme të realizohet, për shkak se kjo është parakusht për ekzistencën e ndërmarrjes. Aftësia e qëndrueshme financimi nënkupton aftësinë për grumbullimin e kapitalit vetjak, nëpërmjet akumulimit të fitimit neto dhe akumulimit të aksioneve si edhe sigurimit të mjeteve të burimeve të tjera, nëpërmjet huazimit afatgjatë apo afatshkurtër, me kushte sa më të përshtatshme, dhe aftësinë e kthimit të mjeteve të huazuara në afatin e caktuar. Aftësia e qëndrueshme e investimit nënkupton investimin e suksesshëm dhe rentabil të mjeteve në procesin e afarizmit dhe rritjes e zhvillimit të ndërmarrjes. Aftësia e qëndrueshme e rritjes së pasurisë së pronarit nënkupton rritjen, shtimin e pronës së pronarit, i cili ka investuar kapitalin në ndërmarrje dhe kështu është bërë pronar i ndërmarrjes. Aftësia e qëndrueshme e përmbushjes së interesave financiare të pjesëmarrësve në ndërmarrje nënkupton përmbushjen e interesave financiare të pronarit të ndërmarrjes, drejtorisë së ndërmarrjes, punëtorëve, kreditorëve dhe shtetit. Nga sa i tha nuk është vështirë të përfundohet se fuqia financiare nuk është lehtë të realizohet, jo vetëm për shkak se ajo ka shumë kërkesa, por edhe për shkak se realizimi i kërkesës së caktuar e kushtëzon realizimi i kërkesës tjetër, të cilat, në raste të caktuara, janë edhe të ndryshme. Kështu aftësia e qëndrueshme e pagesës dhe aftësia e qëndrueshme e shtimit të pronës së pronarit kushtëzojnë aftësinë e qëndrueshme të financimit, sepse aftësia e qëndrueshme e pagesës dhe shtimit të pasurisë është kriter qenësor i bonitetit të ndërmarrjes (pa bonitet nuk mund të grumbullohet kapitali). Rentabiliteti i investimeve është i kushtëzuar edhe nga çmimi i financave, ndërsa nga shkalla e rentabilitetit varet shtimi i pasurisë së pronarit. Më në fund, interesat e pjesëmarrësve janë në konflikt midis tyre dhe manifestohen në aftësinë e pagesave, atësinë e financimit, aftësinë e investimeve dhe aftësinë e shtimit të pasurisë së pronarëve. Interes financiar i punëtorëve dhe i shtetit është i njëjtë. Interesi i punëtorëve është që të nxjerrin sa më shumë të ardhura për vete, ndërsa interes i shtetit është që të nxjerrë sa më shumë të hyra për vete. Nga ana tjetër, interesi i përbashkët i pronarit dhe menaxhmentit është krejtësisht kundërshtues më atë të punëtorëve dhe shtetit. Interes i tyre qështë që punëtorët dhe shteti të marrin sa më pak, në mënyrë që fitimi neto të jetë më i madh. Por, edhe interesat e menaxhmentit dhe pronarëve (aksionarëve) janë gjithashtu të kundërta. Menaxhmenti dëshiron të ketë më shumë akumulim te fitimit neto, sepse kështu
107
sigurohet më lehtë financimi dhe ruajtja e likuiditetit dhe e investimeve, ndërsa aksionarët synojnë maksimalizimin e dividendës dhe që dividenda t’u paguhet në para të gatshme. Pra, është shumë e qartë se realizimi i fuqisë financiare, si objektiv i politikës financiare, nuk është i thjeshtë. Fuqia financiare varet nga një sërë faktorësh, të cilët u nënshtrohen ndryshimeve në kohë, qoftë për shkak të ndikimit të ambientit apo për shkak të ndikimit të vetë ndërmarrjes. Prandaj, derisa të ekzistojë ndërmarrja, në fokus të interesit të politikës financiare është fuqia financiare. Sa më me sukses që të realizohet ky objektiv aq më e sigurt do të jetë ekzistenca dhe rritja e ndërmarrjes. Midis objektivit të politikës financiare, fuqisë financiare, dhe objektivit të politikës afariste të ndërmarrjes, maksimalizimit të profitit, në afat më të gjatë, ekziston një lidhshmëri e fortë. Fitimi nuk mund të realizohet pa aftësi të qëndrueshme të pagesës, aftësi të qëndrueshme të financimit dhe aftësi të qëndrueshme të investimit. Por, pasuria e pronarit nuk mund të rritet pa fitim. Këtu bëhet fjalë për pasuri të pastër apo për kapitalin vetjak të investuar në ndërmarrje. Shtimi i kapitalit vetjak të ndërmarrjes nuk varet vetëm nga fitimi i realizuar apo realizimi i fitimit neto, por edhe nga ndarja e fitimit neto. Vetëm ajo pjesë e fitimit neto që ndërmarrja e akumulon për vete paraqet rritje të kapitalit vetjak të ndërmarrjes në bazë të rezultatit financiar. Por, kjo rritje e kapitalit vetjak të ndërmarrjes nuk do të thotë se është rritje reale. Në kushtet e stabilitetit monetar çdo rritje e kapitalit vetjak të ndërmarrjes nga akumulimi i fitimit neto paraqet rritje reale të vlerës, ndërkaq në kushte të inflacionit vetëm rritja e akumulimit të fitimit neto më e madhe se sa shkalla e inflacionit do të jetë rritje reale. 22.2.2. Parimet e financimit Parimet e financimit duhet t’i përshtaten politikës financiare. Parimet e politikës financiare kanë për qëllim që të vendosin gjendje ideale të marrëdhënieve në financimin e ndërmarrjes, me ç’ rast të gjitha parimet e politikës financiare janë të orientuara në realizimin e qëllimit të politikës financiare – fuqisë financiare. Parimet e politikës financiare janë:
• parimi i stabilitetit financiar, • parimi i rentabilitetit, • parimi i likuiditetit, • parimi i financimit në pajtim me rrezikun, • parimi i elasticitetit financiar • parimi i pavarësisë dhe • parimi i veprimit optimal aktivizues – pamjes së financimit.
Parimet e politikës financiare janë të lidhura midis tyre dhe shpesh një parim i konkurron parimit tjetër, prandaj detyrë e politikës financiare është barazimi optimal i tyre. 22.2.2.1. Parimi i stabilitetit financiar Parimi i stabiliteit financiar ka të bëjë me raportin midis mjeteve dhe kapitalit vetjak afatgjatë dhe kapitalit të qëndrueshëm e afatgjatë. Raporti i lidhjes afatgjatë të mjeteve të lidhura në afat të gjatë dhe kapitalit të qëndrueshëm dhe afatgjatë duhet të jetë më së shumti një apo më pak se një. Në teori dhe në praktikë ky raport quhet koeficient (racio) i stabilitetit financiar. Ekzistojnë më shumë probleme të cilat kanë të bëjnë me stabilitetin financiar. Këto janë:
• definimi i mjeteve të lidhura në afat të gjatë, • raporti i kapitalit vetjak dhe kapitalit ë huazuar në afat të gjatë, dhe • aftësia riprodhuese.
108
Sipas pikëpamjes bashkëkohore, mjetet e lidhura në afat të gjatë barazohen me pronën e përhershme dhe mjetet e përhershme të qarkullimit, me ç’ rast shfaqet problemi i difinimit dhe verifikimit kuantitativ të mjeteve afatgjata të qarkullimit, për çka do të flasim në mënyrë më të detajuar në pjesën që ka të bëjë me rregullat e financimit. Raporti i kapitalit vetjak dhe kapitalit të huazuar afatgjatë kushtëzohet nga rentabiliteti dhe rreziku, por edhe nga ruajtja e stabilitetit financiar dhe aftësisë reproduktive. Vlera reale e kapitalit vetjak në kushte të inflacionit bie nëse ajo nuk rritet sipas shkallës së inflacionit. Stabiliteti financiar kërkon që vlera reale e kapitalit vetjak të ruhet me ndihmën e efektit neto pozitiv të revalorizimit, me ç’ rast rritja e kapitalit vetjak në bazë të rezultateve financiare paraqet rritjen reale të tij. Efekti neto pozitiv i revalorizimit është ndryshimi midis shumës së efekteve te revalorizimit të aktivës dhe shpenzimeve për ruajtjen e vlerës së kapitalit vetjak. Ndryshimi deri në nivel të sigurimit të vlerës reale të kapitalit vetjak duhet të kompensohet në dëm të të hyrave. Në kushtet e inflacionit, stabiliteti financiar ruhet vetëm në qoftë se kapitali vetjak në bazë të efekteve të revalorizimit rritet sipas shkallës së inflacionit. Kjo do të thotë se objektiv kulmor i balancimit në kushte të inflacionit duhet të jetë ruajtja e vlerës reale të kapitalit vetjak. Aftësia reprodukuese kërkon gjithashtu që substitucioni i kapitalit të huazuar në afat të gjatë bëhet prej rritjes së kapitalit vetjak sipas bazës së rezultatit financiar , siç është thënë më herët. 22.2.2.2. Parimi i rentabilitetit ‐ profitabilitetit Maksimalizimi i fitimit në afat të gjatë, si qëllim i politikës afariste nuk mund të realizohet nëse nuk synohet maksimalizimi i fitimit në periudhë të shkurtër, sepse mbledhja e fitimeve të periudha të shkurtra është i barabartë me fitimin në afat të gjatë. Në anën tjetër, objektiv i politikës financiare ‐ fuqisë financiare – është rentabiliteti (rritja e kapitalit vetjak), por në kuadrin e këtij objektivi synon edhe aftësinë e qëndrueshme të financimit, e cila nuk mund të realizohet vetëm me maksimalizimin e fitimit neto, por edhe me ndarjen e tij. Maksimalizimi i fitimit neto në shumën absolute është në pajtim me parimin e stabilitetit financiar, por maksimalizimi i shkallës së të hyrave në kapitalin vetjak të llogaritur nëpërmjet raportit të fitimit neto dhe kapitalit vetjak, mund të jetë në kundërshtim me parimin e stabilitetit financiar në aspektin e raportit të kapitalit vetjak dhe kapitalit të huazuar Siç kemi thënë, ruajtja e baraspeshës financiare në afat të gjatë është më e lehtë sa më i madh që të jetë kapitali vetjak. Në qoftë se kontributi i kapitalit të përgjithshëm, për shkak të kufizimeve në treg, bie aq sa shkalla e kontributit të jetë më e ulët se sa shkalla e kamatës, shkalla e kontributit të kapitalit vetjak dhe fitimit neto do të jetë më e vogël sa më i madh të jetë kapitali i huazuar. Situatat e tilla kërkojnë oagesën e parakohshme të kapitalit të huazuar dhe kjo është edhe më e vështirë të realizohet sa më i madh që të jetë kapitali i huazuar. Parimi i rentabilitetit nuk është në konflikt me parimin e stabilitetit financiar vetëm në qoftë se prioriteti është në anën e maksimalizimit të fitimit neto në shumën absolute. Ndarja e fitimit neto ndikon gjithashtu dukshëm në stabilitet. Është e qartë se vetëm një pjesë e fitimit neto që i referohet kapitalit vetjak paraqet rritjen reale të kapitalit vetjak dhe nga kjo rritje varet substitucioni afatgjatë i kapitalit të huazuar dhe aftësia riprodhuese e ndërmarrjes. Në kushtet e inflacionit, në qoftë se vlera reale e kapitalit vetjak nuk qëndron në bazë të efekteve të revalorizimit, atëherë rritja e kapitalit vetjak, duke ia përshkruar fitimin neto (në tërësi apo pjesërisht) kapitalit vetjak, nuk e rritin kapitalin vetjak mbi shkallën e inflacionit.
109
22.2.2.3. Primi i likuiditetit Likuiditeti është aftësia e ndërmarrjes që në çdo moment të paguajë obligimet që i arrijnë. Kuptohet që aftësia e pagesës është e lidhur ngushtë me stabilitetin financiar. Në të vërtetë, në qoftë se keficianti i stabilitetit financiar është 1, atëherë raporti i likuiditetit të mjeteve shtohet për mjetet e lidhura në afat të shkurtër dhe obligimeve afatshkurtra është 1:1. Në rrethana të tilla ruajtja e likuiditetit nuk varet më nga stabiliteti financiar, më saktë nga financimi afatgjatë, por nga harmonizimi i afateve të mjeteve të lidhura në afat të shkurtër dhe afateve të obligimeve afatshkurtra. Në qoftë se këto afate janë të harmonizuara, pra në qoftë se janë të barabarta, mjetet likuide do të synojnë zeron, por likuiditeti megjithatë do të ruhet derisa, për shkak të çfarëdo arsyeve, nuk kontestohet mobilizimi i mjeteve të lidhura në afat të shkurtër (p.sh. për shkak të likuiditetit të borxhliut). Në qoftë se ndodh kjo, ndërmarrja do të bie në jolikuiditet, sepse nuk ka rezervë likuide, duke pasur parasysh se koeficienti i stabilitetit financiar është 1. Në fakt, kur koeficienti i stabilitetit financiar është 1, ndërmarrja mund të krijojë rezervë likuide në sferën e financimit afatshkurtër, nëse arrtin që afatet e mjeteve të lidhura afatshkurtra të jenë më të shkurtra se afatet e obligimeve afatshkurtra. Në rrethana të tilla, derdhja e mjeteve të likuiditetit në bazë të mobilizimit të mjeteve të lidhura në afat të shkurtër do të jetë më i madh se sa dalja e mjeteve të pagesës së obligimeve afatshkurtra, dallimi midis tyre shfaqet si rezervë likuide, e cila buron nga obligimet afatshkurtra dhe do të përdoret për pagesë, në qoftë se, për çfarëdo arsyesh, mobilizimi i mjeteve të lidhura në afat të shkurtër do të jetë i ngadalësuar. Në qoftë se koeficienti i stabilitetit financiar është më i vogël se 1, atëherë në proporcionin midis mjeteve të likuiditetit dhe mjeteve të lidhura në afat të shkurtër një njërën anë dhe obligimeve afatshkurtra, në anën tjetër, do të ketë ndryshime në të mirë të mjeteve të lidhura përkohësisht. Në rrethana të tilla, në qoftë se afatet e lidhjes së mjeteve të lidhura në afat të shkurtër janë të barabarta me afatet e obligimeve afatshkurtra, shfaqet edhe rezerva likuide, e cila tani buron nga kapitali i huazuar në afat të gjatë dhe rezervimi afatgjatë dhe mjetet e lidhura në afat të shkurtër. Këto mjete likuide në sferën e financimit afatgjatë do të përdoren për pagesë vetëm nëse për çfarëdo arsyesh bëhet zgjatja e afateve të lidhjes së mjeteve të lidhura përkohësisht. Më në fund, në qoftë se koeficienti i stabilitetit financiar është më i madh se 1, mjetet e lidhura në afat të gjatë janë më të mëdha se sa kapitali vetjak, i zmadhuar me kapitalin e huazuar afatgjatë, në njërën anë, dhe obligimet afatshkurtra, në anën tjetër, tani lëviz në anën e obligimeve afatshkurtra, kështu që e rrezikon likuiditetin, përveç në qoftë se afatet e lidhjes së mjeteve të lidhura në afat të shkurtër nuk janë më të shkurtra se obligimet afatshkurta. Më vonë do të shohim se kjo është vështirë të arrihet, përveç ndërmarrjeve që shesin me para të gatshme dhe blejnë me afat të shtyrë të pagesës. Pra, është e padiskutueshme se siguria në ruajtjen e likuiditetit kërkon rezervë likuide. Sa më e madhe që të jetë rezerva likuide aq më e madhe është siguria se nuk do të vijë deri te jolikuiditeti dhe anasjelltas, sa më e vogël të jetë rezerva likuide as më e vogël është siguria se nuk do të vijë te jolikuiditeti. Por, ruajtja e rezervës likuide e zvogëlon rentabilitetin, pasi në bazë të rezervës likuide realizohet, eventualisht, vetëm kamata, shkalla e së cilës është më e vogël se të hyrat dhe fitimi neto. Kështu, nëse rezerva likuide do të investohej në punë, do të fitohej më shumë por nuk do të kishte siguri në ruajtjen e likuiditetit. Së këndejmi shfaqen kundërshti midis likuiditetit dhe rentabilitetit. Ato rriten proporcionalisht me shkallën e inflacionit, sepse në kohën e inflacionit shkalla e kamatës eventuale në mjete është më e vogël se sa shkalla e inflacionit, kështu që në bazë të mjeteve të rezervës likuide shkaktohen humbjet inflatore. 22.2.2.4. Parimi i financimit lidhur me rrezikun Në fokus të këtij parime janë dy rreziqe: rreziku se debitorët nuk do të mund t’i shlyejnë borxhet e tyre dhe rreziku nga rezultati negativ financiar i ndërmarrjes. Rreziku i debitorëve shfaqet në qoftë se vjen deri te ngarkesa e tepër me borxhe, ndërsa te kjo arrihet ku humbjet janë më të mëdha se sa kapitali vetjak, sepse atëherë mjetet janë më të vogla se sa borxhet, gjë që shkakton humbjen e borxheve në lartësi të ndryshimit midis borxheve dhe debitorit. Prandaj, huazuesit më me dëshirë krijojnë raporte afariste dhe financiare me ndërmarrjet kapitali vetjak i të cilave është më i lartë, sepse kapitali vetjak në esencë është substancë garantuese e borxheve të tyre. Gjithnjë derisa borxhliu nuk krijon borxhe më të mëdha se sa substanca garantuese, huadhënësit janë të mbrojtur. Kjo do të thotë se sa më e madhe që të jetë
110
substanca garantuese aq më e madhe është mbrojtja. Kjo kërkesë është në pajtim me parimin e stabilitetit financiar. Me rrezikun e krijimit të rezultatet negativ financiar qëndron më ndryshe çështja. Nëse ndërmarrja ka shpenzime fikse të ulëta, gjegjësisht të dala fikse në bazë të amortizimit dhe shpenzimeve të organizimit të funksioneve afariste e drejtuese (shpenzime të regjisë), rreziku i rezultatit negativ të afarizmit me rastin e rënies së prodhimit dhe shitjes apo rënies së çmimeve të shitjes për shkak të dekonjukturës, janë relativisht të vogla, sepse shpenzimet fikse janë të ulëta. Ndërmarrja e tillë mund t’ia lejojë vetes forcimin e kapitalit të huazuar në strukturën e kapitalit, si edhe rritjen e shpenzimeve të financimit (kamatat), pa e rrezikuar krijimin e fitimit bruto. Në kundërshtim me këtë, në qoftë se shpenzimet në bazë të amortizimit dhe shpenzimet e regjisë janë të larta, ka rrezik të madh nga krijimi i rezultatit afarist negativ në kushte të dekonjukturës. Për të zvogëluar rrezikun e krijimit të bruto fitimit, në kushte të tilla, rrugëdalje e vetme është ulja e shpenzimeve të financimit, ndërsa shpenzimet e financimeve (kamatat) varen nga lartësia e kapitalit të huazuar, i cili mund të ulet nëpërmjet ndryshimit të strukturës së kapitalit në dobi të kapitalit vetjak. Më në fund, edhe shkalla e inflacionit ndikon qenësisht në strukturën e kapitalit. Në kushte të inflacionit, borxhlinjtë synojnë që shkallët e kamatave të jenë pozitive (më të larta se inflacioni), gjë që rrit shpenzimet e financimeve dhe e rrezikon realizimin e fitimit bruto. Së këndejmi, zvogëlimi i rrezikut për realizimin e fitimit bruto në kushte të inflacionit kërkon ndryshim të strukturës së kapitalit, në dobi të kapitalit vetjak. Pra, në situata të paraqitjes së rrezikut nga humbjet në kushte të amortizimit të lartë dhe shpenzimeve të regjisë është e nevojshme që kapitali i huazuar të jetë sa më i ulët dhe, e kundërta, shpenzimet e ulëta në bazë të amortizimit dhe shpenzimeve të regjisë mundësojnë kapital më të madh të huazuar nga aspekti i rrezikut nga humbjet. Në kushte të inflacionit, për shkak të shpenzimeve të larta të financimit të shkaktuara nga tarifat pozitive reale të kamatave, shtojnë rrezikun nga humbjet. Për të zvogëluar këtë rrezik, rrugëdalje e vetme është zvogëlimi i kapitalit të huazuar dhe rritja e kapitalit vetjak. Kur forcohet pozita e kapitalit vetjak në strukturën e kapitalit, atëherë kjo është në pajtim me parimin e stabilitetit financiar dhe anasjelltas. 22.2.2.5. Parimi i pavarësisë Parakusht për lirinë e vendimmarrjes së një ndërmarrjeje është pavarësia nga huadhënësit. Kjo liri e vendimmarrjes dhe pavarësisë nga huadhënësit është ngushtë e lidhur me stabilitetin financiar, rentabilitetin, likuiditetin, strukturën e kapitalit nga aspekti i pronësisë dhe elasticiteti. Në qoftë se ndërmarrja arrin që në masë më të madhe të realizojë parimet e përmendura, huadhënësit kanë më pak arsye të ndikojnë në politikën afariste dhe financiare të debitorit me qëllim që të zvogëlojnë rrezikun e vet. Në parim, pavarësia rritet me rritjen e pjesës së kapitalit vetjak, për shkak se atëherë zvogëlohet pjesa e kapitalit të huazuar, kështu që mbrojtja e huadhënësve rritet, sepse rritet substanca garantuese. Por, te ndërmarrjet që financohen në bazë të pjesëmarrjes në ndarjen e fitimit neto (financimit në bazë të kapitalit të aksionarëve dhe hises së pronarit të kapitalit) në mënyrë që udhëheqja e ndërmarrjes të sigurojë pavarësi sa më të madhe nga pronari, lartësia e hises së kapitalit vetjak nuk është e rëndësishme për pavarësinë e udhëheqjes, por është e rëndësishme lartësia e rezervave. Sa më të mëdha të jenë rezervat (kapitali rezervë i ndërmarrjes, rezervimet afatgjata, nënvlerësimi i aktivës nëpërmjet shlyerjeve të mëdha dhe vlerësimi i rezervave me çmime më të ulëta gjegjësisht me çmim jo të plotë të blerjes) atëherë pavarësia e udhëheqjes së ndërmarrjes është më e madhe.9
9 Pavarësia gjegjësisht varësia ka reperkusione edhe në lirinë e disponimit. Në qoftë se kredia e marrë nëpërmjet pengut (kredi hipotekare apo lombarde) ndërmarrja nuk mund të disponojë pronën e lënë peng. Kështu liria e vendimmarrjes, natyrisht, është e kufizuar. Se a do të kërkojnë kreditorët (p.sh bankat) peng për sigurimin e kërkesave të veta varet në masë të madhe nga aftësia kreditore e ndërmarrjes. Ndërmarrja që ka aftësi të mira kreditore, si rregull, mund ta ndërrojë bankën, duke evituar bankat të cilat kërkojnë siguri nëpërmjet pengut. Edhe obligimet ndaj furnitorëve mund të shkaktojnë gjithashtu një varshmëri më të vogël. Kjo varësi është më e vogël për aq sa është me i madh disperzioni i furnitorit dhe për aq sa ndërmarrja është e mbështetur në disa furnitorë që liferues ekskluzivë.
111
22.2.2.6. Parimi i veprimit optimal aktivizues të pasqyrës së financimit Pasqyra e financimit bëhet nëpërmjet gjendjes së bilancit. Ndërmarrja, me ligji apo vullnetarisht, e bën bilancin dhe atëherë opinioni i gjerë mund të ketë pasqyrën e ndërmarrjes. Me që opinioni nuk i ka informatat tjera mbi ndërmarrjen, e vlerëson gjendjen ekonomike dhe financiare të saj në bazë të bilancit Se si do të veprojë publiku ndaj ndërmarrjes, në kuptimin afarist (përtëritjen dhe zgjerimin e marrëdhënieve afariste, krijimin e marrëdhënieve të reja afariste) varet nga përshtypja që lë bilanci. Me që rritja de zhvillimi i ndërmarrjes varet kryesisht nga përtëritja dhe zgjerimi i punëve ekzistuese dhe fillimi i punëve të reja, është në interesin e ndërmarrjes që bilanci të ketë fuqinë e veprimit aktivizues në opinionin e gjerë. Sa më shumë besim që të ketë opinioni i gjerë në fuqinë, rentabilitetin, likuiditetin dhe stabilitetin e ndërmarrjes, aq më shumë do të ketë interesim për krijimin e marrëdhënieve afariste me ndërmarrjen. Ripërtëritja dhe zgjerimi i marrëdhënieve ekzistuese dhe marrëdhënieve të reja krijon kushte për realizimin e parimit të veprimit optimal aktivizues të pasqyrës së financimit.
