kiezen of delen goeree overflakkee, volledig rapport
DESCRIPTION
TRANSCRIPT
Rabobank Goeree-Overflakkee
Op zoek naar een duurzame balans op Goeree-Overflakkee
Kiezen of Delen
Titel
Kiezen of Delen
Datum
November 2006
Samengesteld door
Rabobank Nederland
Directoraat Kennis en Economisch Onderzoek
Drs. Rogier Aalders
Drs. Arjan Bakkeren
Enrico Versteegh (eindredactie)
Fotografie
Standhardt Fotografie
In opdracht van
Rabobank Goeree-Overflakkee
Contactadressen
Rabobank Goeree-Overflakkee
Postbus 38
3240AA Middelharnis
Telefoon (0187) 471 471
Rabobank Nederland
Directoraat Kennis en
Economisch Onderzoek
UCP 515, Postbus 17100,
3500 HG Utrecht
Telefoon (030) 216 26 61
Het volledige rapport staat op het Internet:
www.rabobankgroep.nl/kennisbank
(in het menu ‘regionaal’
onder ‘publicaties en presentaties’)
Colofon
�
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave
Voorwoord 2
Inleiding 3
DeTriplePmethode 4
�.People 6
2.Planet �6
3.Profit 22
4.Debalansopgemaakt 33
Bronnenlijst 35
Bijlage 36
KiezenofDelen2
Goeree-Overflakkee, kiezen of delen?
Onseilandstaatvooreenaantalbelangrijkekeuzes.Deontwikkelingen
opsociaal,economischenruimtelijkvlakinonzesamenlevinggaan
snel.Dezeontwikkelingenlatenookonseilandnietonberoerd.
Desamenstellingvandebevolkingverandert.Devergrijzingvraagt
omadequatevoorzieningen,zorgenhuisvesting.Deagrarischesector
verandertvanpositieenvangezicht.Indetoeristisch-recreatievesector
isruimtevooruitbreidingenkwaliteitsverhoging.Devierzelfstandige
gemeentenoponseilandzijnvanmeningdatsamenwerken,samen
éénvisieontwikkelenvoorGoeree-Overflakkee,noodzakelijkis.
Daartoezullenduidelijkekeuzesmoetenwordengemaakt.
RabobankGoeree-Overflakkee,sinds�maart2006éénRabobankop
heteiland,iseenbetrokkenbank.Wijwillendiebetrokkenheidonder
meerinhoudgevendoorinitiatieventeontplooienomdemaatschap-
pelijkevraagstukkeninkaarttebrengenenhiermetelkaarantwoorden
optevinden.Daaromhebbenweditrapportsamengesteld.
Ditrapportgeeftopeenheldereentoegankelijkewijzeweerwaterop
sociaal,ecologischeneconomischgebiedaandehandisoponseiland.
Destudieleverttevenseenbijdrageaandediscussieoverdetoekomst
vanGoeree-Overflakkee.
Onzedankgaatuitnaardesamenstellers,maarzekerooknaardemensen
dievanuithuneigendisciplineindediverseworkshopsmetopenvizier
hebbengediscussieerdenzoeenzeerwaardevollebijdragehebben
geleverdaandekwaliteitvanditrapport(ziebijlagevooreenoverzicht
vandeaanwezigeorganisatiesbijdeworkshops).
Wijwensenuveelleesplezierenwijhopendatdeinhoudbijdraagtaan
uwvisieopdetoekomstvanGoeree-Overflakkee.
J.A.VerhageMBA A.H.Jongepier
Coöperatieadviseur Directeurcommercie
Voorwoord
3
Goeree-Overflakkeeiseengebiedmetrelatiefweinigeconomische
activiteitendynamiek.Dekrachtvanheteilandzit‘mvooralinderust,
deruimteendeopenheid.Dienatuurlijkekrachtwordthooggewaar-
deerddoordebewonersenmaaktderegiototeenmooigebiedvoor
wonenenrecreëren.Ditbeeldgeldtvoorveellandelijkeregio’sin
Nederland.Maarerisookeenkeerzijde.Bezienvanuitdeeconomische
kracht(ofzwakte)vanhetgebieddreigteenneerwaartseeconomische
spiraal.Diekanleidentot‘slaapdorpen’ofzelfseenslapenderegiowaarin
dynamiekvertezoekenis.
OmGoeree-Overflakkeegeenslaapeilandtelatenworden,isaandacht
voordeeconomienodig.Indezestudiewordtdaaromgezochtnaar
mogelijkhedenomdeeconomievanheteilandeenimpulstegeven.
Maarwelmetdenatuurlijkwaardeninhetachterhoofd.Datiseen
krachtdieheteilandnietmagverliezenen,zoalsblijktuitdezestudie,
diedeeconomiejuistgoedkangebruiken(leesníet:verbruiken).
IndestudiewordtGoeree-Overflakkeeopdriekwaliteitenonderzocht.
Ditzijndesociaal-culturelekwaliteit,deecologischekwaliteitende
economischekwaliteit,oftewelpeople,planetenprofit.Samenvormen
dezekwaliteitenTripleP,eenmaatvoorduurzaamheidineengebied.
DezogenoemdeTriplePmonitor,gevuldmetreeksendatamateriaal,
vormtdekwantitatievebasisvanditonderzoek.Omechtereen
genuanceerdbeeldtekunnengevenvaneenregio,iseenstudievan
bestaandeonderzoeken,beleidsdocumentenenandererapporten
nodig.Omooknietgedocumenteerdekennisoverderegiotebenutten
zijndrieworkshopsgeorganiseerdmetambtenaren,delokalebesturen,
ondernemersenanderestakeholdersuitderegio.Tijdensdedriework-
shopisgediscussieerdoverrespectievelijkdesociaal-culturelekwaliteiten,
deecologischeeneconomischekwaliteitenvanheteiland.Eenover-
zichtvandeaanwezigenbijdeworkshopsvindtuindebijlage.
MeeruitlegoverdeTriplePmethodiekleestuinhethoofdstuk
‘DeTriplePmethode’.Indriedaaropvolgendehoofdstukkenbehandelen
wededriekwaliteiten.Daarnaaststaatinelkhoofdstukeenthema
centraal.Diethema’shebbenelkeensterkerelatiemetdebetreffende
kwaliteit,maarookmetdeanderekwaliteiten,enhebbenelkeen
economischbelang.Hoofdstukeengaatoverdesociaal-culturelekwaliteit
(people)enonderzoekthoe‘hetwonen’eenimpulskangevenaande
economie.Inhoofdstuktweewordtnaastdeecologischekwaliteit
(planet)ingegaanopheteconomischebelangvandelandbouwvoor
heteiland.Hoofdstukdriebehandeltdeeconomischekwaliteit(profit)
vanGoeree-Overflakkeeenanalyseert(heteconomischebelangvan)
desectortoerisme&recreatie.Totslotwordtinhoofdstukvierde
balansopgemaaktvandedriekwaliteitenenwordendebelangrijkste
conclusiesbeschreven.
Inleiding
Inleiding
KiezenofDelen4
Wat is Triple P?
Onze samenleving verandert voortdurend. Maatschappelijke trends leiden ertoe dat opvat-tingen van en over individuen, overheden en bedrijven veranderen door de tijd. In de afgelopen decennia zijn de meningen over de gevolgen van economische activiteiten bijvoorbeeld verscherpt. Veel meer dan vroeger worden ondernemingen bekritiseerd op hun economisch handelen, zowel nationaal als internationaal. Zij worden daardoor gestimuleerd om ethisch, of maatschappelijk verantwoord, te ondernemen. Met andere woorden: van bedrijven wordt verwacht dat zij bij hun economische activiteiten rekening houden met hun omgeving, in de brede zin van het woord.
Leefbaarheid en duurzaamheidDekritischeblikopeconomischeactiviteitenishetgevolgvaneen
groeiendbesefvanhetbelangvanonzeleefomgeving.Demeeste
mensenwillenineenmooieomgevingwonenmetvoldoendevoor-
zieningen,hetliefstindebuurtvanhetwerk.Indezecontextzijn‘leef-
baarheid’en‘duurzaamheid’kernbegrippengeworden.Zezijndanook
steedsvakeronderwerpvan(politieke)discussiesenkomensteeds
vakervoorinbeleidsstukkenvanoverhedenenjaarverslagenvanbedrijven.
Hetzijnzeercomplexebegrippendiedoortalvaninstellingenop
verschillendemanierenwordeningevuld.Hetisdaaromvanbelangom
eenduidelijkeafbakeningtegevenvandemanierwaaropwijzehier
interpreteren.Indezestudiedefiniërenweleefbaarheidalsvolgt.
Leefbaarheidisdematewaarineengebiedhaarbewonersinstaatstelt
vormtegevenaanhunleefkwaliteit.Leefbaarheidheeftdusbetrekking
opdekwaliteitvandeleefomgevingineenbepaaldgebiedopdit
moment.Hetgaatomhet‘hierennu’.Duurzaamheidgaateenstap
verder.Naasthet‘hierennu’heeftduurzaamheidookbetrekkingophet
‘daarenlater’.Metanderewoorden:bijduurzaamheidspeeltdekwaliteit
vandeleefomgevinginanderegebiedenenvoortoekomstigegeneraties
ookeenrol.Zowelderuimtelijkealsdetijdsdimensiewordeninhetbegrip
‘duurzaamheid’dusbrederopgevat.Duurzaamheidisleefbaarheidvoor
iedereen(hierendaar),zowelinhethedenalsindetoekomst(nuenlater).
De Triple P monitorIndezestudiemetenwemetbehulpvandeTriplePmonitordeduur-
zaamheidvanGoeree-Overflakkee.Alvorensindetailintegaanopde
uitkomstenvandemonitor,leggenwehiereerstuitvolgenswelke
methodiekwedatdoen.
