kozinkiem. klimontÓw...rosjanie jednak się wycofali i następnego dnia 9 armia niemiecka dotarła...

31WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej

OPIS MIEJSC I CMENTARZY POŁOŻONYCH NA SZLAKU

Z przodu pomnika jest tablica z piaskowca z wyrytymi nazwiskami legionistów przeniesionych z cmen-tarza w Beradzu-Kozinku (50 osób) i z Iwanisk (Wincenty Borończyk).

U stóp umieszczono granitowe pły-ty. Na jednej z nich widnieje napis: TU SPOCZYWA / Ś † P / KPT. KAZI-MIERZ / HERWIN-PIĄTEK / OFICER I BRYGADY LEGIONÓW POLSKICH

/ JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO / POLEGŁ 19 V 1915 R. / PODCZAS BITWY POD KONARAMI / W BOJU POD KOZINKIEM.

KLIMONTÓWKwatery wojenne 1914–1915 na cmentarzu katolickim (n50 39.193 e21 26.854)

Klimontów – Konary – Iwaniska – Opatów – Leszczków – Lipnik – Kurów – Goźlice – Sandomierz

KONARYPomnik bitwy pod Konarami (n50 40.536 e21 23.467)pomnik znajduje się po lewej stro-nie, obok drogi wojewódzkiej nr 758, w odległości ok. 6 km od Klimontowa.

Pomnik stanowi granitowy głaz na fundamencie z tablicą z brązu z krzyżem i napisem: W TEJ OKOLI-CY / W MAJU 1915 r. / LEGIONIŚCI J. PIŁSUDSKIEGO / TOCZYLI KRWA-WE BOJE / Z WOJSKAMI ROSYJSKI-MI/ KTÓRE PRZESZŁY DO HISTORII / JAKO / BITWA POD KONARAMI/ W 85 ROCZNICĘ / SPOŁECZEŃSTWO GMINY KLIMONTÓW / MAJ 2000”.

Obok stoi tablica informacyjna z mapą o treści: „KONARY. Wśród miejscowości w Polsce w tej nazwie wyróżniają się w świadomości poko-lenia wychowanego w międzywojniu Konary, położone opodal Klimonto-wa. Tu bowiem, przede wszystkim na terenie dzisiejszych gmin Kli-montów, Lipnik, a także Iwaniska, Baćkowice, Bogoria, na rozległej wyżynie nad Koprzywianką i w uro-

kliwej dolinie tej rzeki rozegrała się w dniach 16-24 maja 1915 roku (data umowna) chlubna bitwa dla odro-dzonego w postaci legionów wojska polskiego, oczywiście wtedy jeszcze

32 WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE | Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej

ROZDZIAŁ 2

w składzie 1 Armii austriackiej. Choć Legiony nie zdobyły nowych pozycji, nie przesunęły do przodu frontu, to dzięki waleczności, zdyscyplinowa-niu utrzymały trudną strategicznie linię rzeki Koprzywianki.

Nazwa bitwa pod Konarami wzięła się stąd, iż w tej właśnie wsi znajdowały się główne pozycje wyjściowe naszych wojsk, liczącej około 5 tysięcy I Brygady Legionów dowodzonych przez Józefa Piłsud-skiego. Tu mieścił się sztab. Konary później stały się symbolem całej bi-twy, chociaż boje, potyczki toczyły się na polach, łąkach, zagajnikach, wąwozach kilku wiosek: m. in. Wszachowa, Beradza, Domaradzic, Swojkowa, Płaczkowic, Kaczyc, Łownicy, Przepiórowa, Kamieńca, Włostowa, Malżyna i Kozinka. Tu tworzyła się legenda legionowego czynu, legenda Józefa Piłsudskiego. Tak w pogrzebowym wierszu wspo-mina konarskie boje poeta Roman Woynicz-Horoszkiewicz:

Szarą czapę strzelecką, dano mu do trumny,

widziały ją Konary, Tarłów, Kostiuchnówka,

i dziwnie się zgodziły – krzyż Virtuti dumny

i ta prosta, żołnierska, siwa maciejówka…”

literatura wskazuje, iż pomiędzy Kli-montowem a iwaniskami, we wsiach płaczkowice, chobrzany i olbierzo-wice, znajdują się mogiły z okresu i wojny światowej. niestety autorom przewodnika nie udało się odszukać w terenie opisywanych obiektów.

IWANISKACmentarz wojenny z 1915 r. (n50 40.536 e21 23.467)

OPATÓWCmentarz wojenny 1914–1915 (n50 48.045 e21 25.082)cmentarz wojenny w opatowie, zlo-kalizowany jest na wzniesieniu przy ul. cmentarnej, w bezpośrednim są-siedztwie cmentarza parafialnego. wejść tam można bezpośrednio z parkingu.

W czasie Operacji Dęblińskiej 4 paź-dziernika 1914 roku pod Opatowem miało dojść do bitwy. Rosjanie jednak się wycofali i następnego dnia 9 Armia niemiecka dotarła już do Wisły.

Cmentarz wojenny założony został na planie prostokąta, ogrodzony me-talowym płotem i siatką. Wewnątrz znajdują się 22 numerowane mogi-ły masowe z krzyżami maltańskimi z orłami w koronie. Między kwate-rami są wybetonowane alejki. Na bramie wejściowej zamieszczono metalowy Krzyż Walecznych, na ra-



mionach którego znajduje się napis: NA / POLU / CHWAŁY / 1920. Być może pochodzi on z czasów przed-wojennych, kiedy na opatowskim cmentarzu miał stanąć pomnik po-ległych w obronie Lwowa i w wojnie polsko-bolszewickiej pochodzących z Opatowa i okolic.

Spoczywa tu 113 żołnierzy nie-mieckich, 722 austro-węgierskich i 94 rosyjskich. Pod koniec lat trzy-dziestych XX w. przeniesiono tu po-ległych z Karwowa, Kochówka i Opa-towa II. Autor książki „By nie zatarł ich czas… Śladami mogił i cmentarzy wojennych w powiatach: sandomier-skim, opatowskim i staszowskim” Pan Marek Lis wspomina o 1200 po-ległych, opierając się na dokumen-tach Urzędu Miasta w Opatowie.

Naprzeciw wejścia, w środkowej części stoi Pomnik poświęcony legio-niście kpt. Pększyc-Grudzińskiemu

z tablicą o treści: ŚP / KPT. FRAN-CISZEK / PĘKSZYC GRUDZIŃSKI / DOWÓDCA 2 KOMP. VI BAONU / I BRYG. LEG. POL. / POLEGŁ POD ŻERNIKAMI / DNIA 3 CZERWCA 1915 R.

Źródła nie potwierdzają, że został tu pochowany. zapewne jest to tylko symboliczna mogiła.

Cmentarz uporządkowano na po-czątku lat siedemdziesiątych – wte-dy to na mogiłach ustawiono krzyże z orłami bez korony. Obecnego wy-glądu cmentarz nabrał w latach dzie-więćdziesiątych, kiedy wykonano w nim prace remontowe. W 1988 r. został wpisany do rejestru zabytków.

na linii opatów–sandomierz i opa-tów–Klimontów znajduje się kilka obiek-tów położonych poza głównym szlakiem. Leszczków (n50 44.603 e21 29.170) – kwatera wojenna 1914–1915


ROZDZIAŁ 2

Gor

zków

Zald

ów

Wzo

ry

Pisk

rzyn

Rudn

iki

Gry

zika

mie

ń

Miło

szow

ice

Grz

ybów

Kręp

aWym

ysłó

wSo

biek

urów

Kacz

yce

Bork

ów

Uja

zd

Topo

rów

Gar

bow

ice

Scze

glic

e

Jagn

in

Goj

ców

Radw

an

Zago

rzyc

eW

itow

ice

Pełc

zyce

Kona

ry

Wło

stów

Ubl

inek

Swoj

ków

Słop

tów

Olb

ierz

owic

e

Szym

anow

ice

Dol

neGór

ki

Bogu

szów

Kuja

wy

Gra

bina

Pęch

ówŚn

ieko

zy

Wiłk

owic

e

Usa

rzów

Goł

ębió

w

Oss

olin

Roga

cz

Przy

bysł

awic

e

Krob

ielic

eJu

gosz

ów

Osi

ny

Zdan

ów

Jano

wic

e

Strą

czkó

w

Nas

ław

ice

Myd

łów

Klec

zanó

wZa

grod

y

Dob

roci

ce

Pęcz

yny Gła

zów

Piek

ary

Świę

cica

Bilc

za

Świą

tnik

i

Chob

rzan

y

Rożk

iW

ierz

biny Le

narc

zyce

Mal

ice

Wie

logo

ra

Żukó

w

Złot

a

Łojo

wic

e

Wys

iadł

ówRz

eczy

caSu

cha

Koćm

ierz

ów

Zaw

ierz

bie

Zaw

iseł

cze

Now

eKi

char

y

Star

eKi

char

y

Rado

szki

Prze

zwod

y

Dar

omin

Kuni

ce

Gro

choc

ice

Stod

oły

Kolo

nia

Podl

isów

Jaku

bow

ice

Łuka

wa

Sobó

tka

Łuka

wa

Zakr

zecz

e

Pisa

ry

Rom

anów

ka Star

yG

arbó

w

Łany

Chra

panó

w Józe

fków

Paw

łów

Przy

bysl

awic

e

Stod

oły

Czyż

ów

Szla

chec

kiKo

szyc

e

Męc

zenn

ice

Adam

ów

Brze

zie

Nik

isia

łka

Duż

a

Lisó

w

Stud

zian

ki

Balb

inów

Gie

rczy

ce

Nie

mie

nice

Zwol

a

Bisk

upic

e Łęży

ce

Poru

dzie

Zoch

cine

k

Goł

oszy

ce

Ozi

embł

ów

Koby

lank

iKo

chów

Oka

lina

O�c

jałó

w

Tudo

rów

Korn

acic

e

Lipo

wa

Ptka

nów

Kalis

zany Łu

kaw

ka

Karw

ów

Stan

isła

wów

Żern

iki

Buko

wia

ny

Trus

kola

sy

Naw

odzi

ce

Dm

osic

e

Bore

kKl

imon

tow

ski

Zbig

niew

ice

Post

ronn

a

Gni

eszo

wic

e

Ryło

wic

e

Ost

rołę

kaBo

goria

Skot

nick

a

Gor

zycz

any

Sośn

icza

ny

Czer

nikó

wO

pato

wsk

i

Wilc

zyce

Obr

azów

Woj

ciec

how

ice

Bogo

riaSa

mbo

rzec

Kuró

wKu

rów

Goź

lice

Goź

lice

Lesz

czkó

wLe

szcz

ków

Iwan

iska

Iwan

iska

SAN

DO

MIE

RZSA

ND

OM

IERZ

OPA

TÓW

OPA

TÓW

Gór

y Pę

chow

skie

Gór

y Pę

chow

skie

Klim

ontó

wKl

imon

tów

05

km



Kurów (n50 43.245 e21 28.723) – grób zbio-rowy poległych w walce o niepodle-głość ojczyzny z 1916 r. (błędna infor-macja, gdyż pochowano tu żołnierzy różnych armii, poległych w 1915 r.) Goźlice (n50 41.671 e21 28.805) – cmentarz wojenny z lat 1914–1915, położony obok cmentarza parafialnego w goźlicach.

w literaturze możemy znaleźć infor-macje wskazujące na istnienie cmen-tarza wojennego w Beradzu. zostało na nim pochowanych 145 żołnierzy armii austro-węgierskiej i 134 żołnie-rzy armii rosyjskiej. w kolejnych latach ekshumowano na jego teren 545 pole-głych. ponadto w osobnej mobile spo-czywało 50-ciu legionistów. cmentarz nie zachował się. szczątki poległych przeniesiono do gór pęchowskich.

warto zatrzymać się również w Lip-niku, aby zobaczyć pomnik czynu le-gionowego. głównym jego elementem jest ponad dwu i półmetrowa rzeźba przedstawiająca postać antoniego ja-błońskiego w mundurze oficera le-gionów polskich. na kamiennej płycie zamieszczono napis: „ppłk. antoniemu jabłońskiemu Kawalerowi Krzyża Virtu-ti militari dowódcy 11 pułku ułanów legionowych oraz wszystkim mieszkań-com ziemi sandomierskiej, którzy wal-czyli o niepodległość w latach 1914–1920. w hołdzie społeczeństwo”. autorem pomnika jest artysta rzeźbiarz józef opala, pochodzący z pobliskich męczennic. w pobliżu znajduje się budynek dawnej szkoły, przypomina-jący dworek, w którym ma powstać

muzeum legionowe. w lipniku usytu-owany był cmentarz wojenny, lecz nie zachował się do naszych czasów.

