Kla’ak Semanal 27 Novembru 20082 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

Ami KonfuzaunAmi povu konfuzaun, PrimeiruMinistru Xanana mak boot liuTribunal Rekursu ka orgaunSoberanu Tribunal mak bootliu desizaun ema hotu-hotu

Afonso Soares, Becora

Presidenti Republika Ramos Horta nebe uluk kestiona konstitusio- nalidade orsamentu rektifikativu 2008 molok promulga reaze ulukhasoru desizaun Tribunal Rekursu

hodi ataka juiz internasional nebe foti de-sizaun Fundu Establizasaun Ekonomiku nofoti osan liu 3% husi Fundu Petroliferu nebelaiha esplikasaun detallu inkonstitusional.

Deputada Fernanda Mesquita Borges husiPUN nebe hatama rekerimentu ba ParlamentuNasional, Primeiru Ministru no Auto-ridadeBankaria no Pagamentu (ABP) iha loron 18Novembru hateten ba kla’ak: “Ita presizarekoñese ita nia kapasidadi, ema sira ne’ela’os tur-tur naran ba tur iha ita nia tribunalnia laran tamba ita falta kapasidade….servisuida ne’e persiza ema bem kualifikadu, bemformadu bele interpreta Lei.” Fernanda Bor-ges hateten katak pra-tika hanesan akon-tese iha nasaun barak no la signifika ita me-nus soberanu. Tuir deputada nebe hatamamos keixa ba Parlamentu Nasional konabaindultu Presidenti Republika ba Rogerio Lo-bato no Joni Marques hateten katak hanoinhanesan ne’e hanoin klot liu tamba desi-zaun nebe uluk favorese sira sira la koaliabuat ida.

Mario Carrascalão husi PSD iha hanoinoin seluk: “Hau haree buat ida ke sala husiTribunal Rekursu ne’e ema internasional idamaka prezide fali orgaun soberanu, ne la-bele ema estranjeiru tanba agora ne’e itaukun rasik an ona”.

Presidenti Parlamentu rasik rejeita atusimu desizaun Tribunal Rekursu ho razaunla hetan notifikasaun husi Tribunal Rekursu.Presidenti Parlamentu Nasional laho koñe-

simentu deputadu hotu-hotu foti desizaunhalo reklamasaun hasoru desizaun TribunalRekursu. Razaun ida nebe foti iha reklama-saun ho data 18 Novembru hateten kataknia la hetan notifikasaun atu ba esplika ihaTribunal Rekursu. Fernando Rasik hakfodakho desizaun Tribunal Rekursu iha 13 No-vembru. Xefi Bankada Fretilin Aniceto Gu-terres hateten ba kla’ak (24/11): “Hau ha-karak dehan tan dala ida ne’e bosok tentamba iha dia 12/9/08 Tribunal mai notifikaiha ne’e señora ida naran Celia da Cruz husisekretariadu Parlamentu mak asina kartanotifikasaun ne’e.”

Iha reklamasaun ne’e Presidenti Parla-mentu Nasional husu mos atu Tribunal Re-kursu anula desizaun tomak. DeputadaCarmelita moniz husi CNRT hateten katakdesizaun la foti liu husi panel nebe konsistehusi juiz nain 5. Governu liu husi SekretariuEstadu ba Konsellu Ministru mos iha hanoinhanesan katak Tribunal Rekursu kompostuhusi juiz nain 5. Deputada Fretilin Ana Pes-soa hateten: “Too agora Tribunal Rekursula funsiona ho seksaun, se la iha seksaunkonserteza la iha plenaria tamba ne’e makhau dehan sira koalia nar-naran deit.” Bain-hira husu konaba iha kazu hanesan presizafo testamuña ba iha Tribunal Rekursu.

“Ida ne’e la’os atu rona testemuñas, la’eida ne’e atu deside direitu konserteza bain-hira hato’o petisaun inisial kona ba inkonsti-tuisionalidade”, Ana Pessoa hatan.

Hatan ba Fretilin konaba ilegalidade Fun-du Estabilizasaun Ekonomiku, SekretariuEstadu ba Konsellu Ministru no Porta Voz go-vernu Agio Pereira hateten desizaun TribunalRekursu uluk, hakotu katak Fundu Estabili-zasaun Ekonomiku tuir konstituisaun.

Duvida konaba desizaun Tribunal Re-kursu laos deit ba ema internasional nebefoti desizaun maibe mos konaba PresidentiTribunal Claudio Ximenes nebe sei hela iha

Portugal tamba tratamentu saude. Iha 14/11 Konsellu Estadu halo diskusaun konabaaujensia Presidenti Tribunal Rekursu. Pre-sidenti Republika Ramos Horta hateten: “Nemak hau nia preokupasaun, hau triste kehau la simu informasaun konaba nia au-jensia”. Iha loron 22 Setembru Claudio Xi-menes hakerek karta elektronika ba VisePresidenti Konsellu Superior da MajistraturaJudisial Dionisio Babo hodi hateten kataknia labele fila mai Timor Leste tamba kondi-saun saude. Iha karta ne’e, haruka mos de-klarasaun medika. Molok desizaun tribunalfo sai, iha loron 10 Novembru Presidenti Tri-bunal Rekursu hakerek karta hodi hatoo baPresidenti Republika hodi hateten katak nialabele fila mai Timor tamba sei halo trata-mentu saude. Iha loron 13 Novem-bru VisePresidenti Konsellu Superior ba MajistraturaJudisial hakerek karta ba Presidenti Repu-blika hodi informa aujensia Presidenti Tribu-nal Rekursu ho motivu saude.

Reklamasaun nebe Presidenti Parla-mentu hatoo ba Tribunal Rekursu mos kes-tiona konaba legalidade desizaun TribunalRekursu tamba Presidenti Tribunal Rekursulaiha Timor maibe asina fali desizaun ne’e.Iha karta elektronika no karta iha loron 10Novembru, Presidenti Tribunal Rekursu ha-teten katak nia disponivel nafatin atu halobuat nebe bele halo iha Portugal inklui de-sidi prosesu tuir konstituisaun nebe haktuir.Iha karta nebe Dionisio Babo hakerek tauhanesan fali instituisaun Tribunal Rekursuno Konsellu Superior Majistratura Judisial.Karta ne hateten katak bainhira PresidentiKonsellu Superior da Majistratura Judisiallaiha, vise presidenti mak sei asumi res-ponsabilidade. Deputada Ana Pessoa fo saikatak aujensia Presidenti Tribunal Rekursula signifika nia labele tuir atu foti desizauntamba agora bele liu konferensia telefone,internet tamba laos atu rona testamuña.

Reasaun ba desizaun Tribunal Rekursu saioin-oin. Atu manan opiniaun publika konabainkonstitusionalidade orsamentu, ukun nainsira fo intrepretasaun diversiu, maski tuir Kons-tituisasun RDTL artigu 153 la permite atunega desizaun Tribunal Rekursu.

nuno rodriguez TCHAILORO,gerson abel GEMCY

Primeiru Ministru Xanana Gusmão hate-ten ba media katak nia sei kontinua uza osanhusi fundu petroliferu maski desizaun tribu-nal fo sai orsamentu rektifikativu inkonsti-tusional no nia prontu atu simu nia konse-kuensia.

Hatan ba preokupasaun ne’e Mario Car-rascalão hateten:”Deputadu mai husi sosialdemokrata kuandu Tribunal Rekursu tomadesizaun ida mak ne’e ona, orgaun sel-selukiha nasaun ne’e tenki implementa tambane’e ita bolu estadu de direitu; lei mak botliu hotu-hotu. Diretor Asosiasaun HAK JoseLuis de Oliveira liu husi nia komunikadu im-prensa (22/11) hateten;”Komentariu husiPrimeiru Ministru Xanan Gusmão hatudu ima-jen la diak ba publiku Timor-Leste nomosinternasional. Tamba liafuan husi Sr. Xanananebe dehan katak nia sei la kumpri desi-zaun Tribunal, fo lisaun negativu ba povuatu la respeita ita nia orgaun soberania tri-bunal, liuliu ba prinsipiu atu respeita lei,tuir buat nebe regula iha artigu 1 Konsti-tuisaun RDTL. Ita imajina tok! Se agora makema la respeita lei no desizaun tribunal, ma-ka komitmentu governu AMP atu kombatekorupsaun sei la folin. Tamba governu AMPrasik mak enfrakeza orgaun nebe iha kom-petensia atu hapara korupsaun ne’e”.

Partidu Unidade Nasional halo rekeri-mentu ba Parlamentu Nasional atu tauefetividade desizaun Tribunal Rekursu, husugovernu atu mai esplika situasaun orsamentukonaba ezekusaun, kontratu nebe governuhalo, transferensia nebe halo husi desizaunTribunal fo sai too publikasaun iha Jornalda Republika. Iha tendensia katak governusei la tuir desizaun Tribunal Rekursu, Fernan-da Borge hatan: “Entaun governu ha-tudukatak nia la’os governu demokratiku ida, niala’os governu ida mak kumpri lei i la halo tuirita nia lei inan lei nebe mak a’as liu, entaunnia bele sai ditador ida”.

Dala Ida TanHaburas PolitikaObskurantizmu

Kuitadu, ema sira faluk, orfanatus,sira nia lain ka aman mate saugatedeit. Ohin loron justisa sosa ho osan.Ezemplu hanesan petisaun sira.Saudozu sira nia fen ho oan mai mi-nisteriu solidaridade maibe emabosok sira tun sae deit.

Maukurso, Mobile 7373XXX

Justisa Sosa ho Osan Roda TigaAmi husu ba governu AMP atukria fatin didiak iha merkadu,tanba ami tiga roda sira labelefaán ona ami nia sasan ihaestrada ninin.

Delfin, Bairo-Pite

Kla’ak Semanal 27 Novembru 2008 3Desizaun Tribunal Rekursu

Tribunal rekursu iha loron 13 fulan Novem- bru fo sai desizaun ba Prosesu ba Fiskali-zasaun Abstrata ba Konstitusionalidade noLegalidade Lei 12/2008 (Orsamentu Jeral Es-tadu Rektifikativu nebe promulga iha loron 5Agustu). Dezisaun nebe tribunal rekursu fotimak hanesan tuir mai ne’e:

Tribunal Rekursu deklara Fundu Estabiliza-saun Ekonomiku (FEE) ho montante USD 240Miloens nudar inkonstitusional. Tuir dezisaunne’e katak konstituisaun Timor-Leste bandufundu sekretu (artigu 145.2) no poder Parla-mentu nasional atu haree operasaun orsa-mentu (artigu 95.2 (q) no 115 (d).

Foti osan USD 290.7 miloens liu Rendi-mentu Sustentavel Estimadu (RSE, 396,1miloens) husi fundu petroliferu konsidera nudarilegal tamba governu la fo esplikasaun detal-ladu tuir artigu 8 no 9 husi lei fundu petroli-feru. Governu bele foti osan liu RSE maibe tenkiiha esplikasaun detalladu ba interese longuprazu nian, maibe governu la fo esplikasaundetalladu.

Tribunal rejeita argumentu nebe hatetenkatak prosedur Parlamentu no dirije debateorsamentu nudar inkonstitusional.

Tribunal rejeita mos argumentu nebe de-han katak 97 % orsamentu ba governu, nouituan liu ba Parlamentu, Presidenti Repu-blika, Judisiariu viola separasaun poder.

Bazeia ba ilegalidade orsamentu rektifika-tivu ne’e, tribunal rekursu deside katak husi datapublikasaun dezisaun tribunal ne’e hapara ke-das Fundu Establizasaun Ekonomiku no labelefoti osan liu Rendimentu Sustentavel Estimadu.