112
23. TREGU I PARAVE DHE TREGU I KAPITALIT 23.1. Funksioni i tregut të parave Subjektet të cilat kanë teprica të mjeteve monetare likuide (subjektet suficitare) ua ofrojnë paratë e tyre në afate të shkurtra subjekteve që u mungojnë paratë likuide (subjektet deficitare), të cilat kërkojnë para për afat të shkurtër. Afat i shkurtër i kërkimit apo dhënies së parave konsiderohet koha prej më së shumti një viti. Pikëtakim i subjekteve suficitare dhe subjekteve deficitare është tregu i parave, në të cilin zhvillohen transaksione të parave dhe përcaktohen kushtet e huazimit (afati i kthimit dhe kamatat). Kështu ndodh qarkullimi i parave, së pari nga subjektet suficitare në drejtim të subjekteve deficitare, në momentin e huazimit, e pastaj nga subjektet deficitare drejt subjekteve suficitare, në momentin e kthimit. Transaksionet e parave kanë rëndësi të trefishtë: e para, masa monetare nuk rritet, gjë që është e rëndësishme për stabilitetin e njësisë monetare; e dyta, me sasi të njëjtë të parave në qarkullim bëhen më shumë transaksione dhe pagesa të mallrave e shërbimeve, dhe, e treta, paratë likuide në dispozicion bëhen më efikase, qarkullojnë më shpejt, janë koeficient më të lartë të qarkullimit, bëhet qarkullim më i madh i mallrave dhe shërbimeve. Të gjitha këto elemente e bëjnë tregun e parave shumë të rëndësishëm për afarizëm dhe zhvillim të ekonomisë. Zhvillimi i tregut të parave fillon me lindjen e bankave. Në banka bëhet koncentrimi i parave të klientëve të tyre – deponuesve. Me që klientët e bankës, në parim, o kryejnë të gjitha transaksionet e tyre financiare nëpërmjet bankës, si ndërmjetës, banka është në situatë të përcjellë dhe të analizojë marrëdhëniet financiare që krijohen në procesin e fitimit dhe ndarjes së tij. Kjo ua mundëson që edhe depozitat më afatshkurtra të deponuesve të tyre t’ua huazojnë subjekteve deficitare, të cilave ato mjete i janë shumë të rëndësishme për të ruajtur likuiditetin e tyre. Pra, zhvillimi i tregut të parave fillon ashtu që banka formon potencialin e saj kreditor, në bazë të depozitave me të vështruar (avista), u jep kredi afatshkurtra subjekteve tjera, të cilat bëhet borxhlinj të bankës. Natyrisht, banka duhet të jetë e kujdesshme për shkak të likuiditetit të vet. Ajo e plason në formë kredie afatshkurtër gjithë depozitën e vet, e formon rezervën e saj likuide, dhe synon që debitorët e saj të jenë njëkohësisht edhe depozitues dhe që midis të gjithë depozitarëve të saj të ketë sa më shumë shitje dhe blerje të mallrave dhe shërbimeve. Në këtë mënyrë pagesat reciproke të obligimeve të tyre bëhet nëpërmjet bankës. Në këtë rast, paratë nuk dalin nga banka, por vetëm zhvendosen nga llogaria depozituese të një depozituesi në llogarinë e depozituesi tjetër. Tregu bashkëkohor i parave është treg ndërkombëtare. Banka, e cila posedon tepricë të parave likuide ua huazon ato para bankave tjera, të cilave u mungojnë paratë likuide, në formë kredie afatshkurtër. Por, me kohë, kreditimi afatshkurtër në bazë të depozitave bëhet fyt i ngushtë, për shkak të rritjes së zhvillimit ekonomik dhe të intensitetit të transaksioneve. Për këtë arsye në tregun e parave hyjnë edhe letrat me vlerë, afati për këmbimin e të cilave me para është më së shumti një vit. Kështu zgjerohet tregu u parave. Subjekti të cilit i duhen para i jepen ose i shiten letra me vlerë me afat të shkurtër, subjekti që ka tepricë të parave blen letra me vlerë më afat të shkurtër (tregu i letrave me vlerë), me qëllim që të krijojë të hyra nga kamata, kamatën në bazë të blerjes së letrave me vlerë afatshkurtër. Për subjektin që blen letra me vlerë nuk është primar vetëm realizimi i fitimit (kamatës), por fakti se letrat me vlerë mund t’i shesë edhe para skadimit të afatit për pagesë (tregu sekondar i letrave me vlerë), në qoftë se i janë të nevojshme mjetet likuide. Me futjen në qarkullim të letrave me vlerë mundësia e huazimit afatshkurtër zgjerohet dukshëm. Nga ana tjetër, shteti ka mundësi të mbulojë deficitin e buxhetit nëpërmjet lëshimit të letrave me vlerë në afat të shkurtër, gjë që prapë është e rëndësishme për stabilitetin e njësisë monetare, sepse në qoftë se deficiti do të mbulohej nga emisioni i bankës qendrore, masa e parave do të rritej, gjë që ndikon negativisht në stabilitetin e njësisë monetare. Me hyrjen e letrave me vlerë në tregun e parave krijohen kushte që banka qendrore të rregullojë masën e parave, ndër të tjera, nëpërmjet shitjes dhe blerjes së letrave me vlerë. Në qoftë se banka qendrore dëshiron të zvogëlojë masën e parave, ajo shet letra me vlerë dhe kështu tërheq nga qarkullimi aq para sa ka shitur letra me vlerë. Ndërkaq, në rastet kur dëshiron të shtojë masën e parave, banka qendrore blen
113
letra me vlerë dhe në vend të tyre lëshon në qarkullim para. Më në fund, në tregun e parave formohet tarifa e kamatës, në bazë të kërkesës dhe ofertës për para (tarifa baraspeshuese e kamatës), e cila zakonisht zbatohet edhe te kreditë afatshkurtra të kontraktuara në kontakt direkt, pa ndërmjetësimin e tregut të parave. Natyrisht, tarifa e kamatës baraspeshuese nuk varet vetëm nga oferta dhe kërkesa e parave, por edhe nga shkalla e eskontit të bankës qendror dhe shkallës së inflacionit. Nëpërmjet shitjes e blerjes së letrave me vlerë në tregun e parave, banka bën kontrollin e tregut të parave, i cili ka karakterin e tregut të hapur, në të cilin kanë qasje të drejtpërdrejt apo të tërthortë secili subjekt që ka suficit apo deficit të mjeteve likuide. 23.2. Llojet e tregut të parave Varësisht prej instrumenteve nëpërmjet të cilave bëhet marrja e dhënia e kredive në tregun e parave, ekzistojnë dy lloje të operacioneve: blerje ndërbankare e parave dhe blerje e shitje letrave me vlerë. Blerja ndërbankare e parave është në fakt treg i kredive afatshkurtra, në të cilin një bankë që ka tepricë të mjeteve likuide i jep kredi afatshkurtër bankës tjetër që ka mungesë mjetesh likuide. Varësisht prej afatit të huazimit, paratë ndahen në: para ditore10 dhe para me termin të caktuar.11 Blerja dhe shitja e letrave me vlerë bëhet me kusht që të eksitojë boniteti i letrave me vlerë, më saktë i aftësia kredituese e emetuesve të letrave me vlerë, si edhe siguria e blerësve të letrave me vlerë se në afatin e caktuar do të arrijë t’i paguajë. Banka qendrore, nëpërmjet politikës kreditore e monetare, e rregullon emisionin e parave të reja të lëshuara në qarkullim (paratë primare) dhe e përcakton kontingjentin rediskont për çdo bankë afariste. Tregu primar i letrave me vlerë afatshkurtër është tregu ku për herë të parë vihen ne shitje letrat me vlerë. Kjo shitje e pare e letrave me vlerë nuk është e domosdoshme të publikohet nëpërmjet institucioneve, nëpërmjet të cilave realizohet në mënyrë të organizuar tregu i parave. Ajo mund të realizohet në mënyrë direkte në kontakt me emetuesin e letrave me vlerë – blerësin e letrave më vlerë. Tregu sekondar i letrave me vlerë është tregu në të cilin kryhet shitblerja e dytë, e tretë, e katërt, ... e letrave me vlerë. Më saktë, kjo është secila shitje pas shitjes së parë. Letrat me vlerë, pas shitjes së parë, në parim, shiten nëpërmjet institucioneve nëpërmjet të cilave realizohet tregu i organizuar i parave. Për të mbajtur gjithë këtë nën kontroll, ekziston komisioni për miratimin e emisioneve të letrave me vlerë. 23.3. Instrumentet e tregut të parave Në fakt, ekzistojnë tri forma themelore të organizimit të tregut të parave:
• tregu i parave i institucionalizuar, • tregu i parave i painstitucionalizuar dhe • Tregu i parave si përzierje e organizimit institucional dhe joinstitucional.
Tregu i parave i institucionalizuar është organizimin i posaçëm fiskal, nëpërmjet të cilit bëhet blerja dhe shitja e letrave me vlerë. Në emër të anëtarëve të saj dhe për llogarinë e tyre (brokerëve dhe dilerëve) zhvillohen të gjitha transaksionet në tregun e parave.
10 Para ditore (call moneу, depots a vue, Tages Geld), me të cilat tregtohet në tregun e parave, konsiderohen paratë të cilat banka i ka tepricës të mjeteve likuide, të cilat i ofron në afat prej një dite ose me afat skadimi prej një dite. 11 Para me termin të caktuar (time deposits, depots a terme, Termin Geld) me të cilat tregtohet në tregun e parave, janë paratë që banka e cila i ka tepricë të mjeteve likuide i ofron me afat kthimi prej një deri në tre muaj e ndonjëherë edhe deri 12 muaj.
114
Tregu i parave i painstitucionalizuar është tregu në të cilin realizohet kontakti direkt midis pjesëmarrësve në tregun e parave, pra midis subjekteve suficitare dhe subjekteve deficitare apo midis blerësve dhe shitësve të letrave me vlerë. Tregu i parave si përzierje e organizimit institucional dhe joinstitucional ka lindur nga dëshira që të shfrytëzohen përparësitë e tregut institucional dhe joinstitucional të parave. Praktikisht, kjo do të thotë se transaksionet në tregun e parave zhvillohen në mënyrë të drejtpërdrejtë midis pjesëmarrësve dhe nëpërmjet ndërmjetësimit të organizuar institucional. Nëpërmjet kontaktit direkt midis pjesëmarrësve, në parim, respektohet shkalla e kamatës gjegjësisht formohet në mënyrë të institucionalizuar çmimi i letrave më vlerë në tregun e parave.12 23.4. INSTRUMENETET AFATSHKURTRA 23.4.1. Certifikata e depozitimit Certifikata e depozitimit është vërtetim për shumën e deponuar në bankë në afat të caktuar për kamatë të caktuar. Certifikata emitohet sipas vlerës nominale, ndërsa kamata, e cila llogaritet në bazë të numrit të saktë të ditëve deri në përfundim të afatit, i shtohet kryegjësë dhe paguhet në përfundim të afatit të caktuar. Në qoftë se afati i skadimit, i cili nuk mund të jetë më i shkurtër se 7 ditë, do të jetë një vit, bëhet fjalë për certifikatë të depozitimit afatshkurtër. Nëse afati i skadimit është më i gjatë se një vit (zakonisht më së gjati 5 vjet), bëhet fjalë për certifikatë të depozitimit afatmesëm. Certifikatat e depozitimit13 më së shpeshti emitohen me afat skadimi prej tre muajsh deri në një vit. 23.4.2. Vërtetimi i arkës së bankave afariste Vërtetimi i arkës është vërtetim i lëshuar që tregon shumën e parave që depozituesi e ka depozituar në bankë, më afat të caktuar skadimi dhe me tarifë të caktuar të kamatës. Në vërtetimin e arkës shkruhet shuma e parave të depozituara, emri i depozituesit, por mund të ketë edhe alternativ – në emër të atij që i ka depozituar. Vërtetimi i arkëtarit ka afat skadimi prej një muaji deri në një vit. 23.4.3. Kambiali i trasuar Kambial i trasuar është kambiali me të cilin emetuesi (trasanti) urdhëron personin e tretë (trasatin) që të paguajë shumë e kambialit në ditën e skadimit personit të regjistruar në kambial (remitentës). Edhe ky kambial është rezultat i transaksionit konkret tregtar. Kambiali i trasuar mund të lëshohet me afat të skadimit: paguhet me të vështruar, paguhet pas numrit të caktuar të ditëve pas vështrimit, paguhet pas numrit të caktuar të ditëve nga dita ë lëshimit dhe paguhet në ditën e caktuar. Kambiali mund të realizohet 12 Pjesëmarrës në tregun e parave janë:
• banka qendrore, si autoritet monetar, • bankat afariste si pjesëmarrës dhe bartës të tregtisë me para, • organizatat financiare të specializuara (firmat, brokerët dhe dilerët) si pjesëmarrës në tregti me letra me vlerë dhe si
ndërmjetës midis bankës qendrore dhe bankave afariste, në njërën anë, dhe pronarëve të letrave më vlerë, në anën tjetër,
• personat tjerë juridikë dhe fizikë nuk marrin pjesë në tregun e parave në mënyrë direkte, por nëpërmjet shtetit dhe institucioneve shtetërore ‐ bankës qendrore.
• Personat tjerë juridikë dhe fizikë marrin pjesë nëpërmjet bankës afariste apo nëpërmjet firmës ndërmjetësuese të autorizuar
13 Kjo certifikatë ka përparësi në raport me depozitat e zakonshëm të afatizuar, për shkak të: • mundësisë së bartjes së certifikatës së depozitimit, pra edhe mundësisë më të madhe të depozituesve për likuiditet, • mundësisë që mjetet të depozitohen me kamatë më të lartë, nëse kamata është e kufizuar në depozitat e afatizuara, • bartjes së të drejtave pronësore, dorëzimit nga dora në dorë dhe anonimitetit të pronarit dhe • mundësisë që bankave që të udhëheqin pasivën e tyre.
115
sipas të drejtës së kambialit. Në rast se trasanti nuk e paguan shumën e kambialit në afatin e skadimit, kambiali proteston dhe paguan në vend të tij, ndërsa për pagesën përgjigjen trasanti dhe të gjithë personat që e kanë nënshkruar kambialin (e kanë marrë përsipër përgjegjësinë). Së këndejmi, kambiali i trasuar, në kuptimin e sigurisë së pagesës, është më i sigurt sa më shumë herë që të jetë nënshkruar. Elementet e kambialit të trasuar , sikurse edhe te kambiali i akceptuar, janë të rregulluara në mënyrë strikte me ligjin mbi kambialin. Ato janë:
• shenja se është kambial, • urdhri i parevokuar për pagesën e shumës së kambialit, • emri i atij që e bën pagesën (trasati), • shenja e kohës së pagesës, • shenja e vendit ku bëhet pagesa, • emri i atij që do t;i paguhet shuma ose me urdhër të të cilit bëhet pagesa (remitenta), • datë dhe vendi i lëshimit, • nënshkrimi i emetuesit (trasantit).
Kambiali i trasuar përfshihet në tregun e parave nëpërmjet eskontos së saj në bankë. Natyrisht, kambialin e eskontuar banka mund ta rieskontojë te ndonjë bankë tjetër, Me që kambiali i trasuar nuk është i akceptuar, ai nuk e ka sigurinë e pagesës si aksepti bankar. Për këtë arsye, pranimi i kambialit të trasuar për eskontim në rend të parë varet nga boniteti kreditor i emetuesit të kambialit. Ndryshe, në qoftë se banka pranon të eskontojë kambialin e trasuar, ajo në fakt jep kredi në shumën e vlerës së eskortuar, e cila llogaritet në të njëjtën mënyrë, si edhe te eskontimi i akseptit bankar, kurse me pagimin e kambialit te trasuar të eskortuar bëhet kthimi i kredisë së dhënë. 23.4.4. Obligacionet shtetërore Obligacionet shtetërore janë letra me vlerë të cilat i emiton shteti, me qëllim që, nëpërmjet shitjes së tyre, nga subjektet suficitare të grumbullojë paratë për të mbuluar deficititn e buxhetit. Kështu shuhet nevoja që deficiti i buxhetit shtetëror të mbulohet nëpërmjet emetimit të parave shtesë nga banka qendrore, gjë që është e rëndësishme për ruajtjen e masës së parave në nivel të pandryshuar, pra edhe për ruajtjen e vlerës stabile të njësisë monetare. Obligacionet shtetërore lëshohen në shuma të rrumbullakësuara dhe kanë afat të caktuar për pagesë. Në qoftë se obligacionet shtetërore shiten me rastin e emetimit sipas vlerës së diskonit, në obligacione tregohet vlera e diskontuar (çmimi i vërtetë i shitjes) dhe vlera nominale (çmimi në ditën e skadimit të afatit të pagesës). Ndryshimi midis këtyre dy çmimeve është diskonti apo të hyrat e blerësit të obligacioneve. Në qoftë se obligacionet shtetërore blihen me rastin e emetimit sipas vlerës nominale, në obligacione tregohet vlera nominale dhe shkalla e kamatës sipas së cilës llogaritet kamatat dhe paguhen obligacionet në ditën e skadimit, bashkë me vlerën nominale të obligacioneve. Pra, në këtë rast, çmimi i shitjes së parë është e barabartë me vlerëson nominale të obligacioneve, ndërsa çmimi në ditën e skadimit të pagesës së obligacioneve është i barabartë me shumën e vlerës nominale dhe të kamatës. Obligacionet shtetërore lëshohen me afat të skadimit prej tre, gjashtë, nëntë apo dymbëdhjetë muajsh, kurse ndonjëherë, në disa vende, edhe deri në dy vjet. Me qenë se të gjitha obligacionet shtetërore të emetuara, në parim, nuk shiten të njëjtën ditë (shitja e parë), në momentin e shitjes së parë, në shpinën e obligacioneve shtypet data e shitjes dhe afati i skadimit të pagesës së llogarisë. Shitja e parë e obligacioneve shtetërore mund të bëhet nëpërmjet aksionit (licitacionit), të cilin mund ta shpallë banka qendrore apo ndonjë organizatë tjetër financiare të cilës shteti ia beson shitjen. Ky është njëkohësisht tregu primar i këtyre obligacioneve shtetërore. Blerës të tyre mund të jenë bankat, organizatat tjera financiare (shoqëritë e sigurimeve, fondet pensionale), ndërmarrjet dhe personat fizikë. Zakonisht, blerësit përfaqësohen nga ndërmjetësit (p.sh. nga firmat e brokerëve dhe dilerëve). Secila shitje e mëtutjeshme nga poseduesi i tyre paraqet treg sekondat të obligacioneve shtetërore, i cili zhvillohet ose në kontakt të drejtpërdrejt të blerësit dhe shitësit ose në tregun e institucionalizuar të parave.
116
24. ROLI I BROKERIT DHE DILERIT SI NDËRMJETËS NË BERZËN FINANCIARE Ndërmjetësuesit e specializuar në tregtinë e letrave me vlerë, me fjalorin popullor, quhen mesitë (brokerë, dilerë, sekserë, mesitë). Ata paraqesin lidhjen midis blerësit dhe shitësit. Brokerët: ‐ Në SHBA dhe në Angli ekzistojnë firma të brokerëve. Ato afarojnë sipas parimit të agjentëve dhe shërbimet e tyre i kryejnë me provizion. Blejnë dhe shesin letra me vlerë në emër të klientëve dhe për llogari të tyre apo në emrin e vet e për llogari të klientëve. Në raste të caktuara ata edhe kreditojnë klientët e tyre dhe u ofrojnë shërbimet e tyre profesionale. Firmat e brokerëve, sipas rregullit, i kryejnë këto punë:
• bëjnë analizën e tregut të letrave me vlerë me qëllim të identifikimit të investimeve të mira, • vlerësojnë ndikimet politike dhe ekonomike në tregun e letrave me vlerë, • ofrojnë informacione për klientët, • pranojnë dhe rregullojnë urdhëresat e klientëve për blerje dhe shitje të letrave me vlerë, • realizojnë urdhrat e pranuara për blerje dhe shitje.
Afarizmi i brokerëve rregullohet me dispozita ligjore të veçanta. Në SHBA, punën e tyre e mbikëqyr asociacioni National Association of Securites Dealers ‐ NASD. Dilerët: ‐ blejnë letra me vlerë në emër të vet dhe për llogarinë e vet, e pastaj ua shesin klientëve të tyre, për të fituar në ndryshimin midis çmimit të blerjes dhe çmimit të shitjes. Kështu, ata bartin rrezikun e realizimit të dallimit negativ në çmim. Në raste të caktuara dilerët punojnë edhe në parimin e agjentëve, blejë dhe shesin letra me vlerë në emër të huaj e për llogari të huaj (sikurse edhe brokerët), por në urdhëresën për shitje dhe për blerje duhet të tregojnë kur punojnë në emrin e vet e për llogari të vet dhe kur punojnë në emër të të tjerëve dhe në llogari të të tjerëve. Funksionin e dilerëve mund ta kryejnë edhe organizatat e veçanta financiare. Shpesh ndodh që e njëjta firmë kryen edhe punët e brokerit edhe punët e dilerit. Në disa vende funksionin e dilerëve e kryejnë bankat e mëdha. Sekserët apo mesitët janë ndërmjetësit në tregjet e letrave me vlerë në Gjermani (në Francë courtieri). Ata paraqiten në emrin e vet dhe në llogari të vet apo në emër të huaj dhe për llogari të huaj, njësoj si dilerët.
117
25. MËNYRA E PUNËS SË TREGUT FINANCIAR Ekzistojnë tri mënyra të tregtisë së letrave më vlerë:
• shit‐blerja e drejtpërdrejtë midis shitësit dhe blerësit, • shit‐blerja në tregun nacional (over‐the‐counter market = tregti opërtej soportelit) dhe • shit‐blerja nëpërmjet berzës së letrave me vlerë (berzës së efekteve).
Shit‐blerja e drejtpërdrejtë midis shitësit dhe blerësit, në fakt, është shitja e letrave me vlerë pa ndërmjetës (nga dora në dorë). Shit‐blera në tregun nacional (tregti nëpërmjet sportelit) zhvillohet me ndërmjetës ose në bashkëpunim midis ndërmjetësve. Kjo formë e shit‐blerjes së letrave me vlerë, zakonisht, zhvillohet në të gjitha vendeve, në kuadrin e bankave të mëdha dhe midis tyre, prandaj shpesh quhet edhe treg ndërbankar. Në bankat e mëdha ekzistojnë njësi të veçanta organizative që merren me këto punë. Procedura zhvillohet në këtë mënyrë: urdhëresat e ofertës dhe kërkesës të pranuara nga klientët ballafaqohen midis tyre dhe kur përputhen në të gjitha elementet kontaktohet shit‐blerja. Me këtë rast ndërmjetësit marrin parasysh kurset e letrave me vlerë të publikuara ditën paraprake në listat e kursit të berzave të efekteve, ndërsa për letrat me vlerë që nuk kuotizohen në berin e efekteve merren parasysh kurset e përmendura në urdhëresat e ofertës dhe kërkesës të klientëve dhe eventualisht konsultimet shtesë me klientë. Pas tregtimit nëpërmjet sportelit, gjegjësisht “në vetvete”, me urdhëresa të ofertave dhe kërkesave të klientëve, ndërmjetësit dalin në berzën e efekteve. Tregtimi “në vetvete”, si rregull, zhvillohet para dite, ndërsa në berzë, kryesisht, pasdite. Nga pozicioni i ndërmjetësit (bankave të mëdha), tregtia nëpërmjet sportelit është punë e leverdishme sepse, përveç që paguhet me provizion, evitohet edhe pagesa e taksës së efekteve të berzës, të cilën e paguajnë nga klientët.14 Letrat me vlerë të cilat hidhen në tregun ndërbankar u nënshtrohen gjithashtu kontrollit dhe miratimit. Tregtimi në berzën e efekteve, në të vërtetë, është treg publik i letrave me vlerë, i themeluar mbi parimin e aksionit (licitacionit), në të cilin janë të pranishëm anëtarët dhe ndërmjetësit e autorizuar (mesitët), për të cilët do të bëhet fjalë më gjerësisht në kapitullin vijues. 25.1. BERZA E EFEKTEVE 25.1.1. Roli i berzës së efekteve Berza e letrave me vlerë është e organizuar dhe e rregulluar në mënyrë institucionale, sipas parimit të tregut sekondar të letrave me vlerë, me rregulla të caktuara të tregtisë dhe kritere që duhet të përmbushen për futjen e letrave me vlerë në berzë me qëllim të shitjes. Themi se berza është në parim treg sekondar i letrave me vlerë për shkak se shitja e parë e letrave me vlerë (tregu primar i letrave me vlerë) bëhet ose në mënyrë të drejtpërdrejtë ose në tregun nacional gjegjësit tregun ndërbankar. Por, në qoftë se ndonjë letër me vlerë (p.sh. aksion) e shitur në tregun primar e pasta, nëpërmjet bankës, është
14 Por në kohën e panikut në berza klientët, për shkak të kurseve të larta, nuk mund të mbledhin forcë, gjë që vë në pozitë të vështirë bankën gjegjësisht ndërmjetësin. Në tregun nacional zhvillohet tregti me vëllim më të madh të letrave më vlerë se sa në berzat e efekteve, me ç’ rast aksionet më shumë shiten në berzat e efekteve kurse obligacionet më shumë shiten në tregjet nacionale gjegjësisht në tregjet ndërbankare. “Në SHBA gjenden në qarkullim rreth 3.000 aksione dhe 3.000 obligacione, me 15.000 aksione dhe 80% të të gjitha obligacioneve që qarkullojnë në tregun ndërbankar”.