Antoni Jabłoński urodził się w 1896 roku w Usarzowie pod Lipnikiem. Był uczestni-kiem „patrolu Beliny”. Przeszedł cały szlak bojowy Legionów, jako major w 1920 roku dowodził 11 Pułkiem Ułanów. 12 październi-ka 1920 roku został ciężko ranny pod Nową Sieniawą nad Bohem. Zmarł 10 dni później. Został pośmiertnie awansowany na stopień podpułkownika i odznaczony orderem Virtuti Militari. Pochowany został w rodzinnym gro-bie w Modliborzycach.

SANDOMIERZsandomierz w latach 1914–1915 sied-miokrotnie zmieniał okupanta, stąd też na jego terenie znajdowało się kil-kadziesiąt mogił i grobów masowych. po większości z nich nie ma już śladu.Mogiła wojenna z 1914 r. na cmentarzu parafii św. Pawła (n50 40.733 e21 44.387)cmentarz, na którym zlokalizowana jest kwatera, znajduje się przy ul. sta-romiejskiej, naprzeciwko zabytkowe-go kościoła pw. nawrócenia świętego pawła apostoła.

cmentarz położony jest w bardzo malowniczym miejscu, nieopodal znajduje się wejście na teren wąwo-zu Królowej jadwigi, który jest jedną z największych atrakcji turystycz-nych miasta. w sezonie turystycznym i weekendy miejsce to jest bardzo uczęszczane przez turystów.

wejście na teren cmentarza prowa-dzi bezpośrednio z ulicy. Kwatera znaj-


duje się po lewej stronie od wejścia, pomiędzy nagrobkami, w odległości ok. 10 m. prowadzi do niej wąska ścieżka.

Mogiła ma formę obmurowanego grobu o wymiarach 7 x 2 m. Pośrod-ku niej został posadowiony pomnik w formie obelisku, na którym są metalowy krzyż i dwie skrzyżowane szable, na wierzchołku zaś metalowy orzeł, poniżej data – 1915. Wystrój tej mogiły wykonał sandomierski artysta Marian Pisarczyk w latach osiemdzie-siątych. U stóp pomnika umieszczono tablicę z piaskowca z napisem: MO-GIŁA ŻOŁNIERZY / ARMII AUSTRIAC-KIEJ / POLEGŁYCH W BITWIE O SAN-DOMIERZ /WE WRZEŚNIU 1914 R.

Pochowano tu 146 żołnierzy, któ-rzy zginęli w czasie wrześniowej

(14.09) ofensywy wojsk rosyjskich (od 13 sierpnia Sandomierz był w ob-szarze okupacji austriackiej). Doszło wówczas do „bratobójczych walk”, gdyż starły się oddziały rosyjskiego 72 pułku piechoty, w którym służyli poborowi z Sandomierszczyzny, a po drugiej stronie poborowi Polacy z te-renu Galicji. W walkach tych zginęło ok. 700 żołnierzy po obu stronach, a 1500 zostało rannych.

po obejrzeniu kwatery, warto cofnąć się kilka metrów, do ul. Leszka Czar-nego, przy której znajdziemy mogiłę wojenną z roku 1914 (n50 40.708 e21 44.314).

Na wprost wylotu ul. Podgórze, między posesjami, obok drzewa, znajduje się chodnik, którym doj-dziemy do mogiły. Jest to ziemny kopiec o wymiarach 7 x 3 m, na którym umieszczony jest brzozowy krzyż. Na krzyżu zamieszczono me-talową tabliczkę z napisem: W TEJ MOGILE SPOCZYWA OK. / 150 ŻOŁ-NIERZY AUSTRIACKICH / POLEGLI W PIERWSZYCH DNIACH / WRZE-ŚNIA 1914 R. W NOCNEJ BITWIE / STOCZONEJ Z WOJSKAMI ROSYJ-SKIMI / W OBU ARMIACH SŁUŻYLI RÓWNIEŻ POLACY / MIEJSCE NA-SZEJ PAMIĘCI / PODLEGA OCHRO-NIE / STOWARZYSZENIA OPIEKI NAD / ZAPOMNIANYMI MOGIŁAMI.

Mogiła otoczona jest kamiennym murkiem. Wokół kwatery są ogro-dzenia posesji: z jednej strony siat-ka, z drugiej kamienny mur, a w nim granitowa tablica z tą samą treścią. Górowała nad miejscem niedawnej bitwy – jedyny świadek zmagań.

ROZDZIAŁ 2



Kolejne sandomierskie pamiątki z okresu i wojny światowej znajdziemy w obrębie cmentarza katedralnego przy ul. a. mickiewicza, który stanowił będzie kolejny przystanek na szlaku.Kwatera wojenna 1914–1915 obok cmentarza katedralnego (n50 41.085 e21 44.614)Mogiła wojenna z 1914 r. na cmentarzu katedralnym (n41.138 e21 44.692)cmentarz katedralny, położony po lewej stronie ul. a. mickiewicza od kierunku jazdy, jest najstarszą nekropolią w san-domierzu. spacerując po jego terenie napotykamy wiele bardzo pięknych, zabytkowych nagrobków. bezpośrednio od ul. a. mickiewicza cmentarne mury odgradza cmentarz wojenny z okresu ii wojny światowej. na teren cmentarza katedralnego dostajemy się przechodząc

obszerną furtę zwieńczoną łukiem, na której widnieje data 1792.

mogiły należy poszukiwać na przeciw-ległym końcu cmentarza, w okolicach muru cmentarnego, w środkowej jego części. specyficzne jej położenie powo-duje, że dotarcie do niej, bez dodatkowe-go oznakowania, jestr dosyć trudne.

po przekroczeniu furty cmentarnej, podążamy cały czas główną alejką, która po ok. 90 m skręca łagodnym łukiem w lewo. nie zbaczając z obra-nej drogi, obserwujemy prawą stronę cmentarza. bezpośrednio przy alejce widoczny będzie charakterystyczny nagrobek, składający się z podsta-wy wykonanej z żółtego piaskowca, zwieńczonej wysoką kolumną, z wyry-tym napisem „ś.p. helena z judyckich witkowska”.

Bezpośrednio za pomnikiem, znaj-duje się ścieżka, która doprowadza nas po chwili do mogiły z wysokim, drewnianym krzyżem, o wymiarach 4 x 4 m. Otoczona została czterema kamiennymi słupkami połączonymi metalowym drutem. Na mogile znaj-duje się tablica z piaskowca z napi-sem: BRATNIA MOGIŁA / 152 POLA-KÓW / ŻOŁNIERZY 72 P. P. / ARMII ROSYJSKIEJ / POLEGŁYCH IX. 1914 R.

Jak głosi napis, pochowano w niej wyłącznie Polaków służących w 72 Tul-skim Pułku Piechoty. Żołnierze prawo-sławni z tego pułku pochowani zostali w zbiorowej mogile między mogiłą, a cmentarzem prawosławnym – do-kładne miejsce jest trudne do usta-lenia. Naprzeciw mogiły znajdowało się kilka rzędów grobów żołnierzy prawosławnych. Były na nich krzyże


ROZDZIAŁ 2

Słoptów

Grabina Goźlice

Leszczków Żurawniki

Gołębiów

SternaliceOsiny

Zdanów

Słabuszewice

Międzygórz

KleczanówDacharzów

Komorna

GłazówŚwięcica

Dębiany

RożkiWierzbiny

Lenarczyce

ŁukawaKościelna

Malice

WielogoraZłota

Łojowice

Wysiadłów

GałkowiceOcin

Mokoszyn

RzeczycaMokra

Zawisełcze

Gierlachów

Mściów

Góry Wysokie

Szczytniki

Słupcza

Radoszki

Bożęcin

DarominSadłowice

Pielaszów

Kunice

Grochocice

Podlisów

Jakubowice

Łukawa

Sobótka

Gałkowice

Pisary

Romanówka

StaryGarbów

Czermin

Winiary

Janowice

Łany

Bińkowice

Pawłów Dziurów

Wygoda

Nowy Garbów

KępaChwałowska

CzyżówPlebański

PiotrowicePodszynJankowice

Przybyslawice

ŚmiłówBidziny

Jasice

Stróża

Julianów

PolesieMikułowskie

Śródborze

Gliniany

Borownia

Łysowody

Mikułowice WyszmontówZawada

Bałtówka

JanopolSmyków

Włonice

Kruków

Szymanówka

Lasocin

Janów

Dębno

Biedrzychów

Nowe

Maruszów

JanikówLinów

Borki Kolonia

SuchodółkaLinówKolonia

Czyżów Szlachecki

Wojnowice

Koszyce

Leśne ChałupyPętkowice

Skarbka

Lemierze

PodgórzeStokiMałe

StokiDuże

Dąbrowa

Teo�lów Duranów

Potok

Janów

Brzozowa

WólkaLipowa

Bronisławów

Cegielnia

KoloniaDąbrówka

Kozłówek

JulianówWesołówka

Potoczek

Dorotka

Mieczysławów

Tadeuszów

SłupiaNadbrzeżna

RudkaBałtowskaMaksymilianów

Sudół

WólkaBodzechowska

CzarnaGlina

Magonie

Baranów

Grójec

PiaskiBrzóstowskie

Brzóstowa

Podgrodzie

Przepaść

Stare Stoki

RudaKościelna

MaliceKościelne

NikisiałkaMała

Wąworków

Adamów

Brzezie

Adamów

Studzianki

Balbinów

Gierczyce

O�cjałów

Lipowa

Podole

Trębanów

Glinka

Buszkowice

Przeuszyn

Kaliszany

Łukawka

Drzenkowice

WólkaWojnowska

Lipnik

Wilczyce

Obrazów

Dwikozy

Wojciechowice

Bałtów

OŻARÓWĆMIELÓW

Witkowice

Annopol

Popów

WólkaTarłowskaWólkaTarłowska

TarłówTarłów

ZAWICHOSTZAWICHOST

SANDOMIERZSANDOMIERZ

0 5 km


łacińskie z jednym ramieniem krzyża św. Andrzeja. Na przełomie lat 60/70 XX w. kwatery zlikwidowano. Na ich miejscu mają obecnie miejsce współ-czesne pochówki.

oprócz wspomnianej bitwy o sandomierz, we wrześniu 1914 r., większymi działaniami wojennymi były walki w ramach ofensywy war-szawsko-dęblińskiej (od 28 września do listopada 1914). doszło wówczas do kolejnych starć w rejonie sando-mierza.

