MIĘDZY WOJNAMI 1918–1939

KOLEJ

Kolej między wojnami skład 1 korekta.indd 1 19.11.2016 01:52

MIĘDZY WOJNAMI 1918–1939

KOLEJDawid Keller

Kolej między wojnami skład 1 korekta.indd 3 19.11.2016 01:52

5

Od Autora .......................................6Dawny zabór rosyjski ...................7Dawny zabór pruski ....................10Dawny zabór austriacki .............12Polskie Koleje Państwowe .......... 14Wojsko na kolei ............................ 17Przepisy kolejowe ........................20Mapa linii kolejowych .................26Dworce, stacje i przystanki .........28Największe inwestycje kolejowe ........................................31Budowy kolejowe .........................36Mosty i wiadukty .........................39Architektura kolejowa .................42Semafory, tablice, znaki .............46Łączność na kolei ........................48Poczta ...........................................50Polski przemysł kolejowy ............52Lokomotywy .................................55Wagony ........................................59Pociągi towarowe ........................64Bocznice .......................................67Elektryfikacja ...............................69Bilety i taryfy ................................71Rozkłady jazdy ............................74Odległości, czasy, rekordy, prędkości .......................77

SPIS TREŚCI

Kolejarze ......................................80Wynagrodzenia ...........................83Szkoły kolejowe ...........................86Organizacje kolejowe .................88Domy i osiedla kolejarskie .........92Czas wolny kolejarzy ..................95Prasa i podręczniki kolejowe .....98Dworcowe restauracje i bufety ........................................100Jedzenie w pociągu ...................102Czystość i higiena .....................104Kolejowe księgarnie „Ruch” .....106Kolej w literaturze i filmie .........108Pociągi specjalne ...................... 110Koleją po Europie ...................... 114Wynalazki kolejarzy .................. 116Przestępczość na kolei .............. 118Katastrofy i wypadki .................120Służba zdrowia .........................123Straż Ochrony Kolei ..................125Koleje prywatne .........................126Koleje wąskotorowe ...................128Koleją po drodze ....................... 131Niespełnione plany ...................133W przededniu wojny ..................136Bibliografia ................................139

Kolej między wojnami skład 1 korekta.indd 5 19.11.2016 01:52

6

OD AUTORA

Krótkie dzieje II Rzeczypospolitej (1918–1939) wzbudzają niezwykłe zainteresowanie. Po części wynika to zapewne z tęsknoty za przeszłością, w której państwo polskie radziło sobie całkiem dobrze. Na ile na ten sentyment wpłynęły marazm i szarość następnych lat, a na ile realne osiągnięcia okresu międzywojennego, to pytanie do historyków. Z pew-nością ówczesne państwo niezwykle dbało o swój wizerunek. Pojawienie się na masową skalę prasy, pierwsze stacje radiowe czy rozwijające się kino mogły dodatkowo służyć kreowaniu przez władze wizji rzeczywistości.Jako jedno z najważniejszych osiągnięć okresu międzywojen-nego wymieniana jest kolej. Z łatwością można wskazać jej sukcesy – powstanie magistrali węglowej i innych linii kolejo-wych, coraz bardziej nowoczesny tabor (na czele z legendarną Luxtorpedą), czy wreszcie jej funkcjonowanie, które weszło do powszechnej świadomości jako idealne. Jednym z naj-powszechniejszych sentymentów dotyczących międzywojen-nego kolejnictwa jest niezachwiana wiara w jego idealność, której symbolem miała być punktualność. Drugim sentymentem pozostaje etos pracy kolejarza, a zwłaszcza maszynisty – nie-mal arystokraty wśród ówczesnych pracowników – mającego własny dom, godną pensję, wykształcone dzieci i cieszącego się ogólnym szacunkiem.Wśród skojarzeń związanych z międzywojennym kolejnictwem nasuwa się zwykle również jego państwowy charakter – wprost odnoszący się do istnienia (choć nie jest to ścisłe określenie) Polskich Kolei Państwowych (PKP). Kolejarz był przede wszyst-kim pracownikiem państwowym. Znaczna część tej grupy zawo-dowej była umundurowana, co także kształtowało wizerunek kolei, dodawało jej powagi i umacniało legendę.Podróż pociągiem w okresie międzywojennym nie była wolna od przeszkód – przede wszystkim tych związanych z istnie-jącymi (nieraz przez długie lata) pozostałościami dawnych granic państwowych. Następnym utrudnieniem były ogromne w wielu miejscach zniszczenia po I wojnie światowej. Państwo polskie poniosło znaczne koszty na rzecz budowy połączeń między dawną Galicją (obszar zaboru austriackiego) i byłym Królestwem Kongresowym (obszar zaboru rosyjskiego), czy między Wielkopolską a Polską Centralną. Odbudowa ze znisz-czeń wojennych trwała długie lata. Ale wszystko to, co udało się zrealizować, wpływało na pozytywne postrzeganie kolei w tym czasie.Sama podróż pociągiem ulegała w okresie międzywojen-nym zmianom – nowe relacje uruchamianych kursów, nowe bilety, nowe waluty… Z każdym kolejnym rokiem korzystanie