Saida Mak “ParlamentuNasional” reklama baTribunal Rekursu?

Liu tiha desizaun husi Tribunal Rekursu, Presidenti Parlamentu Nasional resposta

kedas desizaun tribunal no hatama reklama-saun ba Tribunal Rekursu. Pontus nebe Fer-nando La Sama de Araujo hatoo mak hanesantuir mai ne’e:

Fernando La Sama de Araujo nebe dehanreprezenta Parlamentu Nasional husu atuanula prosesu hotu-hotu tamba la halo tri-bunal iha plenaria.

Anula hotu prosesu tomak tamba laihakoletividade bainhira foti desizaun.

Anula prosesu tamba falta deklarasaunhusi Presidenti Parlamentu Nasional.

Husu atu deklara anulidade ba desizaunnebe iha tamba falta asinatura husi Juiz.

Deklara atu anuala desizaun nebe mani-festa kontradisaun entre desizaun no funda-mentus nebe determina.

Reforma desizaun tamba laiha apresiasaunba material probatoria konstante auto ba de-terminasaun norma nebe aplikavel ka kuali-fikasaun juridika ba faktus sira.

Saida Mak Partidu UnidadeNasional Deklara?

Iha loron 18 Novembru 2008 FernandaMesquita Borges husi Partidu Unidade Nasionalnebe mos parte husi deputadu 16 nebe hata-ma keixa ba Tribunal rekursu resposta desi-zaun Tribunal Rekursu hodi haruka karta baPresidenti Parlamentu Nasional, Primeiru Mi-nistru no Autoridade Bankaria no Pagamentu.Karta nebe haruka ba Presidenti Parlamentu

LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

HALIRI

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

Numeru 36/17 Novembru 2008

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, basilio12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Pintor logo : Alit AmbaraResposavel online: atero

“Se hatene,hanorin!

Se La hatene,aprende!”

- Lema Kampaña Nasional Alfabetizasaun iha Cuba (1961)

Nasional konaba desizaun Tribunal Rekursu ko-naba pedidu fiskalizasaun abstrata ba kons-titusionalidade no legalidade Lei 12/2008 kaLei Orsamentu Rektifikativu. Iha karta ne’e de-putada Fernanda Borges husu ba orgaun tolune’e hanesan tuir mai ne’e:

I. Parlamentu Nasional1. Atu garante efetividade desizaun no publi-kasaun desizaun ne’e iha Jornal da Republika.2. Husu ba Primeiru Ministru atu resposta maiParlamentu Nasional ho prazu masimu loron20 nia laran.3. Husu ba Autoridade Bankaria no Paga-mentu atu esplika ba Parlamentu Nasionalkonaba montante hira mak transfere tiha onahusi Fundu Petroliferu too loron 13 Novem-bru no montante hira mak transfere husi 13Novembru too desizaun Tribunal Rekursu pu-blika iha Jornal da Republika.

II.Primeiru MinistruPUN husu atu Primeiru Ministru mai esplika

iha Parlamentu Nasional ho prazu masimuloron 20 nia laran konaba:1. Montante nebe transfere husi Fundu Pe-troliferu too loron desizaun Tribunal Rekursuhatoo ba Parlamentu Nasional;2. Montante nebe previstu iha OrsamentuRektifikativu, gastu governu too loron desi-zaun Tribunal Rekursu fo sai;3. Osan nebe uza tiha ona husu Fundu Esta-bilizasaun Ekonomika too loron desizaun Tribu-nal Rekursu fo sai;4. Kuantidade foz nebe governu sosa no faan,montante gastu no simu husi rezultadu faan;5. Kuantidade foz iha armazen, kuantidadefoz iha dalan mai Timor-Leste6. Kopia husi kontratu hotu-hotu nebe go-vernu halo, osan husi Fundu EstabilizasaunEkonomika too loron 13 Novembru7. Cash Flow nebe eziste entre 13 Novembrutoo 31 Dezembru de 2008

Resposta Konsellu MinistruBa Fretilin relasiona ho Desi-zaun Tribunal

Iha loron 14 Novembru, Porta Voz no Se-kretariadu Estadu ba Konsellu Ministru

hatan Fretilin relasiona ho desizaun TribunalRekursu hanesan tuir mai:

Iha dokumentu nebe hasai husi Fretilinnebe hateten katak desizaun Tribunal Rekur-su unanimidade husi juiz nain 3, tenki dada filafali tamba Tribunal Rekursu kompostu husijuiz nain 5.

Fretilin hateten katak desizaun Tribunal Re-kursu ba kriasaun Fundu Estabilizasaun Eko-nomiku inkonstitusional no illegal, ne’e la los,tanba Tribunal Rekursu deside iha desizaunuluk ka-tak Fundu Estabilizasaun Ekonomikutuir Kons-tituisaun no lei nebe iha.

Tribunal deside ilegalidade atu foti osanhusi Fundu Petroliferu liu US $390, Fretilin nebehateten katak desizaun tribunal orsa-mentuba governu ba 2008 mak US$ 360 ne’e la los.

Fretilin haluha tiha katak desizaun TribunalRekursu sai validu bainhira publika tiha onaiha Jornal da Republika. Tamba ne’e osan hirakdeit mak foti husi Fundu Petroliferu too agorasei la inkonstitusional ka illegal.

Fretilin nebe hateten katak governu seiselu osan servisu komunidade no salariu basira nia ofisial too orsamentu 2009 aprovane’e falsu.

Tribunal Rekursu nudar instituisaun judisiariu nebe as liu iha Timor-Leste. Tribunal Rekursu halao mos funsaun Tribunal Supremu nebe too ohin seidauk eziste iha ita nia rain hanesan konstituisaun RDTL haktuir. Desizaun Tribunal Rekursu nudar desizaun ida nebe as liu ona; tuir konstituisaun RDTL artigu 153 hateten katak desizaun Tribunal Rekursu

labele appealed (naik banding) ka iha liafuan seluk desizaun Tribunal Rekursu makdesizaun ikus ona laiha tan desizaun seluk.

Bainhira Tribunal Rekursu deside konaba dekretu lei ba Fundu EstabilizasaunEko-nomika katak tuir konstituisaun, halo IV governu konstitusional ne’e manan ihaTribunal Rekursu, iha tempu neba Governu konsidera desizaun ne’e nudar povu niamanan. Laiha ema nebe kestiona desizaun ne’e, Fretilin maski lakon, simu desizaunne’e.

Infelizmente, desizaun Tribunal Rekursu iha 13 Novembru nebe fo manan bade-putadu 16 husi Fretilin, PUN no KOTA nebe keixa inkonstitusionalidade orsamenturektifikativu, Presidenti Republika, Presidenti Parlamentu Nasional no PrimeiruMinistru kestiona fali validade desizaun ne’e. Reasaun husi Governu, ParlamentuNasional no Presidenti Republika ba desizaun Tribunal Rekursu nebe hateten FunduEstabilizasaun Ekonomika (tokon $240) no Transferensia osan liu 3 % (tokon $396)husi Fundu Petroliferu hanesan kebakaran jenggot. Knananuk tuan ema hananu filafali: ema es-tranjeiru mak halo desizaun, laos desizaun juiz hotu-hotu, la simunotifikasaun husi Tribunal Rekursu, etc.

Juiz estranjeiru no ema Timor-Leste sai problema bainhira la tuir ukun nain sirania hakarak. Se karik, iha dalan atu ukun nain sira interven, sira sei interven; XananaGusmão interven desizaun tribunal distritu Dili atu kaer Wiranto nudar krimonozuba krime grave hodi husu Prokurador Jeral Republika Longuinhos Monteiro atu haparadesizaun ne’e. Se karik, ukun nain bele interven ba desizaun juiz hirak ne’e, sei laihaproblema ho juiz internasional sira.

Mensajen nebe Presidenti Republika, Parlamentu Nasional no Governu hakarakhatoo mak sira lakohi simu desizaun Tribunal Rekursu. Se uluk, desizaun TribunalRekursu ba Dekretu Lei Fundu Estabilizasaun Ekonomiku nebe hateten tuirkonstituisaun nudar povu nia manan; agora tamba desizaun Tribunal Rekursu laafavor ba ita, ita konsidera ne’e nudar povu nia lakon? Lae! Tamba, buat nebeeziste mak ita hakarak politiza buat hotu-hotu ba ita nia interese deit. Hau niamesak mak los liu, sira seluk nian la los. Triste liu tan, konstituisaun nebe sai matadalan ba lalaok nasaun ne’e mos sai salan fali tamba la tuir hau nebe los hela deitnia interese. Lei sai los, bainhira tuir hau nia hakarak. Bainhira lei la tuir hau niainterese, lei ne salan no hau mak los; ema Fransa sira bolu l’etat c’est moi, iha itania lian Tetum karik Estadu Mak Hau.

Se karik iha nasaun demokratiku, iha dalan rua nebe governu tenki tuir: primeirusimu desizaun Tribunal Rekursu hodi realoka fila fali orsamentu rektifikativu tuir 3% husi Fundu Petroliferu katak labele uza liu tokon $ 396 no hodi fali mai ParlamentuNasional atu aprova, tamba realokasaun orsamentu jeral estadu so ParlamentuNasional mak bele aprova. Kestaun Fretilin atu husik Parlamentu Nasional ne’e buatketak ida. Dalan seluk nebe nasaun demokratiku sira tuir mak resigna an husi governutamba Tribunal Rekursu deklara orsamentu jeral estadu inkonstitusional.

Estrañu liu tan fali, Presidenti Fernando La Sama Araujo nebe dehan reprezentaParlamentu Nasional halo fali reklamasaun atu anula fali desizaun Tribunal Rekursu.Hanesan mos Presidenti Republika Ramos Horta nebe iha tiha ona esperiensia hodiinterven desizaun tribunal distritu Dili nebe hasai karta kapturasaun ba AlfredoReinado atu la tuir prosesu justisa maibe promove liu dialogu nebe hamate AlfredoReinado. Petisionariu sira nebe husu justisa, ohin loron la hetan justisa maibe hetanHonda Revo. Kazu 11 Fevereiru iha tendensia atu arkiva deit. Intervensaun ba tribunalsai tiha ona kultura ukun nain sira.

Timor-Leste konsidera nudar estadu direitu no demokratiku iha ameasa bootnia laran. Ukun nain sira hili dalan atu la tuir desizaun Tribunal Rekursu nebe hatetenorsamentu rektifikativu nudar inkonstitusional. Se orsamentu jeral inkonstitusionalno governu la tuir desizaun ne’e, se iha razaun atu ita bolu nafatin IV GovernuKonstitusional? Ka se ita konta husi I Governu Portugez nebe Inkonstitusional, IIGovernu Japaun nebe Inkonstitusional, III Governu Portugez nebe Inkonstitusional,IV Governu Indonesia nebe Inkonstitusional, V Governu UNTAET nebe inkonstitusional,no agora tamba governu ne’e la tuir desizaun Tribunal Rekursu no KonstituisaunRDTL, duke ita bolu IV Governu Konstitusional diak liu ita bolu VI Governu inkons-titusional? Tempu mak sei sarani.

VI Governu Inkonstitusional?

Kla’ak Semanal 27 Novembru 20084 LENO

Hanesan ita hotu ha-tene, kompañia GT-LESTE hamutuk hoGovernu hatudu von-tade hodi kuda tohu

iha rai luan boot (100.000 ektar)ne’ebé kona distritu haat: Mana-tutu, Viqueque, Lospalos no Suai.Ema balun bele husu tan sá maksira hakarak kuda ne’ebá? Kariktanba ema ne’ebá la dun barak,no rai barak na’in la iha. Maibé tuirloloos sei iha justifikasaun selukba kompañia atu hili rai ne’ebá.