118
futur në tregun sekondar, atëherë shitja e serisë së dytë i të njëjtit aksion (shitja e parë_ bëhet nëpërmjet bankës. Berza nuk mund t’i ketë në pronësi letrat me vlerë të cilat tregtohen në berzë dhe as nuk mund t’i blejë apo t’i shesë. Çmimi i letrave me vlerë përcaktohet në auksionin (licitacionin) e lirë dhe publik, në ballafaqim. Blerja e letrave me vlerë afatgjatë është investim afatgjatë i blerësit, ndërsa me shitjen e letrave me vlerë në berzë shitësi merr para të gatshme (e bën konvertimin e letrave me vlerë afatgjatë me para të gatshme, pra fiton mjetet ne formën më likuide). Për investitorin kjo është mjaft e pafavorshme, sepse investimet e tij afatgjata në letrat m,e vlerë afatgjatë mund t’i shndërrojë gjithmonë në para të gatshme, në aoftë se këtë e kërkon ruajtja e likuidetit të tij. Pikërisht për këtë arsye investitorët me dëshirë investojnë në letrat me vlerë. Përveç kësaj, tregu likuid i letrave me vlerë është i rëndësishëm edhe për emetuesin e letrave me vlerë. Në qoftë se emetuesi i caktuar ka emetuar aksion në berzë, aksioni i dytë dhe secila seri vijuese e atij aksioni, edhe në shitjen e parë shitet me lehtësi, sepse ajo kuotohet në berzë, kështu që investitori (blerësi) është i vetëdijshëm se mund ta shesë lehtë aksionin e blerë dhe të arrijë deri te paratë e gatshme. Prandaj, investitorët më lehtë i blejnë këto aksione se sa aksione të tjera të cilat nuk kuotohen në berzë. Në anën tjetër, seria e aksioneve (aksionet e reja) më së shpeshti në berzë shiten mbi vlerën nominale, sepse çmimi i tregut të aksioneve të vjetra është më e lartë se vlera nominale. Emetuesit të aksioneve, siç kemi thënë më herët, kjo i sjell preminë, fitimin e kapitalit (të emetuar), i cili është burim i përhershëm i financimit, madje edhe pa pagesë, sepse në të nuk paguhet dividenda. Funksioni i tretë i berzës është promocioni publik i ndërmarrjeve të suksesshme. Në fakt, rritja e çmimeve të aksioneve të ndërmarrjes së caktuar në berzë pasqyron trendin e rritjes së asaj ndërmarrjeje dhe rritjen e fitimit neto të saj. Ky promocion publik i ndërmarrjes së suksesshme ia lehtëson asaj shitjen e serisë së ardhshme të aksioneve, me qëllim të grumbullimit të kapitalit aksionar për rritje dhe zhvillim të mëtejshëm, siç nuk ndodh me ndërmarrjet aksionet e të cilave nuk shënojnë rritje vlere në berzë. Më në fund, funksioni i fundit i berzës është se ajo parashikon dhe anticipon suksesin e afarizmit. Në të vërtetë, përvoja dhe hulumtimet që janë bërë në disa vende kanë treguar se rënia e kërkesës për letra me vlerë, pra edhe rënia e çmimeve të aksioneve të dnërmarrjes përkatëse, i paraprin debaklit të ndërmarrjes. Ndërkaq, rritja e vlerës së letrave me vlerë, pra edhe të çmimeve të aksioneve të dnërmarrjes që i ka emetuar ato, i paraprin bumit të asaj ndërmarrjeje, gjë që është shumë e rëndësishme, sepse nga ndërmarrja joprofitabile tërhiqet kapital dhe investohet në ndërmarrje profitabile. Po ashtu, lëvizja e indeksit mesatar të kursit të aksioneve të grupit të ndërmarrjeve të zgjedhura, për të cilat do të flasin më gjerësisht më vonë, konsiderohet si indikator i mirë për lëvizjet e pqërgjithshme ekonomikë të një vendit, gjë që është qenësore për udhëheqjen e politikës ekonomike. Nga aspekti i organizimit, dallohen tri lloje të berzës: angleze, franceze dhe e përzier. Formimi i listës së kursit të letrave me vlerë të shitura në berzë e përcakton një komision i veçantë. Bazë për përcaktimin e listës së kursit janë ditarët e pjesëmarrësve të autorizuar, librat e berzës dhe tabelat në të cilat evidentohen të gjitha urdhëresat e ofertave e kërkesave dhe realizimi i këtyre urdhëresave për secilën letër me vlerë. Komisioni është i autorizuar që në listën e kursit të mos paraqesë çmime ekstreme të ulëta as çmime ekstreme të larta të disa letrave më vlerë. Përmbajtja e të dhënave në listën e kursit dallon nga berza në berzë. Karakteristikë e të gjitha listave të kursit është se kanë shenjën e saktë të orës dhe ditës kur dhe ku është bërë transaksioni i shit‐blerjes. Për secilën letër me vlerë tregohet emetuesi, lloji, kursi ditor, kursi më i lartë dhe kursi më i ulët në 12 muajt e fundit, vëllimi i qarkullimit, ndryshimi i kursit në raport me ditën paraprake, etj. Kursi pasqyron ose përqindjen ose vlerëson absolute. Këto lista të kursit shpesh përmbajnë dhe një sërë të dhënash dhe shenjash, të cilat, natyrisht, janë të pakuptueshme për opinionin e gjerë. Përveç kësaj, disa berza japin në listat e kursit edhe disa të dhëna mbi emetuesin e letrave me vlerë. Kështu, për shembull, berza e Londrës publikon te shoqëritë aksionarë edhe vlerën e aksionit në treg në raport me profitin e shoqërisë aksionare në një periudhë të caktuar si edhe indeksin e përfitimit nga vlera nominale e aksioneve.
119
Lista e kursit publikohet për opinionin, zakonisht në publikimet e veçanta. Ato shërbejnë si informata për lëvizjen e ofertave dhe kërkesave si edhe për çmimet në berzë të disa llojeve të letrave me vlerë. Informatat i shfrytëzojnë të gjithë shitësit dhe blerësit potencialë, por ato i shfrytëzojnë sidomos në tregun nacional (tregti “në vetvete”). Përveç kurseve që i përmendëm, disa berza publikojnë edhe kursin mesatar të grupit të caktuar të ndërmarrjeve të mëdha, i cili shprehet në indeks. Indeksi më i njohur është Dou‐Jones i berzës së Nju Jorkut. Sipas metodologjisë së caktuar është konstatuar se qysh në vitin 1897 dhe është shënjuar me 100. Që prej atij viti, çdo ditë, në bazë të të dhënave të berzës, përcaktohet indeksi i ri. Më i ulëti ka qenë 42,22 më 2.7.1932 (koha e krizës së madhe ekonomike), kurse më i larti kanë qenë 2.722,42 më 25.1.1987. Ky dhe indekset e ngjashëm me të merren shumë seriozisht si indikator sintetik i rënies së konjukturës (kur indeksi bie) gjegjësisht punës së konjukturës (kur indeksi ngitet). Për këtë arsye, këto indekse i publikojnë jo vetëm botimet financiare, por i publikojnë shpesh edhe gazetat e përditshme. Shtëpitë kliringe (Clearing House) Çdo berzë ka një vend për llogaritje (shtëpia e kliringut). Të gjithë seksterët në shtëpinë e kliringut mbajnë llogaritë e tyre, përmjet të cilave bëjnë llogaritjen e transaksioneve të shitjes e blerjes të bërë në berzë. Në shtëpinë e kliringut seksterët dhe tregtarët mbajnë letra me vlerë, gjë që mundëson shpesh që edhe pas shitjes së letrave me vlerë të mbeten në shtëpinë e kliringut, të regjistrojnë nga llogaria neë llogari në llogari të blerësit. Kjo forma e afarizmit mundëson që letrat e caktuara me vlerë të mos shtypen, por të regjistrohen në libra të veçantë dhe në disqe, me të gjitha elementet dhe numrat, ndërsa në shtëpinë e kliringut, barten nga llogaritë e shitësve në llogari të blerësve. Natyrisht, kjo është e mundur nëse ato letra me vlerë afatgjatë shiten ekskluzivisht në berzën e caktuar. Kështu kursehen shpenzimet e shtypit e shpenzimet e bartjes dhe parandalohet mundësia e humbjes së letrave me vlerë. 25.2. Punët spekulative të berzës Ekzistojnë dy lloje të punëve spekulative të berzës: spekulimet në prolongim dhe spekulimet në kurse.
25.2.1. Spekulimi në prolongim Spekulimi në prolongim zhvillohet në kuadrin e afateve të caktuara të likuidimit të përfundimeve. Në lojë janë personat që kanë bonitet të klasit të parë dhe eventualisht banka klient i të cilës është ai person. Klienti i bankës blen në berzë sasi të caktuara të letrave me vlerë (kryesisht aksione), të cilat i ka emetuar ndonjë ndërmarrje me reputacion të mirë financiar. Qëllim i tij është që t’i shesë brenda një kohë të shkurtër (p.sh. për dy javë), me shpresë së deri atëherë do të ngritet kursi i tyre dhe kështu do të realizojë një fitim në lartësi të ndryshimit midis kursit të blerjes dhe kursit të shitjes. Pra, blera është bërë ekskluzivisht për të fituar në bazë të ndryshimit të kursit, dhe jo me qëllim të realizimit të dividendës dhe fitimit të të drejtës që ta drejtojë. Në qoftë se kursi i aksioneve të blera në terminin e caktuar vërtet ngritet, klienti i bankës do t’i shesë dhe do të realizojë fitimin në ndryshimin e kursit. Por, shpesh ndodh që në terminin e pritur kursi të mos ngritet apo ndodh edhe të bie. Ndërkaq, klienti i bankës ka nevojë të domosdoshme për para të gatshme, sepse këtë blerje e kishte bërë nga fondet e obligimeve afatshkurtra, të cilat duhet të paguhen. Për këtë arsye, klienti i drejtohet bankës me kërkesë për kredi. Banka pranon të japë kredi klientit duke kërkuar peng aksionet e blera nga klienti deri në lartësinë e këtyre aksioneve, të llogaritura në bazë të çmimit me të cilin i ka blerë klienti me kusht që: klienti të blejë nga banka përsëri aksionet e vëna peng, në qoftë se deri në afatin e caktuar nuk e kthen kredinë. Por, edhe nëse ai nuk e bën këtë, banka do t’i shesë aksionet e mbajtura peng, ndërsa klienti obligohet që bankës t’ia kompensojë humbjen eventuale të shkaktuar nga shitja me kurs më të ulët dhe bankës t’ia paguajë provizionin i cili quhet raport (report = transmetim). Për këtë arsye, këto punë në bankë suhen punë raportuese.
120
Për klientin kredia është prolongim i spekulimit, ndërsa për bankën është kredi e marrë peng për 100% të vlerës. Nëse vërtet në afatin e skadimit (i cili është shumë i shkurtër – dy deri katër javë) deri në ngritjen e kursit të aksioneve, klienti do të shesë aksionin në berzë krahas realizimit me termin të punës deri në skadimin e afatit të kredisë në bankë. Klienti do të paguajë çmimin e blerjes së blerësit, për të blerë nga banka aksionet e mbajtura peng sipas çmimit për të cilin ishin marrë peng, për t’ia përcjellë ato blerësit dhe për të paguar raportin e bankës, duke realizuar kështu edhe fitimin nga dallimi në çmim gjegjësisht në kurs. Bankat i pranojnë këto punë raportuese, sepse në afat shumë të shkurtër plasojnë paratë e gatshme, angazhimi është likuid dhe i mbuluar me aksion të kotuar mirë. Përballë të gjitha këtyre, klienti i bankës duhet të jetë pa vazhdimisht i aftë për shlyerjen e kredisë. 25.2.2. Spekulimi me kurse ka të bëjë me punët me afat (termine). Objekt i spekulimeve janë letrat me vlerë të klasës së parë, emetuesit e të cilave kane reputacion të lartë, kapital të madh vetjak, kurse me këto punë merren në mënyre profesionale dhe i njohin mirë të gjitha sekretet e afarizmit të berzës. Këtu bahet fjalë për katër lloje të punëve. Punët fikse kryhen ashtu që shitësi dhe blerësi nënshkruajnë marrëveshje që brenda një afati të caktuar më parë, të paguajnë vetëm ndryshimin midis kursit në ditën e zbatimit të marrëveshjes dhe kursit në ditën e nënshkrimit të marrëveshjes. Puna me premi kryhet ashtu që bëhet një konkluzion kohor sipas kursit të caktuar, sikurse edhe te punët fikse, me ç’ rast kontraktohet një shumë e caktuar sipas letrave me vlerë të cilën blerësi ia paguan shitësit në qoftë se heq dorë nga puna apo të cilin shitësi do t’ia paguajë blerësit nëse heq dorë nga punë. Qëllim i kësaj pune është që rreziku u blerësit dhe shitësit të kufizohet që më parë me diferencën e kontraktuar për rast se kursi i letrave me vlerë bie ose ngritet përtej shumës së marzhës së kontaktuar. Rafti Kjo punë kryhet ashtu që blerësi, me rastin e marrëveshjes kohore, ia paguan përpara preminë shitësit, prandaj ka të drejtë të zgjedhë apo të përcaktojë sasinë e letrave me vlerë që do t’i blejë sipas një kursi më të lartë ose paguan me kurs më të ulët, por nga puna nuk mund të heqë dorë. Rafti shprehet në forma të thyesës (fraksionit)15. Përsëritja dhe zgjedhja për “ende”. Blerja sipas opsionit “ende” është blerje fikse në afatin e caktuar me të drejtë që blerësi në afatin e caktuar të dyfishojë ose të trefishojë sasinë. Këtë aksion blerësi e arrin në bazë të pagimit të provizionit special. Ai e shfrytëzon këtë aksion vetëm nëse në ditën e treminit të caktuar kursi i efektit rritet, sepse opsioni për “ende” realizohet sipas kursit të kontraktuar.
15 Kështu, numri 110/90 nënkupton marrëveshje mbi kursin. Blerësi mund të deklarohet se a do t’i blejë letrat me vlerë sipas kursit prej 110 apo do t’i shesë sipas kursit prej 90. Nëse besojmë qe kursi i letrës së caktuar me vlerë në momentin e marrëveshjes është 100 poena, atëherë blerësi, në të njëjtën kohë e me te njëjtat para, luan edhe me ngritje edhe me ulje. Nëse kursi ngritet mbi raftin në 120, atëherë ai i blen menjëherë nga bashkëkontraktuesi me 110 dhe ia shet ndonjë të treti me 120, duke realizuar 10 poena (kuptohet, në bazë të fitimit të raftit). Por, në qoftë se çmimi bie në 80 ai i blen për këtë çmim dhe ia përcjell partnerit të vet me 90 dhe përsëri i fiton 10 poena. Te rasti është e rëndësishme që të përcaktohen qartë limitet e sipërme dhe të poshtme të lëvizjes së kursit, sepse blerësi vetëm në këtë rast mund të fitojë. Shitësi i raftit, përveç provizionit, të cilin e fiton në secilin rast, mund të arrojë edhe profit në qoftë se kursi vërtetë nuk del jashtë kufijve të parashikuar. Kështu, në qoftë se limiti i kursit vërtet është 105, ai i fiton 5 poena, sepse i shet me 110, ndërsa nëse limiti bie në 93, ai i fiton 3 poena sepse partneri i tij duhet t’ia shesë me 90.
121
26. TREGU VALUTOR (DEVIZOR) Në tregun devizor blihen dhe shiten paratë e huaja. Në këtë treg, në të vërtetë, shiten valuta konvertibile. Në botë nuk është e organizuar në mënyrë të njëjtë tregu devizor. Në vendet evropiane (Francë, Gjermani, Austri, Holandë dhe vendet skandinave) tregu devizor organizohet në formë të berzës, që do të thotë se shitblerja e devizave bëhet në takime dhe në berzën devizore. Ndërkaq, tregu devizor në Angli, Zvicër, SHBA dhe Kanada është treg ndërbankar i devizave. Shitblerja e devizave bëhet ndërmjet bankave të autorizuara për afarizëm valutor nëpërmjet telefonit, telefaksit, teleksit. Këto banka janë në lidhje të vazhdueshme me qendrat financiare në Evropë, në Japoni dhe në Nju Jork. Formimi i kursit të devizave në tregun devizor është nën ndikimin e Bankës Qendrore. Nëpërmjet blerjes dhe shitjes së devizave në tregun devizor, Banka Qendrore ndikon në lartësinë e kursit, duke pasur parasysh lëvizjet e kurseve ne tregjet e huaja devizore dhe në politikën e vet devizore. Në këtë mënyrë Banka Qendrore parandalon fluktuimin e tepruar të kurseve devizore kur vlerëson se ato ndikojnë negativisht në stabilitetin e tregut vendor dhe bilancin e pagesave të vendit. Kurset devizore, të formuara në tregun devizor, publikohen për opinion dhe bankat e autorizuara i zbatojnë këto kurse për shitblerjen e devizave ndërmjet tyre, me komintentët e vet si edhe me ndërmarrjet gjatë vlerësimit të obligimeve të tyre devizore dhe kërkesave devizore. Dallohen tregu devizor qarkullues dhe tregu devizor afatizues. Në tregun devizor qarkullues realizimi i shitblerjes së devizave bëhet menjëherë ose më së shumti dy ditë pas kontratës mbi shitblerjen. Ndërkaq, tregu devizor i afatizuar nënkupton që realizimi i i marrëveshjes mbi shitblerjen të bëhet dy ditë më vonë, duke respektuar afatet standarde që nuk mund të jenë më të gjatë sa gjashtë muaj. Me rastin e shitblerjes së afatizuar, Banka Qendrore nuk është e obliguar të intervenojë në formimin e kursit të devizave, kështu që kurset e devizave te punët e afatizuara lëvizin shpesh dhe më shumë sesa te tregu qarkullues.
122
27. BURIMET E FINANCIMIT 27.1. FINANCIMI INTERN Vetëfinancimi i fshehtë, në parim, nuk mund të identifikohet nëpërmjet bilancit, prandaj edhe e ka këtë emër. Vetëfinancim të fshehtë kanë ndërmarrjet, bilancet e të cilave përmbajnë rezerva latente, gjegjësisht bilancet e të cilave hartohen në bazë të parimit të kujdesit financiar. 27.1.1. Burimet vetjake të financimit Burime interne të vetëfinancimit janë ato burime që ndërmarrjet si entitet i sigurojnë nëpërmjet mobilizimit të mjeteve themelore, rezervimit afatgjatë, akumulimit të pjesshëm të fitimeve apo fshehjes së efekteve të revalorizimit të të hyrave të përgjithshme. Burime interne të vetëfinancimit janë: amortizimi, pagesa e kryegjësë së kërkesave afatgjata, rezervimet afatgjata në dëm të të hyrave, fitimi neto i akumuluar dhe efektet e revalorizimit të kompensuara nga të hyrat e përgjithshme. Amortizimi. Nëpërmjet amortizimit bëhet mobilizimi i kapitalit të investuar në mjete themelore, ashtu që mobilizimi është indirekt. Së pari, nëpërmjet amortizimit mjetet themelore transformohen në mallra apo në pronë të qarkullueshme sepse amortizimi përmban rezervat e prodhimit të pakryer, gjysmëprodhimit dhe prodhimit të kryer e pastaj transformohet në kërkesë nga blerësit sepse amortizimi përmban edhe çmimin e prodhimeve të gatshme të shitura dhe, më në fund, transformohen në para të gatshme, me rastin e pagesës së borxheve të blerësve. Atëherë, vërtetë bëhet mobilizimi mjeteve themelore në lartësinë e amortizimit të shprehur në pagesat e borxheve të blerësve dhe kështu, me që është likuide bëhet burim i vetëfinancimit. Çka ndodh nëse amortizimi si shpenzim fiks ka ndikim direkt në shpenzime? Atëherë stoqet e prodhimeve të pakryera, prodhimeve gjysmë të kryera dhe prodhimeve gjysmë të gatshme, përmbajnë rezervën latente në bazë të përjashtimit të amortizimit nga vlera e tyre, ndërsa amortizimi ndikon direkt në shpenzime dhe paraqet burim të vetëfinancimit me kusht që të jetë mbuluar nga të hyrat e llogaritura sipas sistemit të realizimit të paguar, sepse amortizimi përfshihet gjithmonë në çmimin e shitjes, pa marrë parasysh se a përfshihet apo jo formalisht në çmimin kushtues. Në jetën reale, niset nga parakushti se amortizimi shprehet, përveç në rezervat e prodhimeve edhe në borxhet e blerësve të bartura nga viti i kaluar në vitin vijues. Kjo predispozitë realizohet nëse niveli i rezervave të përmendura dhe borxheve të blerësve bë bilancin e ndërmarrjes është i barabartë me nivelin e rezervave dhe borxheve në bilancin përfundimtar. Pagesa e kryegjësë së plasman afatgjatë. Nëpërmjet pagesës së kryegjësë së plasmanëve afatgjata bëhet mobilizimi direkt i tyre në para të gatshme, dhe kështu bëhet burim i vetëfinancimit. Kjo kryegjë e plasmaneve afatgjata ka kuptim më të gjerë. Te kreditë afatgjata (financiare dhe të mallrave) është vërtetë kryegjëja e paguar; te shitja e aksioneve të blera dhe obligacioneve afatgjata të blera është çmimi blerës. Së këndejmi, është e qartë se të hyrat që realizohen në bazë të plasmaneve afatgjata (kamatës dhe dividendës), si edhe ndryshimit midis çmimit shitës dhe çmimit blerës të aksioneve dhe obligacioneve tashmë të shitura nuk konsiderohen si burim i vetëfinancimit. Kjo përbën të hyrat e përgjithshme të ndërmarrjes, në të cilat përfshihen të gjitha shpenzimet dhe të gjitha taksat, e pastaj realizohet vetëm fitimi neto. Ky i fundit mund të jetë burim i vetëfinancimit. Rezervimet afatgjata. Rezervimet afatgjata ngarkojnë të hyrat e përgjithshme dhe krijohen me qëllim të mbulimit të shpenzimeve të resurseve përtëritëse (pylltaria, xehetaria), mbulimin e shpenzimeve për
123
kthimin e tokës në destinimin fillestar (mihjet sipërfaqësore), mbulimin e rrezikut për kryerjen e punës me sukses dhe në afat (ndërtimtari), mbulimin e shpenzimeve të servisimit të prodhimeve brenda afatit të garantuar, mbulimin e shpenzimeve të mirëmbajtjes së mjeteve themelore, mbulimin e shpenzimeve për shlyerjen e tepërt të borxheve dhe mbulimin e shpenzimeve për kaucione dhe depozita. Me që rezervimet afatgjata janë të disponueshme më gjatë se një vit, ato paraqesin burim të financimit deri në momentin e shfrytëzimit të tyre për mbulimin e shpenzimeve të përmendura ose deri te heqja e tyre në dobi të të hyrave, kur rezervimet afatgjata janë më të mëdha sesa shpenzimet që i ngarkojnë. Pra, ndërmarrjet do të kenë më pak borxhe sa më shumë rezerva afatgjata që të kenë, kështu që ato përbëjnë burim të vetëfinancimit. Së këndejmi, ndërmarrja e udhëhequr mirë mund të ketë rezerva më të mëdha afatgjata sesa borxhet me të cilat është e ngarkuar. Neto fitimi i akumuluar. Neto fitimi është rezultat financiar që e realizon ndërmarrja gjatë aktiviteteve afariste. Nëse ndërmarrja do të akumulonte gjithë fitimin neto për rritjen e kapitalit, atëherë ai do të ishte në tërësi burim i vetëfinancimit, por fitimi neto i nënshtrohet ndarjes. Në ndarjen e tij, si rregull, marrin pjesë aksionarët, pronarët e investimeve, menaxherët, na bazë të premive, nëse rezultati i realizuar i përgjigjet standardit, apo në bazë të ekstrapremisë, nëse rezultati i realizuar është më i lartë se standardi i ndërmarrjes. Kështu, vetëm ajo pjesë e fitimit neto që është e akumuluar për ndërmarrjen paraqet burim të vetëfinancimit. Në të vërtetë, nëse dividenta konvertohet në dividendë të aksioneve apo nëse shtyhet afati i pagesës së dividendës në aksione preferenciale, atëherë edhe njëra pjesë e edhe tjetra paraqesin burim për vetëfinancim. Efektet e revalorizimit të kompensuar nga të hyrat e përgjithshme. Në kushtet kur shkalla e inflacionit matet me numër shumëshifror bëhet revalorizimi i aktivës dhe pasives. Me këtë rast zbatohen në mënyrë alternative koncepti reproduktiv i vlerës së kapitalit ose koncepti i vlerës reale të kapitalit, në kuadrin e të cilit janë dy variante: varianti i vlerës reale bruto (kapitalit të përgjithshëm) dhe varianti i vlerës reale neto (kapitali vetjak). Efektet e revalorizimit të pasivës e rritin pasivën me qëllim që vlera e saj të shprehet me vlerën e njësisë monetare në ditën e hartimit të bilancit – këto janë efektet negative të revalorizimit. Efektet e revalorizimit të aktivës, e rritin vlerën e aktivës me qëllim që vlera e saj të shprehet në vlerën e njësisë monetare, ne ditën e hartimit të bilancit – këto janë efektet pozitive të revalorizimit. Nëse efektet negative të revalorizimit janë më të mëdha se efektet pozitive të revalorizimit, ndryshimi midis tyre i rrit shpenzimet dhe i mbulon nga të hyrat e përgjithshme. Me që këto efekte të revalorizimit kompensohen nga të hyrat e përgjithshme, ato paraqesin burim të vetëfinancimit. nëse efektet pozitive të revalorizimit do të ishin më të mëdha se efektet negative të revalorizimit, ndryshimi midis tyre do të ishte rezerva e revalorizimit e cila në bilanc vendoset në anën e pasivës, kështu që nuk mund të jetë burim i vetëfinancimit, pasi nuk është kompensuar nga të hyrat e përgjithshme. Mund të miratohet koncepti që krahas revalorizimit të aktivës dhe pasivës, të bëhet edhe revalorizimi i shpenzimeve, me qëllim që shpenzimet të shprehen në vlerën e njësive monetare me të cilat shprehen shpenzimet, në mënyrë që rezultati financiar të jetë real. Efektet e revalorizimit të shpenzimeve mund të jenë gjithashtu efekte pozitive të revalorizimit. Atëherë efektet negative të revalorizimit ballafaqohen me mbledhjen e efekteve pozitive të revalorizimit të aktivës dhe shpenzimeve, ndërsa ndryshimi i tyre përbën bilancin si në këto raste:
• Nëse efektet negative të revalorizimit janë më të mëdha sesa shuma e efekteve pozitive të revalorizimit. Me ndryshimin midis tyre rriten shpenzimet dhe mbulohen nga të hyrat e përgjithshme. Atëherë, burimi për vetëfinancim nga efektet e valorizimit të shpenzimeve dhe ndryshimi i efekteve negative të revalorizimit të kompensuara nga të hyrat e përgjithshme.