DeTriplePmonitorishetinstrumentwaarmeeweindezestudieinvulling
gevenaandebegrippenleefbaarheidenduurzaamheid.TriplePis
afkomstigvandeterm‘TripleBottomLine’,waarmeeJohnElkington
inzijnboekCannibalswithForksverwijstnaardemaatschappelijke,
DeTriplePmethode
Triple P
People - sociaal-cultureel Planet - ecologisch Profit - economisch
Socialecohesie Milieuverontreiniging Intensiteitvandeeconomie
Veiligheidengezondheid Natuurenlandschap Krachtvanhetbedrijfsleven
Woonklimaat Ondernemingsklimaat
Sociaal-economischewelvaart
5
Triple P monitor, van indicatoren naar Triple P
Indicatoren Clusters Kwaliteiten Triple P
DeTriplePmethode
ecologischeeneconomischeverantwoordelijkheidvanondernemingen.
VolgensdeTriplePmonitorbestaatdekwaliteitvandeleefomgeving
uitdriedeelkwaliteiten,tewetendesociaal-culturele,deecologischeen
deeconomischekwaliteit,oftewel‘People,PlanetenProfit’.Samenvormen
dezekwaliteitenTripleP.Dedriekwaliteitenzijnsamengestelduitclusters.
People,PlanetenProfitbestaanuitrespectievelijkdrie,tweeenvier
clusters.Degedachteisdatallefactorendiedekwaliteitvandeleef-
omgevingbepalen,zijntoetedelenaanéénvandezenegenclusters.
Opdevorigepaginavindtueenoverzichtvandekwaliteitenenbijbe-
horendeclusters.
Van indicatoren naar Triple P
DeTriplePmonitormeetdeduurzaamheidmetbehulpvanindicatoren.
Elkvandehierbovengenoemdeclustersbestaatuiteenaantalindicatoren
diesamendescorevandeclusterbepalen.Ditwerktalsvolgt.Elkeindi-
catorheefteenwaardevoordebetreffenderegio.Indecluster‘intensi-
teitvandeeconomie’isbijvoorbeelddeindicator‘bedrijvendichtheid’
opgenomen.Dewaardevandieindicatorishetaantalbedrijvenpervier-
kantekilometer.DiewaardeberekenenwevoorGoeree-Overflakkeeen
Nederlandenvergelijkendiemetelkaar.Hetresultaathiervaniseen
boven-ofondergemiddeldescorevoorGoeree-Overflakkee.Ditdoen
wevoorelkeindicator.Descorevooreenbepaaldeclusterisdegemid-
deldescorevanalleindicatorenindiecluster.Vervolgenswordende
scoresvandeclustersgemiddeldomdescorevoordebetreffende
kwaliteittebepalen.DefinalescorevoorTriplePishetgemiddeldevan
descoresvandedriekwaliteiten.Eencompleetoverzichtvande
indicatorenisopgenomenindebijlagen.
Een vergelijking zonder waardering
Descorevooreenindicatorisdusdewaardevandeindicatorvooreen
bepaalderegiotenopzichtevandegemiddeldewaardevanalleregio’s.
IndeTriplePmonitorwaarderenwediescorenietmeteenrapportcijfer
ofeen‘goed’of‘slecht’.Eerdersprekenwevan‘beter’of‘slechter’danhet
gemiddelde.Immers,alsdegemiddeldewerkloosheid20procentbedraagt
enineenbepaalderegio�5procentdanlevertdateengoedescoreop,
maardesalnietteminiseenwerkloosheidscijfervan�5procenterghoog.
Ongewogen indicatoren
Descorevaneenclusterishetongewogengemiddeldevandescores
vandeafzonderlijkeindicatoren.Deindicatorentellendusallemaal
evenzwaarmeeindeberekening.Descoresvoordeclustersworden
ophunbeurtongewogengemiddeldtotdescorevooreenkwaliteit.
EndeuiteindelijkescorevoorTriplePishetgemiddeldevandedrie
kwaliteiten.Erzijnredenenomaantenemendatdeeneindicatormeer
zegtoverdeduurzaamheiddandeandere.Hetprocesdattoteen
wegingvandeindicatorenleidt,isechterzeergecompliceerdenper
definitiearbitrair.Hetbelangvaneenbepaaldeindicatorhangtnamelijk
sterkafvandelezer.Vooreenproductieondernemingisdeluchtkwaliteit
wellichtvanminderbelangdanvooreenatletiekvereniging.Daarom
wordteendergelijkewegingindezemonitornietgemaakt.Delezerkan
zelfbepalenhoebelangrijkdeindicatorvoorhemofhaaris.
KiezenofDelen6
In de Triple P methode staat People voor de sociaal-culturele kwaliteit in een gebied. Daarmee bedoelen we de mate waarin een gebied haar bevolking een leefbare leefomgeving biedt op sociaal-cultureel vlak. Omdat het om sociaal-culturele kenmerken gaat, is dat onder meer afhankelijk van het gedrag van de bevolking zelf. Daarom laten we hier eerst zien welke ontwikkeling de bevolking de afgelopen periode door heeft gemaakt, hoe de bevolking is opgebouwd en wat we in de toekomst aan bevolkingsontwikkeling kunnen verwachten.
1.1 De bevolking
Sinds�975isdebevolkingopGoeree-Overflakkeemet25procent
gegroeid,van38.000tot47.500inwoners.Daarmeeteltheteilandminder
dan200mensenpervierkantekilometerenbehoortderegiovolgens
dedefinitievanhetCBStotdenietstedelijkegebiedenofhet
Nederlandsplatteland�.DegemeenteMiddelharnisisindiezineen
uitzondering.Metzo’n300mensenpervierkantekilometerbehoortzetot
deweinigstedelijkegemeentenenisbovendienmet�7.500inwoners
veelgroterdandeanderedriegemeenten.OpgemeenteOostflakkee
nagroeidehetaantalinwonersindeafgelopendertigjaarmeerdan
landelijkenmeerdaninandereplattelandsgebieden.Metname
gemeenteGoedereedekendeeenforsestijgingvanhetaantalinwoners.
IndeafgelopendriejaarwasdebevolkingsgroeiopGoeree-Overflakkee
echterlagerdanlandelijk.
Uitfiguur�.2blijktdatdesamenstellingvandebevolkingsgroeiop
Goeree-Overflakkeenogalafwijktvande‘standaard’.Denatuurlijke
aanwas(persaldo�.400)endebuitenlandsemigratie(persaldo300)
zijnrelatieflaag,terwijlhetbinnenlandsmigratiesaldojuistbijzonder
hoogis.Tussen�995en2005daaldedeplattelandsbevolkingin
Nederlandmet2procent,terwijldebevolkingopheteilandmet2procent
steegtengevolgevandebinnenlandsemigratie(ruim900mensen).
Diegroeikomtoverigensvrijwelgeheelvoorrekeningvangemeente
Middelharnis,demeeststedelijkevandevier(figuur�.3).Deherkomten
richtingvandemigratieisoverigensookopvallend.Deimmigrantenin
deafgelopentienjaar(circa�0.400mensen)warenvoor72procent
afkomstiguitZuid-Holland,terwijlvanalleemigrantenindieperiode
(circa9.500)slechts55procentvoordieregiokoos.Vooremigrantenzijn
ookZeeland(�0procent)enNoord-Brabant(�3procent)belangrijke
vestigingsgebieden.
Goeree-Overflakkee
Nederland
Nederlands platteland
125
120
115
110
105
100
75 85 95 05
Figuur 1.1 Bevolkingsontwikkelingindex: 1975 = 100
Bron: CBS
Natuurlijke aanwas
Buitenlands
migratiesaldo
Binnenlands
migratiesaldo
4
3
2
1
0
-1
-2
-3
Goeree-Over�akkee Platteland Nederland
Figuur 1.2 Samenstelling van de bevolkingsontwikkeling1995-2005, in procenten
Bron: CBS
�Destedelijkheidvangebiedenisgebaseerdopdeomgevingsadressendichtheid.
Wanneerditlagerisdan500,danwordtgesprokenvaneenniet-stedelijkgebied(CBS).
�.People
7
Vestiging
Saldo
Vertrek
6.000
4.000
2.000
0
-2.000
-4.000
-6.000
Dirksland Goedereede Middelharnis Oost�akkee
Figuur 1.3 Migratie per gemeente 1995-2005
Bron: CBS
Eenveelvoorkomendprobleemophetplattelandishetvertrekvan
jongeren,ofjongvolwassenen.Zijvormeneenbronvanarbeid,maken
gebruikvanvoorzieningen,zorgenvoordynamiekenzijndaarom
belangrijkvoordeeconomie.Figuur�.4toontdemigratieindeperiode
van�995tot2005perleeftijdsklasse.Demeestedynamiekvindtplaats
indeklassevan�5tot35jaar.Veelmensenindezegroepverhuizen
voorhunopleiding,hunwerken/ofomdatzekinderenkrijgen.Inde
leeftijdvan�5tot25jaar,deenigeleeftijdscategoriemeteenvertrek-
overschot,verhuizenveeljongerenvoorhunopleidingenhunwerkvan
heteilandnaarderegioRotterdam.Persaldoverlietenruimduizend
mensenuitdezeleeftijdsgroepderegio.Indeleeftijdsgroepvan25tot
35jaarvertrokkenookveelmensenvanheteiland.Deemigratieindeze
leeftijdscategoriewerdechtermeerdangecompenseerddoorimmi-
granten.Hetisgoedmogelijkdateendeelvandezeimmigranten
terugkeertnaarheteilandnahunstudieofnahetkrijgenvankinderen.
Inelkgevalishetbelangrijkomteziendatveeljongvolwassenende
regioverlaten,maardatookveelvanhenderegioinkomen.Ondanks
hetvertrekvanjongerenblijktGoeree-Overflakkeevoorjongvolwassenen
eenaantrekkelijkwoongebiedtezijn.