Tu przed wejściem na cmentarz katedralny, na cmentarzu wojennym po lewej stronie znajduje się kwate-ra z lat 1914–1915. Ma postać du-żej, obmurowanej mogiły o wymia-rach 2 x 20 m. Na niej umieszczono 5 betonowych krzyży. Pierwotny układ cmentarza uległ zniszczeniu w 1937 r., przy poszerzaniu ul. Mic-kiewicza. Groby znajdowały się w miejscu obecnej ulicy. Spoczywa tu 194 żołnierzy armii austro-węgier-skiej i 18 niemieckiej.

Sandomierz – Zawichost – Ożarów

Ożarów – Wólka Tarłowska – Tarłów – Ostrowiec Świętokrzyski – Pawłów – Chybice – Nowa Słupia

ZAWICHOSTKwatery żołnierzy poległych w I wojnie światowej na cmentarzu katolickim (n50 48.494 e21 51.717)

WÓLKA TARŁOWSKAPamiątkowy kamień umieszczony w miejscu, w którym kwaterował J. Piłsudski (n50 59.375 e21 42.927)Kamień, na którym umieszczona została okolicznościowa tablica, znajduje się na niewielkim, wygrodzonym placu, bez-pośrednio przy drodze krajowej nr 79.

Jest to rejon, w którym od 30 czerwca do 3 lipca 1915 r. toczyły się krwawe walki o Redutę Tarłow-ską. Tu właśnie, w zachowanym do dnia dzisiejszego domu krytym czer-

woną dachówką, kwaterował praw-dopodobnie ze sztabem ówczesny brygadier Józef Piłsudski. I Brygada aktywnie uczestniczyła w tym boju, okupując swoje męstwo dużymi stratami. W 1937 roku, w miejscu gdzie stacjonował Sztab I Brygady ufundowano tablicę pamiątkową przytwiedzoną do głazu. Znajduje się on przy drodze – teren wokół niego wyłożony jest kostką betono-wą i ogrodzony z trzech stron słup-kami z łańcuchem. Na środku placu znajduje się podmurówka z kamie-nia, a na niej głaz z tablicą:



ROZDZIAŁ 2

Kuni

ce

Gro

choc

ice

Podl

isów

Jaku

bow

ice

Sobó

tka

Pisa

ry

Prus

yJa

now

ice

Łany

Chra

panó

w Józe

fków

Jank

owic

eW

łoni

ce

Jasi

ce

Julia

nów

Śród

borz

e

Glin

iany

Boro

wni

a

Kars

y

Mik

ułow

ice

Wys

zmon

tów

Zaw

ada

Bałtó

wkaSo

bów

Jano

pol

Stod

oły

Kruk

ów

Dąb

rów

ka

Jani

ków

Woj

now

ice

Wól

kaPę

tkow

ska

Zem

borz

ynKo

ście

lny

Mic

hałó

w

Pętk

owic

e

Skar

bka Le

mie

rze

Podg

órze

Stok

iD

uże

Teo�

lów

Poto

k

Janó

w

Brzo

zow

a

Wól

kaLi

pow

aJa

dwig

ów

Cegi

elni

a

Poto

czek

Łubo

wa

Czek

arze

wic

e

Kurz

acze

Miłk

owsk

aKa

rczm

aN

owa

Dęb

owa

Wol

aSt

ara

Dęb

owa

Wol

a

Sarn

ówek

Borc

uchy

Anto

niów

Wól

kaBa

łtow

ska

Rudk

aBa

łtow

ska

Mak

sym

ilian

ów

Sudó

ł

Gut

win

Jani

k

Rudk

a

Chm

ieló

w

Myc

hów

Szew

na

Pods

zkod

zie

Goź

dzie

lin

Mag

onie

Gró

jec

Brzó

stow

aPr

zepa

ść

Star

e St

oki

Ruda

Kośc

ieln

a

Miłk

ów

Szw

arsz

owic

e

Kunó

wPi

aski

Udz

iców

Nie

tulis

koD

uże

Gęb

ice

Staw

Kun

owsk

i

Kolo

nia

Pias

ki

Doł

yO

paci

e

Praw

ęcin

Kota

rszy

n

Nos

ów

Śnie

żkow

ice

Buko

wie

Prus

inow

ice

Sław

ęcic

e

Kito

win

y

Budy

Bro

dzki

e

Lubi

enia

Przy

mia

rki

Zębi

ec

Połą

giew

Kryn

ki

Brze

zie

Balb

inów

Gie

rczy

ce

Zoch

cin

Czer

won

a G

óra

Bisk

upic

e

Jało

węs

y

Poru

dzie

Zoch

cine

k

Tom

aszó

w

Rusz

ków

Bogu

sław

ice

Wsz

echś

wię

te

Lipo

wa

Podo

le

Mał

oszy

ceBu

szko

wic

e

Prze

uszy

n

Kalis

zany Łu

kaw

ka

Stan

isła

wów

Wól

kaM

ilano

wsk

a

Wor

owic

e

Jele

niów

Wito

sław

ice

Pokr

zyw

iank

aCz

ajęc

ice

Dob

ruch

na

Jeżó

w

Kras

zków

Trus

kola

sy

Jano

wic

e

Mom

ina

Stry

czow

ice

Mirk

owic

eBr

onis

zow

ice

Rudk

i

Serw

is

Rzep

in

Kolo

nia

Rzep

in D

rugi

Kucz

ów

Waw

rzęc

zyce

Styk

ów

Jabł

onna Ka

łków

Bukó

wka

Wło

chy

Zbrz

a

Bole

szyn

God

ów

Woj

ciec

how

ice

Adam

ówM

icha

łów

Wie

jski

Ruda

Kom

orni

ki

Mły

nek

Hen

ryk

Drz

enko

wic

eJa

stkó

w

Lipi

e

Sarn

ówek

Duż

y

Okó

ł

Woj

ciec

how

ice

Bałtó

wBr

ody

Sado

wie

Waś

niów

Bodz

echó

w

OŻA

RÓW

ĆMIE

LÓW

KUN

ÓW

OPATÓ

W

STAR

ACHOWICE

Gra

bow

iec

Sien

no

Ale

ksan

drów

Duż

y

Chyb

ice

Chyb

ice

Tarł

ówTa

rłów

Paw

łów

Paw

łów

Now

a Sł

upia

Now

a Sł

upia

OST

ROW

IEC

ŚWIĘ

TOKR

ZYSK

IO

STRO

WIE

CŚW

IĘTO

KRZY

SKI

Wól

kaTa

rłow

ska

Wól

kaTa

rłow

ska

05

km


TU KWATEROWAŁ / PIERWSZY MARSZAŁEK POLSKI / JÓZEF PIŁ-SUDSKI / ÓWCZESNY BRYGADIER PROWADZĄC / W ZWYCIĘSKI BÓJ PUŁKI LEGIONOWE / W DNIACH 1 i 2 LIPCA 1915 ROKU / KU WIECZ-NEJ PAMIĘCI / DLA NAUKI I POD-TRZYMYWANIA DUCHA / POKOLEŃ TABLICĘ TĘ UFUNDOWALI ZE SKŁA / DEK SPOŁECZEŃSTWA POW. IŁ-ŻECKIEGO / POWIATOWY KOMITET UCZCZENIA PAMIĘCI / MARSZAŁKA JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO / TABLI-CA TA ZOSTAŁA ODTWORZONA W 1990 R. / SPOŁECZNY KOMITET GMINY TARŁÓW.

TARŁÓWPomnik poświęcony poległym legionistom na cmentarzu parafialnym (n51 00.207 e21 43.145)po wejściu na teren cmentarza, kie-rujemy się na wprost główną aleją. po

przejściu około 200 m pomnik wi-doczny będzie po lewej stronie, po-między współczesnymi nagrobka-mi. orientację ułatwia kępa drzew z dwoma rozłożystymi dębami.

Kwatera wojenna na cmentarzu parafialnym składała się z dwóch części. W jednej spoczywali żoł-nierze rosyjscy, w drugiej austro--węgierscy, niemieccy i polscy legioniści. Kwaterę ograniczały cztery posadzone dęby. Dwa z nich rosną do dziś. Pierwotnie pochowano tu 158 żołnierzy. Do Tarłowa przeniesiono poległych z Czekarzewic, Dorotki i Woli Pawłowskiej – łącznie spoczywa tu około 844 żołnierzy. Pozosta-łością tego cmentarza jest obecna kwatera, położona w głębi cmen-tarza, po lewej stronie, w kępie drzew, przylegająca do cmentar-nego muru. Składa się z pięciu grobów z brzozowymi krzyżami



oraz pomnika z napisem: POLEGŁYM LEGIONISTOM / POLSKIM NA PO-LACH / TARŁOWSKICH / W WALCE O NIEPODLEGŁOŚĆ / 30/VI – 2/VII 1915 R. / RADA GMINNA W TAR-ŁOWIE / STAWIA TĘ PAMIĄTKĘ / Z DOBROWOLNYCH OFIAR / DNIA 2 LIPCA 1929 R.

Na krzyżach zamieszczono tablicz-ki z napisem: Nieznany Żołnierz / Po-legł Na Polu / Chwały. Mogiły wyło-żone są kostką betonową, a pomnik ogrodzono metalowym płotkiem.

Przy kościele stoi pomnik w formie krzyża – pamiątka 10-lecia odzyska-nia Niepodległości.

OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKIKwatery żołnierskie z lat 1914–1915 na cmentarzu katolickim przy ul. Denkowskiej (n50 56.447 e21 23.851)

jadąc aż do skrzyżowania w bro-dach, i dalej drogą krajową nr 9, dojedziemy do miejscowości mły-nek, gdzie następuje połączenie szlaku z jego odpowiednikiem po stronie województwa mazowiec-kiego. łącznikiem dojeżdża się do iłży, a następnie Pakosławia. miej-scowość ta była świadkiem bitwy, która miała miejsce w dniach 19 i 20 maja 1915 r. po stronie ro-syjskiej walczyły oddziały legionu puławskiego. łączne straty wynio-

Brody – Pakosław

sły 41 poległych i 60 rannych, 11 żołnierzy przepadło bez wieści. obecnie podziwiać możemy po-mnik poświęcony pamięci legionu puławskiego.