• Nëse ndryshimi i efekteve pozitive të revalorizimit është më i madh se efektet negative të revalorizimit, ndryshimi midis tyre është rezerva e revalorizuar e cila në bilanc vendoset në anën e pasivës, kurse burim për vetëfinancim janë efektet e revalorizimit të shpenzimeve, sepse janë kompensuar nga të hyrat e përgjithshme.
124
Nga sa u tha, mund të rezymohet se burimi i vetëfinancimit, në bazë të efekteve të revalorizmit është i barabartë me efektet e revalorizimit të kompensuara nga të hyrat e përgjithshme. 27.1.2. Burimet eksterne Burimet eksterne të vetëfinancimit krijohen nga emetimi i aksioneve, depozitat e reja, depozitat e kapitalit të pronarit inoks të ndërmarrjes inokse dhe nga shitja e obligacioneve afatgjata mbi vlerën nominale. Në qoftë se ndërmarrja emeton dhe shet aksione të zakonshme apo preferenciale, ajo krijon kapital aksionar në lartësinë e vlerës nominale të aksioneve të shitura. Ky kapital paraqet burim të vetëfinancimit. Në se çmimi i aksioneve të shituara është më i lartë se vlera nominale, ndryshimi midis tyre paraqet fitimin (kapitalin shtesë), i cili paraqet gjithashtu burim për vetëfinancim. Në se ndërmarrja lëshon aksione përfitimi, ajo nuk realizon kapital shtesë për vetëfinancim, sepse ndryshimi midis vlerës së tregut dhe vlerës së aksioneve të zakonshme dhe vlerës nominale të tyre është i barabartë me aksionin përfitues. Kjo do të thotë se pronari i aksioneve përfituese, me rastin e fitimit të tyre, nuk ka deponuar kurrfarë mjetesh shtesë. Përkundrazi, ai e ka zvogëluar kapitalin e aksioneve. Çdo blerje tjetër e aksioneve paraqet gjithashtu zvogëlim të kapitalit aksionar, pra edhe zvogëlim të atij burimi të vetëfinancimit. Siç kemi thënë më sipër, konvertimi i dividendës në dividendë të aksioneve paraqet rritje të kapitalit aksionar, pra edhe të shumës për vetëfinancim, por këtu ndoshta duhet të thuhet se aksionet e ndara nuk paraqesin kurrfarë burimi shtesë për vetëfinancim, sepse aksionet me vlerë më të madhe nominale zëvendësohen me aksione me vlerë më të ulët nominale, kështu që kapitali aksionar mbetet i pandryshuar. Kur bëhet fjalë për kapitalin dhe kapitalin e pronarit inoks, vetëm rritja e tyre në bazë të deponimeve shtesë të pronarit paraqet burim të ri për vetëfinancim, natyrisht, në lartësinë e deponimeve të reja. Të gjitha këto veprime zhvillohet në mënyrë që të evitohet hartimi joreal i bilancit (standard i kontabilitetit – kujdes i financimit). 27.2. Vetëfinancimi Me rastin e hartimit të bilancit për vetëfinancim ndërmarrja konsiderohet si entitet më vete, do të thotë se ajo vështrohet ndaras nga pronari. Pra, ndërmarrja konceptohet si njësi kontinuitive (e qëndrueshme) dhe këtë mund ta realizojë në qoftë se vazhdimisht përtërin mjetet e shpenzuara (reproduksioni i thjeshtë), ndërsa për zhvillim dhe rritje (reprodukskion i zgjeruar) është e domosdoshme rritja e pasurisë së deponuar. Kjo gjithashtu ka lidhshmëri me qëndrueshmërinë e ndërmarrjes, sepse me rritjen dhe zhvillimin e saj, ndërmarrja e zgjeron tregun, ndërsa zgjerimi i tregut shton gjasat për qëndrueshmëri afatgjatë. Është vështirë të imagjinohet ndërmarrje që do të jetë e qëndrueshme në qoftë se nuk bën përtëritjen e mjeteve të shpenzuara. Po ashtu, është vështirë të imagjinohet ndërmarrje që për secilin veprim për rritje dhe zhvillim do të siguronte 100% të shumës së kapitalit të deponuar nga emisionet e aksioneve të reja dhe nga huat e reja. Përveç në teori, kjo është pothuaj e pamundur, për shkak se ndërmarrja nuk ka bonitet kreditor. Duke e vështruar ndërmarrjen si njësi kontinuitive të entitetit, me mjete bruto për vetëfinancim nënkuptojmë mjetet të cilat ndërmarrja i ka realizuar “në vetvete”, e kët janë:
• pagesa e kryegjësë së plasmanit afatgjatë, përfshirë vlerën blerëse të shitjes së letrave me vlerë të blera më parë;
• amortizimi, • rezervimi afatgjatë në dëm të të hyrave të përgjithshme. • fitimi neto i akumuluar, • dividenda e konvertuar në dividendë të aksioneve, • efektet e revalorizimit të kompensuara nga hyrjet e përgjithshme.
Mbledhja e elementeve të përmendura paraqet mjetet bruto për vetëfinancim, me kusht që bilanci i suksesit të mos shprehet në humbje. Në qoftë se ndërmarrja ka bilanc negativ, ajo nuk ka fitim neto të
125
akumuluar, prandaj mjetet bruto për vetëfinancim janë të barabarta me ndryshimin e shumës së kryegjësë së paguar të plasmanit afatgjatë, përfshirë edhe vlerën blerëse të letrave me vlerë të shitura me herët, amortizimi, efektet e revalorizimit të komopensuara nga të hyrat e përgjithshme dhe humbjet e shprehura në bilansin e suksesit. Mjetet neto për vetëfinancim janë të barabarta me ndryshimin e mjeteve bruto për reproduksion dhe shumës së pagesës së kryegjësë të obligimeve afatgjata, vlerës nominale të aksioneve vetjake dhe rezervimeve afatgjata. Nga sa u tha del se me rastin e hartimit të bilancit të mjeteve bruto dhe mjeteve neto për vetëfinancim nuk merret parasysh dividenda e akumuluar e aksioneve preferenciale. Kjo është në kundërshtim me atë që është thënë në pjesën 1.2. të këtij kapitulli, që ndoshta kërkon shpjegime. Dividenda e akumuluar në aksionet preferenciale, në fakt, është shtyrja e obligimeve të pagesës së dividendës së realizuar. Kjo do të thotë se nuk është burim afatgjatë i financimit, por burim afatshkurtër apo, eventualisht, burin afatmesëm. Në qoftë se obligimi për dividëndën e akuzuar është afatmesë (në dispozicion mbi një vit e më së shumti pesë vjet) atëherë devidenda e akuzuar mund të trajtohet si shtim i mjeteve bruto për vetëfinancim. 27.3. Afatizimi16 i burimeve të financimit Në vështroihen teorikisht më shumë ndërmarrje të formave të ndryshme mund të konstatohen këto burime vetjake të financimit:
• bartja e fitimit neto në kapital rezervë. • kapitali aksionar, • emisioni i premive, • deponimet e shoqërive me përgjegjësi të kufizuar, ortakërive dhe shoqërive komandite, • kapitali inoks, • kapitali shtetëror, • rezervat e revalorizuara, • rezervimet afatgjatë, dhe • premitë e realizuar me shitjen e obligacioneve afatgjatë mbi vlerën nominale.
Në kuadrin e këtyre burimeve vetjake për vetëfinancim karakter të përhëershëm (permanent) kanë:
• kapitali rezervë, • kapitali i aksionarëve, • emisioni i premive, • deponimet, • kapitali inoks, dhe • kapitali shtetëror
(me kusht që kapitali rezervë nuk shpenzohet për mbulimin e humbjeve dhe me kusht që kapitali aksionar nuk zvogëlohet me tërheqjen (blerjen) e aksioneve vetjake).
Nga sa u tha del se burimet e përmendura kanë kushtimisht karakter të përhershëm. Rezervimet afatgjata janë burime vetjake me karakter afatgjatë, të disponueshme më gjatë se një vit, por pa afat të caktuar saktë, do të “fiken” për shkak të mbulimit të shpenzimeve që i ngarkojnë. Premia e realizuar nëpërmjet shitjes së obligacioneve është burim afatgjatë i vetëfinancimit, por do të amortizohet gradualisht duke ulur shpenzimet e kamatave.
16 Në bazë të afatizimit krijohet potenciali kreditor I bankës
126
Gjatë trajtimit të shpenzimeve të financimit në bazë të burimeve vetjake të financimit prapë nisemi nga entiteti i ndërmarrjes dhe vetëm ato burime vetjake të financimit, të cilat nuk kanë asnjë obligim janë pa shpenzime të financimit. Burime të tilla janë:
• fitimi neto dhe kapitali rezervë i deponuar, • kapitali shtetëror, • emisioni i premive, • rezervimet afatgjata dhe • premitë e realizuara me shitjen e obligacioneve atafgjata.
Në anën tjetër, kapitali aksionar deponimet dhe kapitali inoks në kuptimin e gjerë të fjalës shkaktojnë shpenzime të financimit në formë të dividendës (kapitali aksionar), kompensimet (për deponim) dhe përvetësimiet e fitimeve neto në bazë të kapitalit inokos nga ana e pronarit. Këto shpenzime të financimit nuk janë shpenzime ne kuptimin e përcaktimit të fitimit bruto, por për ndërmarrjen janë derdhje nga fitimi neto. Pikërisht për shkak se nuk janë shpenzime me rastin e përcaktimit të fitimit neto, ato janë përfshirë në bazën tatimore, prandaj i “kushtojnë” ndërmarrjes më shumë së sa vlera reale e tatimit në fitim, i cili bie mbi to.17 Tani, vetvetiu, shtrohet pyetja: përse ndërmarrja në vend të kapitalit aksionar, kapitalit inoks të anëtarëve të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar, ortakërive dhe shoqërive komandime nuk financon nga kapitali afatgjatë i huazuar? Ka disa arsye për këtë:
• së pari, atëherë nuk do të kishte pronar të ndërmarrjes dhe kjo do të thotë se nuk do të kishte as ndërmarrës, të cilit do t’i raportohej mbi gjendjen dhe rezultatet, do të ishte një pronë “pa zot”;
• së dyti, pa kapital vetjak ndërmarrja do të ishte pa substancë garantuese, kështu që çdo humbje do të thoshte humbje e kreditorëve, gjë që do të ishte rrezik tepër i madh që një ndërmarrjeje të tillë t’i jepej hua apo kredi; dhe
• së treti, dividenta (përveç dividendës në aksionet preferenciale), kompensimi or pjesëmarrje në kapital është variabile, varet nga realizimi i fitimit neto, gjë që nuk ndodh me kamatën, prandaj gjatë financimit nga kapitali i aksionarëve, kapitalit si dhe formave tjera të kapitalit vetjak zvogëlon rrezikun financiar të arritjes së rezultatit financiar pozitiv.
27.4. Investimet e përbashkëta të partnerëve afaristë Investimet e përbashkëta janë investime të kapitalit në punë (ndërmarrje) të përbashkëta (anglisht: joint business ventures), nga ana e dy ndërmarrjeve. Me këtë rast, sa më i vogël që të jetë numri i viteve për kthimin e pronës aq më i shpejtë është kthimi dhe sa më i vogël të jetë numri i viteve të kthimit të pronës aq më i madh do të jetë efikasiteti i pronës. 27.5. Pozita financiare dhe baraspesha financiare Pozita financiare përcaktohet nga gjendja e baraspeshës financiare, ngarkimi me borxhe, solventiteti dhe ruajtja e vlerës reale të kapitalit vetjak. Me këtë rast duhet veçuar pozitën e mirë, pozitën e pranueshme dhe pozitën e keqe financiare. Ndërmarrja është në pozitë të mirë financiare nëse baraspesha e saj siguron ruajtjen e likuiditetit, në qoftë se ngarkimi me borxhe është i tillë që të sigurojë pavarësi të plotë të ndërmarrjes dhe siguri të mirë të kreditorëve, në qoftë se është solvente, në qoftë se ndërmarrja me rezultatet e saj, në qoftë se në kushtet e njësisë monetare stabile, e rrit shumë kapitalin e saj vetjak, ndërsa në kushte të inflacionit, nga efektet e revalorizimit dhe rezultatet financiare rrit vlerën reale të kapitalit vetjak. Ndërmarrja është në pozitë e pranueshme financiare në qoftë se baraspesha financiare mundëson ruajtjen e likuiditetit (pa siguri të plotë), në qoftë se ngarkimi me borxhe është i tillë që
17 Nëse nisemi nga premisa se ndërmarrja ka shpenzime në bazë të dividendës, qoftë të kompensimit të pronarëve për deponimet e tyre, qoftë në bazë të pjesëmarrjes së pronarit inoks në ndarjen e fitimit prej 1000, ndërsa tarifa e tatimit në fitimin bruto është 20%, atëherë është shpenzim real i kësaj ndërmarrjeje, i shkaktuar nga financimi 1000 plus 250 të tatimit në fitim, i cili përbën shpenzimet reale (1000 x (25)I 00) me ç’ rast është (20xl00)/(100‐20)=25%. Thënë ndryshe, në se dalja 1000 ka qenë në formë kamate, ai nuk do të rritej për 250 në bazë të tatimit në fitim i cili bie mbi të. Përkundrazi, do të realizohej kursim, sepse kamatat nuk hyjnë në bazën tatimore.
127
ndërmarrjes i siguron pavarësi relative dhe siguri relative të kreditorëve, në qoftë se është solvente, në qoftë se në kushtet e njësisë monetare stabile rrit mesatarisht kapitalin e saj vetjak, ndërsa në kushte të inflacionit dhe efekteve të revalorizimit dhe rezultateve financiare e ruan vlerën reale të kapitalit vetjak. Ndërmarrja është pozitë të keqe materiale në qoftë se baraspesha financiare nuk i mundëson ruajtjen e likuiditetit, në qoftë se ngarkimi me borxhe nuk siguron pavarësinë e ndërmarrjes dhe sigurinë e kreditorëve të saj, në qoftë se solventiteti i ndërmarrjes është kritik, në qoftë se në kushte të njësisë monetare stabile nuk arrin të rritë kapitalin vetjak ndërsa në kushte të inflacionit nga efektet e revalorizimit dhe rezultatit financiar nuk mund të ruajë vlerën reale të kapitalit vetjak. Me që pozita financiare kushtëzohet nga më shumë faktorë, në jetën reale ata mund të jenë në kundërshti midis tyre (njëri i mirë, tjetri i keq), gjë që vështirëson vlerësimin përfundimtar të pozitës financiare.18 Edhe këtu shtrohet problemi i zgjidhjes së ndërmarrjes për krahasim. Kjo mund të jetë ndërmarrja më e mire konkurrente ose të gjitha ndërmarrjet konkurrente në vend gjegjësisht të gjitha ndërmarrjet e të njëjtit profil. Ky kapitull i kushtohet analizës së baraspeshës financiare, ngarkimit me borxhe, solventiteti dhe ruajtja e vlerës reale të kapitalit vetjak. 27.5.1. Analiza e baraspeshës financiare Baraspesha financiare nënkupton se mjetet, sipas vëllimit dhe kohës gjatë së cilës janë të lidhura (të pakthyera në para) i përgjigjet vëllimit dhe kohës së posedimit të burimit të financimit. Me që koha e lidhjes së mjeteve nuk është e barabartë për të gjitha mjetet dhe as koha e posedimit të burimeve të financimit nuk është e barabartë për të gjitha burimet e financimit, praktikisht do të thotë se ekzistojnë një sërë barazimesh të cilat pasqyrojnë baraspeshën financiare. Pra, ekzistojnë aq barazi sa ka intervale të ndryshme kohore në të cilat disa lloje të mjeteve të lidhura gjegjësisht sa ka intervale të ndryshme kohore në të cilat disa lloje të burimeve të financimit janë të disponueshme. Sinë të cilat disa lloje të burimeve të financimit janë të disponueshme. Siç duket, ndarja e bilancit të gjendjes në të gjitha njësitë, me qëllim që të vërtetohet se a ka te të gjitha pozicionet barazi midis anës së majtë dhe anës së djathtë, që do të thoshte se ekziston baraspesha financiare ose që të vërtetohet se ana e majtë dhe ana e djathtë nuk janë të barabarta, gjë që do të thotë se nuk ekziston baraspeshë financiare. Për këtë arsye, analiza e baraspeshës financiare reduktohet në analizë të baraspeshës financiare afatshkurtër dhe në analizë të baraspeshës financiare afatgjatë. Praktikisht, bëhet fjalë për dy barazime të baraspeshës financiare: baraspeshës afatshkurtër, ku ana e majtë përfshin mjetet likuide të lidhura afatshkurtra, kurse ana e djathtë përfshin obligimet e arritura dhe obligimet që arrijnë brenda një kohe të shkurtër dhe baraspesha financiare afatgjatë, ku ana e majtë përfshin mjetet e lidhura afatgjata, kurse ana e djathtë përfshin burimet e qëndrueshme dhe afatgjata të financimit. Këto dy barazi dalin nga rregullat e financimit. Barazimi i baraspeshës financiare afatshkurtër i përgjigjet rregullës së bilancit që kërkon që raporti i parave të gatshme, letrave me vlerë në berzë dhe kërkesave afatshkurtra ndaj obligimeve afatshkurtra të jetë 1:1. Barazia e baraspeshës financiare afatgjatë i përgjigjet rregullës së artë të bilancit në kuptimin e gjerë, e cila kërkon që mjetet e lidhura afatgjata të jenë të njëjta me burimet e qëndrueshme dhe afatgjata të financimit. Kontrolli i raportit midis parave të gatshme, letrave me vlerë e kërkesave afatshkurtra dhe obligimeve afatshkurtër paraqet kontrollin e likuiditetit, ndërsa kontrolli i raportit midis mjeteve të lidhura afatgjata dhe burimeve të qëndrueshme dhe afatgjata të financimit paraqet kontrollin e kushteve për ruajtjen e likuiditetit. Në qoftë se baraspesha financiare afatshkurtër, atëherë duhet të ekzistojë edhe baraspesha financiare afatgjatë. Në rrethana të tilla, baraspesha financiare afatgjatë krijon kushte për ruajtjen e përhershme të likuiditetit, sepse ekziston një paralelizëm midis mjeteve të lidhura afatgjatë dhe afateve të
18 Ky problem lehtësohet me krahasimin kohor dhe hapësinor, me krahasimin me konkurrencën. Krahasimi kohor mundëson konstatimin e zhvillimit të pozitës financiare ndërsa krahasimi hapësinor mundëson vlerësimin e pozitës financiare të ndërmarrjes në raport me pozitën financiare të konkurrencës, gjë që paraqet nja bazë të besueshme për konkludim mbi gjasat e ndërmarrjeve për zhvillim, pra edhe për ekzistim, duke pasur parasysh dallimet midis pozitës së saj financiare dhe pozitën financiare të konkurrencës.
128
disponimit (qëndrueshmërisë) së burimeve të tyre të financimit. Se a do të jetë likuiditeti i qëndrueshëm përherë kjo nuk varet më nga baraspesha financiare afatgjatë, por nga paralelizmi i afateve të mobilizimit të mjeteve të lidhura afatshkurtra dhe skadimit të afateve të obligimeve afatshkurtra. Në qoftë se, për çfarëdo arsyesh, nuk kryhet mobilizimi i mjeteve të lidhura afatshkurta, deri në momentin e skadimit të afatit të obligimeve. Obligimet do të paguhen mga mjetet e fituara nga ndryshimi midis burimeve të qëndrueshme dhe afatgjata të financimit dhe mjeteve të ligjura afatgjata. Më në fund, në qoftë se mjetet e lidhura afatgjata janë më të mëdha se burimet e qëndrueshme dhe afatgjata të financimit, nga pozita e financimit afatgjatë, nuk ekzistojnë kushte për ruajtjen e likuiditetit, sepse mjetet e lidhura afatgjata, në lartësi të ndryshimit midis mjeteve të lidhura afatgjata dhe burimeve të qëndrueshme dhe afatgjata të financimit, financohen nha burimet afatshkurtra të financimit, që do të thotë se nuk ekziston paralelizëm midis afateve të mobilizimit të mjeteve dhe afateve të obligimeve. Por, edhe në këtë rast në rrethana të jashtëzakonshme, likuiditeti mund të ruhet. Likuiditeti, në këtë rast, mund të ruhet me kusht që mobilizimi i mjeteve të lidhura afatshkurtra të bëhet më shpejt se skadimi i afatit të obligimeve. Kjo shpejtësi e mobilizimit të mjeteve të lidhura afatshkurtra do të duhej të ishte e tillë që mjetet e mobilizuara t’i përgjigjen gjithnjë afateve të obligimeve. 27.5.2. Analiza e baraspeshës financiare afatshkurtër dhe afatgjatë (ekvilibrijum) Analiza e baraspeshës financiare afatshkurtër dhe afatgjatë ka të bëjë me bilancin e gjendjes. Kjo analizë kërkon të behet vlerësimi zyrtar i bilancit të gjendjes, t’i përshtatet analizës së baraspeshës financiare afatshkurtër dhe afatgjatë. Prakrtikisht, kjo do të thotë se nëe anën e aktivës duhet të jenë mjetet e ndara sipas lidhjes së tyre në dy grupe: mjetet likuide e të lidhura në afat të shkurtër dhe mjete e ligjura në afa te gjatë, ndërsa në anën e pasiës burimet e financimit, gjithashtu, duhet të jenë të dnara sipas të qenit në dispozicion, burimet e financimit afatshkurtër dhe burimet e financimit afagjatë. Kjo ndarje në fushën e ndarjeve kohore, të rezervave, fitimit të pandarë të vitit vijues dhe letrave me bvlerë shkakytojnë probleme të caktuara. Te ndarjet kohore të aktivës shtrohet pyetja se a janë këto mjete të ligjura afatshkutërtra apo afatgjata. Përgjigja në këtë pyetje varet nga përmbajtja (struktura) e ndarjes kohore. Një pjesë e ndarjes kohore të aktivës, e cila ka të bëjë me shpenzimet e bashkësisë së parapaguara, barazohet me rezervat. Në të vërtetë, po të regjistrohen këto shpenzime në shpenzime ato do të ishin drejtpërdrejt në grupin e prodhimeve të papërfunduara, gjysmë prodhimeve dhe prodhimeve të përfunduara. Me që ato, në të vërtëtë, kanë të bëjnë me periudhat e ardhshme të llogaritjes, nëpërmjet kalkulimit në dëm të shpenzimeve në të mirë të ndarjeve kohore të pasives do të arrijnë prapë në rezerva. Përkundër kësaj, një pjesë e ndarjeve kohore të aktivës që ka të bëjë me periudhat e llogaritjes paraprake përbëjnë mjetet e lidhura në afat të gjatë. Kjo për shkak se në momentin e krijimit të kushteve për faturim, kjo pjesë e ndarjes kovore të aktivës do të transgoirmohet në mënyrë indirekte në kërkesa nga blerësit gjegjësisht në borxhli, me regjistrimin e faturës në dëm të blerësit dhe në dobi të ndarjes kohore të aktivës, e pastaj mbyllja, ndarjet kohore të aktivës dhe pasives për pjesën e faturuar. Te ndarjet kohore të pasives hasim kalkulimin e shpenzimeve në mjete të shtyra për periudhat e ardhshme të llogaritjeve periodike. Shaopenzimet e kalkuluara, në të vërtëtë, janë shprehur në rezervat e prodhimit të përfunduar, gjysmëprodhimeve dhe prodhimeve finale. Kjo do të thotë se ato, në esencë, paraqesin korrektorin e këtyre rezervave. Ndryshe prej kësaj, të hyrat e shtyra, në periudhën e ardhme të llogaritjes, do të barten në të hyra në bilancin e suksesit, gjë që shpie në përfundim se bëhet fjalë për burime të financimit afatshkurtër. Në sferën e rezervave dallohen rezervat e përhershme dhe rezervat e përkoshshme (sezonale), te ndërmarrjet që kanë ;prodhim apo shitje sezonale. Rezervat e përhershme u përkasin mjeteve të ligjura afatgjata, sepse janë vazhdimisht të pranishme në ndërmarrje, me që kushtëzojnë shfrytëzimin e kapaciteteve dhe zhvillimit të procesit të prodhimit dhe shitjes pa kufizime dhe ndërprerje. Përkundër kësaj, rezervat sezonale janë mjete të lidhura përkohësisht që shfaqen vetëm në një sezon, i cili është
129
gjithmonë më i shkurtër se një vit. Ndarja e rezervave të bilancit në rezerva të përhershme dhe në rezerva të përkohshme mund të bëhet në sasi të mëdha. Nëse bilanci është bërë në momentin kur nuk ka qenë sezoni, atëherë rezervat e bilancit nuk do të pëmbajnë rezerva zezonave. Kjo do të thotë se zervat e bilancit janë të barabarta me rezervat e përhershme. Në kushtet kur bilanci hartohet në sezonin e rezervave sezonale është e pa dyshim që do të përmbajë edhe rezerva të përhershme edhe rezerva sezonale. Si të bëhet ndarja? Është e mundut që si rezerva të përhershme të merren rezervat e muajit kur ato kanë qenë më të ulëtat, me kusht që në atë muaj vëllimi i prodhimit dhe shitjes në ndërmarrje ka qenë normal, për kushtet jashtë sezonit. Mënyra e dutë qështë që rezerva të përhershme të merren rezervat mesatare. Kjo mënyrë e përcaktimit të rezervave të përhershme dhe rezervave të përkohshme është e papërshtatshme, për shkak se, në kushte të njësisë monetare stabile, rezervat mesatare janë gjirhnjë më të mëdha se rezervat tjera, që do të thotë se rezervat e përhershme do të ishin mbivlerësuar, ndërsa, në kushte të inflacionit, rezervat mesatare mund të jenë edhe më të larta edhe më të ulëta. Mënyrë e tretë është që rezervat e përhershme të konsiderohen si rezerva jashtë kontabilitetit. Ndryshimi midis rezervave të bilancit dhe rezervave të përhershme, duke u kuantifikuar në njërën nga mënyrat e përshkuara, përbëjnë rezervat sezonale, të cilat trajtohen si mjete të lidhura përkohësisht. Natyrisht, te ndërmarrjet sezonale që kanë proces të vazhdueshëm prodhimi dhe shitjeje., rezervat e bilancit barazohen me ezerva të përhershme. Te fitimi i pasistemuar i vitit vijues shtrohet pyetj se a është burim i financimit afatgjatë apo afatshkurtër. Përgjigjë varet nga përmbajtja e fitimit të pasistemuar. Në qoftë se ai përmban edhe tatime dhe kontribute nga rezultatet e financimit pa dyshim që pjesa më e madheparaqet burim financiar afatshkurtër, sepse tatimet dhe kontributet duhet të paguhen së shpejti. Ndërkaq, nëse fitimi i pasistemuar nuk përmban tatime dhe kontribute nga rezultati financiar shtrohet pyetja se cila pjesë do t’u paguhet pronarëve të kapitalit dhe kur do të bëhet pagesa e cila pjesë do të akumulohet si jkapital vetjak. Me qenë se këtu ka shumë të panjohura, gjatë analizës së baraspeshës, fitimi i pasistemuar zakonisht trajtohet si burim i përhershëm i financimit. Në sferën hasen letra me vlerë të cilat kanë afat të shkurtër pagese, por hasen edhe letra me vlerë të cilat kanë afat të gjatë pagese. Letrat me vlerë të cilave u skadon afati i pagesës në një afat të gjatë dhe, sipas nevojës, mund të shiten në tregun e letrave me vlerë, kështu që ato mund kuotohen në berzë dhe, po ashtu, mund të përfshihen në mjete të lidhura afatshkurtra, sepse ato, në rast nevoje për para të gatshme, sipas të gjitha gjasave do të shiten. Letrat me vlerë të cilave u skadon afati i pagesës në afat të gjatë dhe nuk kuotohen në berzë, gjithsesi, duhet të përfshihen ne mjete të lidhura afatgjata.