VolgensprognoseszalhetaantalinwonersvanGoeree-Overflakkee
grofwegdekomende�5jaarblijvengroeien2.Ondanksdestagnatie
vandeafgelopendriejaar,gevenprognosesaandatdiegroeinaar
People
verwachtingzelfssnellerstijgendanlandelijkenveelsnellerdanophet
totaleplattelandinNederland(figuur�.5).Waarschijnlijkzalhetaantal
inwonersvanaf2020gaandalen.Ditgeldtookvoorderestvan
Nederland,maardeafnamebeginteerderenishevigerop
Goeree-Overflakkee.Ditheefttemakenmetdebevolkingsopbouwvan
deregio.NaarverwachtingzaldevergrijzingopGoeree-Overflakkee
zichindetoekomststerkervoordoendaninNederlandalsgeheel.
Vestiging SaldoVertrek
4.000
3.000
2.000
1.000
0
-1.000
-2.000
-3.000
-4.000
-5.000
0-14 15-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65+
Figuur 1.4 Migratie naar leeftijd Goeree-Over�akkee 1995-2005
Bron: CBS
Figuur�.6geeftdeleeftijdsopbouwweervandebevolkingop
Goeree-OverflakkeeenvergelijktdatmetNederlandinverschillende
jaren.Debevolkingsopbouwin2005verschiltnietveelvandievanheel
Nederland.Naarverwachtingzalhetaandeelvan65-plussersinde
bevolkingdekomendedecenniaforstoenemen.Ditiseenlandelijke
trend,maardezezetopGoeree-Overflakkeesterkerdoor.In2040isnaar
verwachting28procentvandebevolkingopheteiland65jaarof
ouder,inheelNederlandisdat23procent.
2HetprognosemodelvanPrimoshoudtrekeningmetdenatuurlijkebevolkingsontwikkeling
(doorgeboorteensterfte),debuitenlandsemigratieendebinnenlandsemigratie.Bijde
binnenlandsemigratiewordtookrekeninggehoudenmetdewerkgelegenheidsontwikkelingen
enhetwoningbouwbeleid.
KiezenofDelen8
Goeree-Overflakkee
Nederland
Platteland
110
108
106
104
102
100
‘05 ‘10 ‘15 ‘20 ‘25 ‘30 ‘35 ‘40
Figuur 1.5 Prognose bevolkingsgroei2005-2040
Bron: Primos
0 tot 20
35 tot 50
50 tot 64
65+
20 tot 35
100
80
60
40
20
0
2005 2020
Goeree-Over�akkee Nederland
2040 2005 2020 2040
Figuur 1.6 Prognose bevolkingsopbouw 2005-2040, in procenten
Bron: Primos
IndevolgendedrieparagrafenwordthetTriplePmodeluitgewerkt
voordeclustersvanpeople,desociaal-culturelekwaliteit.Ditzijnde
‘socialecohesie’,‘veiligheidengezondheid’enhet‘woonklimaat’.
1.2 Sociale cohesie
People,ofteweldesociaal-culturelekwaliteit,vanGoeree-Overflakkeeis
opgebouwduitdrieclusters.Deeerstecluster,‘socialecohesie’,verwijst
naardedeelnameaanmaatschappelijkeinstitutiesendesocialecon-
tactendiemensenmetelkaaronderhouden.
Demanierwaaropmensenmetelkaaromgaanendeelnemenaanhet
maatschappelijkprocesverschiltsterkbinnenNederland.Zostaande
inwonersvandeRandstadoverhetalgemeenbekendomhunsterke
matevanindividualisering,terwijldebewonersindelandelijkegebieden
meerwaardehechtenaanactiviteitenbinnensocialestructuren.
People
Sociale cohesie
Alleenstaanden
Kerkbezoek
Opkomst verkiezingen
Actief in vereniging
Cafébezoek
Betrokkenheid buurt
Contact buren
Contact familie & vrienden
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 1.7 De sociale cohesie op Goeree-Overflakkee
Bron: Rabobank
DatlaatstegeldtgrossomodoookvoorGoeree-Overflakkee.Heteiland
scoortruimbovengemiddeldopPeopleendatkomtondermeerdoor
desocialecohesie.Defiguurlaatziendatdebewonersmindervaakeen
bezoekbrengenaanhetcaféenminderactiefzijnbinnenverenigingen,
maaropdeoverigeonderwerpenscoortderegiobeterdangemiddeld.
Zohebbendeeilandbewonersoverhetalgemeenrelatiefvaakcontact
metbuurtbewoners(figuur�.8).
60
55
50
45
40
Dr Ov G-O Fr Li Ze Gr Fi NB Ut NH ZH
Figuur 1.8 Contacten in de buurt2002, % huishoudens met veel contact met buurtbewoners
Bron: WBO 2002
Nederland
IndatopzichtverschiltGoeree-OverflakkeebehoorlijkvanoverigZuid-
Hollandenlijktheteiland‘dichterbij’Zeelandteliggen.Hetkerkbezoek,
datopheteilandzeerfrequentplaatsvindt,speeltookeengroterolbij
desocialecohesie.Eenderdevandebevolkingzegtmeerdantwee
keerpermaandnaardekerktegaan(slechts�7procentinheel
Nederland).Ookdeverkiezingsopkomstisrelatiefhoog.BijdeTweede
Kamerverkiezingenin2003ging85procentvanallestemgerechtigden
naardestembus(80procentinheelNederland).Deopkomstwasmet
9
89procenthethoogstingemeenteGoedereede.HetCDAendePvdA
warendegrootstepartijenmetrespectievelijk30en2�procentvande
stemmen.MaarveelopvallenderishetbelangvandeSGP.Inheel
Nederlandkreegdiepartijslechtsanderhalfprocentvandestemmen
terwijlmaarliefst�5procentvandebevolkingopGoeree-Overflakkee
departijsteunde.
Alleenstaand
Eenoudergezin
Samenwonend
zonder kind
Samenwonend
met kind
100
80
60
40
20
0
2005 2025
Goeree-Overflakkee Nederland
2040 2005 2025 2040
Figuur 1.9 Huishoudenssamenstelling prognose, in procenten
Bron: Primos
Tenslottenoemenwehetrelatieflageaantalalleenstaanden,weer-
gegeveninfiguur�.9.Hetaantalalleenstaandenislagerinlandelijke
gebiedenendatgeldtookvoorGoeree-Overflakkee.Volgensprognoses
zalhunaandeelinhettotaalaantalhuishoudensindetoekomstwel
stijgen,uitgaandevaneenverdereindividualiseringinNederland.Naar
verwachtingblijfthetaandeelechteronderhetlandelijkgemiddelde.
1.3 Veiligheid en gezondheid
Detweedeclustervandesociaal-culturelekwaliteitvanGoeree-
Overflakkeeis‘veiligheidengezondheid’.Dezeclustermeetdemate
waarindebewonersveiligengezond(kunnen)leveninhunleef-
omgeving.Dathangtondermeerafvanhetaanbodvanzorgdiensten,
criminaliteitendeverkeersveiligheid.
People
Veiligheid en gezondheid
Geweldsdelicten & vernielingen
Verkeersveiligheid
Veiligheidsgevoel
Zorgaanbod
Sterftecijfer
Wachtlijsten
Langdurig ziek
Ervaren gezondheid
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 1.10 Veiligheid en gezondheid op Goeree-Overflakkee
Bron: Rabobank
Goeree-Overflakkeescoortbeterdangemiddeldopdezecluster.
Heteilandkomtopdemeesteonderwerpengoeduitdebus,meteen
drietalpositieveuitschieters.ZozegtopGoeree-Overflakkee�7procent
vandeinwonerslasttehebbenvanlangdurigeziekten,terwijldatin
heelNederland2�procentis.Ookhetgevoeloverdeeigengezondheid
isveelbeterdangemiddeld.Beideuitkomstenzijnopvallend,omdat
hetaandeelvanouderenindebevolkinghogerdanlandelijkis(dit
verklaarthetrelatiefhogesterftecijfer).Overhetalgemeendaaltde
gezondheidnaarmatemensenouderworden.Bovendienishetaanbod
vanzorgdienstenopGoeree-Overflakkeebenedengemiddeld.Opbasis
hiervanzoumeneenslechteervarengezondheidkunnenverwachten.
Ditblijktechter(gelukkig)niethetgevaltezijn.
Goeree-Overflakkee
Platteland
Nederland
160
140
120
100
80
60
40
20
0
Huisartsen Fysioth. Apotheken Bedden Tandartsen Wijkverpleging
Figuur 1.11 Aanbod van zorgdiensten per inwoner op Goeree-Overflakkee2005, index: Nederland = 100
Bron: Dendrite, Redactie Adresboek
Figuur�.��toonthetaanbodvanzorgdienstenopGoeree-Overflakkee
enhetNederlandsplatteland.Nederlandalsgeheelisdaarbijop�00
gezet,zodatdefiguurookeenvergelijkingmethetlandelijkgemiddelde
maakt.Terillustratie:hetaantalziekenhuisbeddenperinwonerisop
Goeree-OverflakkeeongeveerevengrootalsinheelNederland,maar
veelgroterdanophettotaleNederlandseplatteland.Invergelijkingmet
NederlandscoortGoeree-Overflakkeebenedengemiddeld,ophetrela-
tieveaantalwijkverpleegkundigenna.Invergelijkingmetandereplatte-
landsgebiedenishetaanbodvanzorgdienstenechternietslecht,of
zelfsveelbeter.
OverhetalgemeenzijndemeerlandelijkegebiedeninNederlandveiliger
intermenvancriminaliteit.ZoookGoeree-Overflakkee(figuur�.�2),
waardoorhetveiligheidsgevoelvandeinwonersrelatiefhoogis.