PAWŁÓWCmentarz wojenny 1914–1915 na cmentarzu katolickim starym (n50 57.329 e21 07.227)

CHYBICECmentarz wojenny 1914–1915 na cmentarzu katolickim (n50 55.537 e21 06.537)

NOWA SŁUPIACmentarz wojenny 1914–1915 na cmentarzu katolickim (n50 51.753 e21 05.729)

ROZDZIAŁ 2



BODZENTYNCmentarz wojenny 1914–1915 (n50 56.510 e20 56.830)cmentarz zlokalizowany jest przy ul. su-chedniowskiej, naprzeciwko dyrekcji świętokrzyskiego parku narodowego.

Cmentarz wojenny założony został na planie prostokąta (23,5 x 20,5 m), wygrodzony jest niewielkim mur-kiem. Wewnątrz znajdują się 4 rzędy mogił i dwie duże kwatery. Na mo-giłach i kwaterach umieszczono 41 żeliwnych krzyży łacińskich i 18 pra-wosławnych.

Pochowano tu 34 żołnierzy armii niemieckiej, 18 austro-węgierskiej i 19 rosyjskiej poległych w paździer-niku i listopadzie 1914 roku oraz w maju i czerwcu 1915. Cmentarz założony został w 1915 r. Pochowa-

no tu również żołnierzy ekshumowa-nych z pobojowisk we wsiach Psary, Prydacza, Śniadka i Święta Katarzyna.

W Bodzentynie w okresie wojny działał szpital dla żołnierzy, a zmar-łych grzebano w pobliżu willi, gdzie się mieścił. Po przegranej bitwie pod Dę-blinem nastąpił odwrót wojsk austro--węgierskich. Do Bodzentyna wpadł niespodziewanie oddział kozaków, któ-ry wymordował leczących się żołnierzy. Zaalarmowani Austriacy ostrzelali Bo-dzentyn płosząc napastników.

Zwiedzając Bodzentyn, w dawnej organistówce, niedaleko odbudowa-nego kościoła św. Ducha, natknąć można się na jeszcze jedną pamiąt-kę czasów wojny. Jest to tablica w miejscu kwatery Józefa Piłsudskie-go o treści: 30 i 31 X 1914 R. / W TYM DOMU PRZEBYWAŁ / KOMENDANT PIERWSZEJ / BRYGADY LEGIONÓW / JÓZEF / PIŁSUDSKI / W 70 ROCZNI-CĘ ODZYSKANIA / NIEPODLEGŁO-ŚCI POLSKI / TABLICĘ TĘ UFUNDO-WAŁ / ŚWIADEK JEGO POBYTU / PREZES T. P. B. A. WACIŃSKI.

KIELCE – MIASTO LEGIONÓWwjeżdżając do Kielc drogą ekspreso-wą s74, na skrzyżowaniu ulic święto-krzyskiej i warszawskiej skręcić należy w prawo, by po chwili skręcić w dro-gę prowadzącą na osiedle bocianek. na skwerze przy skrzyżowaniu znaj-duje się Pomnik 1 Pułku Piechoty Legionów (n50 53.057 e20 38.490).

Nowa Słupia – Bodzentyn – Kielce


ROZDZIAŁ 2

Kow

ala

Duż

a

Cisó

wKo

ziel

Wol

aŁa

gow

ska

Now

ySt

aw

Zago

ścin

iec

Piot

rów

Guł

aczó

w

Wiś

niow

a

Zam

kow

aW

ola

Podł

azy

Papr

ocic

e

Wól

kaM

ilano

wsk

aJe

leni

ów

Basz

owic

eH

ucis

ko

Miro

cice

Rudk

i

Gór

kiN

apęk

owsk

ie

Wol

aJa

chow

a

Gór

no

Parc

ele

Skor

zesz

yce

Kako

nin

Beln

oM

akos

zyn

Kraj

noPa

rcel

e

Dan

ków

Wój

tost

wo

Smyk

ówSi

erak

ówLe

chów

Dęb

no

Niw

y

Słop

iec

Hut

a Ko

szar

y

Czap

lów

Bór

Lech

ówek

Podł

ysic

a

Szkl

ana

Hut

a

Leśn

iów

ka

Dym

inyD

omas

zew

ice

Mój

cza

Nie

stac

hów

Cedz

yna

Radl

inLesz

czyn

y

Brze

chów

Wol

a Ko

pcow

a

Podm

ącho

cice

Mac

hoci

ceD

olne

Kacz

yn

Bork

iKr

anów

Wid

ełki

Bork

ówSę

dek

Biel

owa

Kraj

noD

rugi

e

Mąc

hoci

ceKa

pitu

lne

Ciek

oły

Mac

hoci

ceSc

hola

ster

ia

Brze

zink

i

Barc

za

Zach

ełm

ie

Wąs

osza

Ścię

gna

Siod

ła

Zabł

ocie

Star

aW

ieś

Kaje

tanó

w

Wiś

niów

kaD

olin

aM

arcz

akow

a

Jęgr

zna

Góz

d

Zagó

rze

Klon

ów

Świę

taKa

tarz

yna

Boro

wa

Gór

a

Bart

ków

Jana

szów

Jasi

ówPo

dłaz

ie

Wią

cka

Wilk

ówHuc

iskoOrz

echó

wka

Ście

gnia

Kam

ieni

ecPsar

y

Star

a W

ieś

Podk

onar

ze

Sier

adow

ice

Siek

iern

o

Bron

kow

ice

Dąb

row

aD

olna

Wol

aSz

czyg

iełk

owa

Jezi

orko

Gra

bków

Śnia

dka

Radk

owic

e

Szer

zaw

y

Świś

lina

Rzep

inek

Tarc

zek

Kraj

ków

Łom

no Zarz

eczeJa

dow

niki

Mod

rzew

ie

Brze

zie

Rzep

in

Kolo

nia

Rzep

inPi

erw

szy

Rzep

in D

rugi

Jaw

órA

mbr

ozów

Sosn

ówka

Cząs

tków

Nie

czul

ice

Bart

oszo

win

y

Beln

o

Kost

omło

tyPi

erw

sze

Tum

linDąb

rów

ka

Kraj

noPi

erw

sze

Dal

eszy

ce

Łagó

w

Paw

łów

Paw

łów

Biel

iny

Gór

no

Mas

łów

Pier

wsz

y

Łącz

na

Zagn

ańsk

S74

Now

a Sł

upia

Now

a Sł

upia

BOD

ZEN

TYN

BOD

ZEN

TYN

KIEL

CEKI

ELCE

Chyb

ice

Chyb

ice

05

km



W dniu 6 sierpnia 1914 r. nastąpił wymarsz I Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrów do Królestwa Pol-skiego. Po przejściu kordonów granicznych w Michałowicach Strzelcy zajęli Słomniki, Miechów i Jędrzejów, by 12 sierpnia wkroczyć do Kielc – już w sile batalionu złożonego z trzech kadrowych kompanii liczących 476 żołnierzy. Ulicą Krakowską, Dużą i Konstantego (obecna ulica Sienkiewicza) dotarli do dworca, po czym zajęli Pałac Biskupi (wówczas siedzibę gubernatora rosyjskiego) i inne ważne budynki w mieście.

Józef Piłsudski wraz z szefem sztabu Kazimierzem Sosnkowskim złożyli wizytę biskupowi kieleckiemu Augustynowi Łosińskiemu. Wkrótce sam Piłsudski musiał opuścić Kielce i udać się do Krakowa, gdzie cały czas trwa mobilizacja organizacji strzeleckich, powierzając dowództwo Kazimierzowi Sosnkowskiemu.

Strzelcy przebywali w mieście dość krótko, wycofując się – etapami 12 i 13 sierpnia, po starciach z rosyj-ską konnicą przed hotelem Bristol, dworcem oraz na folwarku Czarnów.

Ponownie wkroczyli do miasta 19 i 22 sierpnia i przebywali tu do 10 września. Siły strzeleckie były już znacznie liczniejsze, gdyż cały czas napływały zmobilizowane oddziały z Krakowa: 155 oficerów i 2270 żoł-nierzy.

Jak powiedział później Józef Piłsudski – w Kielcach „odbywała się ciężka, trudna praca organizacyjna. Strzelec ze Związków i Drużyn Strzeleckich, zatem na ¾ cywil przerabiał się na żołnierza. Obok tego szła praca zagospodarowania oddziału. Więc zakładaliśmy warsztaty wszelkiego rodzaju, formowaliśmy tabory itd. Poza tym dokonywałem w Kielcach jako pierwszym większym mieście Królestwa próby politycznego związania ludności z nami. Kielce jednym słowem były bazą strzelecką, skoro Kraków niestety nią w owe czasy prawie nie był. Stamtąd przyszli ludzie, no i pierwsza licha broń. Reszta miała być stworzona własnymi siłami. Wobec tego nic dziwnego, że Kielce miały dla mnie pierwszorzędne znaczenie wojenne tak jak każda podstawa wojny dla wojska.”.

Stworzono szeroko rozgałęziony aparat gospodarczy na potrzeby własnego wojska. Na jego czele stanął Komisariat Wojska Polskiego (od 27 sierpnia wydawał swój organ „Dziennik Urzędowy”) pod przewodem Michała Sokolnickiego. Powstały Komisariaty powiatowe – prowizoryczne starostwa, które swym działa-niem objęły całość spraw sanitarnych, oświatowych, wymiaru cen i bezpieczeństwa publicznego, ochrony i dysponowania majątkiem państwowym, a także za ich pośrednictwem rekrutacją do wojska. Jednakże możliwości Komisariatów były bardzo ograniczone, gdyż ich władza była niewielka.

Do biura werbunkowego w okresie kieleckim zgłosiło się 945 ochotników. Na tej bazie sformowano w Kielcach 1 Pułk Piechoty Legionów. Wstąpiła do niego cała orkiestra Straży Ogniowej, z jej kapelmistrzem Andrzejem Brzuchalem-Sikorskim. Marsz grany przez tą orkiestrę, znany jako „Marsz nr 10” (jako taki figu-rował w nutowniku) lub jako „Marsz kielecki”, po napisaniu słów przez Andrzeja Hałacińskiego i Tadeusza Biernackiego znany jest jako pieśń „My Pierwsza Brygada”.

Okres samodzielności, tzw. „Polskiej Rzeczpospolitej Kieleckiej” kończy przysięga złożona przez 1 pułk piechoty na błoniach Szydłówka w dniu 5 września 1914 roku.

Wydarzenia, jakie rozegrały się w Kielcach w pierwszych miesiącach Wielkiej Wojny, zapisały się na trwa-łe na kartach historii miasta i stały się źródłem tradycji kultywowanej przez cały okres międzywojenny. Miasto stało się widownią „Marszów Szlakiem I Kompanii Kadrowej” organizowanych w latach 1924–1939 na trasie Kraków–Kielce. Marsze zostały wznowione w 1981 roku i są organizowane corocznie do chwili obecnej.


Jest to kamienny obelisk, na którym umieszczono dwie tablice z brązu. Na górnej znajduje się napis: CHŁOPCY ! NAPRZÓD, NA ŚMIERĆ, CZY ŻYCIE / NA ZWYCIĘSTWO, CZY NA KLĘSKI / IDŹCIE CZYNEM WOJENNYM / BUDZIĆ POLSKĘ DO ZMARTWYCH-WSTANIA / JÓZEF PIŁSUDSKI.