Tuir estudu oioin ita bele faherai Timor-Leste tomak iha lubukhaat: 1) tasi feto, 2) tasi mane,3) loro sa’e no 4) rai klaran. Sirakria fali Klibur ne’e tuir informa-saun klima, relevo no ferlidade rai(rai bokur, rai metan).

Rai sira iha ne’ebé kompañiahili atu kuda tohu hotu-hotu hata-ma ba lubuk tasi mane. Iha rai ne’eanin la maran no manas, hanesaniha Tasi Feto tanba iha ne’e udanmai durante período rua (dala rua),nune’e mós iha ne’e ita hetan ni-vel bee suar (umidade) as.

Iha rai iha lubuk Tasi mane,ita bele hetan mota barak hanesanTafara, Bee lulik, Karau ulun, Sui,Lakló sorin mane no Klerek1, no Sa-hemn Dilor, Koa, Irabere, Xino2.Mota sira ne’e la hanesan mota siraiha lubuk Tasi Feto, ne’ebe durantefulan barak sai maran, mota sirane’e nunka maran. Nune’e mósmak Ruy Cinatti (1987; pj 23) ha-teten katak rai ne’e hanesan fatinida importante tebetebes ekolojiaTimor-Leste nian no fatin di’ak baita atu aprende ka lota liu tan kona-ba f ekolojia floresta primaria Timor-Leste nian.

Tanba tohu kuran bee barak,kompañia sira hili fatin iha tasimane ne’ebé tetuk (ida ne’e fa-silita sira uza mákina boboot) notanba mota sira ne’ebá sempresuli. Karik ita halo komparasaunbee suli (m3/s) iha mota rua, por-ezemplu (ilas dahuluk) mota beelulik no Comoro ita haree katakbee barak suli iha Bee lulik, no

Manatutu, Viqueque, Lospalos no Suai:Tan sá mak kompañiahakarak kuda tohuiha ne’ebá?

mós katak bee lulik la maran nokatak Comoro mak maran du-rante Agostu to’o Setembru ihatinan ne’ebé ha’u hili atu hasa’einformasaun.

Hanesan ha’u foin dehan beebarak suli iha mota iha Manatuto,Viqueque no Suai. Tanba bee ba-rak suli, sei iha posibilidade katakkímiku sira ne’ebé uza iha plan-

Ilas dahuluk- bee hirak mak suli iha mota ida iha tasi mane(ezemplu: Bee lulik) no hirak mak suli iha mota ida iha tasi feto(ezemplu: Comoro)3

Enfoke ambientál husi Rui PintoØ

Ilas daruak- lala’ok ha-abut Avicennia nian6.

ØKorrespondente espesiál baasuntu ambiente nian iha Jornalkla’ak

tasaun (pestisida, herbisida, fer-tilizante) bele kona bee no suli totasi. Ida ne’e bele sobu habitatbarak no filak ekosistema motalaran ka mota ladik4.

Bainhira bee ne’e la’o to’o tasiibun iha tasi mane, no tama raiho ai-parapa, ida ne’e bele ha-mate balada sira hotu-hotu ne’ebémoris besik ai-parapa. No móstanba kímiku barak, ida ne’e ha-buras alga sira ne’ebé taka fali“pneumatoforus” (abut sira ne’ene’ebé ai-parapa balun uza hodi

respira) no hamukit kbiit ai-parapanian5.

Bainhira alga sira ne’ebé burashanesan Ulva sira ne’e, sira

okupa fatin ba ai-parapa oan atumoris. No mós iha kazu balunne’ebé Ulva rasik hapara moris ai-parapa oan ka hasa’e nia abut husirai. Ha-nesan ne’e ai-para tipuAvicenia (ilas daruak) sira ne’esusar atu buras iha tasi ibun.

1 GERTIL (2002). Atlas de Timor-Leste.2 Cynatti, R. (1987). ArquiteturaTimorense.3 Monthly streamflows estimatesfor 28 Major River Basins (Timor-Leste). Unknown.4 Ellis R.D. & Merry, E.D. (2004)Chapter 5: Sugarcane Agriculture.

101-142 In Glyn James (ed.)Sugarcane. Second edition.Blackwell Publishing company.5 Hogarth, P. (2007). The Biologyof Mangroves and Seagrasses.Oxford University Press.6 Ilas ne’e tuir Chapman, V.J.(1976). Mangrove Vegetation. J.Cramer, Vaduz.

Ana Pessoa:

“Sira NiaArgumentuLaiha BazeLegal”

Deputadu balun duvida faliho desizaun Tribunal Rekursutamba desizaun ne’e tuir losjuiz nain 5 mak foti laos nain 3deit?

Ida ne’e la’os tuir deputadu sirania hakarak juiz nain 3 ka nain 5mak asina tenki tuir lei la’os tuir

deputadu nia hakarak. Tuir haunia hanoin ho baze legal saida maksira koalia hanesan ne’e. Dala ru-ma sira koa’lia konaba konstitui-saun maibe iha konstituisaun koa’liaTribunal Supremu de Justisa. Ihaneba dehan Supremu Tribunal deJustisa se funsiona ho seksaun

nomos ho plenaria.Ita hotu-hotu hatene katak in-

felizmente Tribunal Supremu sei-dauk iha; seidauk iha tamba go-vernu lafo kondisaun atu dezen-volve tribunais; ne mak proble-ma; ida ne’e duni maka bainhiraami prepara petisaun atu koa’lia

konaba inkonstituisionalidade or-samentu jeral de estadu ami koa’liakonaba ida ne’e duni dehan osanida ne’e inkonstituisional viola se-parasaun de podreres tamba 97%orsamentu jeral de estadu ba hotugovernu, tribunais sira simu buatida ke la fo fatin ba sira dezenvolvehanesan orgaun soberanu. Hane-san mos ba Prezidenti da Repu-blika simu osan mizeravel ida la fofatin para nia bele ezerse nia fun-saun no knaar ho diak tuir konsti-tuisaun, halo nusa mak Prezidentipur ezemplu konvida xefi estaduseluk atu mai iha ne’e, se osan laihaatu simu sira.

Ne’e maka ami iha petisaun nialaran duni dehan governu ida ne’euza osan estadu no osan povu niankontra konstituisaun tamba 97 %ba sira rasik, no la fo kbiit ba or-gan soberania seluk; liu-liu ba tri-bunais atu funsiona didiak to’oagora Tribunal Rekursu la funsio-na ho seksaun, se la iha seksaunkonserteza laiha plenaria tambane’e mak hau dehan sira ko’lianar-naran deit hatudu ba konsti-tuisaun maibe le’e mos la hatenetamba ita seidauk iha Tribunal Su-premu ida ne’e duni hau husu ihapetisaun neba bainhira los mak itaiha Tribunal Supremu? Bainhira losita iha Tribunal Administrativu Fis-kaliza no Kontas, bainhira los itaiha auditorial, bainhira los ita haredidiak ba kontratus no rekruta-mentu funsionarius hotu-hotu.

Liu-liu atu rekruta funsionariusbuat hotu-hotu tenki Tribunal Ad-ministrtivu, agora saida mak ita

harer governu halo runggu-ranggatau deit mak ema politiku iha nebasasan la’o ladiak i gasta osan povunian la tuir konstituisaun. Ami lakoalia konaba fundu estabiliza-saun ou kona fundu petroliferudeit ami koalia kona ba buat barak,liu-liu konaba maneira governuida ne’e halo alokasaun orsamentudizekilibru. Konaba ida ne’e (rekla-masaun) hau seidauk le’e orsidalokoraik karik hau foin le’e, maissira nia argumentu la iha baze legalduni sira ko’alia nar-naran deit.

Presidenti Tribunal Rekursuba tiha Portugal, maibe Presi-denti Tribunal asina nafatinida ne’e?

Hau la hatene ida ne’e los kala’e, saida mak hau hatene hau seifo ba ita bo’ot hanesan jornalistahau bele fo mak dokumentu ohindadersan ami simu iha ami nia se-kretaria, iha neba asina husi VisePrezidenti Konselhu Superior de Ma-jislatura atu fo hatene ba deputa-du sira katak Prezidenti Juiz ba ihaportugal atu goza feira maibe niamoras todan i tenki hela iha nebafulan tolu (3) tan, nia mos hanesantau aneksu atestadu mediku ida iami mos simu informasaun ida husiKonsellu Administrasaun Majisla-tura asina huis Sr. Deonisio Babodehan sira hatene sira mos fo au-torizasaun ba Prezidenti atu helaiha Portugal. Konaba nia la markaprezensa iha ne’e ida ne’e la pre-

>> ba pajina 8

Presidenti Parlamentu Nasional Fernando La Sama de Araujo hateten katak rejeita desizaunTribunal Rekursu no hatoo reklamasaun liutiha desizaun tribunal nebe hateten katak FunduEstabilizasaun Ekonomiku no hasae osan liu Rendimentu Sustentavel Estimadu (3 %) husi FunduPetroliferu ne’e illegal. Jornalista kla’ak Gerson Abel Gemcy intervista Deputada Bankada FretilinAna Pessoa (24/11) konaba reklamasaun. Maski Presidenti Parlamentu Fernando La Sama deAraujo hatama tiha ona reklamasaun ne’e maibe membru Parlamentu hanesan Ana Pessoa rasikmos la hatene.

Kla’ak Semanal 27 Novembru 2008 5LENO

Ita hare katak agora dadaukMinisteriu Agrikultura MarianoSabino komesa halo hibrida, si-ra dehan katak ne’e hanesan ujipercobaan iha Maliana ho Mana-tutu, mais agora sira implementatiha ona, oin sa hibrida ne’e tuirita bo’ot nia hanoin ?

Hau hanoin, primeiru, ita tenkehatene uluk lai liafuan hibrida ne’e.Hibrida hanesan jerasaun primeirune’ebe husi variodade ida ne’ebe sirahalo penyirangan ba iha variodadeseluk. Entaun ida ne’e mak sai atutroka ninia sifat ho ninia jerminasi.Lia-fuan teknik ba agrikultura makaema dehan hibrida ne’e. Nia bele foprodusaun ida diak, maibe kelan-jutan ba fini ne’e labele tanba ida ne’ehanesan polítika kompanhia sira atumenguasai fini-fini lokál iha agrikul-tór kiik sira nian—atu nune’e sira uzafali para sai hanesan merkadu ba sira.

Hanesan TRIPR - Trade Intelec-tual Properti Right —sira mos lutaba ida ne’e, atu nune’e sira beleokupa ka sira bele hetan fini sira ne’e,atu nune’e sira mak bele fa’an. Entaunneneik-neneik kuandu agrikultór kiiksira nia fini lokál rasik ne’e lakon tiha,entaun agrikultór kiik sira mos de-pende ba iha fini ne’e (fini hibrida, red).

Iha buat aat balun hanesan Harehibrida ne’e. Kompanhia sira sentekatak sekarik agrikultór ho tradisio-nalmente sira sempre iha tempu ko-lheta nene’e, sira rai fini i balu kon-sumi, nune’e tempu udan mai falisira bele kuda fila fali. Maibe sira uzafali bakteri iha ida atu nune’e sirahamate ninia jerminasi ne’e, sira belehalo produsaun dala ida maibe finine’e labele kontinua fali. Nune’e siradepende ba iha kompanhia ida ne’e-be halo fini. Hibrida nia la diak makida ne’e.