Hetaantaldelictenper�.000inwonersophetheleeilandwasin2005
ongeveer24endaarmeeveellagerdanlandelijk.Invergelijkingmetde
gemiddeldecriminaliteitophetplattelandscoortGoeree-Overflakkee,
opDirkslandna,echterslecht.Datheeftvooraltemakenmetgewelds-
delicten.Inallevierdegemeentenopheteilandishetaantalgewelds-
delictenperinwonerongeveertweemaalzohoogalsgemiddeldop
People
KiezenofDelen�0
hetplatteland.Desondankszijnhetdedelictenmetbetrekkingtot
vervoermiddelen,vooralautovernielingenenauto-inbraken,diehet
meestvoorkomenopheteiland.
Geweld Woningen/gebouwen
Overige
Vervoermiddelen 50
40
30
20
10
0
Dirksland Goedereede Middelharnis Oost�akkee Nederlandsplatteland
Nederland
Figuur 1.12 Aantal delicten per 1.000 inwoners2005
Bron: AD Misdaadmeter
1.4 Woonklimaat
Hetwoonklimaat,ofdewoonomgeving,isdederdeclusterdiede
sociaal-culturelekwaliteitopGoeree-Overflakkeemeet.Dewoning-
marktinhetalgemeeniseenbelangrijkthemaindezestudieenzal
verderopinditrapportuitvoerigwordenbehandeld.
People
Woonklimaat
Achterstandswijken
Vraagdruk woningmarkt
Tevreden woonomgeving
Onderwijsvoorzieningen
Sportterreinen
Horecagelegenheden
Winkelvoorzieningen
Cultureel aanbod
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 1.13 Het woonklimaat op Goeree-Overflakkee
Bron: Rabobank
OpdemeestedeelindicatorenvandeclusterscoortGoeree-Overflakkee
bovengemiddeld.Denegatieveuitschietergeldtvoordemeestelandelijke
gebieden.Indiegebiedenishetaanbodvanculturelevoorzieningen,
zoalsmusea,bioscopenentheaters,beperkt.Daarvoorismenveelalop
demeerstedelijkecentraaangewezen.
Platteland
Nederland
Goeree-Overflakkee
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Figuur 1.14 Aandeel van woonmilieus
Bron: CBS
Landelijk perifeer
Landelijk bereikbaar
Dorps
Centrum dorps
Stedelijk
Hetaanbodvanhorecavoorzieningenisvergelijkbaarmetdatinheel
Nederland.Deverschillenbinnenderegiozijnechtergroot.
DegemeenteGoedereedebeschiktovereenhorecaaanboddat,ten
opzichtevandeeigenbevolking,maarliefsttweekeerzohoogisals
landelijk.Vooralhetaantalcafésiserggroot.Ditheefttemakenmethet
toeristischekaraktervandegemeente,waaroverumeerleestverderop
inditrapport.Dathetaanbodvanwinkelvoorzieningenbovengemiddeld
isopheteiland,isookopvallendvooreenlandelijkgebied.Hetzijnde
gemeentenGoedereedeenMiddelharnisdiehieraanbijdragen,met
eengrootaanbodinrespectievelijkdesegmenten‘modeenluxe’en
‘artikelenvoorinenomhethuis’.
Inpositievezinspringtmetnamedehogetevredenheidmetdewoon-
omgevinginhetoog.Diewoonomgevingbestaatuitverschillende
woonmilieus(figuur�.�4).Hetbeeldvandefiguurkomtgoedovereen
metdeindrukdiemenkrijgttijdenseenautoritoverGoeree-Overflakkee.
Stedelijkewoonmilieuskomenopheteilandnietvoor.Vooraldedorpse
woonmilieuszijnsterkvertegenwoordigd,alsookdeperifeergelegen
landelijkegebieden.Doorderustenopenheidismeninlandelijke
gebiedenoverhetalgemeenmeertevredenmetdewoonomgeving.
Nietvoornietsverruilenveelgezinnendestedelijkecentravooreen
minderstadseomgeving.Infiguur�.�5isditonderwerpverderbelicht.
MaarliefstdehelftvandebevolkingopGoeree-Overflakkeegeeftaan
buitengewoontevredentezijnmetdewoonomgeving,aangevuldmet
43procentdiezeertevredenis.Daarmeescoortderegioruimboven
hetlandelijkgemiddelde,maarookhogerdanhetgemiddeldevande
niet-stedelijkegebiedeninonsland.
Hetisbekenddatwoneneenbelangrijkesocialedragerisvan
Goeree-Overflakkee,getuigefiguur�.�5.Voorveelinwonersishet
woongenoteenbelangrijkeredenomdaartegaanwonen.Indemeer
stedelijkegebiedenhebbendeinwonersvaakdewerklokatiealsmotief.
��People
Derustenderuimtewordenzeerpositiefervarenenleidentoteen
hogewaarderingvandeleefbaarheid.Mededaardoorisheteiland
eenforensenregio.Dagelijkspendeleneenkleine6.000mensende
regiouit,vooralrichtingRotterdam,maarliefsteenderdevande
werkzameberoepsbevolking.
Zeer tevreden
Buitengewoon tevreden
100
80
60
40
20
0
Goeree-Overflakkee
Nederlandsplatteland
Nederland
Figuur 1.15 Tevredenheid met de woonomgeving2002, in procenten
Bron: WBO 2002
1.5 Wonen als economische drager
Vaakwordtbeweerddatwoneneneconomischeactiviteitenmetelkaar
inconflictzijn.Economischeactiviteitenverstorenderustineengebied,
endaarmeehetwoongenot.Vooralinlandelijkegebieden,waarwonen
vaakdeboventoonvoert,stuitenbeleidsmakersenbedrijvenvaakop
weerstandwanneerzijhetgebiedeeneconomischeimpulswillen
geven.Inveelgevallenverstorendezeeconomischeactiviteiten
inderdaadhetwoon-enleefklimaat.Veeleconomischeactiviteiten
‘passen’nueenmaalnietbijeenrustige,natuurrijkewoonomgeving.
Maardatbetekentnietdateenprettigwoon-enleefklimaatvaneen
gebiednietgepaardkangaanmeteconomischeontwikkeling.Erzijn
voldoendeeconomischeactiviteitendiedewoonomgevingnietof
nauwelijksbeïnvloeden.Tedenkenvaltaankleinschaligezakelijkeen
persoonlijkedienstverleningalsaccountancykantorenenadviesbureaus,
ofaandelaterindezestudiebesprokentoeristischeenrecreatievesector.
Eeneconomischedragerdieechtervaakwordtvergetenishetwonen
zelf.Hetwonenzelfgeeftnamelijkeenimpulsaandeeconomie.
Deeconomischeeffectenhebbendeelstemakenmetdebouwvan
dewoning.Hiervanprofiterenveelmarktpartijen,zoalsmakelaars,
notarissenenaannemers.Dezeeffectenzijneenmaligeneindigenals
dewoningwordtopgeleverd.Wanneerhuishoudensnieuwewoningen
betrekken,gevenzijookeenimpulsaanderegionaleeconomie.Zij
spenderengeldaanvoeding,kleding,ontspanning,zorg,enzovoorts.
Dezeeffectenzijnwelstructureel.Bovendienzijnernaastdedirecte
effectenvandebouwendeconsumptieookindirecteeffecten.Het
verdiendegeldwordtimmersopnieuwuitgegeven.
Vaakwordtbeweerddatwoningbouwendedaarmeegepaardgaande
immigratiestroomhetvoorzieningenniveauinkleinekernenoppijlkan
houden.Uitonderzoekblijktechterdathiermeedeschaalvergroting
enconcentratievandetailhandelnietkunnenwordentegengegaan.
‘Ervaltniettegenoptebouwen’(VanDametal,2003).
Overdegroottevandeeconomischeeffectenvanwonenbestaatveel
discussie.In�999verscheeneenonderzoeknaardeeffectenvanwonen
inhetlandelijkgebiedinZeeland.Daaruitblijktdatéénwoning0,3full-
timearbeidsplaatsengenereertenjaarlijksruim€�7.000aanregionaal
inkomenoplevert,inheteerstejaarzelfsruim€25.000(Buckers,�999).
Uitvervolgonderzoekblijktdatdezecijferstestriktzijnenafhankelijk
vanveelfactoren.Zoisheteffectafhankelijkvandevraagofeennieuwe
woningwordtbezetdooreenhuishoudenvanbinnenofvanbuitende
regioenvanhetexacteinkomenenuitgavepatroonvandathuishouden.
Hetwerkgelegenheidseffectverschiltdaardoorpersituatieenligtvolgens
deonderzoekerstussende0,�en0,3arbeidsplaatsenperwoning.
Hierdoorgaatde‘drie-is-één-regel’(driewoningenleverenéénarbeids-
plaatsop)nietaltijdop(Buckersetal,2005).Dewerkelijkeeconomische
effectenzijndusmoeilijkvoorspelbaar.Vooropstaatechterdathet
wonen,ofdewoningmarkt,vaneconomischbelangis.
Landelijk wonen nabij stedelijk gebied in trek
WoningenophetNederlandseplattelandzijnschaars.Erwordenslechts
mondjesmaatwoningenaandevoorraadtoegevoegd,terwijldevraag
naarwoningenindiegebiedenhoogis.Ditkomtondermeerdoor
beleidsrestricties,dieervoormoetenzorgendathetlandelijkgebied
nietverstedelijkt.Ondanksderestrictiesisdevraagnaarwoneninlande-
lijkegebiedengrootenzaldezeindekomendeperiodenaarverwachting
verdertoenemen.Dedrukopdewoningmarktishierdoorgrooten
drijftdehuizenprijzenophetNederlandseplattelandomhoog,vooralin
debereikbareplattelandsgebiedenindebuurtvandeRandstad.