P I E R W S Z Y P O L S K I P A R O W Ó Z Z O T U L I N Ą A E R O D Y N A M I C Z N Ą S E R I I P M 3 6 , 1 9 3 7 R O K

K O L E J A R Z P R Z Y K O Ł A C H I W I Ą Z A R A C H P A R O W O Z U O S 2 4 , 1 9 3 4 R O K

z kolei było prostsze, a nawet relatywnie bardziej dostępne. Państwo, kreując politykę taryfową PKP, usiłowało umożliwić korzystanie z usług kolei jak największej liczbie osób. Dlatego podejmowano takie inicjatywy, jak w latach 30. XX wieku pociągi popularne czy modne, ale drogie, pociągi typu „Narty – Dancing – Brydż”. Coraz nowocześniejszy tabor umożliwiał również na najbardziej uczęszczanych trasach na poprawę komfortu podróży. Szczytem nowoczesności stała się decyzja o elektryfikacji linii kolejowych w rejonie Warszawy – co zna-cząco poprawiło ofertę przewozową i kolej przybrała tam postać niemal już współczesnych linii aglomeracyjnych.Odrębną funkcję pełniła kolej w przewozach towarów. Nie był to jeszcze czas masowej motoryzacji. Chcąc przewieźć towar na dalszą odległość, najprościej było skorzystać z usług najbliższej stacji kolejowej. Tak jak wcześniej przewóz towarów masowych (węgiel, drewno, zboża) nadal odbywał się za pomocą pocią-gów. Dlatego nie dziwią zrealizowane inwestycje umożliwiające sprawny transport węgla. Zrozumiałe są też starania władz państwowych, inspirowanych przez różne organizacje zrze-szające przemysłowców, mające na celu taką kalkulację taryf kolejowych, aby premiować np. eksport.Ówczesna kolej to niemal obraz całego życia – odbudowy ze zgliszcz, pasażerów przemieszczających się w pośpiechu do miejsc pracy, postaci ciekawych i wybitnych, które korzystały z podróży pociągiem, biurokracji sięgającej absurdu, troski o klienta oraz starań o unikanie wypadków. Wydaje się, że kolej miała coś z wojskowego porządku – regulaminy, przepisy oraz etos służby dla dobra państwa i jego mieszkańców.Nie wszystko w międzywojennym polskim kolejnictwie funk-cjonowało jednak jak w przysłowiowym zegarku. Pociągi nie zawsze były punktualne (dodatkowo manipulacja publiko-wanymi danymi podważa ich wiarygodność). Wypadkami na kolejach żyła cała ówczesna prasa polska – niezależnie od tego gdzie miały one miejsce. W okresie tym wciąż pokładano nadzieje w kolei – która miała rozwiązać wszystkie problemy gospodarcze okolicy. Tym bardziej że PKP były wtedy najwięk-szym podmiotem gospodarczym w kraju. Cieszono się więc z nowych inwestycji kolejowych, debatowano o następnych pomysłach i żałowano, kiedy nie udało się ich zrealizować.O tym wszystkim jest ta książka. O kolei, która wpływała na życie i o życiu, które odciskało na niej swoje piętno. Zapraszam zatem do zajęcia miejsc w wagonie i podróży do przeszłości.

Dawid Keller

Kolej między wojnami skład 1 korekta.indd 6 19.11.2016 01:52

7

Dawny zabór rosyjskiII Rzeczpospolita powstała z części tworzących wcześniej trzy państwa. Największy, ale z najmniej rozwi-niętą siecią kolejową obszar wywodził się z dawnego zaboru rosyjskiego. Spe-cyficzna polityka państwa wobec kolei, a także wobec pogranicznego tzw. Kró-lestwa Kongresowego, spowodowała, że na tym obszarze nie istniało zbyt dużo linii kolejowych, rozmieszczenie stacji i przystanków było zdecydowanie nie-wystarczające, a większość inicjatyw związanych z budową nowych odcinków odrzucano. Rosyjscy wojskowi obawiali się wykorzystania kolei dla potrzeb przewozu wrogiego wojska. Dlatego nie dość, że stosowano przede wszystkim rosyjski, szerszy rozstaw szyn (1524 mm, wyjątkiem była normalnotorowa Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska z linią bydgoską oraz Kolej Fabryczno-Łódzka), to dodatkowo w praktyce ograniczono połączenia między brzegami Wisły – naj-ważniejszej rzeki na tym terenie. Powo-dowało to zatem również konieczność przeładunku. Obawy strategów okazały się słuszne – w warunkach I wojny świa-towej bardzo szybko Rosjanie budowali linie kolejowe, które nagle okazały się potrzebne do ich działań, a obce wojska z łatwością poradziły sobie z nieudaną pułapką, np. przekuwając linie na własny rozstaw.

T ypowym dla zaboru rosyjskiego spo-sobem budowy kolei było prowa-dzenie inwestycji w sposób najtańszy, uproszczony, nieraz jawnie łamiący obowiązujące przepisy. Było to jednak korzystne dla realizujących poszcze-gólne budowy, a ciężar zwiększonych kosztów utrzymania ponosiło już np. państwo. Powszechne było wykorzy-stywanie łańcuszka pośredników pro-wadzącego od koncesjonariusza do rzeczywistego wykonawcy. Na znaczną skalę wykorzystywano także budow-nictwo drewniane (również obiektów stacyjnych, ponieważ było to najtańsze rozwiązanie). D W O R Z E C K O L E J O W Y W L U B L I N I E

D W O R Z E C K O L E J O W Y W W I L N I E

Kolej między wojnami skład 1 korekta.indd 7 19.11.2016 01:52