Hibrida ne’e, nia liu husi polítikakompanhia sira, entaun sira mos ihapolítika ida atu sira koko fali fini sirane’e sai fali JMO. JMO ne’e makhanesan modifika fali ninia jenétiku.Jadi hanesan ohin iha primeiru jené-tiku ne’e, sira modifika fali gen ne’e.Gen ida ho gen inan hanesan, maibekuandu sira troka fali gen seluk,

Kompania hibrida sei hanehan agrikultór ki’ik sira

“Hibrida ne’e la ihakontinuasaun, kuda

dala ida maka ne’e ona”Wainhira governu AMP komesa halo kampanya fini hibrida iha TimorLeste, HASATIL kontra maka’as tanba fo impaktu negativu ne’ebeboot. Kompania ne’ebe fa’an fini maka sei hetan van-tazen no lukruboot. Ida ne’e hanesan polítika-ekonomia hodi hanehan ema ki’ik no

agrikultór sira, agrikultór sira sei sai dependente. Hopreokupasaun hirak ne’e jornalista kla’ak Zevonia Vieira dada

lia ho Koor-dinador HASATIL, Arsenio Pereira

hanesan gen animal ba fali gen ai-horis, entaun ida ne’e nia impaktuba iha saúde mos la diak. Nia impaktuba iha envairumentu mos la diak.Nia impaktu ba saúde la diak tanbasira ciptakan tiha gen ida husi selukba gen ida, atu ba tau fali iha ai-horis ne’e. Tanba iha gen neé siramodifika ho kímiku, entaun neneik-neneik sira ne’e mos rejisten onaba iha atakasaun balun husi liur. Sekuandu hanesan ne’e ona, neneik-neneik hanesan ita ne’ebe konsu-me iha tempu naruk bele afeta baita nia saúde.

Polítika Hare hibrida ne’e, ihaHare variadade ida naran BT, BT ne’esira uza bakteri ida Baselux , siratau ona iha Hare ne’e nia laran, atunune’e sira proteze penyakit ida ihagerak batang Hare, atu nune’e ihakutun seluk la bele ataka fali ba ihaHare ida ne’e. Entaun kuandu sirauza ida ne’e neneik-neneik, Hare sirane’e bele halo produsaun, maibetenke mos uza fali aimoruk sira seluk,atu nune’e bele hamate kutun siraseluk ne’ebe hanesan ita hare baiha dampak ekolojika sira bele es-traga mos, tanba kutun ho kutunmak sempre kontrola malu, hanesaniha Amerika sira uza fali iha termi-nator teknologi ne’e, sira uza políti-ka ida para atu nune’e sira makmenguasai fini-fini sira iha fatin siraseluk.

Ne’ebe hanesan uluk, dampaksira ne’e iha husi revolusaun verde.Revolusaun verde ne’e mosu tanbasira hakarak koko atu muda agri-kultór sira ne’e ba fali iha agrikultórida modernu ho pendekatan ba ihakímiku. Entaun kímiku ne’e nia dam-pak barak la diak, sira uza buat sirane’e para atu hasa’e produsaun a’aslalais, maibe secara grafik nene’eto’o tempu ida nia tun ho drastis.

Politika governu AMP agora ha-karak koko hibirda ne’e iha Timor.Se sira iha intensaun diak oin sa sirala promove ita nia fini ne’ebe agri-kultór sira iha, hare husi sira niarezisténsia ba iha hama dan pen-yakit. Se parte produsaun la dundiak entaun sira tenke koko oinsa

Arsenio Pereira:

para fini lokál ne’e bele hasae niaprodusaun. Maibe tuir hau nia ha-noin, se hakarak hasae produsaunmais labele ho kímiku tanba ba ihasaúde mos la diak, environmentumos la diak. Ba ekonomia sira belehetan rendimentu diak maibe parti-sipasaun agrikultór sira mos ladúndiak.

Oinsa impaktu negativu ba raiwainhira kuda Hare Hibrida ?

Impaktu hibrida ba rai ne’e siramai ho pakote tanba uluk iha tempuIndonezia wainhira Soeharto hatúnnia polítika tun mai hodi obriga agri-kultór Indonezia tenke hasae pro-dusaun ho Swasembada Beras. Idane’e hanesan polítika ida para siraatu hasae produsaun ida ne’ebe asliu ka pendekatan kímiku sira ne’e.Entaun ninian impaktu ba rai wain-hira tau kímiku ne’e atu supply ai-horis ne’ebe ita kuda ne’e lalais ho

ajuda husi aimoruk sira ne’e. Maibeliu tiha tinan 2 ka 3 se ita la uzaaimoruk sira ne’e ka kímiku entaunrai ne’e kerekas no la buras onatanba ita obriga uza aimoruk no supahotu organiku ki’ik sira ne’ebe atufo ai horis sira ne’e.

Diferente Hare Hibrida noHare lokal ne’e iha ne’ebe?

Diferensia maka’as hare husiprodusaun. Hare Hibrida ne’e niaprodusaun maka’as maibe sira niapendekatan ne’e uza kímiku. Wain-hira ita analiza didiak maske pro-dusaun sae maibe mos tenke inves-te osan barak hodi sosa aimoruk sirane’e. Fini tenke hola fini hibirda, uzamekanizasaun, uza pupuk kimia, uzahebrisida no fungisida. Se ita suraida ne’e hotu, pupuk sira mos folinsae, hau hanoin la iha balansu kom-para ho se ita uza fini lokál maibe lauza aimoruk sira ne’ebe folin sae.

Oin sa gostu entre Hare Hi-brida no Hare lokál?

Nia gostu la hanesan tanba wain-hira uza hibrida ne’ebe kímiku, nialazu hakarak obriga para fo produ-saun lalais, ida ne’e kontaminasi hobuat oin-oin hanesan kímika.

Hare ka fini lokál ne’e, nia beletarde no produsaun oituan maibenia moris ho natureza. Nia Savorne’e deferente la halimar.

>> ba pajina 10

Kla’ak Semanal 27 Novembru 20086 LENO

Prosposta nebe laliu tanba hetan deit votus minoria, tuir deputadu Inacio Moreira husi Bankada FRETILIN nebe

halo proposta ne’e, katak tuir lolosrelatorio CAVR ne’e tenki tama onaiha diskusaun nebe urjente. Maiberazoens husi deputadus AMP nebehatete katak tenke le (sani, red)lai relatorio CAVR ne’e, Moreira ha-re razoens hirak ne’e ladun kona,tanba relatoriu nebe uluk halo ne’ehalo ona audensia, ema hotu ha-tene ona no vitima bele komprendebuat sira ne’e .

Pozisaun Bankada Fretilinklaru ba proposta ne’e, oin sabele kria perioridade urjenti idaatu halo diskusaun ida nebelalais ba rela-toriu ne’e parabele toma medidas. “Debatebele halo desizaun poli-tika oudesizaun seluk, ne’e tenki liuhusi prosesu legais nebe iha

mos buatseluk, maibeo que sertotenki halo dis-kusaun hafoinbele halo de-sizaun. Agorafoin makaagenda deitatu halo diskusaun, hotu-hotutauk, liu-liu husi deputadu AMPsira, ida ne’e mak labele tanbaema barak mak hatene” esplikaMoreira.

Moreira mos hare katak, balu(AMP, red) hakarak subar an paraprosesu ne’e la-bele la’o, tanbane’e mak sira la-konkorda. Nia moshakarak agenda ne’e halo debatepu-bliku deit para ema hotu belehatene ou buat ne’e lahanesan ne-duni. Relasiona ho proposta ne-be la liu hatudu katak deputadusAMP inkapasidade atu halo disku-saun ne’e.

Iha parte seluk, Partidu Unida-de Nasional (PUN) nebe mos vota

a favor ba pro-posta atu ha-lao diskusa-un ba rela-torio CAVRno CVA, lasatisfeitu ho

proposta ne-be la liu. Liu

husi prezidentePUN, Fernanda

Borges kataknia parte kon-sidera buatsira ne’e im-portante te-bes ba po-vu. Tempu liuona para atudebate i ha-karak tau de-

bate ne’e seriu duni no la-belehare interese idak-idak nian. Bor-ges mos fo hanoin liu tan katakparlamentu Nasional halo interesenasional no tenki kaer metin prin-sipiu konstituisaun nian.

PUN nebe hetan kadeira 3 ihaPN nomos sai partidu opozisaunnebe kritiku ba governu AMP ha-nesan FRETILIN, KOTA no PPT, fonia prekupasaun iha area justisakatak, iha ita nia Lei inan hatetenkatak justisa tenki iha ba krimiserius no krimi hotu-hotu nebeakontese iha rai laran. Justisa ten-ki iha tratamentu hanesan, i la’osparlamentu mak atu deside, mai-be lei inan deside tiha ona no kons-

tituisaun dehan tihaona. Parlamentu atuimplementa buat ne-be hakerek iha kons-tituisaun nomos Pre-zidenti Republikanebe labele mudakona ba justisa i atuimplementa deit.PUN rekoñese rezu-lusaun hala’o pro-sesu ba justisa idanebe tuir ita nia ka-pasidade, tuir tem-pu, tuir vitima niahakarak, prosesasira nia kazu iha tri-bunal.

Konaba relatorioCAVR no CVA nebeatu diskuti iha PNnebe bloku AMP vota kontra tanbatuir sira presija le lai relatorio ne’e,Fernanda Borges hatan, presizatempu atu le’e! Le’e ba. “Maibe hauhare katak buat ne’e iha deputadusira nia liman tinan barak tiha ona,ema hotu-hotu ha-tene ona katakre-latoriu sai tiha ona, i tanba ne’emosu CVA. CVA mos hasai tihaona nia relatorio, intrega tiha onaba par-lamentu fulan barak ona,fulan (10) prezidente mai iha par-lamentu intrega mai ami antes idane’e deputadu barak ba simu hotuiha indonesia. Bankada barak makba, ami nia bankada la ba, haule hotu tiha ona rekomendasoens,hare katak laiha buat ida iha nebake la’os interese nasional. Buatnebe interese nasional mak indo-nesia hateten tiha ona dehan vio-lasoens direitus humanus akonteseduni no la taka dalan ba justisa,CVA la’os dehan laiha justiha iharai laran,” tenik Borges.

Borges esplika liu tan katak, niapartidu apoiu kompletamente im-plementasaun CAVR no CVA niarekomendasaun. Ne’e importantemai ita para bele taka ita nia kaneksira ne’e no halo rekonsiliasaun.Laiha rekonsiliasaun sei laiha jus-tisa. Reparasoens ba vitima sira,buat rua ne’e importante. Atu he-tan verdade ne’a tenki liu husi jus-tisa no rekonsiliasaun bele metinhodi bele kria estabilidade iha ita

gerson abel GEMCY

nasaun. Se lae, ita dehan justisaba balu deit. Akontesimentu balumak ita aplika justisa balu. La’e,ne’e ladiak. Se mak sofre vitimasira tanba iha sira nia uma let,sira nia vizinhus, bele ema rumahalo maldade ba sira. Kuandu tempuproblema ruma mosu sira mak fotisira nia desizaun rasik halo vio-lensia ba malu, ida ne’e mak ita ha-karak hapara iha rai laran parabele moris hakmatek, povu belesente, se buat ruma at akonteseba nia bele garantia ona katak jus-tisa funsiona iha rai laran, tambane’e mak nia luta ba ukun a’an la’osba buat barak seluk. Justisa sosialne’e importante, mas liu-liu povuTimor-Leste hetan violasoens ba-rak luta ba justisa.

Loron hirak tuir mai iha Quinta,20/11/08, jornalista kla’ak konfir-ma fali ho duputada FernandaBorges kona-ba proposta BankadaFRETILIN atu diskute relatoriuCAVR no CVA nebe la pasa iha 11Novembru, tanba hetan vota kon-tra maioria husi deputadus AMP,tuir deputada Borges hateten par-lamentu nasional persija rekonheserelatoriu CAVR ho CVA tanba po-vu hein hela resposta husi parla-mentu, la bele adia hela deit.