Hierdoorishetwonenophetplattelandintoenemendematevoor-
behoudenaanderijkerehuishoudens.Inveelgebiedenisditookvoor
delokalebevolkingeenprobleem.Zijworden‘uitdemarktgeprijsd’
doornieuwkomersenkrijgenzoweinigkansomeenwoningte
bemachtigen(VanDametal,2003).
KiezenofDelen�2
Goeree-Overflakkee
Nederland
2,0
1,5
1,0
0,5
0
Totaal Koopwoningen Huurwoningen
Figuur 1.16 Gemiddelde vraagdruk 1990 - 2002
Bron: WBO 1990-2002
OokopGoeree-Overflakkeeisdevraagnaarwoningengrootenhet
aanbodbeperkt.Datleidttoteenhogevraagdrukopdewoningmarkt3.
Indeperiodevan�990tot2002wasdevraagdrukopGoeree-Overflakkee
gemiddeldmaarliefst�,9(figuur�.�6).Datwilzeggendatervoorelke
vrijgekomenwoningbijnatweegegadigdenzijn.InNederlandals
geheelwasdevraagdrukindieperiodeongeveer�,4.Defiguurlaat
ziendatdevraagdrukopGoeree-Overflakkeeinzowelhetkoop-alshet
huursegmentgroterisdaninheelNederland.Hetverschilmet
Nederlandisvooralgrootinhethuursegment.Ditheeftvooralte
makenmethetlageaanbodvanhuurwoningen.De(eengezins-)koop-
woningenzijnergpopulairopheteiland.Inditsegmentisdevraaghet
grootstenhetaanbodbeperkt.Welmoetwordengezegddatdevraag-
drukinhetkoopsegmentindejaren�990,�994en�998veelgroter
wasdanin2002.Indepublicatie‘RegionaleContourenvisie
Goeree-Overflakkee’vanhetISGO(2005)vindueennauwkeurige
beschrijvingvandewoningmarktpergemeente.
BovenstaandehoudtindatwoningbouwopGoeree-Overflakkeeeen
economischeimpulslijkttekunnengeven.Detebouwenwoningen
kunnengemakkelijkwordenverkocht.Anderzijdskanwoningbouwzorgen
voorverstoringvandenatuurlijkewaardenenishetdevraagof
woningbouwindewoningvraagvandeeigenbevolkingvoorzietof
juistoverkantersaantrekt.Debalanstussenpeople,planetenprofit
moetdaaromnietuithetoogwordenverloren.Hetisdevraaginhoe-
verremenhetwonenkanenwilbenuttenomdeeconomieeenimpuls
tegevenmethetbehoudvandenatuurlijkewaardeninhetachter-
hoofd.Aanheteindevandithoofdstukkomenwedaaropterug.
1.5.1 Voor wie?Eenmaalgekozenvoormeerwoningbouwterbevorderingvande
economischedraagkrachtvanhetgebied,doetzicheentweedevraag
voor.Watisdedoelgroep?Huishoudensmeteenverschillendesamen-
stelling,leeftijdeninkomenhebbenverschillendewoonwensen.
Bovendienleverenzijeenverschillendebijdrageaandeeconomiedoor
verschilleninuitgavepatroonendoorverschilleninbehoeften.
Bouwen voor de ‘rijken’ geeft een grote economische impuls
Puurbezienvanuithetoogpuntvandeeconomischebijdrage,lijkenin
eersteinstantiedehuishoudensmeteenhooginkomenvanbuitende
regiodeaangewezendoelgroep.Zijhebbenmeertebestedenaande
woningengevendoorgaansmeergelduit.Hetcreërenvanlandgoederen
(ziebox�.�)pasthiergoedbij.Bovendientrekthetbouwenvandure
woningenveelalmensenvanbuitenderegio.Nieuwebewonersbetekent
extrainkomsten.Wanneereennieuwewoningdooriemanduitderegio
wordtbezet,bijvoorbeelddooriemanddie‘hetouderlijkhuis’verlaat,is
dezeimpulskleiner.
3DevraagdrukisafgeleiduithetWoningbehoefteOnderzoekvanVROM.Devraagdruk
wordthieringedefinieerdalsdevraagnaarwoningentenopzichtevanhetaanbodvan
woningen.Devraagenhetaanbodwordengevormddoordewoningenvanhuishoudens
dieaangevenbinnentweejaartewillenverhuizen.
Box 1.1 Landgoederen; een combinatie van wonen en natuurbehoudDe Provincie Zuid-Holland stimuleert het landelijk wonen en heeft de
regeling omtrent het toekennen van nieuwe landgoederen verruimd.
Deze regeling houdt in dat nieuwe landgoederen in principe kunnen
worden gerealiseerd buiten recreatief terrein en natuurgebieden.
Er dient wel aantoonbaar sprake te zijn van een grote ruimtelijke
kwaliteitsverbetering, waarbij de aanwezige waarden worden versterkt.
De minimale omvang van een landgoed is 5 hectare, waarvan 20%
mag worden bebouwd. Minimaal 90% van het landgoed moet voor
het publiek toegankelijk zijn en worden ingericht met groene en/of
blauwe functies. De recreatieve functies op het landgoed hebben een
extensief karakter. De eigenaar is verplicht het beheer van het land-
goed, overeenkomstig verordeningen van de Provincie, op zich te
nemen. Zo kan deze rood-voor-groen regeling de band tussen
woningbouw en landschapsontwikkeling garanderen (Provincie
Zuid-Holland, 2006).
De vraag is wat landgoederen voor Goeree-Overflakkee kunnen
opleveren? Door de rood-voor-groen regeling toe te passen, kan
versterking van de landschapswaarde gecombineerd worden met
landelijk wonen. De vergroting van de landschapswaarde komt ten
goede aan alle inwoners en bezoekers, aangezien het overgrote deel
van het gebied openbaar zal zijn. Daarnaast past het landelijk wonen
in het profiel van Goeree-Overflakkee als aantrekkelijk woongebied.
Het vormen van een eilandelijke visie over hoe deze regeling moet
worden toegepast en welke impact deze kan hebben op het buiten-
gebied is nodig. Om tot een eenduidige visie en beleid te komen is
samenwerking tussen de vier eilandgemeenten noodzakelijk.
�3
Erkleeftechtereenaantalkanttekeningenaande‘werving’vandeze
groepnieuwkomers.VeelvanhenwerkenindeRandstad,metnamein
Rotterdam,enpendelendusdagelijksheenenweer.Dezependelheeft
teneersteeennegatieveuitwerkingophetmilieu.VooraldeN57ende
N59krijgentemakenmetmeerdrukte.Tentweedekunnenvraagtekens
wordengezetbijdebestedingseffecten.Veelpendelaarsdoenhun
boodschappenbijvoorbeeldonderwegvanhunwerknaarhuis.
Bovendienhebbenzijmindersocialebindingmetheteiland,waardoor
zeeerdergeneigdzijnomhungeldbuitenderegiotespenderen.In
welkematedithetgevalis,ismoeilijktebecijferenendeelsspeculatief.
Hetweerlegtdaaromooknietinzijngeheeldepluspuntenvanhet
trekkenvan‘nieuwewelgesteldebewoners’naarGoeree-Overflakkee,
maarishieropvooraleennuancering.
Jongeren geven ook een impuls aan de arbeidsmarkt
Eenalternatiefofaanvullinghieropisbouwenvoordeeigenbevolking.
Jongeren,ofstartersopdewoningmarkt,vormenindatopzichteen
veelgenoemdedoelgroep.InheelNederlandishetvoorstartersmoeilijk
omeenhuistekopen.Zijhebbenvaakbehoefteaaneenhuurwoning
ofeengoedkopekoopwoningenvaakaaneenmeergezinswoning,
maardoordeslechtedoorstromingindekoopsector(ondermeerdoor
gestegenhuizenprijzen)komendienauwelijksvrij.Ondanksdatde
gemiddeldeprijslagerdanlandelijkenlagerdanophettotale
Nederlandseplattelandligt,geldtditookvoorstartersop
Goeree-Overflakkee.Veelvanhengevenaanwelopheteilandtewillen
wonen,maarhebbendaardemogelijkhedennietvoor.Indeperiode
van�990tot2002bedroegdegemiddeldewoningvraagvanstartersop
Goeree-Overflakkeeongeveer�.400woningen(WBO,meerderejaren).
Tenopzichtevandewoningvoorraadvanruim�8.000woningenis
dateenforsaantal,alisdeverhoudingietslagerdanlandelijk.
Goeree-Overflakkeeisdusookonderstarterspopulair.Andersdan
landelijkisdevraagvanstartersopGoeree-Overflakkeevooralgericht
opeengezinswoningenenkoopwoningen.Ditheeftwaarschijnlijk
(tendele)temakenmethetaanbodindeverschillendesegmenten.
Meergezinswoningenzijnimmersnauwelijksbeschikbaar,waardoor
startersindeanderesegmentenzoeken.Ookdeforseimmigratievan
jongvolwassenen,zoalsblijktuitfiguur�.4oppagina7,bewijstdat
Goeree-Overflakkeeookonderdezegroeppopulairis.
Eenveelgebruiktinstrumentomgoedkoperewoningenvrijtekrijgen,
ishetstrategischtebouwenindeduurderesegmenten,waardoor
doorstromingplaatsvindt.Hierdoorzoudenstartersindeeigenregio
kunnendoorstromen.Veelalzorgthetbouwenvanwoningeninde
duurderesegmentenechtervoorimmigratievanwelgesteldenuit
andereregio’sendatgeldtinsterkematevoorlandelijkegebiedennabij
eengrootstedelijkeregio.Wanneermenwoonruimtewilbiedenvoor
startersuitdeeigenregioontkomtmenerdusnietaanomookstarters-
woningentebouwenvoordezespecifiekegroep.