130
BILANCI I GJENDJES
AKTIVA PASIVA VITI VITI paraprak Vijues paraprak vijues Numri rendor dhe pozicioni
shuma Përqind-ja e pjesë-marrjes në bilanc dhe shumë
Shuma Përqind-ja e pjesë-marrjes në bilanc dhe shumë
Nr. rendor
Pozicioni Shuma Përqin-dja e pjesë-marrjes në bilanc dhe shumë
Shuma Përqind-ja e pjesë-marrjes në shumën e bilancit
1. Para të gatshme 243.331 15,0 171.192 5,4 1. Furnitorët dhe obligimet tjera nga afarizmi
688.203 42,3 1.064.262
33,3
2. Blerësit dhe kërkesat tjera nga afarizmi
300.325 18,5 978.897 30,7 2. Huatë afatshkurtra
25.132 1,5 325.644 10,2
3. Plasmanet financiare afatshkurtra
219.070 13,5 150.117 4,7 3. Ndarjet kohore të pasivës
64 - 8 -
4. Rezervat 119.204 7,3 543.211 17,0 4. Obligimet afatgjata
137.086 8,5 187.525 5,9
5. Ndarjet kohore të aktivës
62 - 1 - 5. Rezervimet afatgjata
- - - -
6. Plasamanet financiare afatgjata
174.205 10,7 330.474 10,3 6. Kapitali 744.548 47,7 1.615.518
50,6
7. Mjetet themelore 568.836 35,0 1.019.068
31,9
8. Humbjet - - _ - 9. AKTIVA AFARISTE (1 deri 8)
1.625.033
100,0 3.193.020
100,0 7. PASIVA AFARISTE (1 deri 6)
1.625.033
100,0 3.193.020
100,0
Bilanci i gjendjes së dnërmarrjes së vështruar i është oërshtatur analizës së baraspoeshës financiare afatshkurtër dhe afatgjatë, në yë cilën rendi i pozicioneve në aktivë është bërë sipas parimit të likuiditetit në rënie, ndërsa në pasivë sipas parimit të afatizimit në rritje që është pasqyruar nbë këtë tabelë. Analiza e baraspeshës financiare afatshkurtër. Baraspesha financiare afatshkurtër përcaktohet në raportin midis mjeteve likuide dhe mjeteve të lidhura përkohësisht, në njërën anë, dhe obligimeve afatshkurtra, në anën tjetër. Për këtë arsye, nga bilanci i gjendjes së mjeteve afariste ndahen këto pozicione:
131
Viti
paraprak vijues
Shuma Hisja në shumën e bilancit të mjeteve afariste
Shuma Hisja në shumën e bilancit të mjeteve afariste
1. Paratë e gatshme 243.331 15,0 171.192 5,4 2. Blerësit dhe obligimet tjera 300.325 18,5 978.897 30,7 3. Plasamanet financiare afatshkurta 219.070 13,5 150.177 4,7 4. Ndarjet kohore të aktivës 62 - 1 - 5. Mjetet likuide të lidhura afatshkurta (1 deri 4)
762.788 47,0 1.300.267 40,8
6. Furnitorët dhe obligimet tjera të afarizmit
688.903 42,3 1.064.262 33,3
7. Huatë afatshkurtra 25.132 1,5 325.644 10,2 8. Ndarjet kohore të pasives 64 - 8 - 9. Burimet e financimit afatshkurtra (6 deri 8)
713.399 43,8 1.389.914 43,5
Koeficienti i likuiditetit (5/9) 1,069 0,936 Ndërmarrja e analizuar gjate vitit vijues e ka koeficientin e likuiditetit më të vogël se 1 (saktë: 0,936). Kjo do të thotë se baraspesha e financimit afatshkurtër ka anuar kah obligimet, prandaj ka vështirësi në ruajtjen e likuiditetit. Në vitin paraprak ka qenë e kundërta. Koeficienti i likuiditetit ka qenë mbi 1 (saktë: 1.069), që do të thotë se baraspesha financiare afatshkutër ka anuar kah mjete likuide dhe të lidhura në afat të shkurtër. Për këtë arsye ndërmarrja ka qenë likuide. Analiza e baraspeshës financiare afatgjatë. Analiza e baraspeshës financiare afatgjatë mund të bëhet në bazë të mjeteve të lidhura afatgjata dhe në bazë të fondit të mjeteve qarkulluese. Analiza e baraspeshës financiare afatgjatë në bazë të mjeteve të lidhura afatgjata bazohet në krahasimin e mjeteve të lidhura afatgjata, në njërën anë, dhe kapitalit të qëndrueshëm, në anën tjëtër. Mjetet e lidhura atagjata përfshijnë: mjetet themelore (natyrisht, sipas vlerës së pashlyer, vlerës aktuale), plasmanit financiar afatgjatë, rezervave të përhershme dhe humbjeve të shprehura në aktivë (që paraqet zvogëlim të mjeteve gjegjësisht korreksion të kapitalit më të ulët vetjak). Kapitali i përhershëm (vetjak) përfshin kapitalin themelor dhe kapitalin rezervë dhe, ajo që është e përbashkët, obligimet afatgjata përfshijnë huat afatgjata dhe obligimet tjera afatgjata (depozitat e afatizuara, emetimi i obligacioneve), ndërsa rezervat afatgjata përfshijnë rezervat për mbulimin e shpenzimeve dhe rreziqeve të ardhme. Baraspesha financiuare afatgjatë, sipas bilancit të ndërmarrjes të dhënë më sipër, është dukur kështu:
Viti
paraprak vijues
Shuma Hisja në shumën e bilancit të mjeteve afariste
Shuma Hisja ne shumën e bilancit të mjeteve afariste
1. Rezervat 119.204 7,3 543.211 17,0 2. Plasmanet financiare afatgjata 174.205 10,7 330.474 10,3 3. Mjetet themelore 568.836 35,0 1.019.068 31,9 4. Humbjet _ 5. Mjetet e lidhura afatgjata ( 1 deri 4) 862.245 53,0 1.892.753 59,2 6. Huatë afatgjata nga bota e jashtme 137.086 8,5 187.525 5,9 7. Rezervimet afatgjata ■ - - - - 8. Kapitali 774.548 47,7 1.615.581 50,6 9. Kapitali dhe obligimet afatgjata 911.634 56,2 1.803.106 56,5 Koeficienti i stabilitetit financiar (5/9) 0,946 1,050
132
Në vitin financiar afatgjatë vijues baraspesha anon kap prona e lidhur në afat të gjatë, prandaj koeficienti i stabilitetit financiar është 1.050. Për krijimin e kushteve për ruajtjen e likuiditetit në sferën e financimit afatgjatë koeficienti i stabilitetit financiar nuk mund të jetë më i madh se 1. Në vitin paraprak ka qenë e kundërta, baraspesha financiare afatgjatë anonte në drejtim të kapitalit të qëndrueshëm dhe afatgjatë. Për këtë arsye koeficienti i stabilitetit financiar është 0.946, që do të thotë se në fushën e financimit afatgjatë është krijuar siguri për ruajtjen e likuiditetit. Analiza e baraspeshës financiare në bazë të fondit qarkullues. Në literaturë, fondi qarkullues haset edhe me emrat: fondi qarkullues neto, mjetet netoi të qarkullimit dhe fondi i përhershëm i qarkullimit.19 27.6. Analiza e likuiditetit dhe solventitetit Ngarkimi me borxhe vlerësohet nëpërmjet strukturës ë pasives së bilancit të gjendjes, vështruar nga aspekti i pronësisë. Struktura e pasives ndikon në sigurinë, rentabilitetin dhe pavarësinë e borxhliut. Siguria, si kundërshti e rrezikut, nga aspekti i kapitalit vetjak dhe të huazuar, ka implikime të dyfishta, nga pozicioni i debitorit dhe nga pozicioni i borxhliut Nga pozicioni i debitorit siguria e pagesës së kërkesave është aq më e madhe sa të jetë më e madhe struktura e pasives ndaj kapitalit të borxhliut. Në të vërtetë, sa më e lartë të jetë struktura e pasivës në anën e kapitalit vetjak aq më i favorshëm do të jetë raporti midis mjeteve dhe borxheve, më e madhe do të jetë substanca garantuese (kapitali vetjak). Së këndejmi, janë më të vogla mundësitë që humbjet e borxhliut të jenë më të mëdha se sa kapitali vetjak. Gjithnjë derisa humbjet të jenë më të vogla se sa kapitali vetjak, kreditorëve mund t’u paguhen kërkesat e tyre, por kur humbjet e kalojnë nivelin e kapitalit vetjak, debitori i humb të gjitha mjetete e veta dhe një pjesë të mjeteve të huaja, të cilat janë të barabarta me ndryshimin e humbjeve dhe kapitalit vetjak. Nga pikëpamja e debitorit siguria se do të arrijë rezultat financiar pozitiv është më e madhe, gjegjësisht rreziku nga krijimi i humbjeve është me i vogël sa më shumë që struktura e pasives të anojë kah kapitali vetjak. Kjo ndodh për shkak se kamatat për kapitalin e huazuar, zakonisht, janë shpenzime fikse, lartësia e të cilave varet nga vlera e kapitalit të huazuar dhe shkalla e kamatës. Prandaj, sa më e vogël që të jetë ngarkesa me borxhe dhe sa më i vogël të jetë kapitali i huazuar shkakton shpenzime më të bogla në bazë të kamatave dhe kështu edhe ermiku se ndërmarrja nuk do të ketë rezultat financiar negativ do të jetë më e madhe. Shkalla e kartë e inflacionit, kërkon gjithashtu lëvizje të tsyrkurës së pasives në drejtim të kapitalit vetjak. Kështu, në qoftë se shkalla e kamatës është më e ulët se sa shkalla e inflacionit, kreditorët nuk dëshirojnë të huazojnë kapital. Kjo i detyron ndërmarrjet që në pasivën e tyre të shtojnë prezencën e kapitalit vetjak. Në qoftë se shkalla e kamatave është me e lartë se shkalla e inflacionit shpenzimet e financimit janë të lkarta, gjë që përsëri i detyron ndërmarrjet të forcojnë pjesëmarrjen e kapitalit vetjak në strukturtën e pasives, sepse vetëm kështu mund të zvogëlojnë shpenzimet e financimit, pra edhe rrezikun e krijimit të humbjeve. Rentabilitetit i lartë i ndërmarrjes mund të kejojë ndryshimin e strujkturës së kapitalit në favor të kapitalit të huazuar, sepse atëherë ndërmarrja ka rezultare financiare pozitive nga financimet. Në anën tjetër, kreditorët nuk kanë arsye që të përzihen në politikën afariste të debitorit. Ndërkaq, kur rentabiliteti i ndërmarrjes është i ulët situata është kretësisht e kundërt. Likuiditeti i përhershëm i ndërmarrjes lejon që struktura e pasives të shkojë në drejtim të kapitalit të huazuar, sepse obligimet ndaj kreditorëve shlyhen në afatet e caktuara. Kjo e shton sigurinë e kreditorëve, kështu që e përjashton mundësinë e ndërhyrjes së tyre në politikën afariste të debitorëve. Kjo do të thotë se ngarkesa relativisht e lartë me borxhe nuk e rrezikon pavarësinë e debitorit. Në rastet e jolikuiditeteit të afarizmit të ndërmarrjes situata është e kundërt.
19 Fondi qarkullues, në fakt, është pjesë e kapitalit, rezervave afatgjata dhe obligimeve afatgjata, që përdoret për financimin e mjeteve qarkulluese gjegjësisht pjesë e mjeteve qarkulluese që financohen (mbulohen) nga kapitali, rezervat afatgjata dhe obligimet afatgjata. Fondi qarkullues përcaktohet në bazë të bilancit të gjendjes.
133
Me që në pasivë janë shprehur kapitali vetjak, rezervimet afatgjata dhe ndarjet kohore të pasives (pasiva transitore), fitimi i pasistemuar i vitit vijues, burimet e financimeve të huazuara në të cilat, si rregull, nuk paguhet kamatë (burime spontane) dhe burimet e financimit të huazuara në të cilat paguhet kamatë gjegjësisht kompensim (kapital i huazuar), shtrohet pyetja si të shprehet struktura e pasives gjatë vlerësimit të ngarkesës me borxhe. Struktura e pasivës për vlerësimin e ngarkesës së borxheve përfshin kapitalin vetjak dhe kapitalin huazuar, në kuadrin e të cilit përfshihen edhe obligimet spontane. Struktura e tillë e pasives, natyrisht, i përgjigjet vlerësimit të ngarkesës me borxhe nga aspekti i teorive tradicionale të financimit.20 Solventiteti. Ndonjëherë, në literaturë dhe në legjislacionin ekonomik, mbretëron një ngatërresë rreth nocioneve solventitet dhe likuiditet. Kjo përzierje është shprehur sidomos në vitet tetëdhjetë. Prej nga vjen ajo? Njerëzit që e barazojnë solventitetin me likuiditetin e ndërmarrjeve kurse insolventitetin me jolikuiditetin e ndërmarrjes mendojmë se nocioni i likuiditetit ka të bëjë vetëm me shpejtësinë e shndërrimit në para të formave tjera të pasurisë, gjë që nuk është e drejtë. Likuiditeti i ka dy kuptime:
• likuiditetin e ndërmarrjes (shpesh quhet edhe likuiditet relativ), që nënkupton që ndërmarrja mund të shlyejë obligimet e veta në secilin moment, gjë që do të thotë se mjetet likuide (paratë e gatshme në bankë dhe në llogaritë depozituese) duhet të jenë më të mëdha apo së paku të barabarta me obligimet që duhet të paguhen, dhe
• likuiditetin e pasurisë jonmonetare e cila nënkuptom shopejtësinë (kohën) në të cilën ajo mund të transformohet në para të gatshme.
Varësisht prej gjatësisë së kohës së transformimit të pronës në para të gatshme, ekzistojnë shkallë të likuiditetit të saj pasurie. Paratë e gatshme në arkë dhe në llogaritë depozituese janë likuide dhe renditen në shkallën e parë të pasurisë likuide. Letrat me vlerë dhe borxhet e blerësve janë likuide të shkallës së dytë, sepse është e nevojshme një kohë e shkurtër që ato të shndërrohen në para të gatshme. Plasmanet financiare afatshkurtra janë të shkallës së tretë të likuiditetit të pasurisë, sepse është e nevojshme një kohë më e gjatë për shndërrimin e tyre në para të gatshme. Prodhimet e gatshme dhe mallrat i takojnë shkallës së katërt të likuiditetit të pasurisë, sepse për shndërrimin e tyre në para të gatshme nevojitet një kohë edhe më e gjatë (duhet të gjendet blerësi dhe të shitet prodhimi final apo malli e pastaj blerësi duhet ta paguajë atë). Kështu, prona mund të grupohet sipas shkallës së likuiditetit, me ç’ rast shkallën më të ulët të likuiditetin e ka toka, sepse ajo nuk amortizohet, kështu që nuk transformohet në para të gatshme. Në anën tjetër, solventiteti nënkupton aftësinë e ndërmarrjes që të paguajë obligimet jo në afatin e skadimit por në çdo kohë, qoftë edhe nga masa e falimentimit. Jolikuiditeti i ndërmarrjes nënkupton se ndërmarrja nuk është e aftë të paguajë obligimet e skaduara, ndërsa insolventiteti i ndërmarrjes nënkupton që ndërmarrja nuk është e aftë të paguajë borxhet as nga masa e falimentimit, sepse ajo është më e vogël se sa borxhet e përgjithshme. Nga sa u tha mund të konkludohet se: Likuiditeti i ndërmarrjes nënkupton aftësinë e saj për të paguar borxhet në momentin që ato arrijnë për pagesë, ndërsa solventiteti i ndërmarrjes nënkupton që ndërmarrja është e aftë të paguaje të gjitha borxhet, jo në kohën që ato arrijnë, por në çdo kohë, qoftë edhe nga masa e falimentimit (likuidimit). Solventiteti, në raport me pronën afariste (prona afariste është më e vogël se sa aktiva afariste për shumën e humbjeve) dhe borxhet e përgjithshme (obligimet). Nuk ka rregulla se çfarë duhet të jetë ky raport në mënyrë që ndërmarrja të konsiderohet solvente. Natyrisht, në qoftë se raporti i pronës afariste dhe borxheve të përgjithshme është më i vogël se një, ndërmarrja është insolvente, sepse ajo, kur do të shndërronte në para gjithë pronën e vet sipas vlerës së shprehur në bilancin e gjendjes, nuk mund të
20 Por, nëse ngarkesa me borxhe vështrohet nga aspekti i rrezikut të realizimit të rezultatit financiar, kapitali i huazuar do të duhej të ndahej në obligimet, në bazë të të cilave nuk paguhet kamata (burimet spontane të financimit) dhe në obligime në të cilat paguhet kamatë, ndërsa në kuadrin e këtyre të fundit, për shkak të humbjeve inflatore, në kushtet kur shkalla e inflacionit të vendit është më e lartë se shkalla e inflacionit të vendit të huaj të kreditorit, është e domosdoshme të theksohen posaçërisht obligimet ndaj kriditorëve të huaj.
134
paguajë të gjitha borxhet në lartësinë e shumës së borxheve të përgjithshme dhe pronës afariste. Me që në rast të falimentimit dhe likuidimit shpesh është e pamundur që prona afaristë të shndërrohet në para në lartësi të verës së kontabilitetit, por në shumë më të vogël. Sa më larg se një që të jetë raporti midis pronës afaristë dhe borxheve të përgjithshme as pë i pranueshëm do të jetë solventiteti i ndërmarrjes. 27.7. Përcaktimi i vlerës reale të kapitalit Ruajtja e vlerës reale të kapitalit vetjak në kushte të inflacionit, nga aspekti i vëllimit fizik të afarizmit, ruajtjes së shkallës së ngarkesës me borxhe, kërkon së paku reproduksionin e mjeteve vetjake. Në qoftë se zvogëlohet vlera reale e kapitalit vetjak, ndërmarrja mund të blejë nga kapitali vetjak sasi më të vogla të mjeteve të punës dhe mjeteve për punë se sa që do të blinte para zvogëlimit të vlerës reale të kapitalit vetjak. Në rrethana të tilla, ndërmarrja gjendet para alternativës: të zvogëlojë vëllimin fizik të afarizmit apo të shtojë ngarkesën me borxhe. Asnjë prej këtyre alternativave nuk është e pranueshme. Në qoftë se zvogëlohet vëllimi fizik i afarizmit, për shkak të veprimit negativ të shpenzimeve fikse, rezultati financiar do të zvogëlohet, ndërsa në qoftë se rritet ngarkesa me borxhe pasojnë indikacione negative edhe në pavarësinë dhe rentabilitetin e ndërmarrjes. Më në fund, zvogëlimi i vlerë reale të kapitalit vetjak pamundëson financimin e reproduksionit të thjeshtë nga mjetet vetjake, kështu që vihet në pikëpyetje dhe aftësia kreditore e ndërmarrjes. Duket të kihet parasysh se rritja e ngarkesës me borxhe nuk duhet të bëhet në vitin që është zvogëluar vlera reale e kapitalit vetjak. Në të vërtetë, kur mjete themelore të financimit janë të kapitalit vetjak, rritja e ngarkesës me borxhe shfaqet vetëm bëhet zëvendësimi i mjeteve themelore, sepse ndërmarrja nuk mund ta bëjë këtë për shkak të zvogëlimit të vlerës së saj reale. Ndërkaq, nëse kapitali vetjak është investuar në rezerva, gjatë ruajtjes së nivelit fizik të afarizmit, rritja e ngarkesës me borxhe shfaqet paralelisht me uljen e vlerës reale të kapitalit vetjak, sepse ndërmarrja nuk mund të përtërijë rezervat e shpenzuara, në kuptimin fizik. Vlera reale e kapitalit vetjak ruhet në bazë të efektit të revalorizimit të kapitalit vetjak (direkt, indirekt apo nëpërmjet valorizimit të efekteve) dhe në bazë të rritjes së kapitalit vetjak nga rezultatet e afarizmit pozitiv, akumulimit të fitimit neto. Në qoftë se koncepti i hartimit të bilancit në kushte të inflacionit do të kishte objektiv kulmor ruajtjen e vlerës reale të kapitalit vetjak (kapitalit neto), efektet e revalorizimit do të rritnin kapitalin vetjak saktësisht deri në shkallën e inflacionit. Kjo do të thotë se nëpërmjet revalorizimit ruhet vlera reale e kapitalit vetjak, ndërsa rritja në bazë të rezultatit financiar do të jetë rritje reale e kapitalit vetjak, sikurse edhe në kushte të stabilitetit monetar. Vlerësimi i ruajtjes së vlerës reale të kapitalit vetjak bazohet në krahasimin e indeksit të kapitalit vetjak neto (shpesh haset me emrin: aktiva neto), të llogaritur nga raporti i kapitalit vetjak dhe kapitalit të shprehur në bilancin e gjendjes vijuese dhe kapitalit vetjak neto të shprehur në bilancin e gjendjes së vitit paraprak dhe indeksit të shkallës së inflacionit të matur me indeksin e çmimeve me pakicë (si mase e pranueshme për inflacionin), të llogaritur në bazë të raportit të muajit dhjetor të vitit vijues dhe dhjetorit të vitit paraprak. Kuantifikimi i mësipërm i ruajtjes së vlerës reale të kapitalit vetjak vlen vetëm nëse në periudhën midis bilancit të hapjes dhe bilancit të mbylljes nuk ka pasur hyrje në dobi të kapitalit vetjak dhe as pagesa në dëm të kapitalit vetjak. Në qoftë se ky kusht nuk përmbushet, gjatë kuantifikimit të ruajtjes reale të vlerës së kapitalit vetjak duhet të shkohej në distanca më të shkurtra kohore midis bilancit fillestar dhe bilancit përfundimtar.
135
27.8. Vlerësimi i bonitetit të ndërmarrjes Boniteti i ndërmarrjes është aftësia e saj që të paguajë obligimet. Boniteti vlerësohet në bazë të hyrjeve, pozitës pronësore dhe financiare të ndërmarrjes. Ky vlerësim, zakonisht, jepet në bazë të së paku tri bilanceve të njëpasnjëshme, me qëllim që të hetohen tendencat e ndryshimeve të pozitës pronësore dhe financiare të ndërmarrjes. Vlerësimi i hyrjeve, i pronës dhe i financave të ndërmarrjes bëhet në bazë të analizës financiare, e cila, në parim, nuk dallon nga metodologjia e përmendur në këtë kapitull, me përjashtim që te vlerësimi i bonitetit patjetër merr parasysh numrin mesatar të ditëve të pagesës së kërkesave nga blerësi dhe numrin mesatar të ditëve të pagesës së obligimeve ndaj furnitorëve. Për të dhënë mendim pozitiv mbi bonitetin, kërkohet që:
• rezultati financiar i aktivitetit të rregullt të jetë pozitiv, • rreziku i realizimit të fitimit bruto të jetë në nivel të pranueshëm, • të ketë baraspeshë financiare, pra edhe aftësi të pagesave, dhe • kapitali vetjak të jetë adekuat, në raport me pasurinë e përhershme dhe qarkulluese.