’’Dehan lalika lai ba debatessensetivu maibe povu hein helaiha Uma Fu-kun parlamentu ne’e,

Fernanda Borges (PUN)Inacio Moreira (FRETILIN)

Relatoriu Comição Verdade Acolhamento eReconciliação (CAVR) no Comição Verdade eAmizade (CVA) tuir planu segunda-feirasemana ne’e nia laran ne’e sei halo diskusauniha parlamentu nasional (PN). Proposta ne’ehato’o husi Bankada Fretilin maibe la liutanba lahetan votus maioria.

>>ba pajina 8

Kla’ak Semanal 27 Novembru 2008 7TASIBALUN

Kla’ak Semanal 27 Novembru 20088 KNUAOe-Cusse

Bainhira ita haree didi’ak kro-nolojia ne’e ita haree katak biarkazu memorandum atu kuda tohutama ba Provedor hodi hala’o in-vestigasaun, governu rasik fó saiinformasaun katak memoran-dum ne’e di’ak pa populasaun hoatu kria fali servisu ba ema rihunsanulu kedas. Tanba sá mak go-vernu la hein to’o rezultadu inves-tigasaun Provedor sai no, bazeaba informasaun Provedor makGovernu halo ninia komunikaduimprensa? Dala ruma sira hatenekatak tuir loloos sira nia lala’okla dun di’ak ida, no mós katak, pro-sesu asinatura memorandum ihamá administrasaun duni, no móskatak se projetu ne’e la’o ba oin,violasaun direitu umanu barakbele mosu.

Arkeolojia...>> husi pajina 9

Uma Fukun povu nian atu bukasolusoens ba povu nia problema.Kuandu ami adia sasan demaisquer diser que ami la halo ami niakompetensia atu rezolve povu niaproblema i problema de-faktubarak teb-tebes’’ esplika Borges.Borges nudar reprezentante povuiha Uma Fukun—ba kla’ak fo mosnia preokupasaun ba ema kiik sira,feto faluk, vitimas, oan kiak, emanebe lakon familia, ema ne’ebesofre hela tanba moras presijatratamentu, ema ne’ebe iha di-reitu atu hetan justisa tanba emaruma halo at sira, ema hirak ne’emoris iha sira nia le’et hela—buatsira ne’e hotu tuir Borges, nasaunpersija resposta, persija iha solu-saun tanba povu hein hela. Tanne’e mak povu hili deputadu maitur iha ne’e la os tur hanesan de-putadu la halo buat ida ba povu.Sai deputadu para fo solusoensba povu nia problema. “Iha reko-mendasoens husi relatoriu ida karua persija toma medidas ba povune’e, deputadus prontu atu halo sirania kna’ar ka la’e, adia –adia to’obainhira tinan 3 liu tiha ona”

AMP Vota Kontra....>>husi pajina 6

siza duni tamba iha buat bo’ot idake ita purezemplu via konferensiaita iha telefone , iha internet, idane’e la’os atu rona testemuñas la’eida ne’e atu deside de direitu kon-serteza wainhira ami hato’o peti-saun inisial kona ba inkonstituisio-nalidade konserteza ke ami fodokumentus bar-barak ami fogravasaun husi plenaria hotu, amifo kopias purzemplu kona propos-ta hotu-hotu Fretilin halo besik hi-tu nulu (70 propostas ) atu hatun

orsamentu du estadu to’o nivel idake bele la inkonstituisoinal so kesira lakohi rona tamba ne’e amilori kestaun ida ne’e ba tribunal.

Reklamasaun nia poder beletroka desizaun Tribunal Re-kursu?

Konserteza ke labele, sira atumanan tempu atu bele pasiar ihaPortugal neba inves lori doku-mentu proposta de lei de orsa-mentu halo nusa mak sira la maihatan iha parlamentu, halo nusasira la halo diskusaun konaba or-samentu. Ne’e tau rai rahun helaba ema nia matan agora sira baPortugal ema bar-barak. Ministru

nain hira mak akompaña PrimeiruMinistru.

Ministra da Justisa devia maiona iha ne’e atu halo defeza balei kona ba protesaun de teste-munhas nia sedauk mai, tambasaida? Tamba tauk? Tauk saida?Tauk tamba alegasoens bar-barakkona ba korupsaun nusa mak niala mosu mai? Nusa mak nia la de-fende se nia labele mai nusa mi-nistru seluk la mai? Tamba wain-hira ministra ka ministru ida laihaiha subtitutui legal se nia iha ne’etenki bolu ministru seluk mai husigovernu la’os falta respeitu fali or-gan soberania Parlamentu Nasio-nal la mai hatan dehan laiha buat

ida saida mak ida ne’e? Ne’e makinkonstituisional fali, ne’e mak ile-gal fali, governu la respeita parla-mentu ne’e, fo konsiderasaun ru-ma dehan ami atrazadu ami sei-dauk bele aprezenta proposta deorsamentu ba tinan 2009 atutama Dezembru. Devia hatamaproposta iha fulan Outubru sedaukhatama agora atu ba pasear hotuiha Portugal servisu laiha atu haloiha ne’e, seidauk lori mai propostade lei, ba pasear Portugal halosaida, husu ba sira dala hira maksira sai liur neba laiha sevisu atuhalo iha ne’e.

Ana Pessoa:...>>husi pajina 5

Povu Labele Sai Dependenti

Distritu Oe-Cusse iha sub-distritu 4 (sub- distritu Pásabe, sub- distritu Oesilo, sub- distritu Nitip no sub-

distritu Pantemakasar) husi sub-distritu 4 ne’e, iha suku 18. Distritune’e famozu ho produtu háre no ka-rauvaka. Distritu ne’e mos úniku nola hanesan ho distritu seluk ihaTimor-Leste. Oe-Cusse sai únikuhusi distritu seluk mák, naran ape-lidu ka naran tutun ka naran fa-ham (Kolo, Kaba, Fui, Neno, Mekono sel-seluk tan) Kondisaun ida ne’emos halo Oe-Cusse oan sira úniduno la-iha konflitu.

Fatin hanesan sasan ka riku soinida ne’ebé mák importante hodihamahon ita ema husi udan, loromanas no anin. Fatin mos nia fun-saun atu halibur ema hodi halao’osira nia knar ka ita temin knar fatin.Fatin ka uma la’os hanesan riku so-in ne’ebé ita bele hatudu ba emaseluk i mos hodi ha-liu malu (ber-lomba-lomba). Tanba fatin ka uma,hanesan diréitu bazíku ida ne’ebékonsarga ona iha kovenan direituekonómia, sosial no kultura. Kove-nan ne’e, ita nia governu ratifikatiha ona. Tan governu iha obriga-saun atu halo ka kria kondisaun baninia komunidade atu hetan asesuba hela fatin ka knar fatin ne’ebéadekuadu. Maibé mós, iha faze pre-parasaun no kumpri obrigasaun ne’etenki tuir planu no estudu ida ne’ebéprofunda hodi nune’e la hamosuprograma ka planu ida ne’ebé am-bisiosu no hamosu korupsaun.

Loron hirak iha Oe-Cusse, ha-le’u suku 18 iha Oe-Cusse nia laran,

ami ata haree hetan kada suku idasempre iha sira nia sede suku 2.Iha tinan 2002, Xefi suku sirahato’o sira nia proposta ba IOM.Sira nia proposta hetan duni konsi-derasaun ne’ebe ikus mai iha 2002,hetan material. Entaun sede Sukunian ne’ebé hetan estragus ihatempu Indonezia ne’e hetan reha-bilitasaun ho di’ak. Uma ka Sedesuku ne’e ninia forma, iha kuarturua. Kuartu sira ne’e ninia funsaunba Xefi suku nia fatin hodi hala’oninia knar hodi tau matan ba niniareiñu sira no kuartu ida seluk bani-nia sekretáriu.

Governu mos iha planu hodihari’i sede ba kada suku ida-idakiha teritóriu tomak. Tan ne’e iha2006, orsamentu ba hari’i sede su-ku foun mos komesa sai no kome-sa halo rekonstrusaun ba sede foun.Tuir Jacinto Kolo katak programakonstrusaun ba sede suku la efe-tivu tanba kada suku iha Oe-Cusse,ida-idak iha ona sede suku ne’ebe

hetan tulun husi IOM hodi halo re-habilitasaun. “Tan sa mák tenki ha-lo rekunstrusaun foun tan,” kes-tiona Kolo.

Sede suku ne’ebé hari’i foun ne’emos ninia forma ka modelu no ka-pasidade hanesan ho sede sukune’ebé rehabilita ona ho fundu IOM.Tuir Jacinto katak, haree ba kondi-saun ida hanesan ne’e, governu ra-sik laiha planu no estúdu ne’ebékle’an hodi hatene nesesidade samák populasaun sira persiza la-lais. “Karik iha estúdu porfunda badezenvolvementu suku, sei lamo-su sede rua iha suku ida. Maibései mosu ho programa rehabilita-saun ba fasilidade pú-bliku ne’ebénesesáriu duni hodi atende popu-lasaun nia moris. Izemplu komuni-dade iha suku Nipane, susar tebesatu asesu ba saude, haktuir Jacinto

Jacinto hatutan liu tan katak ihatempu Indonezia, iha klínika idaiha suku ne’ebá. Maibé klínika ne’ehetan estragus iha 1999. Tan ne’e

wainhira populasaun hetan morasruma, sira tenki lao’o ain husi sukuNipane ba to’o sentru Ospital Dis-tritál ho distánsia 14 km. “Malukne’ebé iha osan, sira sei bele sae’eojek hodi ba to’o sentru Ospitál.Maibé ba sira ne’ebé mák la-ihaosan, pasiénsia. Tenki lao’o ai-in to’oiha sentru Ospital, osan hodi selutransporte (ojek) ba no fila selu $4.00. Feto sira atu partus, sira niala’en tenki ba iha Post Polisia BPUhodi kontáktu radio komunikasaunba iha sentru Ospitál, mák ambu-lansia ba foti moras. Maibé dala-ruma kalan bo’ot, enfermeru/a siratoba dukur hotu ona. La foti radiokomunikasaun, entaun sira tenkiobriga-an bolu maluk ojek sirahodi fasilita motor ba to’o sentruOspitál,” esplika Jacinto.

Haree ba kondisaun ne’e, tuirDi-retór ONG Fundasaun FatukSinai Oe-Cusse, João Dun, wain-hira dadalia ho manu-a’in kla’akka-tak governu nia pro-grama bahari’i sede suku foun laiha bene-fisiu ba povu iha suku sira. Tanbapo-pulasaun kada suku hetan tihaona sede ida-idak liu husi pro-grama rehabilitasaun ne’ebé hetansuporta orsamentu husi IOM ihatinan 2001, 2002 no balun iha 2003.

Tuir observasaun, CDO (Cen-tru Dezenvolvementu Organizasa-un) nian ne’ebé tuir lolos nia máksei sai azuda ka suporta Xefi Sukusira hodi halo ka formula progra-ma iha suku ida-idak. Karik iha su-ku ida-idak, seidauk bele formulasira nia programa, entaun CDO ra-sik tun ba hamutuk ho xefi sukusira hodi formula programa sukunian. Nune’e, programa dezenvol-vimentu iha suku laran bele lao’otuir komunidade nia nesesáriu.“Tuir ami nia observasaun, duran-te ne’e CDO sira karik la hatenesira nia job rasik ou la-iha job husiinstitusaun kompeténsia ba CDOsira. Tan ne’e funsaun suporta ihane’e la akontese. Tuir ami nia ob-

wai’idinik

servasaun, suku balu bele lao’omesak, maibé buat ida ne’ebé itala bele haluha prioridade ba de-zenvolvementu suku nian ne’e makita tenki haree,” hatutan nia.