Ookhiergeldtdatervoorgezorgdmoetwordendatstartersuitde
eigenregiovoordezewoningeninaanmerkingkomen.Hetbehouden
vanstartersuitdeeigenregioisvanbelangomdatdezegroepmeer
bindingheeftmetheteiland.Eengroterebindingzorgtervoordatzij
meergeneigdzijnomwerktezoekenopheteilandenhungeldophet
eilanduittegeven.Hetbehoudenvanjongerenzorgtdaarnaastvoor
eendiverseengezondearbeidsmarktenmaaktheteilandaantrekkelijker
voorbedrijven.Uiteraardisditdeelseenkip-ei-probleem;debedrijven
komenpasalservoldoendearbeidspotentieelisendewerknemers
komenpasalserwerkis.Omdieredenishetdevraagofhetbehoud
vanjongerenopGoeree-Overflakkeeeenhaalbarezaakis,zelfswanneer
erbetaalbarewoningenbeschikbaarkomen.Vanwegewerkenopleiding
blijvenzijvaakaangewezenopdemeerstedelijkegebieden.Veelvan
henzullennaardestadverstrekkenvoorhunopleidingendaarookeen
baanvinden.Datgecombineerdmeteenveelhogervoorzieningenniveau
maakthetnietondenkbaarvoorstartersomindestadteblijvenwonen.
Ouderen hebben behoefte aan ‘andere’ voorzieningen
Eenandere,veelbesprokendoelgroepzijnouderen.Devergrijzingvindt
overalinNederlandplaatsendusookopGoeree-Overflakkee,zie
figuur�.6oppagina8.Datbetekentdatdebehoefteaanbepaalde
typenwoningensnelzaltoenemen.MetdezetrendisinNederlandeen
nieuwemarktontstaan,waarGoeree-Overflakkeealsregioopkaninspelen.
Hetbetekentteneerstedebouwvaneengrootaantalnieuwewoningen
zelf.Daarbijishetbelangrijkomeenonderscheidtemakenbinnende
bevolkingsgroep.Vaakwordenouderenvoorwatbetrefthunbehoeften
overéénkamgeschoren,maarerbestaangroteverschillentussen
bijvoorbeeldwelvarendeouderenenminderwelvarendeouderenen
tussen55-plussersen70-plussers.Zozullen55-plusserszonderthuis-
wonendekindereneenanderewoningbehoevendan70-plussers,die
overhetalgemeenmeerzorgnodighebben.Veel55-plusserszoeken
tegenwoordigeenwoningwaarinze‘zelfstandigoudkunnenworden’,
zogenoemdelevensloopbestendigewoningen,enwaarzeineenlater
stadiumextramuralezorgkunnenkrijgen4.Ouderenzijnlangervitaal
danvroegerenhebbendaarommeerbehoefteaaneenwoningdievan
gemakkenisvoorzienzondereengevoelvanverzorgingtehebben.
People
4Zorgzoalsdiewordtaangebodenineenzorgcentrum,maardiewordtverleendaan
iemanddiezelfstandigwoont.
KiezenofDelen�4
Tedenkenvaltaanluxeappartementenindebuurtvanvoorzieningen.
Debouwvandergelijkeappartementenbevordertbovendiendedoor-
stroming.Hetrisicodatdezewordenbezetdoormensenvanbuitende
regioisnamelijkkleinerdanbijdureeengezinswoningen.
Naastdeimpulsvandewoningbouwmakenouderenveelgebruikvan
bepaaldevoorzieningen.Tedenkenvaltaanvervoersdiensten,debezor-
gingvankant-en-klaarmaaltijden,eenboodschappendiensteneen
bibliotheekdienst.Ookdezorgindustriekanervanprofiteren.Ineen
laterstadiumdeverplegingenverzorging,enineersteinstantievooral
dezorginbredezin,zoalseenpassendwellnessaanbod.Hoofdstuk3
gaathierverderopin.
1.5.2 BeleidTotnutoeisvoornamelijkgesprokenoverdekansendie‘hetwonen’
kanbiedenvoordeeconomievanGoeree-Overflakkee.Erbestaanechter
ookbedreigingen.Teneerstedeaantastingvanhetlandelijkekarakter
vanheteiland.Grootschaligewoningbouwenbevolkingsgroei,inwelke
vormdanook,verstorenperdefinitiedeopenheidenrustvanhet
gebied.TentweedebestaatbijdeProvincieZuid-Hollanddeangstdat
destad‘leegloopt’alsgevolgvanwoningbouwopGoeree-Overflakkee.
Dekansisgrootdatvooralderijkerehuishoudensdestedenzullen
verlaten,metnameRotterdam,enzichvestigenopheteiland.Voorde
provincialeoverheidisditeenongewenstetrend.Omdezeredenenhan-
teertdeProvincievoordegemeentenopGoeree-Overflakkeederegel
datmenbijwoningbouwmoetuitgaanvaneenmigratiesaldovannul.
Metanderewoorden,degemeentenmogenalleenbouwenvoorde
eigenbevolkingsgroei,deautonomegroei.Deangstvooreenmigratie-
stroomvanuitdestedennaarheteilandvanrijkehuishoudensisniet
ongegrond,maargaatwelintegendemarktwerking.Indepraktijkis
hetbovendienergmoeilijkomkoopwoningentoetewijzenaande
eigenbevolking.
Opbasisvandeteverwachtenautonomebevolkingsgroeiheeftde
Provincieinhaarwoonvisievoordeperiode2005tot20�0voor
Goeree-Overflakkeeeenbouwopgavevan900woningenopgenomen.
DestreekplannenvandeProvincievanvoordieperiodevoorzagenook
ineenaantalwoningenvoorheteiland.Omallerleiredeneniseendeel
vandiewoningendestijdsnietgebouwd,waardooreengroteachter-
standisontstaan,eenprobleemwaarveelNederlandsegemeenten
meetemakenhebbengehad.Alswediewoningenbijdeopgavevoor
dezeplanperiodeoptellen,ligtervoordeperiodevan2005tot20�0
eenopgavevanongeveer3.000woningen5.Eendeeldaarvanisinmiddels
alopgeleverdeneendeelisinaanbouw.Depiekvandeopgaveligt
echterin2007eninietsminderematein2008.Indiejarensamenmoeten
volgensdeplannenzo’n2.000woningenwordengebouwd(ISGO,2006).
Uithet‘RegionaalBouwprogrammaGoeree-Overflakkeetot20�0’blijkt
dathetnietgaatomgrootschaligebouwprojecten.Eengrootdeelvan
deprojecteniszelfszeerkleinschaligenblijftonderde20woningen.
Ditpastbijdekenmerkenvanheteiland.Grootschaligeprojectenen
woningbouwinhetbuitengebiedtasthetlandelijkekarakterergaanen
gaattenkostevandewoonkwaliteitvanderegio.
IndewoonvisievandeProvincieZuid-Hollandisookeenprogramma
opgenomenvoordeperiodevan20�0tot20�5.Datprogrammabevateen
bouwopgavevan600woningen.Datisbeduidendminderdandeopgave
voordekomendevijfjaar,watnogmaalsbenadruktdatderegioeenkans
heeftdoorzoveelwoningentekunnenbouwenindekomendejaren.
IndecontourenvisievanhetISGOisookspecifiekeaandachtvoordoel-
groepenbeleid,tewetenstartersensenioren.Devisieerkentdatde
knelpuntenopdewoningmarktnietveelafwijkenvandieinheel
Nederland.Doordedemografischeontwikkelingenontstaanertekorten
aangoedkopekoopwoningenenhuurwoningenvoorstarters.Uitveel
onderzoekenblijktechterdatdetotalevraagnaardiewoningenvaak
nietafwijktvandevoorraad.Indatgevalvormtdedoorstromingeen
knelpunt.Bewonersvandiewoningzijnzelfopzoeknaareenandere
woningdiezenietkunnenvinden.Omdieredenishetveelalniet
gewenstominhetgoedkopesegmenttebouwen,maarjuistinde
duurderesegmentenomdedoorstromingtebevorderen.Datgeldtook
voorGoeree-Overflakkee,watbetekentdatstrategischbouwen
gewenstis.Anderzijdsspeeltbijstrategischbouwenheteerder
genoemderisicodatdedurewoningenwordenbezetdoor‘overkanters’,
waardoordegewenstedoorstromingminderopgangkomt.Datwil
nietzeggendatstrategischbouwennietkanwerken,maarmendient
5Voorhetcompletebouwprogramma,inclusiefeenbeschrijvingvandebouwprojecten,
wordtuverwezennaardepublicatie‘RegionaalBouwprogrammaGoeree-Overflakkeetot
20�0’vanISGO(2006).
�5
welrekeningtehoudenmetditverschijnsel.Directbouwenvoorstarters
ishierdoorookbelangrijk,zoalsookwordtaangegevenindecontourvisie.
Doordedemografischeontwikkelingenontstaatookeentekortaan
seniorenwoningen.Ookaandiewoningenwordtaandachtgeschonken
indecontourvisie(ISGO,2005).
Een regionaal programma vergt samenwerking
AlsdebouwopgavezoalsbeschrevendoorhetISGOinderdaadwordt
uitgevoerd,danwordtdewoningvoorraadindekomendejarenmet
�6procentuitgebreid.Datiseenenormegroeiinvergelijkingmetde
jarenervoor,maarookinvergelijkingmetanderegebiedenmeteen
landelijkkarakter.Eendergelijkeuitbreidingvandewoningvoorraadzou
eenimpulsaandeeconomiekunnengevenzoalshiervoorbeschreven.
Maardanmoetennietdezelfdevertragingenwordenopgelopenalsin
devoorgaandeperiode.