Vlerësimin e bonitetit, në bazë të analizës së të hyrave dhe pozitës pronësore e financiare, mund ta bëjë secili ekspert financiar. Por, për kreditorët (aktualë dhe të ardhshëm) është më i pranueshëm vlerësimi revizorit të pavarur, të dhënë në bazë të bilancit pas revizionit të kryer. Si shembull është dhënë raporti mbi bonitetin e ndërmarrjes “ENERGOMONTAZHA” e Sarajevoës.
136
28. PLANIFIKIMI FINANCIAR Planifikimi financiar nënkupton:
• hartimin e bilancit të planit të suksesit dhe të gjendjes, • vlerësimin e rrezikut të realizimit të rezultatit të planifikuar financiar dhe • planifikimin e qarkullimit të parave.
Bilanci i planit të suksesi dhe i gjendjes hartohen në fund të vitit në vijim për vitin e ardhshëm ose në fillim të vitit të ardhshëm. Këtij planifikimi i paraprijnë analiza financiare, për të cilën kemi folur, me qëllim që sa më mirë të njihen karakteristikat financiare të ndërmarrjes, resurset dhe mundësitë e saj. Para dhe gjatë planifikimit, autori i planit duhet të vë kontakt me të gjitha funksionet afariste, ne mënyqë që të marrë informacione mbi destinimet e funksioneve afariste që mendojnë t’i ndërmarrin në vitin e planifikuar dhe sidomos për:
• aftësitë prodhuese të ndërmarrjes, • pozitën në treg të ndërmarrjes (si në tregun e shitjes ashtu edhe në atë të furnizimit), • investimet e domosdoshme me qëllim të ruajtjes së aftësisë prodhuese, dhe • pozitën e ndërmarrjes në tregun financiar dhe objektivat e funksionit të financimit në
grumbullimin dhe pasimin e parave dhe kapitalit. 28.1. Bilanci i efekteve afariste Bilanci i planit të suksesit dhe gjendjes hartohet në variante: Varianti i parë (spontan) është bilanci i planit të suksesit dhe gjendjes të cilën autori i planit e ka gartuar në bazë të informacioneve të grumbulluara paraprakisht një funksionet afariste të ndërmarrjes dhe këndvështrimit të tij personal për mundësitë e ndërmarrjes. Kur hartohet varianti i parë i bilancit të planit, hartuesi përcakton pozitën financiare të planifikuar. Në qoftë se pozita financiare e planifikuar nuk është e kënaqshme, hartuesi përcakton fitimin e synuar. Ai përcaktohet në dy variante:
• fitimin e synuar minimal, dhe • fitimin e synuar maksimal.
Fitimi i synuar minimal është fitimi që siguron që pozita financiare e ndërmarrjes në vitin e planifikuar të mos keqësohet në krahasim me vitin paraprak. Ndërkaq, fitimi i synuar maksimal është fitimi që siguron që pozita financiare e ndërmarrjes të jetë normale. Kur përcaktohen fitimi i synuar minimal dhe fitimi i synuar maksimal bëhet analiza ë mundësive për realizimin e tyre, duke filluar nga varianti i parë i bilancit të planit të suksesit. Pasi ta ketë bërë këtë, hartuese i planit ia paraqet menaxhmentit të ndërmarrjes variantin e parë të bilancit të planit të suksesit dhe gjendjes, fitimin e synuar minimal dhe fitimin e synuar maksimal dn e mundësive të realizimit të tyre, duke kërkuar që menaxhmenti i ndërmarrjes, bashkë me funksionet afariste, të shryrtojë mundësinë e realizimit të fitimit të synuar. Njëkohësisht, ai kërkon nga menaxhmenti që të shfrytëzojë:
• investimet e parashikuara, • shlyerjen e borxheve, • koeficientin e qarkullimit të komponentëve të caktuara të mjeteve qarkulluese dhe obligimet nga
afarizmi, të parashikuar në variantin e bilancit të plani dhe gjendjes, me qëllim që të vlerësojë mundësinë e korrigjimit të tyre, gjë që, po ashtu, do të kontribuonte për përmirësimin e politikës financiare të ndërmarrjes.
137
Varianti i dytë (final) i bilancit të planit të suksesit dhe gjendjes hartohet në bazë të veprimeve të menaxhmentit të ndërmarrjes, bashkë me funksionet afariste mbi fitimin e synuar dhe mbi ndryshimet e parapara të investimeve, pagesës së borxheve dhe koeficientin e qarkullimit në variantin e parë të bilancit të planit dhe gjendjes. Bilanci i planit të suksesit dhe gjendjes, i hartuar kështu, është fryt i bashkëpunimit të menaxhmentit dhe të gjitha funksioneve të ndërmarrjes, me qëllim që të realizojë fitim sa më të madh dhe të sigurojë pozitë sa më të mirë financiare, duke respektuar plotësisht kufizimet endogjene dhe ekzogjene. Në ndërmarrjet e organizuara bashkëkohore, menaxhmenti motivohet që të realizojë variantin final të bilancit të planit të suksesit dhe gjendjes. 28.1.1. Varianti i parë i bilancit të planit të suksesit dhe gjendjes 28.1.1.1. Varianti i parë i bilancit të suksesit Hartimi i bilancit të planit të suksesit fillon nga vëllimi fizik i prodhimit dhe i shitjes, numri i punëtorëve dhe struktura organizative e ndërmarrjes. Plani i shpenzimeve Shpenzimet planifikohen sipas llojeve të natyrshme dhe sipas njësive organizative të ndërmarrjes. Në planin e shpenzimeve hyjnë të gjitha shpenzimet e planifikuara, të cilat ndahen në: shpenzime variabile dhe shpenzime fikse. Shpenzime variabile janë ato shpenzime që shfaqen vetëm kur zhvillohet veprimtari afariste në ndërmarrje. Shpenzimet fikse janë shpenzimet që bëhen pavarësisht nga aktivitetet e ndërmarrjes. Me qëllim të hartimit të planit të çmimit dhe efekteve, shpenzimet e përgjithshme të planifikuara ndahen në dy grupe:
1) shpenzimet që përfshihen në çmimin e prodhimeve (këto shpenzime përfshihen së pari në rezervat e prodhimit, ndërsa në momentin e shitjes së këtyre rezervave barten në shpenzime) dhe
2) shpenzimet që ndikojnë direkt në dalje (këto shpenzime nuk përfshihen në rezerva, por në momentin e paraqitjes së tyre ndikojnë direkt në shpenzimet). Ndarja e dy grupeve të shpenzimeve të përmendura bëhet në pajtim me standardin e dytë të kontabilitetit ndërkombëtar‐rezervat.
138
29. FINANCAT PUBLIKE, FISKALE DHE MONETARE Me zhvillimin dhe forcimin e rolit të parave (pa të cilat, siç kemi thënë, nuk ka as financa) dhe të disa faktorëve monetarë në shoqëri, nocioni i financave ka ndryshuar dhe është modifikuar si në aspektin përmbajtjesor, ashtu edhe në atë terminologjik. Së këndejmi, nga financat publike, si formë kryesore e ndikimit shoqëror e organizativ në paratë, pra në fuqinë e tyre blerëse në kushte të pronës private, në kapitalizmin e zhvilluar, kanë filluar të ndahen dhe të pavarësohen, së pari si praktikë, e pastaj edhe si teori, degë të veçanta të ndikimit të shtetit në gjendjen dhe sjelljen e faktorëve monetarë në fushën e institucioneve bankare dhe të institucioneve të tjera financiare, në sektorin e afarizmit financiar të firmave dhe të ndërmarrjeve dhe në sferën e sektorit ekonomik gjithnjë më të fuqishëm të shteteve bashkëkohore dhe të marrëdhënieve ndërkombëtare financiare, e pastaj edhe të formohen disiplina të veçanta shkencore‐monetare, afariste, fiskale, ndërkombëtare dhe disiplina të tjera financiare. Me forcimin e kapitalizmit dhe vështirësitë në zgjerimin reproduksionit shënohen të arritura gjithnjë e më të mëdha të shteteve bashkëkohore qytetare në rendin shoqëror e ekonomik të pronës private. Nevoja për ndërhyrje është shprehur më shumë në periudhën e krizës së madhe ekonomike prej vitit 1929 deri 1933, e sidomos pas Luftës së Dytë Botërore, kur shteti qytetar shfaqet gjithnjë e më shumë si forcë e organizuar ekonomike e financiare, në njërën anë, dhe si bartës i reproduksionit të zgjeruar, në anën tjetër. Falë këtyre ndryshimeve radikale për të ashtuquajturat “financa publike”, si metodë klasike e financimit nga buxheti i shtetit, bëhen praktikë dhe teori gjithëpërfshirëse të financimit të sektorit shtetëror të ekonomisë, si edhe instrument i rëndësishëm dhe i fuqishëm për nxitjen e iniciativës private për zgjidhjen e problemeve të ndryshme ekonomike dhe për realizimin e objektivave dhe detyrave të ndryshme shoqërore. Në kushte të tilla të ashtuquajturat “financa publike” nuk janë më vetëm praktikë shtetërore për mbledhjen e të hyrave buxhetore, por bëhen teori dhe praktikë për financimin e reproduksionit shoqëror në përgjithësi. Kështu financat publike të transformuara nuk janë vetëm ato që kanë të bëjnë me ndarjen e të ardhurave, gjegjësisht me fuqinë blerëse nëpërmjet buxhetit shtetëror, por janë financa që kanë të bëjnë me institucione shtetërore. Në kushtet e reja të funksionimit të ekonomisë bashkëkohore në botë, karakteri shtetëror e publik i financave tejkalon kornizat e ndërhyrjeve buxhetore, sepse shteti bashkëkohor gjithnjë e më shumë interesohet për gjithë procesin e reproduksionit shtetëror, para së gjithash për ata komponentë të tij që kanë të bëjnë me krijimin e të hyrave dhe me ndryshimet në vëllimin e tyre, pra edhe për faktorët që ndikojnë në gjendjen dhe ndryshimet e fuqisë së përgjithshme të parave. Duke pasur parasysh se financat publike interesohen gjithnjë e më shumë për mënyrën e krijimit, kufizimit, uljes, anulimit dhe ndarjes së fuqisë blerëse, e cila në kushtet e prodhimit të mallrave pashmangshëm shfaqet gjatë emisionit të parave, të cilin e bëjnë institucionet e veçanta financiare, private gjysmë publike dhe publike, sepse krijimi dhe ndarja e të ardhurave është në lidhshmëri të drejtpërdrejtë me krijimin dhe funksionet e parave. Për këtë arsye, derisa një pjesë e aktiviteteve financiare të shteteve bashkëkohore shprehet nëpërmjet funksioneve të tij që kanë të bëjnë me grumbullimin e të hyrave dhe kryerjen e pagesave për qëllime që tejkalojnë interesat e ngushta private e juridike, duke ushtruar kështu ndikimin e vet në procesin e reproduksionit nëpërmjet të ashtuquajturës politikë fiskale (ang. Fiscal Policy). Duke pasur parasysh karakteristikat e përmendura mund të thuhet se: në qoftë se bëhet fjalë për aksionet që veprojnë në drejtim të ndarjes së qëndrueshme dhe të drejtpërdrejtë, gjegjësisht rindarjes së forcës blerëse të parave në shoqëri, të cilat i prodhojnë organet e ndryshme shtetërore, me qëllim të përmbushjes së nevojave të përgjithshme shoqërore, gjegjësisht të kryerjes së pagesave publike, atëherë bëhet fjalë për financa fiskale dhe anasjelltas. Në qoftë se bëhet fjalë për aksione që veprojnë në drejtim të rregullimit afatshkurtër dhe indirekt të marrëdhënies së parave, të cilat realizohen nëpërmjet realizimit, krijimit, asgjësimit dhe formave të ndryshme të ndryshimeve të fuqisë blerëse të parave në institucionet monetare, gjegjësisht për likuiditetin e subjekteve ekonomike në procesin e krijimit të të ardhurave, atëherë bëhet fjalë për financa monetare.
139
Një ndarje e tillë e financave publike është bërë në mënyrë parimore edhe në shkencën bashkëkohore të ekonomisë dhe të drejtës, gjë që ka çuar të thellimi i hulumtimeve të kësaj materieje shumë dinamike. Financat fiskale dhe monetare, të definuara në përshkrimin e mësipërm, duhet të hulumtojnë aspektet teorike, sistematike, organizative dhe funksionale të ndikimit të faktorëve fiskalë dhe monetarë në krijimin, ndarjen dhe rindarjen e të ardhurave. Së këndejmi, financat fiskale dhe monetare, edhe në kushtet tona të financimit, paraqiten si teori, organizim dhe politikë e ndikimit të faktorëve fiskalë dhe monetarë në procesin e reproduksionit shoqëror, në përgjithësi, pra në prodhimin, ndarjen, këmbimin dhe konsumin.
140
30. QASJA NDAJ PROBLEMEVE TË FINANCIMIT TË NDËRMARRJEVE 30.1. RREGULLIMI JURIDIK I FUNKSIONIT FINANCIAR 30.1.1. Raportet financiare në shoqëritë bashkëkohore Raportet financiare në shoqëritë bashkëkohore janë të përcaktuara nga raportet politike dhe mund të vështrohen si në varshmëri me kompetencat e detyrat që i kanë organet dhe organizatat e ndryshme, ashtu edhe në varshmëri me mjetet financiare që kanë ato në dispozicion. Këto marrëdhënie mund të vështrohen në bazë të të ashtuquajturit sovranitet financiar, me ndihmën e të cilit organet e pushtetit dhe të vetëqeverisjes në nivelet e ndryshme fitojnë një numër të caktuar autorizimesh dhe detyrash, në bazë të të cilave rregullohen raportet financiare në territorin e shtetit. Raportet financiare në shtetet unitare janë të ndryshme nga raportet financiare në shtetet federale, për shkak se në federata autorizimet burimore financiare i përkasin si federatës ashtu edhe anëtarëve të saj, ndërsa te shtetet unitare sovraniteti i plotë financiar është kompetencë e pushtetit qendror. 30.1.2. Raportet financiare në shtetet unitare Sovraniteti i plotë financiar, i cili nënkupton një numat të caktuar të autorizimeve kushtetuese dhe ligjore, të cilat i ushtrojnë organet e caktuara të pushtetit dhe të qeverisjes, në shtetet unitare është i rezervuar për organin më të lartë të pushtetit të vendit. Mund të thuhet se, kryesisht, ekzistojnë dy sisteme në aspektin rregullimit të këtyre raporteve midis organeve qendrore dhe organeve lokale të pushtetit në shtete unitare. Këto janë sovraniteti fiskal (financiar) i centralizuar dhe ai i decentralizuar.21 30.1.3. Raportet financiare në shtetet federale Në shtetët komplekse, të cilat janë të rregulluara në bazë federative, çështja e sovranitetit financiar (fiskal) është komplekse, sepse përfshin tri organe të ndryshme të pushtetit.22 Kjo ndodh për shkak se në shtetet me rregullim federativ ekzistojnë tri organe të ndryshme të pushtetit dhe vetëqeverisjes, me të drejtat dhe obligimet e tyre. Sistemi financiar i cilitdo shtet, në kuptimin e gjerë, mund të përcaktohet si rregullues i të hyrave të shtetit (legjislacioni financiar), grumbullimit të tyre (drejtoria financiare), të cilat formojnë bashgkërisht sistemin fiskal dhe shpenzimin e mjeteve të grumbulluara (e drejta buxhetore). Intensiteti i kësaj lidhshmërie është i ndryshëm dhe lëviz prej shtetit në shtet, pranda edhe ndërvarësia e tyre është më e vogël apo më e madhe.
21 Te sovraniteti qendror fiskal, me ligj përcaktohen elementet themelore fiskale siç janë: lënda e tatimuar, obliguesi tatimor, baza tatimore, tarifa më e lartë dhe tarifa më e uilët tatimore (doganore) etj. Ndërkaq, organeve lokale (komunave, qyteteve etj) u lejohet që të rregullojnë sistemin e taksave me akte juridike. Shembull i tillë është Franca. Sistemi i decentralizimit u lejon autorizime më të mëdha financiare (fiskale) organeve lokale të pushtetit në aspektin e rregullimit të marrëdhënieve financiare, ndërsa organet qendrore kryesisht i ruajnë prerrogativat e kontrollit në fushën e sistemit financiar në tërësi dhe politikës financiare të vendit. Një sovranitet i tillë financiar ekziston në Britaninë e Madhe. 22 Këto janë: bashkimi ose federata, anëtarët e federatës dhe njësitë lokale administrative (qyteti, rrethi, komuna).
141
Kryesisht, kur bëhet fjalë për varësinë e sistemit financiar, marrë në tërësi (sistemi fiskal e buxhetor së bashku) lidhshmëria mund të jetë e dyfishtë: horizontale dhe verikale. Lidhshmëria vertikale është gjithmonë e shprehur më fuqishëm, ndërsa lidhshmëria horizontale është e shprehur më pak. Lidhshmëria vertikale e sistemit fiskal dhe buxhetor ekziston në relacionin e federatës, anëtarëve të federatës dhe njësive lokale të administrimit, ndërsa lidhshmëria horizontale manifestohet midis kolektiviteteve formalo‐juridike të të njëjtit nivel që do të thotë midis anëtarëve të federatës dhe midis komuinave , etj. 30.2. Shpërndarja e shpenzimeve publike Shpërndarja e nevojave (shpenzimeve) në shtetet me rregullim federal midis bartësve të financave është e mundur të bëhet si në funksionimin vertikal ashtu edhe në funksionimin horizontal të sistemit financiar, për çka kemi bërë fjalë.
142
31. STRUKTURA DHE EFEKTET E TE HYRAVE PUBLIKE 31.1. Struktura e shpenzimeve publike Me qëllim të pasqyrimit, sistematizimit dhe vëllimit, shpenzimet publike mund të ndahen në këto grupe: 1. shpenzime ushtarake, 2. shpenzime për sigurim social, 3. shpenzime për arsim, 4. shpenzime për administratën shtetërore dhe gjyqësinë, 5. shpenzime për ndërhyrje indirekte dhe direkte të shtetit në ekonomi, 6. shpenzime për punë kërkimore‐shkencore, 7. shpenzime për mbrojtjen e ambientit jetësor dhe 8. shpenzime të tjera (kulturë, sport, strehim, komunikacion publik, mbrojtje të standardeve, etj.) 31.1.1. Shpenzimet ushtarake Në të gjitha shtetet bashkëkohore, shpenzimet ushtarake zënë vend shumë të theksuar në strukturën e shpenzimeve publike. Në vitin 1981, shpenzimet ushtarake të disa vendeve kanë marrë pjesë me këto përqindje në shpenzimet e përgjithshme: Gjermania 19,2%, Holanda 9,5%, Austria 4,3%, Zvicra 22,8%, SHBA 24,7%, Franca 17,4%, Japonia 6,5%, Kanada 10,3% , Britania e madhe 18, 8%, etj. Në ish RSFJ, shpenzimet ushtarake përbënin midis 5,2% dhe 7% të të ardhurave nacionale. Çmimi i armëve bashkëkohore dhe angazhimi i numrit të madh të ekspertëve me përgatitje të lartë profesionale, të cilët mund t’i përdorin me sukses këto armë, kanë shkaktuar rritjen e vazhdueshme të shpenzimeve ushtarake. Këto shpenzime në atë periudhë ishin dy miliardë dollarë në ditë, ndërsa 80% të shpenzimeve të përgjithshme ushtarake i përkisnin shpenzimeve ushtarake të paktit NATO dhe të marrëveshjes së Varshavës. Rreth 60 milionë persona ishin të punësuar në kompleksin e industrisë ushtarake, kurse eksportuesit më të mëdhenj të armëve kanë qenë SHBA, Britania e Madhe, Franca, Gjermania Federale, Italia, Suedia, ish‐ Bashkimi Sovjetik dhe Çekosllovakia. Numri gjithnjë i madh i personave dhe i institucioneve që janë të angazhuara në studimin e aspekteve të ndryshme ekonomike të shpenzimeve ushtarake, kështu që gjithnjë e më shumë flitet si pë rnjë disiplinë të re shkencore – ekonominë e shpenzimeve ushtarake. 31.1.2. Shpenzimet për sigurimin social Në vendet e zhvilluara industriale shpenzimet për pensione dhe invaliditete, si edhe për mbrojtjen shëndetësore, zënë vendin e parë midis shpenzimeve publike. Një e katërta deri gjysma e shpenzimeve publike në këto vende shërben për financimin e sigurimit social. Numri i shfrytëzuesve të pensioneve të pleqërisë dhe pensioneve familjare rritet nga viti në vit, si pasojë e shtimit të numrit të të siguruarve, si edhe periudhës më të gjatë të pagimit të pensioneve (zgjatja e viteve të jetës). Organizimi dhe financimi i mbrojtjes shëndetësore të qytetarëve (pjesërisht apo plotësisht) të shtetit ka ndikuar dukshëm në shtimin e shpenzimeve të sigurimit social. Njëkohësisht, pajisjet bashkëkohore mjekësore arrijnë shifra astronomike, prandaj ato mund të sigurohen me vështirësi, siç ndodh edhe me barërat, sidomos për disa sëmundje. Në lartësinë e këtij lloji të shpenzimeve publike kanë ndikim, të rëndësishëm edhe mjetet që jepen në formë të kompensimeve për pushime të lehonisë, për ndihma për personat e paaftë, për shtesa të fëmijëve, për kategori të caktuara të njerëzve, etj.
143
31.1.3. Shpenzimet për arsim Në të gjitha vendet, arsimi dhe edukimi konsiderohen si parakusht i parë për zhvillim ekonomik e shoqëror. Prandaj shpenzimet për këtë fushë bëjnë pjesë në investimet më produktive, sepse produktiviteti i punës rritet në mënyrë rapide me strukturë të arsimuar të fuqisë punëtore. Përveç efekteve ekonomike, investimi në arsim u kontribuon edhe shumë proceseve pozitive shoqërore e politike të vendit. Në lartësinë e shpenzimeve për arsimit, në të cilat ndikojnë në mënyrë konstante një sërë faktorësh, prof. B. Jelčić i rendit këto: • rritjen e numrit të vijuesve të institucioneve arsimore dhe zgjatjen e kohëzgjatjes së arsimimit në to; • rritjen e numrit të arsimtarëve, ngritjen e përgatitjes së tyre profesionale dhe përmirësimin e pozitës së tyre materiale; • ndërtimin, pajisjen dhe mirëmbajtjen e institucioneve arsimore; • përmirësimin e pozitës materiale të nxënësve dhe studentëve. Zhvillimi i shpejtë i shkencës, teknikës dhe teknologjisë bashkëkohore shkakton “vjetrimin e dijes”, prandaj është e nevojshme që pas mbarimit të shkollimit të rregullt të organizohen seminare, kurse dhe forma tjera të njohjes me të arritura të reja në të gjitha fushat. Kështu gjen zbatim i arsimimi permanent ose, siç quhet “arsimimi gjatë gjithë jetës” (life long education). Disa vendeve sot arsimi u kushton 5%, 6% e edhe më shumë të të ardhurave nacionale. Këtu janë edhe shpenzimet për bursa, kredi dhe për benificione të ndryshme në ushqim, transport, banim, mbrojtje shëndetësore, sigurim të literaturës, etj. 31.1.4. Shpenzimet e administratës shtetërore dhe gjyqësisë Zgjerimi i vëllimit të punëve dhe detyrave nga kompetencat shtetërore dhe të punëve të tjera publike të kolektivitetit ndikon edhe në nivelin e shpenzimeve të adminstratës shtetërorer dhe gjyqësisë. Me këto mjete duhet të: a) paguhen punëtorët në këto organe; b) paguhen shpenzimet për mirëmbajtjen e hapësirave ekzistuese dhe ndërtimin e hapësirave të reja; c) sigurohen pajisjet e nevojshme për punë normale të këtyre organeve; d) mbulohen edhe shpenzimet tjera të veprimeve për organizimin dhe funksionimin e adminsitratës shtetërore dhe gjyqësisë. Numri i akteve dhe dispozitave shtetërore po rritet, gjë që kushtëzon edhe shtimin e personelit në këto organe. Për shembull, në vitin 1929, SHBA i ka pasur 2.9 milionë zyrtarë shtetërore, në vitin 1939 i papasur 5.8 milionë, në vitin 1959 – 7.6 milionë, në vitin 1969 – 11 milionë, kurse në vitin 1979 – 14 milionë zyrtarë. Në vitin 1902 SHBA kishin 88 milionë banorë, ndërsa në vitin 1980 kanë pasur 220 milionë banorë. 31.1.5. Shpenzimet për ndërhyrje direkte dhe indirekte të shtetit në ekonomi Në lartësinë e shpenzimeve publike dhe në rritjen e tyre ndikojnë edhe ndërhyrjet e shtetit në rrjedhat ekonomike të vendit, nëpërmjet një spektri më të ngushtë apo më të gjerë të masave dhe formave. Ndërhyrjet shtetërore ndodhin në të gjitha vendet, por ndërhyrjet kanë qenë praktikë e shprehur sidomos në vendet socialiste dhe në vendet në zhvillim. Me masa të ndryshme të ndërhyrjes, direkte dhe indirekte, shteti ndikon në kushtet e ekonomizimit, shtimin e eksportit, kufizimin e importit, orientimin e investimeve, ndryshimin e strukturës ekonomike, lartësinë e çmimeve, etj., në pajtim me politikën ekonomike. Kur ndërhyn në mënyrë direkte, shteti themelon ndërmarrjet e veta, ndihmon zhvillimin e sferave të pazhvilluara, themelon dhe mbështet ndërmarrjet të cilat nuk ka interes t’i themelojë e t’i mbajnë pronarët e kapitalit privat (hekurudhat, fabrikat e çelikut, kompanitë ajrore, industria ushtarake, etj.).