Pod orłem umieszczono dalszą część napisu: PAMIĘCI / ŻOŁNIERZY LEGIONÓW POLSKICH / KTÓRZY 10 WRZEŚNIA 1914 R. / WYMASZE-ROWALI Z KIELC / DO NIEPODLE-GŁEJ RZECZYPOSPOLITEJ / POLSKI / W SZEREGACH POWSTAŁEGO TUTAJ / DZIĘKI LICZNEMU NAPŁYWOWI / OCHOTNIKÓW / 1 PUŁKU PIECHO-TY LEGIONÓW / 1914–2004 / SPOŁE-CZEŃSTWO KIELC / KIELCE 2004 R.

U dołu znajduje się wieniec ze skrzyżowanymi szablami. W środku inicjały J. P.

wracając ul. warszawską, należy skierować się w stronę centrum mia-sta. po dotarciu do ul. ściegiennego, należy zaparkować na parkingu obok cmentarza, w pobliżu Pomnika Homo Homini. to pierwszy w europie po-mnik upamiętniający atak terrorystycz-ny na word trade center w nowym yorku z 11 września 2001 r. i ofiary innych zamachów na świecie (bie-słan, moskwa, madryt, londyn, bali, bombaj). autorem projektu jest prof. adam myjak. pomnik odsłonięty został w 5 rocznicę zamachu.

w tym dniu uczniowie kieleckich szkół zapalili kilka tysięcy zniczy, a każ-dy z nich opatrzony był nazwiskiem jednej z ofiar. odczytano również list g. busha do Kielczan.

Autorzy proponują, aby dalsze zwiedzanie szlaku legionowego na terenie Kielc miało charakter wycieczki

ROZDZIAŁ 2



it

it

it

3

KIELCESZLAK MIEJSKI

PKS

Zgo

dy

Rynek

Koœc

iusz

ki

Win

nick

a

Ogrodowa

¯ytnia

Seminaryjska

Chêciñ

ska

Aleja

Legi

onów

P

PKP

War

szaw

ska

Zamkowa

P

Zagórska

Bodzentyñska

Rez. Kadzielnia

Amfiteatr

Al. IX Wieków Kielc

Tarn

ow

ska

P

P

I. Pa

dere

wsk

iego

H. Sienkiewicza

Jan

a P

aw³a

II

Ks.

P. Œ

cieg

ien

neg

o

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

17

18

KIELCE 8przebieg trasy wycieczki

miejsca warte odwiedzenia

P

16

15

Czarnowska¯e

lazn

a

Arm

ii Kr

ajow

ej

1. Cmentarz Wojsk Polskich 1863-1921

2. Pomnik poœwiêcony ¿o³nierzom ró¿nych narodowoœci poleg³ym w czasie pierwszej wojny œwiatowej 1914-1918

3. Tablica u stóp figury Matki Boskiej Niepokalanie Poczêtej upamiêtniaj¹ca 90 rocznicê wkroczenia Strzelców do Kielc

4. Koœció³ pw. Matki Boskiej Królowej Polski (d. cerkiew pu³kowa pw. œw. Miko³aja)

5. Tablica poœwiêcona Stefanowi Roweckiemu z-cy dowódcy dywizyjnej piechoty

6. Pomnik Niepodleg³oœci

7. Dawna siedziba Towarzystwa Wzajemnego Kredytu - miejsce uchwalenia podatku na rzecz wojska polskiego 30 sierpnia 1914 r.

8. Miejsce œmierci Kielczanina Sielskiego od przypadkowej kuli podczas ostrzeliwania rosyjskiego samochodu przez kawaleriê Beliny

9. Ratusz oraz tablica upamiêtniaj¹ca 7 rocznicê wkroczenia do Kielc polskich ¿o³nierzy pod wodz¹ Józefa Pi³sudskiego

10. Tablica ufundowana przez kielecki oddzia³ Zwi¹zku Pi³sudczyków w miejscu siedziby Stra¿y Ogniowej, której orkiestra wst¹pi³a w szeregi pu³ku

strzeleckiego oraz Muzeum Historii Miasta Kielc

11. Dawna siedziba Ligi Pogotowia Wojennego Kobiet

12. Plac Wolnoœci - siedziba ¯andarmerii Polowej Kostki-Biernackiego, S¹du Polowego oraz kwatery ¿andarmów

13. D. gmach Szko³y Handlowej Mêskiej - miejsce zakwaterowania batalionu rekrutów kieleckich dowodzonych przez Franciszka Pêkszyc-Grudziñskiego -

obecnie II Liceum Ogólnokszta³c¹ce im. J. Œniadeckiego

14. Plac Panny Marii - miejsce Mszy polowych z dn. 30.08 i 08.09.1914 r. z udzia³em batalionów strzeleckich

15. Sanktuarium Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego w Pa³acu Biskupów Krakowskich - w 1914 r. kwatera g³ówna Pi³sudskiego

16. Muzeum Lat Szkolnych Stefana ¯eromskiego - w 1914 r. kwatera IV batalionu Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego

17. Pomnik Czynu Legionowego tzw. "Czwórki" oraz Wojewódzki Dom Kultury im. Józefa Pi³sudskiego

18. Miejsce dawnych Koszar 6 Pu³ku Strzelców Rosyjskich - obecnie szpital po³o¿niczy

1. Cmentarz Wojsk Polskich 1863–19212. Pomnik poświęcony żołnierzom różnych narodowości poległym w czasie pierwszej wojny światowej 1914–19183. Tablica u stóp figury Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej upamiętniająca 90. rocznicę wkroczenia Strzelców do Kielc4. Kościół pw. Matki Boskiej Królowej Polski (d. cerkiew pułkowa pw. św. Mikołaja)5. Tablica poświęcona Stefanowi Roweckiemu z-cy dowódcy dywizyjnej piechoty6. Pomnik Niepodległości7. Dawna siedziba Towarzystwa Wzajemnego Kredytu – miejsce uchwalenia podatku na rzecz wojska polskiego 30 sierpnia 1914 r.8. Miejsce śmierci Kielczanina Sielskiego od przypadkowej kuli podczas ostrzeliwania rosyjskiego samochodu przez kawalerię Beliny9. Ratusz oraz tablica upamiętniajca 7. rocznicę wkroczenia do Kielc polskich żołnierzy pod wodzą Józefa Piłsudskiego10. Tablica ufundowana przez kielecki oddział Związku Piłsudczyków w miejscu siedziby Straży Ogniowej, której orkiestra wstąpiła w szeregi pułku strzeleckiego oraz Muzeum Historii Miasta Kielc11. Dawna siedziba Ligi Pogotowia Wojennego Kobiet12. Plac Wolności – siedziba Żandarmerii Polowej Kostki-Biernackiego, Sądu Polowego oraz kwatery żandarmów13. D. gmach Szkoły Handlowej Męskiej – miejsce zakwaterowania batalionu rekrutów kieleckich dowodzonych przez Franciszka Pększyc-Grudzińskiego – obecnie II Liceum Ogólnokształcące im. J. Śniadeckiego14. Plac Panny Marii – miejsce Mszy polowych z dn. 30.08 i 08.09.1914 r. z udziałem batalionów strzeleckich15. Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego w Pałacu Biskupów Krakowskich – w 1914 r. kwatera główna Piłsudskiego16. Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego – w 1914 r. kwatera IV batalionu Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego17. Pomnik Czynu Legionowego tzw. „Czwórki” oraz Wojewódzki Dom Kultury im. Józefa Piłsudskiego18. Miejsce dawnych Koszar 6. Pułku Strzelców Rosyjskich – obecnie szpital położniczy


pieszej. trasa obejmująca najciekaw-sze obiekty z okresu i wojny światowej liczy ok. 9 km. jej przejście zajmie mi-nimum 4 h, a przy założeniu zwiedza-nia zabytków zlokalizowanych wzdłuż szlaku na wędrówkę należy zarezer-wować cały dzień.

Spacer rozpoczyna się spod po-mnika Homo Homini (N50 51.360 E20 37.496). wejście na cmentarz znajduje się na wprost po drugiej stro-nie drogi, brak tu jednak przejścia dla pieszych. należy cofnąć się do skrzy-żowania z ul. daleką, i przejść na drugą stronę ulicy ściegiennego, po czym skręcić w lewo i przejść chodni-kiem wzdłuż muru, aż do wejścia na teren cmentarza. Po przekroczeniu bramy po lewej stronie znajduje się Cmentarz Wojsk Polskich 1863–1921 (mapka pkt. 1), założony na planie

prostokąta o wymiarach 26 x 78,5 m (N50 51.329 E20 37.404).

Cmentarz ogrodzony jest kamien-nymi słupkami z czerwonego pia-skowca połączonymi metalowymi elementami z furką. W centralnej części cmentarza, po prawej stronie, stoi Pomnik Bohaterów Walk o Nie-podległość Polski z lat 1863–1921, ustawiony w 1930 roku. Rzeźbę orła wykonała Marii Łaszkiewiczowa z So-snowca, a na postument wykorzysta-no uszkodzony pomnik z kwatery wojennej na cmentarzu ewangelic-kim. Przy postumencie zamieszczo-no płytę pamiątkową ufundowaną przez społeczeństwo kieleckie o tre-ści: NIEZNANEMU / ŻOŁNIERZOWI / KIELCE 12. IV. 1925 r.

Tablica ta początkowo zainstalo-wana była przed magistratem w rynku.

ROZDZIAŁ 2


Przeniesiono ją tu w listopadzie 1934 r., gdyż, jak pisała „Gazeta Kielecka”: „dla całej Polski symbo-lem bezimiennej ofiary krwi i życia za Ojczyznę ma pozostać jedynie Grób Nieznanego Żołnierza na Pla-cu J. Piłsudskiego w Warszawie”. Wokół pomnika pochowano szczątki ekshumowanych z innych cmentarzy kilkunastu powstańców 1863 r. i le-gionistów. Ale cmentarz istniał już wcześniej. Chowano w tym miejscu poległych w latach 1919–1920 le-gionistów i żołnierzy. Spoczywa tu ok. 400 żołnierzy Wojska Polskiego, poległych w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r.