DeachterstandindewoningbouwdieGoeree-Overflakkeeindeafgelopen
jarenheeftopgelopen,heeftmeerdereoorzaken,vanmeerdantienjaar
durenderechtszakentothetveellangerdanverwachtinbeslagnemen
vanhetbouwrijpmakenvanarealen.Wanneersprakeisvaneengroot
aantalkleineprojecten,zoalshetgevalisopGoeree-Overflakkee,
bestaatopnieuwhetrisicovanvertraging.Eenbelangrijkaandachts-
puntisdanookomoplossingentebedenkenvoordevertragingsoorza-
keninhetverleden.Eengoedesamenwerkingtussendeviergemeen-
tenisdaarvooreenvereiste.Maarookeengoedesamenwerkingmet
hetISGO,deProvincieZuid-Hollandendebetrokkenmarktpartijenis
noodzakelijk.Inhetverledenishierveelovergesproken,maarvaneen
structurele,vruchtbaresamenwerkingtussenallepartijenisnoggeen
sprake.HetISGOgeeftaandatdecontourvisiemeerzoumoetenzijn
dandesomderdelen.Datgeldtookvoordeuitvoeringvandievisieen
hetdaaraangekoppeldebouwprogramma.Omdaartoetekomenzullen
degemeentenelkaarmeerdanvroegermoetenopzoeken.
1.5.3 Tot slot: keuzes maken‘Hetwonen’biedtkansenvoorGoeree-Overflakkee.Zoalseerdergezegd
indithoofdstukismoeilijkaantegevenwatdeeconomischeeffecten
precieszijn.Maarwanneereenregiomet�8.000woningendataantal
met3.000woningenkanuitbreiden,heeftdatongetwijfeldeffectenop
deeconomie.Dewoningbouwzelfgeefteeneconomischeimpuls
doordatveelmarktpartijenervankunnenprofiteren.Daarna,wanneer
dewoningenwordenbezet,hebbendiehuishoudenseenstructurele
invloedopdeeconomie,directmethuneigenuitgavenenindirect
doordatdatgeldopnieuwwordtuitgegeven.
Doorhetbeleidterichtenopverschillendedoelgroepen,zoalsinde
woonvisiediedoorhetISGOisopgesteld,zijnookdeeconomische
effectenverschillend.Rijkerehuishoudensdiemeerspenderendan
anderehebbenwellichtmeereffectopdeeconomiedanhuishoudens
meteenkleinerbudgetmaarkunnendoorverhoogdependel
mobiliteitsknelpuntenveroorzaken.Anderzijdsspelenstarterswaarschijnlijk
eengrotererolopdearbeidsmarkt,waardoorderegioaantrekkelijker
kanwordenvoorbedrijven,maarhebbenmindertespenderen.
Tenslottecreërenoudereneenmarktvoorbepaaldevoorzieningen,
waaronderdezorgsector,alzijnzijmindervitaaldandejongerebevolking.
Hetgaateromdatdekeuzevoorbepaaldewoningenendusvooreen
bepaaldedoelgroepookeeneconomischekeuze.
EenmeerfundamentelekeuzeisechterofGoeree-Overflakkeeeen
woonregiowilworden.Eenbelangrijkthemaindezestudieisdebalans
tussendesociaal-culturele,deecologischeendeeconomischewaarden
vanGoeree-Overflakkee,people,planetenprofit.Uitgaandevanhet
belangvandenatuurlijkewaardenvanhetgebiedzijngroteeconomische
ontwikkelingenengrotewoningbouwprojectennietgewenst.En
andersombestaathetgevaarvanslaapdorpen,ofzelfseenslaapeiland,
wanneergeenaandachtaandeeconomiewordtbesteed.
Hierinzalderegiokeuzesmoetenmaken.Inwelkematewilmende
rust,natuurenruimteopgevenvoorsocialeeneconomischontwikkeling?
Hetantwoordopdievraagisbelangrijkvoordetotaleontwikkelingvan
Goeree-Overflakkee.Maarhetisgeenvraagdiedeviergemeenten
afzonderlijkkunnenbeantwoorden.Opallevlakkenissamenwerking
gewensttussengemeenten,tussenmarktpartijenenonderling.
Datgeldtzekervoordewoningmarkt.Dewoningmarktisnamelijkbij
uitstekeenregionalemarktengeenlokalemarkt.Zonderjuisteafstemming
tussenpartijenkandiemarktnietoptimaalwordenbediend.
People
KiezenofDelen�6
Planet staat in de Triple P monitor voor de ecolo-gische kwaliteit van een regio. Deze ecologische kwaliteit is lastig in cijfers uit te drukken. Aangezien het model kwantitatief van aard is hebben we een aantal aspecten van de ecologie benaderd die goed in cijfers zijn uit te drukken. De ecologische kwaliteit bestaat uit twee clusters, namelijk milieuverontreiniging en natuur en land-schap. De eerste cluster ‘milieuverontreiniging’ beslaat enerzijds de mate waarin het milieu in de provincie is vervuild en anderzijds het milieuver-vuilend gedrag van de inwoners. De tweede cluster ‘natuur en landschap’, gaat in op de ruimte die aan natuur en landschap is gegeven in een regio en de waardering daarvan.
2.1 Milieuverontreiniging
Dematevanmilieuverontreinigingendemanierwaaropmensenmet
hetmilieuomgaan,verschiltperregioinNederland.Zoisdeuitstoot
vangassendoorindustrieenverkeerhoogindeverstedelijktegebieden.
Aandeanderekantwordtdekwaliteitvandegrondinlandelijkegebieden
verslechterddoordeschadelijkestoffenindelandbouw(bijvoorbeeld
mestenmineralen).Hetblijktdatverstedelijkingeenbelangrijkemotor
isvoormilieuverontreiniging.Hoemeermensenineengebiedwonen
hoegroterdemilieuverontreiniging.Mensenproducerenafval,brengen
economischeactiviteitennaareengebiedalsindustrieenzorgenvoor
luchtvervuilingdooro.a.autogebruik.
Goeree-Overflakkeestaatbekendomhaarrustendegeringematevan
verstedelijking.Ditverklaarddepositievescoreopmilieuverontreiniging.
Datlandelijkegebiedenbeterscorenopmilieuvervuilinggeldtechter
langnietaltijdvoordemilieubelastingperinwoner(lees:hetvervuilend
gedragperinwoner).Zowordtinstedelijkeregio’svaakopeenmeer
efficiëntewijzeaanafvalverwerkinggedaan,waardoorde(milieu-)kosten
perinwonerlageruitvallendaninveellandelijkeregio’s.Ookisdeauto-
vervuilingperinwonerbeperkter,vanwegehetlagereautobezitende
kleinerereisafstandenmetdeautodaninlandelijkegebieden.Bovendien
hebbenverstedelijkteregio’sveelmindertemakenmetvervuilingdoor
delandbouw.Bewonersvanlandelijkegebiedenzijnechteroverhet
algemeenmeermilieubewustdanbewonersvanstedelijkegebieden,
omdatzijmeergeconfronteerdwordenmetdenatuuromhenheen.
Eenindicatorhiervoorisdematewaarindeinwonersafvalscheiden.
Planet
Milieuverontreiniging
Autovervuiling naar inwoner
Autovervuiling naar oppervalkte
Geluidsbelasting
Afvalkosten
Afvalscheiding
Milieudruk industrie
Mestproductie
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 2.1 Milieuverontreiniging op Goeree-Overflakkee
Bron: CBS, Alterra, AOO, bewerking Rabobank
Dezeverschillentussenlandelijkeenstedelijkegebiedenzijndeelsook
vantoepassingopGoeree-Overflakkee.Zoishetautogebruikperinwoner
hogerendescoreopafvalscheidingietspositiever.Demestproductie
laatechterniethettypischebeeldvoorplattelandsgebiedenzien.Erzijn
naarverhoudingweliswaarveelagrarischebedrijven,maardemest-
productieligtonderhetgemiddelde.Deredenhiervoorisdaterrelatief
weinigveehouderijenenveelakkerbouwbedrijvenopheteilandzijn.
Indezecijferskunnennietallebronnenvanmilieuverontreinigingworden
opgenomen.Individuelegevallenkunnenzorgenvoorgrotemilieu-
belastingofhinder.ZohebbenbewonersvanMiddelharnisaljarente
makenmetstankoverlastdievooreengrootdeelwordtveroorzaakt
dooreencomposteerbedrijfenvarkenshouderij.
2.Planet
�7
Almetalzorgendelagebevolkingsdichtheidenhetweinigintensieve
grondgebruikervoordatderegioalsgeheelbovengemiddeldscoort.
2.2 Natuur en landschap
Detweedeclusterwaarmeewedeecologischekwaliteitvan
Goeree-Overflakkeeinkaartbrengen,is‘natuurenlandschap’.Dezecluster
verschafteenbeeldvandelandschappelijkeenuiterlijkekwaliteitenvan
heteiland.HetlandschappelijkuiterlijkinNederlandvarieertsterkper
regio.Doordezelandschappelijkeverscheidenheidwordthetuiterlijk
vanderegio’sverschillendgewaardeerd.
Planet
Natuur en landschap
Stedelijk
Horizonvervuiling
Water
Natuurlijke variatie
Historische kenmerkendheid
Bebouwd gebied
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 2.2 Waardering van natuur en landschap op Goeree-Overflakkee
Bron: Alterra, CBS, bewerking Rabobank
Goeree-Overflakkeeiseenbakenvanrustenruimtenabijdegrootste-
delijkegebiedenaandeoverkant.Heteilandwordtgekenmerktdoor
polders,dijken,dijkdorpen,havenkanalen,kreken,akkerbouwgebieden
ennatuurgebieden.Erzijnechterverschilleninlandschapopheteiland.
Develeinpolderingeninverschillendeperiodenhebbengezorgddat
deoorspronkelijkverschillendeeilandentotééneilandzijngevormd.