Tuir Direitór ne’e mos katak, ha-nesan ONG lokal sempre hetandezafiu ba implementa sira niaprograma. Tanba kbit ne’ebé na-to’on wainhira halo komparasaunho ONG Internasional sira ne’ebeiha osan no programa boot. Tanne’e wainhira ONG ka ajensia in-ternasional sira halo aprosima-saun ba komunidade hodi imple-menta sira nia programa, hetanantusiazmu, duke ONG nasionalka ONG lokal. “Ajensia Interna-sional hirak ne’e halao’o hela pro-grama Food for Work. Programaida ne’e kria kondisaun depen-dente. Entaun halo mos komuni-dade haluha sira nia-an hodi mo-ris sustentábel,” afirma João.

Tuir obsevasaun husi komu-nidade balun iha Oe-Cusse katakprograma husi ajensia interna-sional sira ne’e nu’udar modeluokupasaun no medelu ukun founka modelu neo kolonializmu. Ihaukun aan nia tempu, hakarak kalakohi, tenki hametin soberania raiida ne’e nian. Hodi nune’e jerasauntuir mai sei la terus hanesan jera-saun dau-daun ne’e.

Populasaun Oe-Cusse iha Porto Oe-Cusse. Hein Ro Nacroma

foto

: nun

o ro

drig

uez

tcha

iloro

Kla’ak Semanal 27 Novembru 2008 9KADI

Iha raronak públiku kona baplanu atu kuda tohu, ne’e-bé la’o sesta-feira kotuk,loron 7 Novembru, Eng. Ma-riano Sabino, nudar mem-bru

reprezentante Governu AMP ha-teten iha salaun ONG HAK katak«ita nunka kaer prinsípiu ukuna’an ne’ebé ita atu reforma iha“agraria”».

Iha raronak públiku ne’e, Eng.Sabino mós ko’alia kona ba nese-sidade agrikultór sira atu hetan osanno sira nia oan bele fila ba morisseluk no nia hahú hatudu tuir niadiskursu katak nia iha mehi atu haloiha Timor-Leste mak “ReformaAgraria”.

Hanesan partisipante balun ko’a-lia buat ne’ebé hakerek iha memo-randum entendimentu ne’ebé Ma-riano Sabino asina la kona hanoin“reforma agraria” nian. Maibé dalaruma sani na’in bele sai konfuzuuitoan ho lia-fuan “reforma agraria”tanba ohin loron ita rona lia-fuanreforma tun-sa’e, tun-sa’e, Refor-ma administrativa, Reforma SetorSeguransa, maibé sá ida lo-loosmak “reforma agraria” arti?

kla’ak

Arti “Reforma Agraria”

Tuir loloos reforma agraria ha-nesan desizaun ida husi governuida hodi troka sira nia polítika eko-nómika, sosiál no lejislativa atu ha-belar governu nia kna’ar, hodi ha-sa’e tiha rai agrikola luan boot ne’e-bé latifundiáriu sira kaer, no atufó fali ba povu hodi hasa’e produ-saun ai-han no hodi povu rasik

bele kaer tali hodi haburas agri-kultura. Reforma agraria iha rai ho-tu-hotu buka dalan hodi hamenusproblema sosiál no ekonómiku ne’e-bé mosu tan ema (latifundiáriu) kakompañia (multinasionál) ida makkaer rai boboot.

Hanoin ne’ebé hariin reformaagraria la hanesan hanoin ka in-

tensaun ne’ebé Eng. Sabino, ne’e-bé Governu AMP, governu ida ne’e-bé Prezidente Ramos-Horta hiliatu ukun ita hato’o ba ita tuir me-morandum kuda tohu nian. Iha me-morandum kuda tohu ne’e, Go-vernu hatudu intensaun atu halo“Estatizasaun” rai husi to’os na’iniha luan boot ida ne’ebé atu ha-nesan distritu Manufahi tomakhodi fó rai ne’e ba kompañia ida deitatu kaer.

Iha ilas ne’e ami koko atu hatu-du diferensa entre buat ne’ebéreprezentante AMP, Eng. Sabinoasina no buat ne’ebé ReformaAgraria arti.

Hanesan ami foin esplika “re-forma agraria” mosu tanba bain-

hira governu husi nasaun balun (liuliu nasaun husi Amerika Latina)haforu husi kolonializmu sira ha-ree katak, iha ema balun ne’ebékaer rai agrikola barak, no sira es-plora fali povu ki’ik. Nune’e governuhusi rai ne’ebá troka sira nia polí-tika ekonómika, sosiál no lejisla-tiva atu habelar governu nia kna’arhodi hasa’e tiha rai agrikola luanboot ne’ebé eis-kolonialista ka ko-lonialista nia oan sira kaer, hodi fófali rai ne’e, ba povu hodi povu ra-sik bele kaer destinu rai, no mósiha rai atu moris nudar agrikultór.

Tuir informasaun “Terras e Pro-priedades” ita la iha latifundiáriusira iha iha Timor-Leste, nune’emós hanoin “Reforma Agraria” ne’ebéema polítiku daudaun temi, hane-san “slogan” ida.

Oradór datoluk iha raronak pú-bliku hatete “(…) triste liu katakdala barak ema ne’ebé temi lia-fuan balun la iha baze teóriku nomós prátiku kona ba prosesu ne’e.Bainhira la hatene, buka hatenela’e, molok ko’alia la’e. Uza sloganbuat téknika ida ne’ebé uluk amiuza iha kampaña AGIPROP (ajita-saun no propaganka eds.) nian.”

Uluk bainhira komisáriu polítikusira temi lia-fuan propaganda siraterik “fó naroman” (informasaun),no lia-fuan ajitasaun hateten “ha-tudu dalan ne’ebé ema iha atu la’o,ita la tenke la’o tuir rejime nia ha-karak. Maibé buat ne’e ema barakhaluha tiha ona karik.

Oradór ne’e no mós korres-pondente espesiál kla’ak ba asun-tu ambiente mós aumenta tan ka-tak “Se razaun no motivasaun po-lítika atu asina MOU kuda tohumak hodi hahú prosesu “reformaagraria” iha Timor-Leste, di’ak liuGovernu estuda didi’ak sá idaloloos mak “reforma agraria” mo-lok hatudu intensaun hodi hamukitliu tan ema ne’ebé susar loro-loron”.

Ilas 1. Iha ne’e ezemplu reforma agraria, hasa’erai ne’ebé ema ida deit kaer no fó fali ba to’osna’in barak.

Ilas 2. Iha ne’e ita haree MOU kuda Tohu ihaTimor-Leste, hasai rai husi To’os na’in barak hodifó fali ba kompañia ida deit.

Iha sorumutu barak hojoven, ONG, no membrusosiedade sivíl, ema balunhatete ba ha’u, “La’e, ketapreokupa! Ida ne’e (planu

atu kuda tohu) la la’o ba oin. Sirahakarak koko ita deit”. Ha’u ronano sempre hatán informasaunida, rekorte ki’ik oan ho infor-masaun ida husi Sekretaria doEstadu do Konsellu de Ministrusne’ebé Sekretaria estadu ne’e ha-klaken iha pájina 3 husi Jornál Se-manário, no 221, ne’ebé sani na’inhetan iha loron 12 Jullu tinan agora.No hatete ba sira hotu, keta ha-noin tanba ita hakilar dala ida deit,Na’in ulun sira ne’e para tiha ona,ita manán tiha ona. Atu manaskazu ne’e ita hotu tenke hakilarbeibeik no baku meza beibeik.

Rekorte nia títulu mak “Gover-no AMP aposta na producção deenergia alternativa e garante 40mil postos de trabalho no distritu”(Governu AMP taru ba produsaunenerjia alternativa no fó garantiaservisu ba ema na’in 40 rihun ihadistritu). Iha testu ne’ebá governurasik hateten katak, projetu kudatohu atu kria fali servisu ba emana’in rihun sanulu, liuliu ba joven

sira, no mós, katak, iha faze dahu-luk governu loke dalan ba kom-pañia atu okupa rai to’o 40.000ektar no liu tiha faze ne’e nia móshabela rai okupadu ba fatin ruaida-idak ho maizumenus 30.000ektar tuir estudu impaktu ambien-tal husi kompañia ida ho téknikuinternasionál, liuliu tékniku husiNoruega.

Sá ida mak informasaun ne’ehatudu ba públiku tomak? Hatudukatak governu rasik hanoin atu fórai luan tolu ba kompañia GTLESTEBiotech (ida ho 40.000 no rua ka-da kual ho 30.000) ida ne’e hate-ten katak sira haree no hili rai tihaona, se sira seidauk haree no ana-liza didi’ak rai iha Timor-Leste, go-vernu sira la barani atu temi infor-masaun ne’e tuir informasaun ofisiál.

Keta hanoin tanba governu no-nok governu la la’o ba oin ho pla-nu ne’e, evidénsia iha leten hatu-du kontráriu. Ita tenke hakilar na-fatin no hatudu katak, governutenke la’o tuir ukun Timor-Lestenian no halo estudu impaktu am-bientál no katak ita iha direitukonstitusionál hodi moris iha raiida ho ambiente saudavel. Karik itala halo ne’e, ita la partisipa ihaprosesu demokrasia ne’e, emane’ebé ukun ita bele hanehan faliita.

Planu atu Kuda tohu:Afinál ida ne’e la’o ga?Rui Pinto

R ezumu: Iha artigune’e ami halo análizeatu hetan razaunomisaun informasa-un kona ba kazu me-

morandum kuda tohu, no mós amihatudu katak iha kazu ne’e Minis-tru Sabino hatudu tendénsia atusadere liu ba buat kompañia haka-rak envezde tau hakarak no kurannasaun nia uluk la’e.

Hanesan samea ne’ebé dolarsubar-subar iha du’ut laran, ita niapolítiku sira mós hahú subar, subarno sadere liu ba buat ne’ebé kom-pañia ida hakarak. Maibé tanba sámak ne’e mosu? Iha artigu ne’e ha’uanaliza tiha hanoin atu kuda tohutuir perspetiva filozofia nian.

Iha ne’e ami hahú ho arti me-morandum ne’ebé Enj. Sabino uzaiha raronak públiku:

“Halo ida ne’e deit mós la ihaproblema, tanba memoran-dum ne’e hanesan inten-saun di’ak deit para atu kolo-ka iha fatin ne’e“

Iha ne’e ita haree katak Eng.Sabino molok asina hanoin kedaskatak buat ne’ebé nia atu asinasai buat ida ne’ebé di’ak. Tuir lo-loos memorandum ida hatudu in-tensaun deit ita labele dehan katakintensaun ne’e atu a’at ka atu di’ak,ita bele dehan memorandun hatu-du intensaun deit.

Sá ida loloos mak Eng. Sabinofó hatete ba ita iha lia ne’e? Kataktuir nia informasaun (ne’ebé kom-pañia no nia tékniku, konselleiru si-

Arkeolojia no kronolojia hanoin kuda tohu

ra fó ba nian) dehan katak kompa-ñia nia laran murak nune’e móskatak sira nia intensaun di’ak. Kom-pañia hotu-hotu nia intensaun la’ósatu ajuda deit, sira la’ós igreja kaSantu, sira mai iha ne’e atu halo osan.

Dala ruma ami deskonfia uitoankapasidade husi tékniku sira ne’ebéfó tulun no konsellu ba Ministru.Tanba sá mak ami hakerek ida ne’e?Tanba ami haree katak membrugovernu balun, iha kazu ne’e Minis-tru Sabino sai lia ba kompañia niahakarak no hanoin. Ami ko’alia idane’e bainhira ami rona MinistruSabino hateten katak:

“Prosesu halo memorandum

ne’e, ne’e liu-liu husi investimentu,investimentu maka tau lia-fuan,lia-fuan sira ne’ebé que sira pre-siza hanesan ne’e hanesan ne’ehanesan ne’e, i, depois presizabe, lima puluh tahun bakontratu buat sira ne’e hotu ihaita nia lei investimentu, ne’ebésira mak tau lia-fuan hanesanida ne’e iha ne’ebá. i ita niadiresaun hotu-hotu mós tuir.”