Jesienią 2004 r. cmentarz został wyremontowany. Zniszczone krzy-że z piaskowca zastąpiono nowymi z białego betonu. Zamocowano na nich jednolicie wykonane tabliczki, w większości z napisem NN. Tylko 52 to tabliczki imienne, w tym 8 to wete-rani powstania styczniowego. Odno-wiono kwatery, na których w ośmiu rzędach umieszczono 173 krzyże. Pozostałością tych prac jest lapida-rium przy murze w południowej czę-ści cmentarza, gdzie zgromadzono poprzednie. Obok stoją trzy żeliwne krzyże z nazwiskami poległych.

wychodząc z cmentarza należy skie-rować się w prawo, przemierzyć przez część prawosławną, do prawego rogu, gdzie jest przejście na cmentarz Żołnie-rzy radzieckich z ii wojny światowej. po wyjściu na ulicę zygmunta Kwa-sa i należy skierować się w prawo. po chwili docieramy do bramy cmentarza komunalnego (dawny ewangelicki). po

przejściu główną alejką należy skręcić w lewo. po prawej stronie widoczny jest, między grobami, pomnik (n50 51.522 e20 37.416) – mapka pkt. 2. Na kamiennej podstawie znajdują się dwie uskokowo postawione ścianki z piaskowca. Na lewej wykuty jest napis: ŻOŁNIERZOM / RÓŻNYCH NARODO / WOŚCI POLEGŁYM / W CZASIE PIERWSZEJ / WOJNY ŚWIATOWEJ / 1914 – 1918. Na pra-wej wykuto krzyż. Pomnik ten przypo-mina o cmentarzu wojennym, który zlokalizowany był w lewym górnym rogu nekropolii, pod murem. Stano-wiło go około 350 mogił z żeliwnymi, drewnianymi i kamiennymi krzyżami oraz żeliwnymi tablicami na betono-wych podstawach. Między nimi stał pomnik, którego w 1930 roku użyto jako podstawy rzeźby orła na cmen-tarzu wojskowym. Pochowanych jest tutaj około 400 żołnierzy armii au-stro-węgierskiej i niemieckiej. W 1916 roku w rejonie Baranówka (dzielnica Kielc) usytuowany był obóz jeniecki dla Włochów, a zmarłych chowano na tym cmentarzu. Po wojnie ich szczątki prze-niesiono na cmentarz do Warszawy.

wracając do ul. Kwasa, trzeba skie-rować się w prawo. na wprost znajdu-je się „arena Kielce”, obiekt ten do czasu uefa euro 2012 uznawany był za jeden z najnowocześniejszych sta-dionów piłkarskich w polsce, choć na widowni może zasiąść „tylko” 15,5 tys. osób. rozgrywa tutaj swoje mecze eks-traklasowy zespół Korony Kielce.

Kontynuując wycieczkę skręcić na-leży w lewo, dochodząc do alei legio-nów. po przejściu jezdni można skręcić



w lewo (lub pójść prosto do następne-go skrzyżowania), po czym za znakami szlaku miejskiego przejść nad kamie-niołomem na Kadzielni.

skałka „geologów”, widoczna z punktu widokowego, objęta została ochroną rezerwatową jako unikalne stanowisko paleontologiczne. w obrę-bie Kadzielni zinwentaryzowano 26 ja-skiń, a trzy z nich po połączeniu wyku-tymi korytarzami, są udostępnione do zwiedzania w formie podziemnej trasy turystycznej. osobliwością kamie-niołomu jest również amfiteatr z wi-downią na 5,5 tys. miejsc, wkompo-nowany w naturalny krajobraz skalny, na którym co roku odbywa się szereg wydarzeń muzyczno-artystycznych. Kadzielnia jest jednym z pięciu rezer-watów na terenie miasta. za ostatnim tarasem widokowym opuścić należy

ścieżkę wokół Kadzielni i skierować się w prawo, do przejścia dla pieszych przez ul. Krakowską. po drugiej stronie stoi figura matki boskiej niepokalanie poczętej. U jej stóp widoczna jest tablica z napisem: DLA WIĘKSZEJ CHWAŁY BOGA I OJCZYZNY / W 90 ROCZNICĘ WKROCZENIA STRZEL-CÓW DO KIELC / W TYM MIEJSCU SKAUT CZESŁAW BANKIEWICZ / ZŁOŻYŁ RAPORT KOMENDANTOWI / JÓZEFOWI PIŁSUDSKIEMU / KIEL-CZANIE I UCZESTNICY MARSZU SZLAKIEM KADRÓWKI / KIELCE 12 VIII 2004 (N50 51.832 E20 37.195) – mapka pkt. 3.

Warto dodać kilka uwag odnoszą-cych się do tekstu zamieszczonego na tej tablicy: raport przywołany w tekście składany był w zupełnie in-nym miejscu – tablicę tę wmurowano

ROZDZIAŁ 2


tutaj raczej z tego powodu, że jest to miejsce, gdzie mieszkańcy Kielc wi-tają wkraczających corocznie uczest-ników Marszu Szlakiem Kadrówki.

Druga uwaga: Czesław Bankiewicz, którego osobę i miejsce pochówku omówiono wcześniej, przybrał sobie pseudonim „Skaut” – skautem nigdy nie był.

poprzez skwer im. szarych szere-gów, „aleją artystów” dochodzimy do ul. ogrodowej. po obu stronach widzi-my rzeźby twórców z różnych dziedzin sztuki, którzy swoją twórczością zwią-zani byli z XX wiekiem. w dużej części to dzieła kieleckich artystów. przecho-dząc obok stacji paliw, docieramy do kościoła pw. Matki Boskiej Królowej Polski (N50 52.053 E20 37.089) – mapka pkt. 4.

Kościół ten był niegdyś cerkwią pułkową pw. Św. Mikołaja. Inicja-torami jej budowy byli dowódca 6 Pułku Strzelców, stacjonującego w Kielcach, pułkownik Zdanowicz i o. Andrzej Zenkowicz. Kamień w gielny położono 14 listopada 1901 r. Projektantem cerkwi był profesor architektury Sołowjow, budowniczym inż. Korolew. Pół-okrągłą kopułę umieszczono na bębnach z szesnastoma oknami. Wysokość budowli wynosi 34 me-try. Główny zarys cerkwi zamykały cztery mniejsze kopułki ustawione na bębnach z siedmioma okna-mi. Nad wejściem umieszczono dzwonnicę z siedmioma dzwona-mi. Pozłacany ikonostas wykonano w moskiewskiej pracowni Terezy, a ikony były kopiami malarstwa

z soboru w Kijowie. Cerkiew mia-ła centralne ogrzewanie i mieściła dziewięćset osób. Główny ołtarz wyświęcono 14 maja 1904 r. Koszt budowy cerkwi wyniósł 65 tys. rubli. Przed opuszczeniem Kielc Rosjanie wywieźli całe wyposażenie. W 1916 cerkiew zajęli Austriacy i adoptowa-li na obóz jeniecki, później zaś za-mieniono ją na magazyn. W 1926 r. wyremontowano ją, zachowując jej pierwotny zewnętrzny wygląd, prze-znaczając na kościół garnizonowy. Wewnątrz umieszczono dwie tabli-ce odsłonięte 2 listopada 1926 roku, po prawej stronie nawy z napisem: DOM / POKÓJ / BOHATEROM M. KIELC / POLEGŁYM / W WALKACH O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI / W LA-TACH 1914 – 1920; po lewej stronie nawy: DOM / PAMIĘCI / OFICERÓW I SZEREGOWYCH / 2 D. P. LEG. / PO-LEGŁYM W OBRONIE OJCZYZNY / W LATACH 1918 – 1920.

W okresie międzywojennym w Kiel-cach miała siedzibę 2 Dywizja Piecho-ty Legionowej (stacjonowały tu dwa jej pułki: 4 Pułk Piechoty Legionów i 2 Pułk Artylerii Lekkiej).

Cerkiew św. Mikołaja, już jako parafialna, mieści się obecnie przy ul. Bodzentyńskiej.

obok stacji paliw należy przejść na drugą stronę dwupasmowej ul. Żyt-niej i dojść do ul. Żelaznej, po czym skręcić w prawo. Przy kamienicy nr 33 zamieszczono tablicę poświęconą Stefanowi Roweckiemu, który służył w Kielcach, będąc zastępcą dowódcy dywizyjnej piechoty (N50 52.375 E20 37.136) – mapka pkt. 5.



u wylotu ulicy h. sienkiewicza znaj-duje się tunel pod ul. Żelazną, który doprowadza do dworca kolejowego, będącego kolejnym punktem na szlaku. przed budynkiem dworca, na placu nie-podległości stoi odbudowany w 2002 r. Pomnik Niepodległości (N50 52.437 E20 37.122) – mapka pkt. 6.

Orła zwieńczającego kolumnę wy-rzeźbił artysta Stefan Maj, a tablice z brązu wykonał inny kielecki rzeź-biarz – Sławomir Micek. Wzorem do rekonstrukcji był pomnik z 1929 roku, odsłonięty przez prezydenta Ignacego Mościckiego, zniszczony przez Niem-ców w czasie ostatniej wojny. Jed-na z czterech tablic umieszczonych w ścianach kolumny nawiązuje do wy-darzeń z sierpnia 1914 roku: W TYM MIEJSCU / 12 SIERPNIA 1914 R. / PA-DŁY PIERWSZE STRZAŁY / W WALCE / O NIEPODLEGŁOŚĆ.

Na ścianie zewnętrznej, po pra-wej stronie od wejścia do budynku dworca, znajduje się tablica wy-konana z czarnego polerowanego granitu, ufundowana przez koleja-rzy w 1995 r. Zamieszczono na niej napis: PIERWSZEM MARSZAŁKOWI POLSKI / JÓZEFOWI PIŁSUDSKIEMU / W 20-TĄ ROCZNICĘ WKROCZENIA DO KIELC / NA CZELE PIERWSZYCH ŻOŁNIERZY/RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ / W HOŁDZIE KOLEJOWE PRZYSPOSOBIENIE / WOJSKOWE W KIELCACH / 1914 – 8.VIII – 1934.

Dworzec kolejowy był miejscem postoju batalionu kadrowego po wkroczeniu do Kielc. Tu zjedli posi-łek, ustawili barykadę, by po krótkiej wymianie ognia z rosyjskim samo-chodem z karabinem maszynowym, wycofać się do folwarku Czarnów. Na dworcu pozostała nocna placówka (z 12 na 13 sierpnia 1914 roku) pod dowództwem Kazimierza Herwina--Piątka. Patrol dowodzony przez Ka-zimierza Sawickiego nocą wysadził tory przy drodze do Niewachlowa. Następnego dnia przy ostrzale arty-leryjskim Rosjan, strzelcy wycofali się przez Karczówkę do Chęcin. Tu dołączył do nich oddział Herwina, opuszczając placówkę na dworcu na drezynach. Następnie batalion wyco-fał się na linię rzeki Nidy w okolicach Brzegów.

Dworzec, jako miejsce strategicz-ne, ucierpiał bardzo w czasie wojny. Po wojnie został odbudowany (róż-nice widać choćby na starych pocz-tówkach). Obecny budynek jest już trzecim postawionym w tym miejscu.

ROZDZIAŁ 2


spod dworca należy wrócić do ul. sienkiewicza i przejść w stronę cen-trum. przy skrzyżowaniu z ul. pade-rewskiego zlokalizowany jest sece-syjny budynek, mieszczący obecnie Bank Gospodarki Żywnościowej (N50 52.342 E20 37.437) – mapka pkt. 7. Gmach ten był siedzibą Towa-rzystwa Rolniczego. Tu 30 sierpnia 1914 roku odbył się zjazd ziemian kieleckich, który uchwalił podatek od posiadaczy ziemskich na rzecz skar-bu wojska polskiego odpowiadający 20 koronom austriackim od włóki pola ornego (1 włóka równała się 30 morgom).

nie zmieniając kierunku marszu dochodzimy do Hotelu Bristol (N50 52.255 E20 37.740), miejsca kwatery kawalerii Beliny, która jako pierw-sza ostrzelała rosyjski samochód.