144
Ndër masat indirekte të ndërhyrjes së shtetit në jetën ekonomike të vendit duhet të përmenden këto: garanatimi i çmimeve të prodhimeve të caktuara, dhënia e dotacioneve të caktuara, dhënia e regreseve dhe oremive për shitjen nën çmimin ekonomik të disa prodhimeve, me qëllim të mbbrijtjesë së standardit të qytetarëve (plehrat artificiale, makinat bujqësore, qumështi, miellli, vaji, etj.). Një prej problemeve më të theksuara, zgjidhja e të cilit kërkon mjete të konsiderueshme në shumë vende, është problemi i zhvillimit të shpejtuar ekonomik i rajoneve jo mjaft të zhvilluara. Ky është problem i vendeve të varfra, por edhe i vdeneve të pasura. Ndihma për zhvillimin e shpejtuar të rajoneve të pazhvilluara të vendit mund të vlerësohet jo vetëm nga pozicioni i atrre që e pranojnë këtë ndihmë, por edhe nga pozicioni i atyre që e japin atë. Ulja e dallimeve midis njërës dhe palës tjetër kontribuon për zvogëlimin e tensioneve, mosmarrëveshjeve dhe konflikteve potenciale me pasoja të shumta. 31.1.6. Shpenzimet për punë shkencore‐hulumtuese Revolucioni teknik e teknologjik dhe informatik, i cili shkakton ndryshime të rëndësishme në strukturën e të opunësuarve, në shkallën e punësimit, produktivitetin e punës, shkëmbimin ndërkombëtar dhe marrëdhëniet e reja ekonomike e shoqërore, kushtëzon rritjen e shpenzimeve për punë shkencore‐hulumtuese. Për këtë arsye shteti duhet të stimulojë dhe të financojë punën shkencore‐hulumtuese, në mënyrë që të parandalojë rritjen e varësisë nga të tjerët dhe të ndihmojë shpejtimin dhe avancimin e zhvillimit vetjak. Me shpenzime publike, si dhe me mjete të sektorit privat, financohen hulumtimet në gjithësi, hulumtimet për shfrytëzimin e energjisë bërthamore për qëllime paqësore, hulumtimet për pajisje të reja për përpunimin, vendosjen dhe bartjen e informacioneve, hulumtimet për transferin e dijes dhe një sërë aktivitetesh të tjera shkencore‐hulumtuese, të cilat janë me interes për një rreth të ngushtë të subjekteve ekonomike, por janë me interes të përgjithshëm. 31.1.7. Shpenzimet për mbrojtjen e ambientit të njeriut Kohët e fundit shtetet ndajnë shumë gjithnjë e më të mëdha të oparave publike për mbrojtjen e ajrit, ujit dhe tokës nga ndotja, e cila po kërcënon gjirthnjë e më shumë këto resurse natyrore, për shkak të zhvillimit të hovshëm teknik e teknologjik dhe pakujdesisë së faktorit subjektiv – njeriut. Dispozitat juridike nuk janë të mjaftueshme për parandalimin e ndotjes së mjedisit, dhe as or evitimin e të gjitha rreziqeve nga prishjet, havaritë dhe lëkundjet, kështu që shoqëria është e detyruar të ndajë sasi gjithnjë e më të mëdha mjetesh për të siguruar ambient sa më të shëndoshë. Për të mbrojtur tokën, florën dhe faunën, gjithnjë e më shumë përdoren preparate të ndryshme kimike, të cilat mbeten në tokë dhe nëpërmjet perimeve, pemëve dhe mishit e qumështit mund të hyjnë në organizmin e njeriut. Ndotja kimike dhe radioaktive e tokës mund të shkaktohet nga mbeturinat e ndryshme industriale. Kështu rrezikohet kualiteti i tokës dhe prodhimeve bujqësore. Shpenzimet publike orientohen kryesisht në sigurimit e sasive të mjaftueshme të ujit të pijshëm, mbrojtjes se llojeve të rrezikuara të botës bimore e shtazore, sigurimit të të ushqimit të shëndoshë për njeriun dhe parandalimit të prishjes së baraspeshës natyrore. Vëllimi i mjeteve me këtë destinim, sidomos në vendet e zhvilluara industriale, rritet vazhdimisht, paralelisht me formimin e organizatave dhe lëvizjeve të ndryshme, të cilat kontribuojnë zbutjen e pasojave negative për ambientin e njeriut. 31.1.8. Shpenzimet tjera publike Në grupin e këtyre shpenzimeve duhet të veçohen shpenzimet për kulturë, sport, strehim, pagim të borxheve publike, etj.
145
Në shumë vende, nga buxheti apo nga fondet, ndahen mjete për shpenzime publike opër ndërtimin, pajisjen dhe mirëmbajtjen e muzeve, teatrove, galerive, monumenteve të ndryshme kulturore, qendrave radiotelevizive dhe institucioneve të tjera kulturore e publike. Po ashtu, këto mjete përdorën edhe për përmbushjen e nevojave të caktuara sociale të personave të rrezikuar, të moshuarve, të sëmurëve, të pastrehëve, të pa përkujdesje, të nënave kryefamiljare, si edhe në sanimin e pasojave të fatkeqësive të ndryshme natyrore, etj. Me shpenzime publike shpesh financohen dhe mirëmbahen edhe stadiume, salla, basene olimpikë e objekte të ndryshme sportive, si dhe ngjarje sportive me interes të përgjithshëm. Shpenzime gjithnjë e më të mëdha publike orientohen në blerjen e tokës ndërtimore dhe në rregullimin e saj, sidomos më qytetet e mëdha, ku kërkohet që shteti të shtojë shpenzimet publike për këtë qëllim. Shpenzimet publike përdoren edhe për shlyerjen e borxhit publik. Duhet të theksohet se borxhet publike apo shtetërore po rriten nga dita në ditë, kështu që edhe shpenzimet për shlyerjen e këtyre borxheve po rriten përpjestimisht. P.sh. në vitin 1902 SHBA kishin 41 dollarë borxh për kokë banori, ndërsa në vitin 1980 borxhi publik në SHBA arrinte në 5.957 dollarë për kojkë banori. Kjo do të thotë se në emër të pagesës së huas, në vitin 1980, SHBA ka ndarë mbi 12% të shpenzimeve publike. Për pagesën e borxheve publike, në vitin 1980, Belgjika kishte ndarë 9.7% të shpenzimeve publike, Britania kishte ndarë 12,3%, Italia 8,1%, Japonia 10,7%, Suedia dhe Norvegjia nga 8,6% etj. 31.2. Efikasiteti i shpenzimeve publike (efektet e tyre) Në literaturën financiare shpesh insistohet në të ashtuquajturin efikasitet i brendshëm dhe në të ashtuquajturin efikasitet i jashtëm i shpenzimeve publike. Efikasiteti i brendshëm llogaritet me krahasimin e dobisë së mjeteve të investuara me madhësinë e këtyre mjeteve. Ky është raporti midis autputeve dhe inputeve (hyrjeve dhe daljeve). Efikasiteti i brendshëm rritet në qoftë se ndonjë ndryshim në shpenzime përmirëson raportin midis dobisë së shpenzimeve publike dhe shpenzimeve publike të investuara. P.sh. planet e reja mësimore në fakultete dhe shkolla ose metodat e reja të mësimit intensifikojnë nxënien e njohurive dhe kontribuojnë për përvetësimin më të shpejtë dhe më të mirë të lëndës mësimore, por, njëkohësisht nuk i shton shpenzime në raport me proporcionin për arsim. Efikasiteti i jashtëm i shpenzimeve publike definohet si dobi e përgjithshme, si ato që mund të shprehen me shifra ashtu edhe ato që nuk mund të kuantifikohen, të cilat kanë shfrytëzues të shpenzimeve publike në tërësi. Efikasiteti i shpenzimeve publike është imperativ i kohës. Për përcaktimin e efikasitetit të shpenzimeve publike ekzistojnë shumë kritere dhe metoda, midis të cilave më e përhapura është metoda e analizës së shpenzimeve dhe dobive të shpenzimeve të caktuara publike, e ashtuquajtura analizë Cost benefit. Rezultatet e analizës cost‐benefit mund të lehtësojnë shumë vendimin mbi prioritetet dhe arsyeshmërinë e ndonjë investimi na shpenzimet publike. Por, në vendimin mbi investimet e caktuara ndikojnë ose mund të ndikojnë jo vetëm raporti i shpenzimeve dhe dobisë së shpenzimeve publike, por edhe disa faktorë të tjerë, siç janë, p.sh. faktorët rajonalë, gjeografikë, gjeopolitikë, strategjikë, demografikë, etj. Por, në marrjen e vendimeve për investime publike ndihmon shumë edhe sistemi PPB (Planing‐Programing‐Budgeting‐System), sistemi i planifikimit dhe programimit të buxhetit. Por, as ai nuk jep rezultatet e pritura në vlerësimin e efikasitetit të shpenzimeve publike.
146
32. TË HYRAT PUBLIKE 32.1. Nocioni “të ardhurave publike” Për të ndarjen e mjeteve për shpenzime publike është e domosdoshme sigurimi i mjeteve financiare apo të ardhurave publike, të cilat përdoren për financimin e nevojave, punëve dhe aktiviteteve më të ndryshme, të cilat u janë besuar kolektiviteteve juridikopublike. Të ardhura publike konsiderohen mjetet monetare, të mirat materiale, shërbimet, të drejtat, etj., të cilat i shfrytëzojnë organet shtetërore për financimin e shpenzimeve publike (shtetërore, shoqërore). 32.2. Nevoja dhe krijimi i të ardhurave publike Të ardhurat publike krijohen, ekzistojnë dhe shpenzohen nga financat shtetërore. Në historinë e financave haset një numër i madh i llojeve, formave dhe trajtave të të hyrave shtetërore, por, për t’i perceptuar më lehtë do t’i ndajmë në disa grupe, sipas specifikave që i ka secili grup. Në shtetet e antike e të mesjetës rëndësi primare midis të ardhurave kanë pasur regali (lat. regalis ‐ mbretëror), të cilat i grumbullonte shteti, në bazë të marrëveshjes mbi grumbullimin ose në bazë të ndërmarrjes, në qoftë se ajo vetë i bënte ato punë. Këto të hyra grumbulloheshin në bazë të gjuetisë, peshkimit, të drejtës për shfrytëzimin e urave, limaneve, rrugëve, të drejtave për eksploatimin e minierave, prodhimin dhe shitjen e kripës e sidomos në bazë të të drejtës për farkimin e parave. Të rëndësishme ishin edhe të ardhurat domine (lat. dominium – pronë, pronësi), të cilat ishin burime themelore të të hyrave shtetërore. Mendohej se pushtetari është pronar suprem i të gjitha tokave, prandaj vartësit e tij (feudalët, fshatarët dhe skllevërit) i paguanin monarkut për shfrytëzimin e tokës, pyjeve, lumenjve dhe të mirave tjera. Në financat e shteteve bashkëkohore, regalet dhe dominet nuk kanë as përafërsisht atë rëndësi që e kishin pasur në kohën e rendit skllavopronar dhe të rendit feudal. Këto të ardhura janë zëvendësuar me të ashtuquajturat të hyra tribute ose taksat fiskale. Këto janë të hyra që i përkasin shtetit në bazë të sovranitetit fiskal. Nga sa u tha mund të konstatohet se baza juridike për krijimin e të ardhurave publike në shtetet bashkëkohore mund të jenë ë ndryshme. Por, më të shpeshtat janë:
• Në bazë të së drejtës të detyrimit (ius imperium), me të cilën shteti aplikon taksa fiskale me vullnet të njëanshëm të organit të vet;
• Në bazë të të drejtës së pronës,nëpërmjet të cilës shteti krijon të ardhura në bazë të të drejtave pronësore (p.sh. si pronar i ndonjë prone, si aksionar i ndonjë ndërmarrjeje, në bazë të së cilës krijon profit, dividendë, rentë, etj.);
• Në bazë të të drejtës nga kontrata, ngjashëm si te personat fizikë dhe juridikë, sepse shteti hyn në marrëdhënie të ndryshme me persona të tjerë, kështu që krijon të ardhura. P.sh. jep me qira tokën dhe hapësirat, shet pajisjet dhe inventarin e vjetër, krijon fitim në bazë të blerjes dhe shitjes së letrave me vlerë, devizave arit, etj.;
• Në bazë të të drejtës për retorze, ku të ardhurat burojnë nga gjobat për shkeljen e dispozitave ligjore, konfiskimit të pasurisë, dëmeve të luftës dhe reparacioneve, profitit të luftës, etj.
• Në bazë të të drejtave të trashëgimisë, sipas së cilave shteti shfaqet si sukcesor i të drejtave reale dhe obligative, në rast që prapa de ciu nuk ka trashëgimtar të ligjshëm,
• Në bazë të të drejtave tjera, siç janë dhuratat, legatat, sendet e skujt (res nulius), etj.
147
32.3. Llojet e të ardhurave publike Për arsye pedagogjike dhe për shkak të planifikimit dhe ndërmarrjes së masave përkatëse dhe instrumenteve të politikës financiare, shpesh bëhen klasifikime të ndryshme të të ardhurave publike. Kështu, është e zakonshme ndarja e të ardhurave publike në literaturë, këto mënyra: 32.3.1. Të ardhurat origjinale dhe derivative Të ardhura publike origjinale janë ato të ardhura që shteti i realizon në bazë të aktiviteteve të veta ekonomiko‐juridike (prej ndërmarrjeve shtetërore dhe institucioneve për ofrimin e shërbimeve të ndryshme materiale) ose në bazë të pronësisë (rentës, kamatave, dividendës, etj.). Këtu shteti sillet si person privat‐juridik. Të ardhurat publike derivateve, për dallim nga të ardhurat origjinale, janë ato që burojnë nga prona, të hyrat dhe shpenzimet e personave tjerë, sepse shteti i përvetëson në bazë të forcës (ius imperium) dhe këtu bëjnë pjesë tatimet, kontributet e detyrueshme, doganat dhe taksat tjera. Në literaturën financiare juridike dhe në praktikë të ardhurat origjinale quhen edhe të ardhura privato‐publike, ndërsa të ardhurat derivative quhen edhe të ardhura publiko‐juridike.23 Të ardhurat derivateve grumbullohen në bazë të pushtetit – detyrimit, i cili është përfshirë në sovranitetit fiskal të shtetit. Sovranitetit fiskal identifikohet shpesh me sovranitetin financiar. Por, këto janë dy nocione të ndryshme përmbajtjesore.24 Sovraniteti fiskal kanë të bëjë më të drejtën e organit publiko‐juridik që të caktojë të hyra fiskale, pra detyruese, ndërsa sovraniteti financiar ka të bëjë si me sovranitetin fiskal ashtu edhe me sovranitetin monetar (e drejta e shtetit që te emetojë, anulojë, shpërndajë dhe rishpërndajë fuqinë blerëse të parave dhe të përcaktojë vlerën e valutës së vet, si edhe stabilitetin e saj të brendshëm dhe të jashtëm. Pra, sovraniteti financiar është nocion më i gjerë se sa sovraniteti fiskal. 32.3.2. Të ardhurat e rregullta dhe të jashtëzakonshme Varësisht nga koha e arritjes së të ardhurave në buxhetin e shtetit ose në fonde, ts ardhurat ndahen në të rregullta dhe të jashtëzakonshme. Të ardhurat e rregullta shërbejnë për shpenzime të rregullta. Të tilla janë tatimet, taksat, doganat, të hyrat nga ndërmarrjet dhe pronat shtetëror, etj. Të ardhurat e jashtëzakonshme grumbullohen kohë pas kohe, për një apo më shumë vjet, e pastaj ndërpriten. Ato shërbejnë për mbulimin e shpenzimeve të jashtëzakonshme. Të ardhura të jashtëzakonshme janë: huat publike gjegjësisht kreditë shtetërore, dhuratat, donet ëe luftës, reparacionet, etj. 32.3.3. Të ardhurat nga qytetarët dhe të ardhurat nga personat juridikë Varësisht se prej kujt grumbullohen të ardhurat, të gjitha të ardhurat shtetërore mund të ndahen në të ardhura që burojnë nga qytetarët dhe të ardhura që burojnë nga personat juridikë. Në grupin e parë bëjnë pjesë tatimet në të ardhura dhe tatimet në pronë të personave fizikë (qytetarëve), ndërsa në grupin e dytë bëjnë pjesë të ardhurat nga pagesat e ndërmarrjeve ekonomike, bankat, entet e sigurimit dhe personat tjerë juridikë nga të ardhurat gjegjësisht nga fitimet e tyre. Raporti midis njërit dhe grupit tjetër të të ardhurave ndryshon nga një shtet në tjetrin, varësisht se për çfarë rregullimi shtetëror bëhet fjalë.
23 Dr. H. Konjhodžić: Finansijsko pravo i finansijska ekonomija, Mostar, 1986. f. 295. 24 Në BRSS nga ekonomia shtetërore burojnë 90%, kurse nga popullsia vetëm 10% të të ardhurave publike, ndërsa në SHBA në SHBA nga ekonomia burojnë 20% kurse nga popullsia 80% të të ardhurave të përgjithshme publike.
148
32.3.4. Të ardhurat me destinim dhe pa destinim Si rregull, të ardhurat shtetërore janë të padestinuara, pra destinomi i tyre nuk përcaktohet më parë, por ato grumbullohen në një arkë të përbashkët e pastaj ndahen për destinime të caktuara, në bazë të oportunitetit politik. Por, me proceset e deetatizimit, decentralizimit dhe defiskalizimit, gjithnjë e më shpesh hasen të ardhura destinomi i të cilave është caktuar që më parë. Kështu, p.sh., paguhet kontribut për sigurimin pensional e invalidor, futet tatim për ngritjen e prodhimit primar bujqësor, aplikohet huaja publike për zhvillimin ekonomik të rajoneve të pazhvilluara, etj. 32.3.5. Të ardhurat e kthyeshme dhe të pakthyeshme Të ardhurat e rregullta të shtetit kanë kryesisht karakter të pakthyeshëm (tatimet, taksat, doganat, etj), kurse të ardhurat e jashtëzakonshme kanë karakter thyes. Këtu, në rend të parë, mendohet në huat publike gjegjësisht kreditë shtetërore, të cilat duhet të kthehen me kompensim, siç është kamata. 32.3.6. Të ardhurat e bashkësive shoqërore‐politike të ngushta dhe të gjera Kjo ndarje varet nga karakteri i rregullimit shtetëror (shtet unitar, federatë apo konfederatë) si dhe nga fakti se çfarë kompetencash janë rezervuar për disa nivele të pushtetit dhe drejtimit. Në qoftë se organet lokale i kanë kompetencat dhe mjetet e tyre, atëherë bëhet fjalë për një autonomi të caktuar dhe anasjelltas, në qoftë se autorizimet dhe mjetet janë të koncentruara në qendër, atëherë bëhet fjalë për unitarizëm dhe centralizim, sido që të quhet formalisht rregullimi shoqëror i vendit. 32.3.7. Të ardhurat në para dhe të ardhurat në natyrë (natura) Për dallim nga shtetet antike e të mesjetës, në shtetet bashkëkohore të ardhurat më të mëdha dhe më të rëndësishme grumbullohen në para. Vetëm përjashtimisht, në disa situata të jashtëzakonshme, këto të ardhura mund të jenë edhe “në natyrë”, siç është rasti i dhuratave, trashëgimive, reparacioneve, dëmeve të luftës, punëve vullnetarë publike, vetëkontributit lokal e të ngjashme. Prej të gjitha ndarjeve të të ardhurave të numëruara, më e rëndësishmja është ndarja në të ardhura fiskale dhe jofiskale, prandaj kësaj ndarjeje do t;’i kushtojmë hapësirë pakrahasimisht më të madhe në vijim të tekstit.
149
33. FUNKSUIONI I POLITIKËS FISKALE Politika fiskale është e orientuar në shfrytëzimin e të ardhurave publike (shtetërore) dhe shpenzimeve si instrument për financimin e nevojave të përgjithshme e të përbashkëta. Funksionet themelore të politikës fiskale janë alokuese, distribuese dhe stabilizuese. Qëllim i funksionit alokues është që nëpërmjet shpenzimeve dhe tatimeve të orientojë një pjesë ë mjeteve të shpenzimeve të përgjithshme në përmbushjen e nevojave publike. Funksioni distribues – ndarja primare e të ardhurave, realizohet në tregun e faktorit prodhues, në të cilin të gjithë pjesëmarrësit realizojnë të ardhurat përkatëse (rrogat, kamatat, profitin, rentat). Kriteret e ndarjes përcaktohen sipas vullnetit të partisë politike në pushtet. Një pjesë e mjeteve u ndahet në formë të ndihmës sociale etj. atyre që kanë të ardhura nën nivelin minimal që konsiderohet i dëshirueshëm. Instrumentet e funksionit distribues janë tatimimi progresiv, tatimi ma i madh për të mira luksoze, subvencionimi i mallrave të konsumit të përgjithshëm me të ardhura të ulëta, etj. Funksioni stabilizues – detyrë themelore e tij është të arrijë të mbajë nivel stabil të çmimeve dhe punësim të plotë. Roli stabilizues i politikës fiskale realizohet nëpërmjet ndikimit në të ardhurat dhe në shpenzimet publike. Në të vërtetë, kur ekonomia e vendit hyn në fazën e rënies, shteti i rrit shpenzimet publike dhe/ose i zvogëlon të ardhurat publike, në mënyrë që të ndikojë në ngjarjen e aktiviteteve ekonomike. Ndërkaq, në fazën fillestare të ciklit që zakonisht lidhet me inflacionin galopant, shteti zvogëlon shpenzimet publike dhe/ose i ngrit të ardhurat publike. 33.1. Efektet e politikës fiskale Politika fiskale ndahet në politikë ekspansive dhe restriktive. Me zbërthimin e GDP‐së (bruto prodhimit vendor) më së miri vërehet se në çfarë mënyre mund të ndikojë politika fiskale
BDP=C+I+G+(X‐IM) C – konsumi individual I – investimet bruto G – konsumi shtetëror (X‐IM) – importi neto Konsumi individual dhe investimet varen direkt nga të ardhurat ( C=C(Y), I=I(Y,i) ), rritja dhe zvogëlimi i tatimit shtetëror ndikon në konsumin individual dhe në investime, pra edhe në masën e GDP‐së. Me zvogëlimin apo rritjen e doganave shteti ndikon në importin neto, pra edhe ne GDP‐në. Me zbatimin e politikës fiskale ekspansive shteti rrit konsumin, zvogëlon tatimin, rrit të ardhurat dhe fuqinë blerëse, gjë që shpie në ngritjen e shkallës së punësimit dhe të fuqisë ekonomike. 33.2. Të ardhurat fiskale 33.2.1. Nocioni i të ardhurave fiskale Shteti dhe ekonomia, në kuptimin e sotëm të fjalës, janë rezultat i një procesi të gjatë të zhvillimit historik. Shteti nuk i ka pasur gjithmonë të njëjta funksione. Bashkë me rëndësinë dhe rolin e shtetit janë zhvilluar edhe funksionet, detyrat dhe nevojat e tij për mjete financiare. Shteti ka siguruara të ardhurat për vete në mënyra të ndryshme. Kështu, zhvillimi historik i të ardhurave shtetërore është ngushtë i lidhur me
150
zhvillimin e shtetit dhe të drejtat dhe obligimet e tij. Prandaj, të ardhurat publike, si kategori historike janë të kushtëzuara nga rrethanat ekonomike, politike, juridike, sociale e rrethanat tjera të kohës së caktuar. Për të realizuar shpenzimet publike dhe për të përmbushur nevojat publike, shtetet dhe shoqëritë bashkëkohore i qasen nga aspekte të ndryshme grumbullimit dhe shpenzimeve të mjeteve financiare, teknikave të grumbullimit dhe efekteve të ndryshme. Në sistemet bashkëkohore financiare mjetet materiale nuk shërbejnë vetëm për realizimin e objektivave fiskale, në kuptimin e ngushtë të fjalës, por edhe për realizimin e disa qëllimeve të tjera, p.sh. ekonomike, politike, sociale, shëndetësore, kulturore, demografike, etj. Trajtimi i efekteve të qëllimeve të ndryshme është rezervuar për studime të të ardhurave publike (shtetërore), në kuadrin e kësaj disipline shkencore. Cilat të ardhura quhen fiskale? Të ardhurat të cilat shteti dhe bashkësitë e tij shoqërore‐politike i realizojnë në bazë të “sovranitetit fiskal” të detyrimit, përvetësimit të fuqisë blerëse të personave fizikë dhe juridikë që varen nga sovraniteti fiskal i shtetit. Të ardhurat fiskale quhen edhe të ardhura tribute ose të ardhura tatimore. Të ardhurat që i grumbullon në këtë mënyrë shteti dhe bashkësitë e tij më të ngushta shoqërore e politike në rend të parë janë tatime, pastaj kontribute të obligueshme, taksa dhe ngarkesa tjera. Shpjegimet vijuese kanë të bëjnë me këto lloje të të ardhurave. 33.2.2. Llojet e të ardhurave fiskale Të ardhurat fiskale varen nga rrethanat ekonomike, politike, juridike e sociale të kohëve të caktuara. Për të bërë shpenzime publike dhe për të përmbushur kështu nevojat publike, shteti dhe shoqëria bashkëkohore i qaset grumbullimit dhe shpenzimit të mjeteve financiare të karakterit të ndryshëm me teknikë specifike të klasifikimit, grumbullimit dhe efekteve të ndryshme. Shteti dhe bashkësitë më të ngushta shoqërore‐politike, realizojnë të ardhurat fiskale në bazë të sovranitetit fiskal (arkës shtetërore), me detyrim, me përvetësimin e fuqisë blerëse të personave fizikë dhe juridikë që varen nga sovraniteti fiskal i shtetit. Të ardhurat të cilat realizohen nga shtet në këtë mënyrë janë, në rend të parë, tatimet e pastaj kontributet, taksat dhe ngarkesat tjera. Tatimi është dhënie e detyrueshme njësive ekonomike të cilat pjesërisht shërbejnë për mbulimin e nevojave të përbashkëta shoqërore e pjesërisht për ndarje tjetër të të ardhurave nacionale ose tatimi është çmimi të cilin e paguajnë qytetarët për të kompensuar pjesën e vet për shfrytëzimin e shërbimeve publike. Qëllim fiskal i tatimimit është sigurimi i mjeteve financiare për shtetin dhe njësitë e tij për financimin e funksioneve të tyre. Qëllimi fiskal i tatimit është formimi i mjeteve për financimin e nevojave të caktuara të shtetit (mbrojtja, ruajtja e rendit e qetësisë...). Grumbullimi i tatimeve që ekzistojnë në një shtet, në periudhën e caktuar kohore, realizohet nëpërmjet sistemit tatimor. Doganat janë tatime të cilat i mbledh shteti me rastin e hyrjes së mallrave nëpërmjet vendkalimeve kufitare me vende të tjera dhe bëjnë pjesë në grupin e tatimeve indirekte. Kështu, doganat dhe tatimet përbëjnë pjesën kryesore të të ardhurave fiskale. Objektivat e doganave janë fiskale, ekonomike, sociale, poitike. Të ardhurat nga doganat janë burim jashtëzakonisht i rëndësishëm i mjeteve të buxhetit të shumë vendeve në zhvillim, por zënë vend modest në sistemin e të ardhurave të vendeve të zhvilluara. Taksat janë lloj i të hyrave publike që shteti dhe trupat tjerë juridiko‐publikë i marrin nga individët dhe grupet në emër të kundërshpërblimit për kryerjen e disa shërbimeve të organeve shtetërore dhe institucioneve shtetërore, Pra, taksa, në esencë, është shpërblim për shërbimet e organeve shtetërore, të cilat i ndan nga llojet tjera të të ardhurave fiskale, p.sh. tatimeve.