Evidénsia mak ne’e, Prova mak ne’e.Karik ita halo kronolojia ita bele ha-ree di’ak liu tan katak governu AMPhalo sala barak no subar informa-saun balun ba povu no órgaun sobe-ranu seluk iha kazu kuda tohu.

>>>>>>>>>> ba pajina 8

Kla’ak

Governu AMP, reprezenta husi MinistruEnj. Mariano Sabino asina memorandumGovernu nonok, la haklaken buat ida ba públiku konaba governu nia hanoin atu kuda tohu no prosesula’o to’o ne’ebé;26 Maiu Bankada opozisaun FRETILIN hatama re-kerimentu hodi hetan kopia memorandum ne’ebégovernu asina ho kompañia GTLESTE biotech. (Go-vernu seidauk fó)2 Juñu Bankada FRETILIN hatama rekerimentupedidu ba governu hodi fó fali informasaun tuir es-kritu kona ba motivasaun polítiku no tékniku ne’ebéhalo katak governu asina memorandum atu kudatohu. (Governu seidauk fó). 17 Juñu Opozisaunhatama kazu ba Provedor hodi halo investigasaunba irregularidades iha prosesu asina memorandum12 Jullu Governu haklaken ba públiku katak niataru ba enerjia alternativa (Jornál Semanario no 221)29 Agostu Provedor hala’o raronak públiku5 Setembru Provedor loke investigasaun23 Outrubru Provedor halo relatóriu final inves-tigasaun no rekomendasaun7 Novembru Ministru tuir raronak públiku no hatetekatak nia seidauk hetan informasaun husi Provedor.

1 Janeiru

2 Fevereiru-Maiu

3 26 Maiu

4 Junu

5 Jullu

6 Agostu7 Setembru

8 Outubru

9 Novembru

Kla’ak Semanal 27 Novembru 200810 LISAN

Ami- Ne’ebé servisu la iha,Ne’ebé lian la iha.Ami hakarak ko’alia.Ami- Ne’ebé tuur iha dalan,Husi dadeer to’o kalan,Ami hakarak ko’alia.

Ami povu - ami terus!Atu han no atu hemu!Imi bosok - imi bosu!Imi a’at ba ami povu!

Ami - Ne’ebé dada iis,Ai-suar karreta.Ami- Ne’ebé hemu wé miis,No la kaer kaneta.Ami! Ne’ebé la hatenemaibé sempre hatete:

Imi nauk, no la tauk!Imi bosok ami povu!

Ami! Ne’ebé imi bolo beik!Ne’ebé susar horisehik,Ne’ebé susar daudaun,Ami husu revolusaun!Hodi troka buat a’at ne’ebémosu,No ba ami atu han to’o amisente bosu

Ami povu, ami terus!Atu han no atu hemu!Imi bosok, imi bosu!Imi a’at ba ami povu!

ManifestoPovuMaubere

Governu AMP komesa pro-move ka halao kampanya hibri-da iha Manatuto no Maliana, oinsa HASATIL nia hare tanba du-rante ne’e ita boot sira halo kam-panya promove produto lokál?

Membru HASATIL sira semprehalo kampanya katak hibrida ne’e,laos atu tolak mentah-mentah mai-be hare parte ida katak hakarak ha-sai produsaun hodi atinji polítika go-vernu nian katak seguransa alimen-tar ne’e diak maibe ida ne’e ba ihaai-han ida ka rua deit. Ami semprehateten katak fo hanoin ba ita niaagrikultor sira katak se governu AMPintrodus hibrida sira ne’e bele simumaibe tenke koko uluk lai iha sirania tos ne’ebe ho kapasidade ki’ikatu bele halo komparasaun.

Halo komparasaun ne’e hare hu-si ninian produsaun, input sira ne’e-

be uza tenke halo komparasaun tuirdalan ekonomia, ekolojika no kultura.Tenke hare vantazen diak maka itafoin bele introdus. Hau hare polítikagovernu hodi responde deit katakai-han nebe ladun seguru iha Timorkatak seguransa ai-han iha Timor ne’emenus maibe governu rasik mos sei-dauk halo peskizasaun ida ne’ebeklean kona ba ai-han ne’ebe agrikultórsira prodús lor-loron. Governu nia in-tensaun ne’e ba iha Hare deit, amisempre koalia ho ministériu agrikultórkatak modelu polítika hanesan ne’epresija prepara ita nia agrikultór sira,hanesan fahe Tratór, fini hibrida, go-vernu halo kampanya katak tanbainseguru ai-han entaun ita uza tek-nolojia ida ne’e maka bele halo pro-dusaun.

Politika governu nian, rede HA-SATIL hare katak parte balun ami

kontra tanba la fo vantazen no laeduka no la fo korazen ba agrikultórsira atu independente maibe kriadependensia. Se sira fo fini, pupukno tratór ba agrikultór sira, ida ha-menus servisu maibe ninia impaktunegativu maka tenke depende basasán sira ne’e, wainhira tratór at,sira la iha kapasidade hodi hadia, Olimenus la iha kapasidade atu truka.

Hibrida ne’e la iha kontinuasaun,kuda dala ida maka ne’e ona. Se itahakarak kuda fali depene ba kom-pañia ne’ebe prodús fini ne’e hodimai kuda fali.

Impaktu negativu katak ha-lo dependensia ba kompañiahusi rai liur no gasta osan tinanba tinan?

Impaktu negativu, ekonómika-mente ema ne’ebe halo produsaundependente ba iha kompañia ne’e.Kompañia sira ne’e iha polítika idaoinsa halo ita depende ba sira nosira kampanya katak ida ne’e haloprodusaun diak. Ekonomikamenteita fa’an ba iha fábrika sei hetan van-tazen diak no lukru ida ne’ebe boot.Tuir lolos lukru boot ne’e ba ihakompañia ne’e laos ba iha agrikultórki’ik sira. Ida ne’e hanesan polítikaekonomia ida hodi hanehan emaki’ik no agrikultór ki’ik sira.

HASATIL rasik kontra pro-grama governu AMP ne’ebekampanya hibrida iha TimorLeste?

HASATIL kontra tanba ita la fovalór ba fini lokál no agrikultór sira.Ita fo fali valór ba kompañia niniahakarak. Tanba ida ne’e maka amisempre kontra ho polítika governune’ebe la fo benefisiu ba agrikultórTimor Leste.

Hibrida ne’e la iha kontinuasaun....>>husi paina 5

Kla’ak Semanal 27 Novembru 2008 11Nasional

K onxiensia pra-tikamentemedia kona baKonvensaunDireitus Labarik

no étika reportajen kona-bafeto no labarik sira sai hane-san tópiku bo’ot ne’ebe makdurante ne’e media ladun foti.

Iha Timor-Leste, assuntukona-ba feto no labarik sira he-tan promosaun ki’ik husi ko-bertura media sira hotu.

Jornalista mak matan, tilun,no lian publiku nian. Hanesankampiaun ba direitus umanus,sira fo atensaun ba violasaunno fo aten barani ba governuno mos sira seluk atu halo mu-dansa ne’ebe bele hadia emania moris. Dala barak mos jor-nalista sira nia moris iha peri-gu nia laran.

Jornalista sira fo sai bebeiksituasaun labarik sira iha tem-pu susar, abuzu seksual ka eks-ploitasaun husi adultu. Maibeida ne’e importante mos bamedia profesional sira atu kon-sidera labarik sira nia hanoinliu husi notisias konvensional.Media ne’ebe profesional nu-dar fatin diak atu hareee hodiak esforsu sira ne’e ho-tune’ebe la halo tuir konven-saun ho diak.

Étika Reportajen ba Feto no LabarikEdukasaun hasae jornalis-

ta ninia konesimentu ba folinanalfabetu media entre laba-rik. Rai balu iha klubu ba jor-nalista foin sa’e ne’ebe belehetan rekursu diak ba mate-ria no rekrutamentu potensiafoun ba media. Labarik hahuhusi primeiru ho profisientisira ne’ebe hanesan uza tek-nolojia no aplikasaun tekni-ku ba jornalistiku.

Media labele konsiderano resposta kondisaun laba-rik hanesan eventu. Maibetenki kontinua resposta pro-sesu hanesan atu hatutanou lori ba akontesementueventu ne’e. Jornalista tenkitau examinasaun kritikal bahatama reportajen no rekla-ma ne’ebe halo husi governuba implementasaun KDL.

Pontus importante no prin-sipais relatoriu kona ba as-suntu ne’ebe involve labarik;jornalista media profesionalsira hotu iha servisu hodi man-tein standar professional notenki promove ho industriaiha área diseminasaun bainformasaun konaba konven-saun internasional ba direituslabarik no implikasaun baezersisiu husi jornalismu inde-pendente.

Organizasaun media ten-ki haree ba direitus labarik

nian no isu ne’ebe relasiona holabarik nia siguransa, privadu,protesaun, sira nia edukasaun,saude no moris di’ak iha sosialno forma tomak husi esploita-saun nu’udar kestaun impor-tante ba investigasaun kadebate publiku. Labarik abso-lutamente iha direitu ba privadu,ida ne’ebe la tama mak sira es-plisitu forma iha konseitu ne’e.

Atividade jornalista konabamoris no di’ak husi labarik tenkifoti bebeik ho apresiasaun basituasaun ne’ebe vulneravel hu-si labarik. Jornalista no organi-zasaun media tenki haka’ashodi mantein etika iha relato-riu konaba labrik.

Media porfessional bele ha-lo liu tan hodi fo hanoin ba pu-bliku konaba direitu labarik siranian no la’os hatudu sira nudarvitima ‘’silensiu’ ka inosente.Ida ne’e importante mos bamedia atu konsidera labrik sirania direitu liu husi notisias kon-vensional.

Orientasaun ne’e hotu atuisplika ba jornalista no mediane’ebe professional atu hatenekonaba KDL no etika reportajenkona ba feto no labarik.

Objetivu husi orientasaunne’e atu hasa’e responsabili-dade jornalista sira nian wain-hira sira halo reportajen konabalabarik no ninia impak-tu.

Horta Buka Amizade, Justisa Hein Lai

Iha mensajen ladúnfurak mak PrezidenteRDTL, Jose Ramos-Horta dala barak fó saiba públiku. Iha fulan

balun liu ba, Horta hasai ideiasida ne’ebe mak xoke tebes emainternasionais sira nia fuan. Niadehan ema internasionais siralabele loke tan krimi grave kon-tra direitus humanus ne’ebemak militar indonezia sira haloiha Timor-Leste.

Mensajen ne’ebe mak Ra-mos-Horta hato’o ba foinsaesira wainhira komemora loronmasakre Santa Cruz 12 Novem-bru 1991 hateten katak esta-du fo homenajen ba sobrevi-vente sira. “Estadu fo home-najen ba sira hotu-hotu nebemate. Ita nia istoria iha tinan24 nia laran Timor-oan rihun

ba rihun mak mate. Hahu ke-das 7 Dezembru ihaMatebian no iha Timor-Lestetomak,” hatutan Horta.

Premiu Nobel da Paz ne’ehusu ba joven sira atu kon-tinua ho pasensia, kompren-saun, toleransia, no simu ma-lu atu bele moris hakmetek.“Tenki hatudu kbi’it no kora-jen atu bele hametin relsaunho nasaun vizinu; liliu indo-nezia ne’ebe ita hakarak laohamutuk,” esplika nia. Nasaunatu hak-matek, tuir Ramos-Horta Timor-oan tenki simumalu, unidade no rekonsilia-saun.