W sierpniu 1935 r. odsłonięto tu tablicę upamiętniającą tę potyczkę. Tablica nie zachowała się jednak. Narożna kamienica (N50 52.236 E20 37.785) na skrzyżowaniu z ul. Małą mieściła słynną kielecką cukiernię Smoleńskiego (po tej samej stronie ulicy). Zginął tu, przypadkowo trafio-ny kulą, w czasie wymiany ognia we wspomnianej wyżej potyczcem, kiel-czanin Sielski – mapka pkt. 8.

z ulicy małej należy przejść w stronę rynku. W budynku magistrackim (po drugim wejściu Strzelców do Kielc) po-czątkowo mieściło się biuro werbun-kowe. Na gmachu tym 20 październi-ka 1921 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski odsłonił tablicę (N50 52.309 E20 37.873) – obecnie zrekonstru-owaną – o treści: TYM CO PODJĘLI / WALKĘ O WOLNOŚĆ / POLSKIM



ŻOŁNIERZOM / POD WODZĄ / JÓZE-FA PIŁSUDSKIEGO / W 7 – MĄ ROCZ-NICĄ / WKROCZENIA DO KIELC / W HOŁDZIE KU PAMIĘCI / KIELCZA-NIE. Naczelnik gościł w Kielcach na za-proszenie Rady Miejskiej, przy okazji nadania mu tytułu honorowego oby-watelstwa miasta Kielc. Przygrywała orkiestra legionowa (dawna Straży Ogniowej), która zjechała do Kielc z różnych stron kraju, by uświetnić pobyt Komendanta grą „jak w dawne, kieleckie czasy”. Tablica ta, zniszczona przez Niemców, została ponownie od-słonięta w 1995 roku – mapka pkt. 9.

z rynku skierować się należy w ul. św. leonarda. Budynek obecnie mieszczący Pogotowie Ratunkowe mieścił uprzednio Straż Ogniową (N50 52.209 E20 38.022). Orkiestra tej straży wstąpiła w szeregi pułku strzeleckiego i towarzyszyła Legio-

nom na ich szlaku bojowym, uświet-niając swą grą uroczystości, a także zagrzewając do walki. Jak już wspo-mniano wcześniej, jedna z melodii stała się hymnem I Brygady i Wojska Polskiego. Informuje o tym tablica ufundowana przez kielecki oddział Związku Piłsudczyków – mapka pkt. 10.

dalej, przy ul. świętego leonarda 4 mieści się Muzeum Historii Mia-sta Kielc (N50 52.178 E20 38.069), w zbiorach którego znajduje się wiele pamiątek z okresu wojny (ele-menty uzbrojenia, druki, fotografie i wiele innych). O historii tego miej-sca świadczą choćby tablice umiesz-czone na elewacji budynku. Mieściło się tu bowiem muzeum regionalne Polskiego Towarzystwa Krajoznaw-czego, a kustosz Michał Tadeusz Włoszek, weteran powstania stycz-niowego przez całą wojnę gromadził

ROZDZIAŁ 2


rozmaite eksponaty, zostawiając po sobie również dziennik opisujący nie tylko wielkie wydarzenia Wiel-kiej Wojny, ale także życie codzienne mieszkańców – mapka pkt. 10.

u wylotu ul. św. leonarda stoi gmach Kieleckiego Centrum Kultury. Wy-budowano go w miejscu innej XVIII--wiecznej budowli – gmachu Leonar-da. Ten nieistniejący obecnie budynek mieścił szpital strzelecki pod zarzą-dem doktora Stanisława Roupperta.

w budynku na rogu ul. hipotecz-nej i Sienkiewicza (N50 52.145 E20 38.051) swoją siedzibę miała Liga Pogotowia Wojennego Kobiet, pod przewodnictwem Lucyny Kozłowskiej (później przez legionistów żartobliwie nazywanej „Ligus Babus”). Tutaj mie-ściły się szwalnie, pralnia i miejsce zbiórki datków na rzecz Legionów. Produkowano tu 200–300 szt. bieli-zny dziennie – mapka pkt. 11.

W drugiej bramie (od Placu Wolno-ści) po prawej stronie ulicy Hipotecz-nej urzędowała Żandarmeria Polowa Wacława Kostki-Biernackiego, Sąd Polowy oraz znajdowały się kwatery żandarmów – mapka pkt. 12. dalej ulica hipoteczna dochodzi do Placu Wolności (wówczas Bazarowego).

przechodząc plac w poprzek do-cieramy do schodów. Tu ma stanąć w 2014 roku pomnik Marszałka Pił-sudskiego.

Widoczna ulica Bartosa Głowac-kiego (N50 52.037 E20 38.088) była wewnętrzną drogą na terenie ko-szar. Tutaj kwaterę miał I batalion dowodzony przez Mariana Żegotę-Januszajtisa (27 oficerów i 418

żołnierzy). Mieściło się tu także Biuro Wywiadowcze i kwatery od-działu wywiadowczego Rajmunda Świętopełka-Jaworowskiego (5 ofice-rów i 25 żołnierzy).

warto odwiedzić położony nie-opodal budynek (z czerwonej cegły) mieszczący II Liceum Ogólnokształ-cące im. J. Śniadeckiego (N50 51.970 E20 38.056), a wówczas gmach Szkoły Handlowej Męskiej – miejsce zakwaterowania batalionu rekru-tów kieleckich dowodzonych przez Franciszka Pększyc-Grudzińskiego, którego pomnik- grób znajduje się w Opatowie. Mieściła się tu onegdaj również szkoła oficerska i podoficer-ska oraz szpital epidemiczny. We-wnątrz zamieszczono tablice pamię-ci ku czci poległych uczniów Szkoły Handlowej w walkach o wolność Oj-czyzny – mapka pkt. 13.

po powrocie na plac skierować się na-leży na ul. mickiewicza, a niegdyś wnie-bowstąpienia (naprzeciw ul. głowackie-go). dochodzi ona do skwerku, gdzie znajduje się pomnik państwa podziemne-go i armii Krajowej, a w czasie i wojny stała cerkiew wniebowstąpienia nmp, ro-zebrana w okresie międzywojennym. po przecięciu ul. jana pawła ii, obok bazyliki Katedralnej dociera się do Placu Pan-ny Marii (N50 52.166 E20 37.745). 30 sierpnia i 8 września 1914 roku odbyły się tu polowe Msze św. z kazaniami o. Kosmy Lenczowskiego z krakowskiego klasztoru oo. Kapucynów, ówczesne-go kapelana legionowego, z udziałem wszystkich batalionów strzeleckich oraz Kielczan. Ołtarz umieszczony był na dzwonnicy – mapka pkt. 14.



po dotarciu pod okazały Dawny Pałac Biskupów Krakowskich (N50 52.139 E20 37.670), który mieścił Sztab Główny (w Sali Portretowej), Komendę Intendentury, Komisariat Wojska Polskiego (komisarzem był Michał Sokolniki, znany później hi-storyk), Redakcję Dziennika Urzę-dowego (pierwszy numer ukazał się 27 sierpnia), Pocztę Polową, Biuro Werbunkowe (przeniesione z Magi-stratu), drukarnię i biuro wydawania przepustek. Była to również kwatera Komendanta Józefa Piłsudskiego. W 1938 roku, w ramach upamiętnie-nia pobytu Wojska Polskiego w 1914 roku w Kielcach, utworzono tu Sanktuarium Pierwszego Marszałka Polski. Zajęto trzy sale w południo-wo-zachodniej części parteru. Nad wejściem do muzeum umieszczono tablicę z wierszem Juliusza Słowac-kiego: Ufaj mi synu – jeśli wytkniesz sobie / Drogę prostą – to choćby do słońca / Zalecisz – często na krzyżu lub grobie / Odpoczywając. Lećże więc bez końca / A będziesz chodził w anielskiej ozdobie / Jako Ojczyzny i Wiary obrońca. / A nim zasługi two-je w niebie zginą, / Ziemia przeminie i gwiazdy przeminą.

Wejście na co dzień jest zamknięte, a otwierane tylko przy szczególnych okazjach, np. przy wejściu Marszu Szlakiem Kadrówki do Kielc. W log-gii wejściowej, we wnęce jest tabli-ca, odsłonięta spod warstwy tynku w 1984 roku, ozdobiona orłem legio-nowym o treści: W TYM GMACHU / W R. 1914 MIEŚCIŁA SIĘ / KWATERA GŁÓWNA JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO.

Nad wejściem do muzeum wyryto słowa Józefa Piłsudskiego: „Rzeczą żołnierza jest stworzyć dla Ojczy-zny piorun, co błyska, a gdy trzeba uderzy”. By nie zniechęcać do zwie-dzania, a zachęcić do skorzystania z usług kompetentnych przewodni-ków muzealnych, wymienić należy choćby kilka eksponatów tam pre-zentowanych. Prezentację zawężo-no tylko do sal Sanktuarium, a nie całego Muzeum Narodowego, które obecnie mieści się w tej budowli. Znajduje się tam m.in. tryptyk Stani-sława Kaczor-Batowskiego, którego tematem są wydarzenia 12 sierpnia 1914 roku w Kielcach, jak również model pomnika z Opatowca.

przy ul. jana pawła ii, po lewej stro-nie stoi budynek dawnego gimnazjum im. Mikołaja Reja (N50 52.052 E20 37.757). Obecnie mieści się tu Wo-jewódzka Biblioteka Pedagogiczna i Muzeum Lat Szkolnych Stefana Że-romskiego. W 1914 roku budynek był kwaterą IV batalionu Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego (26 oficerów i 418 żołnierzy). Budynek Semina-rium Duchownego (za kościołem św. Trójcy) mieścił szpital – mapka pkt. 16.

mijając park miejski dochodzi się do skrzyżowania, zwyczajowo nazywane-go Krakowska rogatka. tutaj doszło do wspomnianego wcześniej wydarzenia zwanego raportem Skauta-Bankiewi-cza (a był to najkrótszy raport, o tre-ści: „Komendancie, Kielce wolne”).

podążając wzdłuż ul. jana pawła ii w oddali widać Pomnik Czynu Legio-nowego tzw. „Czwórkę” (N50 51.854 E20 37.643) – mapka pkt. 17. Pomnik

ROZDZIAŁ 2


ten został odsłonięty przez gen. Ka-zimierza Sosnkowskiego 2 paździer-nika 1938 roku. Jego autorem był, pochodzący z Cieszyna, artysta rzeź-biarz Jan Raszka (1871 – 1945), który w 1916 roku został „rzeźbiarzem wo-jennym” przy Głównej Komendzie Legionów w Krakowie. Był to twórca m.in. pomników: Obrońców Ślą-ska w Skoczowie (1928 r.), Mieszka I w Cieszynie (1930 r.), Ignacego Łu-kaszewicza w Krośnie (1932 r.) oraz rzeźb górników i hutników ustawio-

nych w 1935 r. przy Akademii Górni-czo-Hutniczej w Krakowie.

Pomnik przedstawia idącą sze-regiem czwórkę Strzelców, lekko pochylonych, umieszczonych na wysokim postumencie, nawiązu-jąc do miejsca wkroczenia do Kielc 12 sierpnia 1914 roku oddziałów strzeleckich z Józefem Piłsudskim na czele. Pomnik został zniszczony przez Niemców jesienią 1939 roku, odbudowany zaś staraniem miesz-kańców w 1991 roku.