151
Mbitaksa është ngarkesë e veçantë e qytetarëve, e cila është e destinuar për financimin e nevojave publike të bashkësive më të ngushta shtetërore, p.sh. komunave. Parafiskaliteti (kuazifiskaliteti) ose të ardhurat parafiskale janë një trajtë e re e të ardhurave. Fjala “para” vjen nga frëngjishtja dhe ka kuptimin “si”. Kjo do të thotë se kjo ngarkesë është e ngjashme me tatimin, por megjithatë dallon nga tatimi. Procedura tatimore (fiskale) nënkupton tërësinë e aktiviteteve të organeve dhe personave (fizikë dhe juridikë) rreth mbitaksës dhe pagesës së obligimeve fiskale. Nga sa u tha mund të konstatohet se shpenzimet publike mund të definohen si konsum i mjeteve të të ardhurave publike. Së këndejmi, të ardhurat publike janë njëra amë e sistemit unik të përmbushjes së nevojave publike, ndërsa shpenzimet publike janë ana tjetër e të njëjtit sistem, siç shihet edhe në këtë skicë.
152
34. DELIKTET FINANCIARE 34.1. Nevoja e rregullimit me ligj të delikteve financiare Secili shtet ka nxjerrë, nxjerr dhe do të nxjerrë ligje dhe dispozita të ndryshme ligjore, me qëllim që të arrijë qëllime të caktuara, të cilat i janë besuar nga bashkësia shoqërore. Prandaj, në qoftë se dispozitat e organeve shtetërore nuk respektohen, nuk zbatohen fare apo zbatohen pjesërisht, atëherë qëllimi i dispozitave nuk është arritur. Moszbatimi i ligjit dhe dispozitave tjera juridike mund t’i shkaktojë dëme të mëdha shtetit. Për të detyruar personat që të respektojnë dhe zbatojnë ligjet dhe aktet tjera juridike, shteti ndërmerr masa dhe veprime të caktuara, siç janë:
• aplikon ndalesa të caktuara, urdhëron diçka, sanksionon diçka nëpërmjet dispozitave të caktuara juridike ndaj atyre që nuk respekton normat e caktuara;
• ndërmerr masa dhe veprime konkrete në mënyrë që të imponojë respektimin e normave të saj; • propagandon dhe shpjegon motivet dhe qëllimet e ligjeve dhe dispozitave tjera të miratuara, me
qëllim që të ngrish moralin, solidaritetin dhe ndjenjën e patriotizmit te qytetarët; • inicion procedurë kundërvajtëse ndaj personave që nuk i respektojnë dispozitat ligjore dhe merr
masa tjera të parapara me ligj; 34.2. Nocioni dhe llojet e delikteve financiare Në pyetjen se çka është delikti, në përgjithësi, dhe delikti financiar, në veçanti, mund të jepen më shumë përgjigje. Një prej përgjigjeve për nocionin e deliktit financiar është ai që e mbron Prof. dr. Marjan Horvat, i cili thotë se deliktet janë “shkelke e kundërligjshme e të mirës juridike të tjetrit, nga e cila nga vetë rendi juridik del ndonjë obligim i detyrueshëm për kryesin (dhënie e kompensimit personal, pagesë e gjobës me para ose kompensim të dëmit)”
Në delikte financiare përfshihen veprat penale, kundërvajtjet ekonomike etj. Me që midis delikteve në vend të parë gjendej n veprat penale, duhet të përkujtojmë se Kodi Penal e definon veprën penale kështu: “Vepra penale është vepër e rrezikshme për shoqërinë, e cila është e përcaktuar me ligj si vepër penale dhe tiparet e së cilës janë të përcaktuara me ligj” Kur bëhet fjalë për kundërvajtje ekonomike, si lloj tjetër i delikteve, me Ligjin mbi kundërvajtjet ekonomike është përcaktuar nocioni i këtij delikti, ku thuhet: “Kundërvajtja ekonomike është shkelje e dëmshme shoqërore e dispozitave mbi afarizmit ekonomik e financiar, e cila ka shkaktuar ose ka mundur të shkaktojë pasoja të rënda dhe e cila me dispozita të organit kompetent është cilësuar si kundërvajtje ekonomike. 34.3. Sanksionet për delikte financiare Janë shumë të rralla shtetet bashkëkohore në të cilat është përpunuar çështja komplekse e kodifikimit dhe sanksionimit të të drejtës financiare. Më së shpeshti, krahas secilit ligj (mbi paratë, bankat, doganat, tatimit në qarkullim, devizat, tatimet e qytetarëve, etj.) parashikohen masa ndëshkuese. As vendi ynë nuk bën përjashtim nga kjo gjendje. Kjo është pasojë e shumësisë, kompleksitetit e sidomos dinamikës së materies financiare, e cila është vështirë të përmblidhet dhe të definohet juridikisht për një periudhë më të gjatë kohore. Për këtë arsye, deliktet financiare kanë të sistemuara nëpër ligje të ndryshme dhe nëpër dispozita
153
të tjera juridike. Për këtë mund të bindemi shumë lehtë, nëse e kujtojmë një shembull nga praktika juridike. Ligjet mbi doganat parashikojnë tri lloje të kualifikimeve të delikteve financiare: vepra penale, delikte ekonomike dhe kundërvajtje. Sipas ligjit, si vepër penale cilësohet për personin “që merret me bartjen e mallit përtej linjës së kufirit, duke evituar masat e mbikëqyrjes doganore, e bart mallin përtej linjës doganore i armatosur, në grup apo me përdorimin e dhunës e kërcënimit, do të dënohet prej një deri në pesë vjet burg dhe me gjobë”. Në të njëjtin ligj shkruan: Kush organizon grup apo rrjet të stërshitësve ose ndërmjetësve të mallrave të padoganuara do të dënohet me burg prej një deri në tetë vjet dhe do të gjobitet me para”, Malli që është objekt i veprës penale nga alineja 1 e këtij neni konfiskohet. Në nenin 345 të këtij ligji është përkufizuar se do të gjobitet me para çdo ndërmarrje, person fizik apo juridikë që bën shkelje ekonomike, si:
• në qoftë se merret me bartjen e mallit përtej linjës së doganës dhe eviton masat e mbikëqyrjes doganore;
• në qoftë se në doganën kompetente nuk paraqet drogat apo substancat tjera narkotike për të cilat ka leje të rregullt për import dhe eksport;
• në qoftë se nuk paraqet në doganë armë, municion apo lëndë shpërthyese që bart përtej vijës së doganës, ndërsa për mbajtjen dhe bartjen e tyre ka lejen e organit kompetent;
• në qoftë se eviton pagesën e doganës dhe të taksave tjera ose përdor dokumente të parregullta për evitimin e pagesës së doganës e të taksave tjera.
Këto janë vetëm disa nga shembujt e shumtë të definimit dhe sanksionimit të delikteve të ndryshme financiare e ekonomike. Por, do të shohim edhe një shembull nga dispozitat ligjore që e rregullojnë çështjen e delikteve ekonomike lidhur me bankat dhe organizatat depozituese. Delikte të kësaj natyre kryejnë personat fizikë dhe juridikë që:
• afarizmi i tyre nuk u përmbahet kushteve të përcaktuara me ligjin mbi bankat (neni 20); • nuk dëshmojnë likuiditet dhe solventitet në afarizmin e tyre; • nuk ia përshtatin afarizmin e tyre afateve të parashikuara me ligj.
154
REZYME E PROBLEMATIKES SË PARANDALIMIT TË KRIMINALITETIT FINANCIAR NË NDËRMASRRJE DHE SHOQËRI Kriminaliteti definohet si dukuri shoqërore që manifestohet me kryerjen e veprave të rrezikshme për shoqërinë, të cilat janë të cilësuara me ligj si vepra penale. Kriminalistika është shkencë e cila gjen dhe zbaton metoda, procedura dhe mjete të përshtatshme për zbulimin, dëshmimin dhe parandalimin e veprave penale. Qëllim i vetëm i të gjitha këtyre veprimeve është shkatërrimi i kriminalitetit. Kriminaliteti ekonomik është tërësia e veprimeve kriminale që kryhen gjatë afarizmit ekonomik. Me që afarizmi zgjerohet dhe zhvillohet, kështu që shfaqen edhe vepra kundër pronës, të cilat kanë për qëllim fitimin e paligjshëm të pasurisë në të gjitha trajtat. Me që financat janë kushti kryesor për zhvillimin e ekonomisë, ato janë objekt dhe motiv i shpeshtë i veprave penale. Kriminaliteti financiar është forma më perfide e përvetësimit të pasurisë së huaj. Përveç kësaj, paratë janë forma më e lehtë e përvetësimit dhe fshehjes së gjurmëve, ndërsa bankat dhe institucionet financiare janë vende në të cilat depozitohen paratë dhe dokumentet për kryesit e kriminalitetit financiar. Forma pak më të lehta të kriminalitetit ekonomik janë shkeljet ekonomike, të cilat janë të definuara si shkelje e dispozitave mbi afarizmin ekonomik e financiar të cilën e ka bërë personi juridik (ndërmarrja) dhe/ose personi përgjegjës. Shkelje ekonomike bëjnë ata persona të cilëve u është besuar një lloj i caktuar o punëve në fushën e afarizmit ekonomik e financiar në ndërmarrje, organizatë financiare, fond, organ shtetëror, institucion, etj. Ata mund të jenë menaxherë, drejtorë sektorësh, drejtues, kryepunëtorë, kontabilistë, arkëtarë, depoistë, pjesëmarrës të transportit interno dhe persona të tjerë. Ligjvënësi ka përcaktuar përgjegjësi për personat juridikë të cilët nuk i zbatojnë masat e sigurisë dhe mbikëqyrjes dhe kështu mundësojnë kryerjen e shkeljeve ekonomike, të cilat manifestohen në formë të shkeljeve financiare, mashtrimit ose përvetësimit të paligjshëm të pronës. Në këto raste përgjegjës janë organet drejtuese dhe organet mbikëqyrëse (këshilli drejtues, këshilli mbikëqyrës, sistemi i kontrollit interno, revizioni i brendshëm, sigurimi kundër zjarrit, sigurimi fizik, komisioni i inventurës, etj.). Kriminaliteti financiar shfaqet me zbatimin ose moszbatimin e masave të mbikëqyrjes, për shkak të hakmarrjes apo me paramendim. Kundërvajtjet financiare kryhen edhe me urdhër të ndonjë personi tjetër përgjegjës, kur veprohet sipas këtij urdhri. Të gjitha këto janë shkelje të dispozitave mbi afarizmin ekonomik e financiar, të cilat kanë pasoja negative, si në bazë të tëhuajsimit ashtu edhe në bazë të bashkëpjesëmarrjes. Si preventivë për kundërvajtjet ekonomike zbatohen masat mbrojtëse, ndërsa me ligj parashikohen sanksionet, më së shumti në formë të gjobës. Për kundërvajtje financiare të peronave juridike masë efikase është gjobitja në shumë të vlerës së pasojave të moskryerjes së obligimeve. Masat mbrojtëse janë të ndryshme, varësisht prej kontekstit të kriminalitetit financiar. Veprim i mirë për zbulimin e kriminalitetit financiar është analiza financiare e administrimit të financave të ndërmarrjes apo institucioneve shtetërore, siç janë bankat, fondet e ndryshme, etj. Në esencën e analizës financiare nga aspekti i kriminalitetit është hulumtimi i lidhshmërisë midis pozicioneve të caktuara, bilanci i gjendjes dhe bilanci i suksesit, si edhe raportet financiare mbi gjendjen e pronës dhe suksesin e afarizmit. Këtu ka hapësirë të gjerë për veprime të pandërgjegjshme dhe përvetësime të efekteve financiare në dëm të aksionarëve, kreditorëve, partnerëve afaristë, shtetit dhe qytetarëve.
155
SHTESE I. Kryerja e kërkimeve Revizionin e llogarisë vjetore të ENERGOMONTAZHA, SARAJEVE e ka bërë firma revizore STANIŠIĆ‐FILIPOVIĆ AUDIT, SARAJEVE, në pajtim me Ligjin mbi revizionin e kontabilitetit, Rregulloren mbi mënyrën e kryerjes së revizionit të kontabilitetit dhe standardet ndërkombëtare të revizionit. Në raportin e revizorit është shprehur mendimi se raportet e kontabilitetit kanë qenë të vërteta dhe në mënyrë objektive e kanë pasqyruar gjendjen e pronës, obligimeve dhe kapitalit në ditën e kryerjes së bilancit të ENERGOMONTAZHA SARAJEVE dhe rezultat i afarizmit të saj në pajtim më dispozitat mbi kontabilitetin. Me gjendjen më 31 dhjetor 2000, firma revizore EUROAUDIT SARAJEVE ka bërë hulumtime shtesë, të cilat përfshinin analizën e gjendjes pronësore, analizën e gjendjes financiare dhe analizën e gjendjes së të efekteve për vlerësimin e bonitetit të ENERGOMONTAZHA SARAJEVE. II KONKLUZIONET Raportet e kontabilitetit të ENERGOMONTAZHA SARAJEVE janë hartuar në pajtim me dispozitat mbi kontabilitetin dhe ato në mënyrë të vërtetë dhe objektive pasqyrojnë gjendjen e pronës, kapitalit dhe obligimeve të ENERGOMONTAZHA SARAJEVE, më 31 dhjetor 2000, dhe rezultatet e afarizmit për vitin që përfundon me këtë ditë. III MENDIM MBI BONITETIN Duke u nisur nga mendimi i revizorit mbi vërtetësinë dhe objektivitetin e raporteve të kontabilitetit dhe analizave të bëra të gjendjes pronësore, gjendjes financiare dhe gjendjes së të hyrave, në bazë të bilancit për periudhën 1998 – 200, shprehim MENDIM POZITIV MBI BONITETIN E "ENERGOMONTAZHA" , SARAJEVE Sarajevë, 27 korrik 2001 Revizori i autorizuar
Prof. dr Jozo Sović
156
Bilanci i gjendjes
‐ në 000 ‐ 31.12.2000. 31.12.1999. 31.12.1998 shuma % shuma % shuma %AKTIVA I. MJETE QAREKULLUESE (1 deri 6) 74.989 42,2 45.086 48,8 36,909 68,91. Para të gatshme 13.304 12.343 8352. Blerësit 5.520 11.233 3.517 31.12.2000. 31.12.1999. 31.12.1998 shuma % shuma % shuma %3. Furnitorët 17.357 2.443 4.8044. Kreditë afatshkurtra 0 444 6.3035. Obligimet tjera 90 276 2646. Rezervat 35.718 18.347 21.186II PRONA E PËRHERSHME 102.690 57,8 47.292 51,2 16.683 31,1
1. Plasmanet financiare afatgjata 374 0 02. Objektet ndërtimore dhe pajisjet 60.246 27.619 16.6833. Depozitat jomateriale (goodvvill) 41.890 19.673 0
III AKTIVA AFARISTE(I + II) 177.679 100,0 92.378 100,0 53.952 100,0
IV AKTIVA JASHTE AFARIZMIT 2.514 1.431 1.400
AKTIVA E PERGJITHSHME (III+IV) 180.193 93.809 54.992
PASIVA
I OBLIGIMET AFATSHKURTRA (1 deri 4) 32.191 18,0 33.988 36,8 31.248 58,6
1. Furnitorët 11.915 10.153 4.717
2. Kreditë afatshkurtra 0 1.457 0
3. Avanset e pranuara 17.389 15.603 25.174
4. Obligimet tjera afatshkurtra 2.887 6.775 1.537
II REZERVAT AFATGJATA 21.645 12,1 0 0 0 0III KAPITALI 124.710 69,9 58.390 63,2 22.164 41,4;
1. Kapitali themelor 111.029 52.059 16.680
2. Rezerva e revalorizuar 1.038 487 3243. Rezerva nga fitimi 5.289 2.480 1.652
4. Fitimi i pasistemuar 7.354 3.364 1.508
IV PASIVA AFARISTE (I+II+III) 178.546 100,0 92.378 100,0 53.592 100,0
V PASIVA JASHTE AFARIZMIT 1.647 1.431 1.400PASIVA E PPERGJITHSHME (IV+V) 180.193 93.809 54.992
157
VITI 2000. 1999. 1998. 1. Prona e përhershme 102.690 47.292 16.683 2. Rezervat 35.718 18347 .21.186 I. Prona e lidhur afatgjatë (1+2) 138.408 65.639 37.869 3. Kapitali 124.710 58.390 22.164 4. Rezervat afatgjata 21.645 0 0 II. Kapitali i përher. afatgjatë (3+4) 146.355 58.390 22.164 Koeficienti i stabilitetit financiar (I/II) 0,946 1,124 1,709
Stabiliteti financiar në periudhën e vështruar është përmirësuar vazhdimisht, ndërsa në vitin 2000 koeficienti i stabilitetit financiar ka rënë nën 1 (një), që do të thotë se në këtë vit stabiliteti financiar ka qenë i mirë. Likuiditeti. Treguesit e mëposhtëm dëshmojnë likuiditet.
‐ në 000
VITI 2000. 1999. 1998. 1. Mjetet qarkulluese 74.989 45.086 36.909 2. Obligimet afatshkurtra 32.191 33.988 31.428 Koeficienti i likuiditetit të përgj.(1/2) 2,33 1,33 1,17
Koeficienti i likuiditetit të përgjithshëm tregon tendencë të përmirësimit, kurse në vitin 2000 ka qenë më i lartë se sa koeficienti i kërkuar i likuiditetit të përgjithshëm më shumë se 2 (dy).
‐ në 000
VITI 2000. 1999. 1998. 1. Blerësit 5.520 11.233 3.517 2. Të hyrat nga shitja 213.927 153.484 111.465 Numri mesatar i ditëve të pagesave të kërkesave nga blerësit (1x365/2)
9,4 26,7 11,5
Numri mesatar i ditëve të pagesave të kërkesave nga blerësit në të gjitha vitet ka qenë në kufij, ndërsa në vitin 2000 është Zvogëluar dukshëm në krahasim me vitet paraprake.
158
‐ në 000
VITI 2000
1999 1998
1. Furnitorët 11.915 10.153 4.717 2. Vlera furnizuese e mallit të shitur e zmadhuar nga shpenzimet e materialit, energjisë dhe shërbimet e prodhimit të prodhimeve dhe shërbimeve të shitura dhe vlera e rezervave të materialit
101.579 81.845 85.265
Numri mesatar i ditëve të pagesës së obligimeve ndaj furnitorëve (1x365/2)
42,8 45,3 20,2
Numri mesatar i ditëve të pagesës së obligimeve ndaj furnitorëve në periudhën e vështruar oscilon poshtë e lart dhe është më i lartë se sa numri mestar i ditëve të pagesës së kërkesave nga blerësit. Solventiteti i shprehur në koeficient:
‐ në 000
VITI 2000. 1999. 1998. 1. Prona afariste 177.679 92.738 53.592 2. Obligimet 32.191 33.988 31.428 Koeficienti i solventitetit (1/2) 5,5 2,7 1,7
Koeficienti i solventitetit është ngritur nga viti në vit, kurse në vitin 2000 ka arritur madje në 5.5, gjë që shpie në përfundim se ndërmarrja ka solventitetit të lartë. Ekuatniteti i kapitalit matet me pjesëmarrjen e kapitalit në pasivën afariste, pa rezervat afatgjata, i cili duket kështu:
‐ në 000
VITI 2000 1999 1998 shuma % shuma % shuma %1. Kapitali 124.710 79,5 58.390 63,2 22.164 41,42. Obligimet 32.191 20,5 33.988 36,8 31.428 58,6!Pasiva afariste pa rezervat afatgjata (1+2)
156.901 100,0 92.378 100,0 53.592 100,0
Pjesëmarrja e kapitalit në pasivë (pa rezervat afatgjata) në periudhën e vështruar ngrihet dukshëm, por me që kjo pjesëmarrje është e kushtëzuar nga raporti i pasurisë së përhershme dhe pasurisë qarkulluese dhe shkalla e inflacionit, konsiderojmë se ekuatniteti i kapitalit është më i mirë se sa është e domosdoshme.
159
Struktura pronësore e kapitalit themelor është si vijon:
‐ në 000
VITI 2000 1999 1998 shuma % shuma % shuma %1. Kapitali aksionar 111.029 100,0 52.059 100,0 0 2. Kapitali shoqëror 0 0 14.072 75,33. Kapitali tjetër 0 0 4.608 24,7KAPITALI THEMELOR (1 deri 3) 111.029 100,0 52.059 100,0 18.680 100,0
ANALIZA E GJENDJES SË TË HYRAVE Rreziku i realizimit të rezultatit financiar. Në këtë analizë nuk janë përfshirë të hyrat e jashtëzakonshme dhe joafariste dhe as shpenzimet dhe shpenzimet neto të revalorizuara, sepse si të parat ashtu edhe të dytat në parim janë të papërsëritshme. Në pajtim me këtë, parallogaritja e rrezikut të realizimit të rezultatit financiar është si vijon: Rreziku afarist (leveridz) në vitin 2000 dhe në vitin 1999 ka qenë shumë i ulët, ndërsa në vitin 1998 rreziku afarist është shfaqur dhe ka shkaktuar humbje afariste. Rreziku financiar nuk ka mundur të përcaktohet në vitin 1998, sepse është krijuar humbje nga aktivitetet e rregullta. Në vitin 1999 dhe në vitin 2000 nuk ka pasur rrezik financiar, sepse shpenzimet financiare kanë qenë më të vogla se sa të ardhurat financiare, prandaj faktori i rrezikut financiar është më i vogël se 1 (një), për ç;’ arsye rreziku i përgjithshëm është me i vogël se rreziku afarist. Rreziku i përgjithshëm (leveridz) në vitin 2000 dhe në vitin 1999 ka qenë shumë i ulët, ndërsa për vitin 1998 ky rrezik nuk ka mundur as të llogaritet – për shkak të humbjeve nga aktivitetet e rregullta gjegjësisht nga rreziku i shfaqur. Rentabiliteti:
‐ në 000
VITI 2000. 1999. 1998. 1. Fitimi neto 3.990 1.078 525 2. Shpenzimet e kamatave 2.350 202 339 3. Të hyrat neto në kapitalin e përgjithshëm (1+2)
6.340 1.280 864
4. Kapitali i përgjithshëm mesatar 135.462 72.985 44.359 5. Kapitali vetjak mesatar 91.550 40.277 19.134 Shkalla e të hyrave neto në kapitalin e përgjithshëm (3/4x100)
4,7% 1,8% 1,9%
Shkalla e të hyrave neto në kapitalin vetjak (1/5x100)
4,4% 2,7% 2,7%
Si shkalla e të hyrave neto në kapitalin e përgjithshëm ashtu edhe shkalla e të hyrave neto në kapitalin vetjak, në vitin 2000, kanë qenë dukshëm më të larta se shkallët e tyre në dy vitet paraprake, gjë që shpie në përfundimin se rentabilitetit ka tendencë përmirësimi.
160