Komemorasaun masakreSanta Cruz ba tinan 17 ha-nesan loron istoriku ba Ti-mor-oan; liliu ba joven sira,sobrevivensia no familia viti-ma 12 Novembru. Familia vi-tima sira senti tristi tanba jus-tisa laiha ona.

Wainhira jornlista kla’akhasoru malu ho Edio Salda-nha Borges nu’udar sobrevi-vente masakre 12 Novembruhato’o nia sentimentu katakdalaruma nia sei trauma homasakre 12 Novem-bru 1991.

Sobreviventes ne’e hato’oninia ejijensia ba governu in-donezia atu hatudu rate ma-sakre Santa Cruz. “Hakoi emane’e iha ne’ebe. Importantefo sai lia los no husu mos seitenki julga mos autor sira ne’e-be mak komete iha krimi ihatinan 17 liu ba,” afirma Bor-ges.

Estudante husi universi-dade Timor-Leste ne’ebe makinvolve iha Aliansi Nasional baTribunal Internasional (ANTI)hato’o mos sira nia ejijensia baestado Timor-Leste atu lori na-fatin autor krimi grave kontradireitus humanus sira ba ihatribunal internasional.

Problema korum ba plenaria la to’o, sei nafatin

preokupasaun bo’ot ba FRETILIN. “Ami banka-da FRETILIN hakarak hare emeza PN transparensia to’o ihane’ebe. Deputadu ida-idak si-mu ona laptop ida. Sosa liu ten-der ga la’e? folin hira? No kon-tratu iha ne’ebe? Ami rona hosingle source deit ho folin

FRETILIN KonsideraMeza PN La KredivelBankada opozisaun FRETILIN iha Uma Fukun,Segunda feira (17/08) semana foin lalais ne’eiha nia deklarasan politika kontinua konsiderameza PN la transparente banhira ezerse niniafunsaun hanesan orgaun lejislativa.

ne’ebe a’as tebes. Ida $ 3000,los ka la’e,” kestiona Xefi ban-kada FREILIN, Aniceto Guter-res iha plenaria laran.

Xefi bankada ne’e hatu-tan liu tan katak bankada FRE-TILIN durante ne’e hareemeza PN la funsiona ho diak,la kredivel, viola ba direitu de-putadu sira nian; li-liu depu-tadu opozisaun sira.

Hatan ba deklarasaun po-litika FRETILIN nian, xefibankada Partido Sosial De-

mokrata (PSD), Fernando DiasGusmão hateten katak nia par-te la konkorda deklarasaun po-litika FRETILIN ne’ebe hate-ten meza PN la transparente.“Meza PN sempre transparentebainhira ezerse nia funsaun, nu-ne’e bankada opozisaun FRE-TILIN halo interpelasaun loronhirak liu ba,” tenik Gusmão.

Deputadu Pedro da Costahusi bankada Concelho Na-sional Resistensia Timoren-se(CNRT) mos hateten deklara-saun politika FRETILIN nianne’ebe dehan meza la trans-parente. “Orgaun soberania ihaTimor-Leste ne’e independen-te no imprasial. Maibe iha mosinterdependensia de poder.Portantu iha sentidu halo dekla-rasaun depois la prosesa liuhusi vias legais, ne’e buat idake ladun furak. Se ita hakarakjustisa, iha dadus haruka ba Pro-kurador Geral da Republica atuprosesa liu husi vias legais. Sesala duni, lori ba tribunal (ka-

agustinha XIMENES

Gerson abel GEMCY

Gerson abel GEMCY

deia). Tanba ita nia estadu ne’eestadu de direitu demokratiku.Estadu ida ke transparensia,akuntabilidade, partisipasauniha vida nasaun nian,” deklaraPedro da Costa.

Iha fatin hanesan, Vice

Prezidenti PN, Vicenti daSilva Guterres iha nia inerven-saun rezeita deklarasaunFRETILIN ne’ebe hatetenkatak meza la transparente ihaninia fun-saun. “Ami semprehalo ami nia funsaun ho neu-

tro no transparente hodi ha-ruka kestaun barbarak ba go-vernu, ba orgaun ne’ebe kom-petente hodi hetan solu-saun.Ne’ebe deklarasaun politikane’e hau rezeita,” Vicenti ha-teten.

voz CNRT ne’ebe mak ha-karakpolitiza fali desizaun TR.

Deputadu ne’e mos la-menta ba notifikasaun juis baparte rua ne’ebe involve ihakazu ne’e, (rekorenti no reko-ridu). “Katak la hatudu boa von-tade sériu. Komunikasaun baparte rua ne’ebe involve ihakazu ne’e la hanesan entreida ho ida seluk,” nia lamenta.

Fiskalizasaun abstrata baOR 2008 ba Tribunal Rekur-su, ne’ebe haruka iha fulanhirak liu ba, Aderito dehan,rekorenti iha duni direitu tuirKons-tituisaun atu hato’o re-kerimentu fiskalizasaun abs-trata ba TR tuir artigu 164No.2 ho artigu 126 pontu (a).

Aderito mos anunsia katakkarakteristka non-judisial ihaprosesu ba desizaun TR ka-tak, tuir lolos painel juiz ba ka-zu refere tenki nain 5 laosnain 3 deit. No kompostuhusi ema internasional makbarak liu. Juis Claudio Ximenes(Ti-mor oan moras hela noiha hela Portugal mas nia asi-na). Juis Ivo Rosa (Interna-sional) no juis Goia (interna-sional) iha prosesu ne’e rasik,Hugo hatutan, rezista iha TRiha loron 29 Augusto 2008.Maibe juiz Claudio dezloka baPortugal iha 24 Agustu 2008ho lisensa to’o deit 22 Se-tembru 2008. Maibe to’o ohinloron Prezidenti TR ne’e sei-dauk fila mai TL.

Bankada CNRT mos konsi-dera desizaun TR seidauk finaltanba hanesan rekoridu (go-

vernu AMP). “Juis seidauk ihafatin lolos atu rekoridu hato’oninia pozisaun molok desizaunhasai tiha ne’ebe halo reko-ridu tenki hakruk,” esplika nia.

Bankada CNRT mos de-klara katak, desizaun TR ne’esei fo impaktu ba programagovernu AMP. Maske antesne’e iha deklarasaun balunhateten katak la iha impaktu.“Ho desizaun TR ne’e sei ha-mosu situasaun ida ke go-vernu labele selu servidornasaun nian iha fulan hiraknia laran. Karik sei hapara mosdesizaun ne’ebe halo ona ihaOGE rektifikativu ba bene-fisiariu sira,” esplika Aderito.

Aderito hatutan liu tankatak governu AMP mos seihapara projeitu ne’ebe planutiha ona iha iha OGE nia laran.“Perguntas mak ne’e, se karikgovernu AMP hatene ona ni-nia konsekuensia katak TRsei vota a favor ka kontra, tansá mak governu AMP hakarakhalo planu oi-oin,” kestionaPaulo dos Santos, ne’ebe makjornalista kla’ak hasoru nia ihaFatuhada foin lalais ne’e hodihato’o ninia oponiaun kona-ba desizaun TR ne’e rasik.

Iha fatin hanesan depu-tadu husi bankada Fretilin noeiz Ministro Justisa governuanterior, Domingos Sarmentodeklar katak hafoin TR fotidesizaun inkonstituisionalida-de ba FEE mosu polémika badesizaun refere ne’ebe haloninia parte senti triste. “Iha es-tadu de direitu demokratiku

mezmu ke desizaun tribunalla satisfas ba parte balun,maibe hotu-hotu tenki res-peita no kumpri desizaun ne’e-be refere,” deklara Sarmento.

Sarmento mos koalia klaruliu tan katak tuir informasaunne’ebe nia parte hetan ka-tak, antes TR foti desizaun ha-to’o ona notifikasaun ba Par-lamentu Nasional, maibe laiha resposta. “Tuir lei kódikupe-nál no kódiku prosesu pe-nál, enkuantu to’o tempu ne’e-be determinadu PN la res-ponde TR tenki foti desi-zaun,” nia realsa.

Konaba kompozisaun juis,eiz Ministru Justisa ne’e es-klarese katak la’os obrigato-riamente juis nain 5 atu formakolegiu ida hodi halo desi-zaun. “Juis nain 3 bele hola de-sizaun tanba ne’e akordaunida,” afirma deputadu ne’e.Konaba dezlokasaun PrezidentiTR, Sarmento hateten katak,nia suspende nudar Preziden-te TR la signifika suspende niafunsaun hanesan juis. “Itatenki simu desizaun TR ho fu-an ho laran, ho ulun malirin,dehan Sarmento iha Parlamen-tu Nasional foin lalais ne’e.

Perguntas mak ne’e, tansá mak CNRT ka AMP hakarakpolitiza fali desizaun TR ne’ebemak povu hatene katak desi-zaun TR mak boot liu iha or-gaun soberania hotu-hotu.Governu AMP hakarak halogolpe ba TR?

CNRT Vs Tribunal Rekursu....>>husi pajina 12

Kla’ak Semanal 27 Novembru 200812 N A S I O N A L

Ana Pessoa:“Sira NiaArgumentu LaihaBaze Legal” pajina 4

Arti “ReformaAgraria” pajina 4

INDISE

CNRT Vs Tribunal RekursuOrgaun Bo’ot Liu Mak Ne’ebe?

agustinha XIMENES

Desizaun Tribunal Rekursu (TR)konaba inkonstitusonalidadeba Fundus Estabilizasaun Ekono-mia (FEE), sai nafatin debatesboot iha lideransa partidu politi-

ku sira. Opozisaun vota a favor ba desizaunTR. CNRT la simu desizaun TR. Bankada CNRTmak boot liu iha nasaun ida ne’e ka desizaunTR mak boot liu?

Portavoz CNRT Aderito Hugo, iha koñe-sementu diak konaba orgaun ida ne’ebe makboot liu iha Timor-Leste, maibe sente pre-ukupa liu konaba desizaun TR. “De faktu to’o

agora seidauk iha notifikasaun sobre akordaunhusi TR to’o iha rekoridu (bankada Fretilinnia liman).

Deputadu ne’e kestiona tan sá SekretariuJeral Fretilin, bele iha asesu ba informasaun TRne’ebe konsideradu, ‘sigilo’, konfidensial tuir leiseidauk bele públika tanba seidauk iha de-sizaun final.

“Tanba sa mak Sekjer Fretilin rekorenti be-le hatene uluk prosedimentu no rezultadu de-sizaun TR antes de desizaun final ne’e tu’un,”deklara Hugo iha sesaun plenaria. Bankada CNRTmos kestiona desizaun TR ba FEE, “Tanba ihafulan hirak liu ba hafoin simu pedidu inkons-titusionalidade husi bankada Fretilin. Tribunalfoti ona desizaun katak FEE ne’e konstitui-

sional. Maibe ikus mai TR deside fila-fali FEE inkonstituisional,” tenik nia.

Deputadu ne’e mos kritika kom-pozisaun juis ne’ebe involve desidekazu katak sai konfuzaun bo’ot tanbajuis Internasional nain rua mak sai autorimportante ba prosesu hotu kompletahusi rai laran mak juis Timor oan Dr.Claudio Ximenes ne’ebe sai painel bakazu ne’ebe refere, liu husi kama mo-ras nia leten husi rai portugal. “Teatrujustisa TL nian ne’ebe kapa’as furakteb-tebes ita akompaña” tenik porta-

>> ba pajina 11

Dala Ida TanHaburas PolitikaObskurantizmu pajina 2