ROZDZIAŁ 2

Janów Górny

Jaworznia

JanówDolny

Kowala Duża

KowalaMała

Zelejowa

Starochęciny

WolaMurowana

Ostrów

Tokarnia

Lipowica

Bolechowice

Nida

SiedlceWymysłów Zbrza

Brzeziny

Szewce

Radkowice

Wolica

Przymiarki

SokołówDolny

SokołówGórny Lelusin

Wojkowiec

DębskaWola

Kawczyn

DrochówDolny

RadomiceDrugie

Komórki

Wojciechów

Chałupki

Brudzów

Lisów

Zaborze

Skrzelczyce

Górki

WolaMorawicka

Łabędziów

RadomicePierwsze

Bilcza

Nastole

Białogon

Leśniówka

Dyminy

Domaszewice

Suków

MarzyszPierwszy

Mójcza

Niestachów

Cedzyna

Kaczyn

Borki

KubyMłyny

Zgórsko

Piaseczna Górka MarzyszDrugi

Łukowa

Zabłocie

StaraWieś

Dąbrowa

Kajetanów

ŁąkiWiśniówka

MasłówDrugi

Niewachlów

KostomłotyPierwsze

KostomłotyDrugie

Laskowa

Ciosowa

Oblęgorek

ChełmceBugaj

Pastwiska Brynica

Julianów

PodzamczePiekoszowskie

Micigózd Szczukowice

SzczukowskieGórki

Sitkówka -- Nowiny

Morawica

MasłówPierwszy

MiedzianaGóra

S74

SłowikSłowik

CHĘCINYCHĘCINY

KIELCEKIELCE

0 3 km


Kielce – Słowik – Chęciny

Kolejnym punktem na szlaku są Chęciny, oddalone od Kielc o ok. 13 km. ulicą ściegiennego dojeżdża się do skrzyżowania, gdzie skręcić należy w ul. Krakowską, która wyprowadza z miasta. po drodze, w miejscowości Słowik, jeszcze do niedawna można było przejeżdżać przez stary most na rzece Bobrzy, który nosił imię kpt. Kazimierza Herwina-Piątka, dowód-cy I Kompanii Kadrowej wybudowa-ny w 1931 r. Stosowny napis widniał na belce łączącej przęsła mostu nad jezdnią. Belka została wycięta i będzie eksponowana w pobliżu nowego mo-stu, który zgodnie z tradycją też nosi imię Kazimierza Herwina-Piątka.

CHĘCINYKwatery żołnierskie 1914–1915 na cmentarzu katolickim (n50 48.179 e20 26.958)

cmentarz parafialny położony jest we wschodniej części miasta, przy ul. cmentarnej.

aby dotrzeć do kwater po wejściu główną bramą należy skręcić w lewo w gruntową ścieżkę przebiegającą między grobami. podążając ścież-ką można obserwować widoczną w oddali kaplicę. Kwatery położone są w odległości kilku metrów od przecię-cia się z jej osią.

Otoczenie kwater wyłożone jest kostką brukową. Na jednej z kwa-


Obok pomnika stoi gmach obec-nego Wojewódzkiego Domu Kultury (N50 51.800 E20 37.638). Wybudowa-no go w 1935 roku jako Dom Przyspo-sobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego, o czym świadczy płaskorzeźba na elewacji. Wewnątrz na półpiętrze umieszczono popiersie Marszałka, ustawione na marmurowej kolumnie. Na filarach przed wejściem do budyn-ku widnieją trzy żeliwne tablice, od-słonięte z okazji 70-tej, 80-tej i 90-tej rocznicy odzyskania niepodległości – mapka pkt. 17.

Idąc dalej ul. Ściegiennego (po prawej stronie stadion piłkarski) dociera się do cmentarza zataczając

tym samym koło i kończąc spacer po Kielcach.

Punkt 18 na mapie wskazuje miej-sce dawnych Koszar 6 Pułku Strzel-ców Rosyjskich przy ul. Prostej. w sierpniu i wrześniu 1914 r. była to kwatera V batalionu dowodzo-nego przez michała Karaszewicza--tokarzewskiego (27 oficerów i 407 żołnierzy). lekarzem batalionu był felicjan sławoj-składkowski. na sta-rej pocztówce obok koszar widoczna jest prochownia – tam w studni zna-leziono karabiny i amunicję, którą przeznaczono dla rekrutów kielec-kich. obecnie w budynku mieści się szpital położniczy (n50 51.750 e20 38.163).


ROZDZIAŁ 2

ter znajduje się marmurowa tablica Wojewódzkiego Konserwatora Za-bytków z Kielc o treści: CMENTARZ WOJENNY – PRAWEM CHRONIONY / 1914 – 1915 / 20 ŻOŁNIERZY RO-SYJSKICH / I NIEMIECKICH POLE-GŁYCH / W I WOJNIE ŚWIATOWEJ. Na drugiej jest tablica z napisem GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA. Pochowano tu 20 żołnierzy armii rosyjskiej i 6 niemieckiej (m.in. z 47 Pułku Piechoty Landwery).

W Chęcinach były jeszcze trzy cmentarze z czasów I wojny. Jeden na terenie dzisiejszego kamienioło-mu i rezerwatu „Rzepka”. Było to kilka mogił przy okopach rosyjskich. Drugi znajdował się na dziedzińcu zamku, pod środkową wieżą. Pocho-wano tam rosyjskich obserwatorów, którzy kierowali z zamku rosyjską artylerią. Stanowiska artylerii i okopy piechoty umieszczone były poniżej. Po upadku twierdzy Przemyśl, 22 III


1915 roku, rozwścieczeni Austriacy rozpoczęli huraganowy ostrzał rosyj-skich pozycji. Zniszczono wówczas wiele wsi i chęciński zamek. Bateria, która ostrzeliwała Chęciny, stała na wzgórzu nad Nidą w Tokarni. Były to moździerze kalibru 305 i 420 mm. Jeden z pocisków trafił w środkową basztę, odłamując duży jej fragment, który potoczył się aż pod kościół św. Bartłomieja (wydarzenie to opisał miejscowy proboszcz). Pocisk do tego rodzaju działa ładowany był na spe-

cjalnych noszach przez kilku ludzi, a skutek trafienia był straszny. Trzeci z nieistniejących cmentarzy zlokalizo-wany był między zamkiem a kościo-łem pw. św. Bartłomieja. W pojedyn-czych mogiłach pochowanych było 10 żołnierzy rosyjskich. Po wojnie pole-głych ekshumowano i przeniesiono na cmentarz parafialny.

Pomiędzy Chęcinami a Małogosz-czem zlokalizowanych jest kilka cmentarzy położonych poza główną osią szlaku.

Chęciny – Podpolichno – Bolimin – Milechowy – Bolmin-Papiernia – Małogoszcz – Eustachów Mały – Mnin

PODPOLICHNO Cmentarz wojenny 1914–1915 r. (n50 49.621 e20 22.691)

BOLMIN we wsi znajduje się kościół, w któ-rym rosjanie w czasie wojny urządzili punkt obserwacyjny, i z niego kierowali artylerią. austriacy chcąc go zniszczyć rozpoczęli ostrzał. wystrzelono oko-ło tysiąca pocisków, spłonęła prawie cała wieś i dwór. ocalał kościół, choć podobno jeden z pocisków wpadł do środka, ale nie wybuchł. uznano to za cud, a w kościele znajduje się cu-downy obraz. na południowej ścianie widoczne są pociski armatnie, wmu-rowane na pamiątkę tego wydarzenia w mur kościelny.

MILECHOWY Cmentarz wojenny 1914–1915 r. (n50 49.358 e20 19.656)

BOLMIN PAPIERNIAKwatera wojenna (n50 47.24 e20 21.564)

MAŁOGOSZCZ Cmentarz wojenny 1914–1915 na cmentarzu katolickim (n50 48.662 e20 15.178)

MAŁOGOSZCZ – STACJA KOLEJOWACmentarz wojenny nr I 1914–1915 (n50 50.948 e20 16.231)Cmentarz wojenny nr II 1914–1915 (n50 50.973 e20 16.125)literatura wskazuje, iż w okolicach łopuszna i małogoszcza znaleźć mo-żemy jeszcze szereg zachowanych śla-dów z okresu i wojny światowej.

najbliższy cmentarz wojenny znaj-duje się we wsi Gnieździska (N50 52.584 E20 14.993), oddalonej od stacji małogoszcz o ok. 4,5km.



ROZDZIAŁ 2

Jask

inia

Raj

Jaw

orzn

ia

Janó

wD

olny

Mie

dzia

nka

Zele

jow

a

Star

ochę

ciny

Boch

enie

c

Mie

roni

ce

Polic

hno

Zakr

usze

Korz

ecko

Bizo

ręda

Toka

rnia

Mos

ty

Lipo

wic

aBole

chow

ice

Skib

y

Gał

ęzic

e

Ryko

szyn

Łazi

ska

Szew

ce

Radk

owic

e

Kars

znic

e

Wol

ica

Skał

ka

Wrz

osów

ka

Now

a W

ieś

Żern

iki

Podz

amcz

e

Przy

mia

rki

Parc

ele

Leśn

ica

Ruda

Za

jącz

kow

ska

Lesi

ca

Goś

cini

ec

Choi

ny

Jedl

inca

Żabi

enie

c

S74

Podp

olic

hno

Podp

olic

hno

Mile

chow

yM

ilech

owy

Papi

erni

aPa

pier

nia

CHĘC

INY

CHĘC

INY

MA

ŁOG

OSZ

CZM

AŁO

GO

SZCZ

Bolm

inBo

lmin

02

km



autorzy prowadzili również poszuki-wania cmentarzy wojennych w Eusta-chowie Małym i Jasieniu. niestety, nie udało się zlokalizować ich w terenie.

Cmentarz w Eustachowie Małym powinien znajdować się po prawej stronie drogi za wsią grabownica, w lasku między polami.

Cmentarz w Jasieniu powinien być zlokalizowany w lesie, na stoku, przy polnej drodze skręcającej w lewo od drogi do antonielowa.

udało się natomiast dotrzeć do pozostałości po cmentarzu wojen-nym w Mninie (N50 59.038 E20 11.283).

Ruda Maleniecka – Końskie

RUDA MALENIECKACmentarz wojenny 1914–1915 (n51 08.875 e20 13.017)

KOŃSKIECmentarz wojenny 1914–1915 na cmentarzu katolickim (n51 10.748 e20 25.262)w centrum miasta droga krajowa nr 42, łączy się m.in. z drogą woje-

wódzką nr 746. trakt ten prowadzą-cy m.in. w kierunku Żarnowa do-prowadza po ok. 11 km do granicy z województwem łódzkim. w miej-scu tym świętokrzyski odcinek szla-ku łączy się z jego odpowiednikiem z regionu łódzkiego (n51 13.612 e20 15.169).

kozinkiem. klimontÓw...rosjanie jednak się wycofali i następnego dnia 9 armia niemiecka dotarła...

Documents