Zozijndrielandschappenduidelijkteonderscheidenopheteiland;
Kop(Goeree),Hals(Stellendame.o.)enRomp(Overflakkee).OpdeKop
vanGoereeishetlandschapkleinschaligmetveelafwisselingtussen
duinen,(kleinschalige)akkers,natuurgebiedenenkreken.Dehalsvormt
deverbindingtussenOverflakkeeendeKopvanGoereeendepolder-
structuurissterkoost-westgericht.DerompvanOverflakkeewordt
gekenmerktdoorgrootschaligpolderlandschapmetkenmerkende
afwisselingvanringpoldersenaandijkingen(Landschapsontwikkelingsp
lanGoeree-Overflakkee,2003).Demeestegegevensdiezijngebruiktin
deTriplePmonitorzijnbeschikbaaropgemeenteniveau.Aangezien
zoweldeKopalsdeHalsliggenbinnendegemeentegrenzenvan
GoedereedevergelijkenweindithoofdstukdeKopvanGoeree(Halsen
Kop)metOverflakkee(Romp:gemeentenDirksland,Middelharnisen
Oostflakkee).
Geziendenatuurlijkekwaliteitenvanheteilandisdepositievescoreop
natuurenlandschapnietopvallend.Delagescoreopnatuurlijkevariatie
wel.Deindicatornatuurlijkvariatiegeeftaanhoehetlandschapwordt
gewaardeerddoorNederlanders.Dezewaarderingwordtbepaalddoorde
hoeveelheidnatuurlijkevegetatie(inclusiefbos),deafwisselinginbegroeiing
endehoeveelheidopgaandebegroeiing.Opgaandebegroeiing,met
namebos,maarookbijvoorbeeldhoutwallenensingels,verhogende
belevingswaardevanlandschappen.Delagescoregeldtoverigensniet
voorhetheleeiland.DeKopvanGoereescoortnamelijkwelerghoog.
InvergelijkingmetSchouwen-DuivelandscoortdeKopvanGoereeook
erghoog.DevariatieopOverflakkeeisechterlaag.
NaastnatuurlijkevariatiescoortGoeree-Overflakkeeooklaagophistorische
kenmerkendheid.Dezeindicatorisgebaseerdophetaantalcultuur-
historischemonumentenenbeschermdestads-endorpsgezichten,dat
geregistreerdisdoorMonumentenzorg.Dehistorischekenmerkendheid
vanSchouwen-Duivelandisduidelijkgroter.Deindicatorhorizonvervuiling
modelleertdenegatievewaarderingdoorNederlandersvanstorende
elementeninhetlandschap.Heteilandalsgeheelscoorthieroppositief.
OostflakkeeenMiddelharnisscorenietsbenedengemiddeld.Deposi-
tievescorevoorOverflakkeeisdanooktedankenaaneenhogescore
voorDirksland.Deindicatorstedelijkheidgeeftdenegatievewaardering
weerdoorNederlandersvanbebouwinginhetlandelijkgebied.Het
spreektvoorzichdatheteilandhieropeenpositievemanieruitspringt.
Totslotzorgthetfeitdatheteilandvanzelfsprekenddoorwaterwordt
omringdtevensvooreenhogewaarderingvanhetlandschap.Inbox2.�,
opdevolgendepagina,staatbeschrevenhoeheteilandmomenteelactief
isomhetwatereengrotereroltelatenspeleninderuimtelijkeordening.
Planet
KiezenofDelen�8
Box 2.1 Versterking eilandkarakter door natte natuur aan de randen Water speelt een belangrijke rol op het eiland. Landbouw, recreatie,
natuur en wonen zijn afhankelijk van de beschikbaarheid van
voldoende water van goede kwaliteit en van een goed peilbeheer.
Met name door de klimaatveranderingen, met meer extremen van
droogte tot wateroverlast, speelt water ook op Goeree-Overflakkee
een steeds dwingender rol in de ruimtelijke inrichting.
Voor een goed waterbeheer is het essentieel dat de systemen veer-
krachtiger en duurzamer worden ingericht, waarbij knelpunten
worden opgelost. Zo is, om wateroverlast te voorkomen, vergroting
van de oppervlakte open water noodzakelijk. Ook het toekomstige
grondgebruik is hierbij een belangrijk aspect.
Zo zal de noordrand van het eiland Goeree-Overflakkee de komende
jaren sterk veranderen: het Haringvliet wordt weer brak en er zal een
groot robuust natuurgebied worden aangelegd met slikken en schorren.
Recreatieve functies zullen een plek krijgen in een nieuw deltalandschap
in plaats van bij afzonderlijke dorpen. Hierdoor wordt het eiland-
karakter op een regionaal niveau versterkt. De dorpen krijgen net als
vroeger een directer contact met het water door de randen van het
eiland om te vormen tot natte natuur. Deze ontwikkelingen zorgen
ervoor dat het als saai gewaardeerde landschap op Overflakkee
gevarieerder wordt en dus hoger gewaardeerd zal worden door
bewoners en bezoekers.
Natuur en landschap
Stedelijkheid
Horizonvervuiling
Water
Natuurlijke variatie
Historische kenmerkendheid
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 2.3 Waardering van natuur en landschap naardeelgebied en Schouwen-Duiveland
Bron: Alterra, CBS, bewerking Rabobank
Schouwen-Duivenland Overflakkee Kop van Goeree
2.3 Landbouw: drager van het landschap
Landbouwactiviteitenhebbenzoalsbesprokeninparagraaf2.�milieu-
belastendeeffecten.Waarechtervaakaanwordtvoorbijgegaanzijnde
positieveinvloedendiedelandbouwheeftopdewaarderingvanhet
landschapenhetlandschapsbeheer.Hetagrarischegrondgebruikis
gezichtsbepalendenheeftookgrotecultuur-historischewaardevoor
hetNederlandseplatteland.Nederlandbeschiktoverruimttweemiljoen
hectarevruchtbareengoedbewerkbarelandbouwgronden,waarvan
naarverwachtingovertwintigjaarnogsteedsmeerdan90procentvoor
delandbouwbeschikbaarzalzijn(SER,2005).Hetbelangvandezesector
voorhetNederlandslandschapzaldusookindetoekomstgrootblijven.
EvenalsophetplattelandeldersinhetlandisopGoeree-Overflakkeede
landbouweendominerendefactorinhetlandschap.Delandbouwop
Goeree-Overflakkeebestaatvoornamelijkuitakkerbouw.Verderiser
eengroeiendetuinbouwsectorenookdegrasveehouderijneemttoe.
Hierbijmoetonderscheidgemaaktwordenindegroeivanhetareaal
cultuurgrondendeontwikkelingvanhetaantallandbouwbedrijven.
Hetaantallandbouwbedrijvenvolgtnamelijkdelandelijkdalendetrend.
In�990warenernog730bedrijvenopheteiland.In2005wasditaantal
gezakttot423.Integenstellingtotdelandelijkedalendetrendishet
areaalcultuurgrondopheteilandlichttoegenomensinds�990.
Kop vanGoeree
Schouwen-Duivenland
Overflakkee
Figuur 2.4 Grondgebruik
Bron: CBS
Verkeer
Recreatie
Bewouwd
Bos en natuur
Landbouw
0% 100%75%50%25%
Plattelands-gemeenten
Nederland
ErzijnwederomverschillenwaartenementussendeKopvanGoeree
enOverflakkee.Meerdan80%vandetotaleoppervlaktevan
Overflakkeewordtingenomendoordelandbouw.OpdeKopvan
Goereeisdatslechts50%.Opditdeelvanheteilandisdaarentegenhet
areaalbosennatuurerggroot(36%vanhettotaleoppervlak)(figuur2.4).
2.3.1 Het economische belang van de landbouwHeteconomischebelangvandelandbouwintermenvanwerkgelegen-
heidisgering.Debrutotoegevoegdewaardegeeftechtereenbetere
�9
6Ngestaatvoor‘Nederlandsegrootteeenheid’.DeNgeisgebaseerdopdebrutostandaard-
saldiperdiersoortenperhectaregewas.Dezesaldiwordenberekenddoordeopbrengsten
metbepaaldebijbehorendespecifiekekostenteverminderen.
indicatievanhetbelangvandezesector.Detoegevoegdewaardevan
deproductieactiviteitenindelandbouwopGoeree-Overflakkeeiszo’n
44,7miljoeneuro.Datiszo’n6,�procentvandetotaletoegevoegde
waardeopheteiland.Landelijkligtdatpercentageop2,�%enophet
buureilandSchouwen-Duivelandop5,9%.Heteconomischebelangvan
delandbouwopGoeree-Overflakkeeisdusnogbehoorlijkgroot.
Detraditioneelsterkeakkerbouwopheteilandheeftdeafgelopenjaren
echterveelterreinmoetenprijsgeven.Deakkerbouwblijftweliswaarde
economischbelangrijksteagrosectoropGoeree-Overflakkee,maarde
tuinbouwencombinatiebedrijvenzijnsterkinbelangtoegenomen.
2.3.2 De kracht van de landbouwDoortoenemendeconcurrentie,regelgevingenkwaliteitseisenzien
veellandbouwbedrijvenaljarendebedrijfskostentoenemenende
opbrengstenafnemen.Eengroeiendegroepboerenkiestervoorte
stoppenofheeftgeenperspectiefvoorbedrijfsopvolging.Anderen
kiezenvoorschaalvergrotingenintensiveringvanhunactiviteiten.
Dezeprocessenhebbenertoegeleiddathetaantalagrarischebedrijven
sterkisafgenomen.Degemiddeldebedrijfsgrootteisdaarentegensterk
toegenomen.Doordezeschaalvergrotingofintensiveringblijvenveel
boerenbedrijvenlevensvatbaar.
Schaalvergroting en intensivering
WijgebruikenNederlandsegrootteeenheden(Nge)6omdebedrijfs-
groottetemetenenvergelijken.Agrarischebedrijvenvan79Ngeof
meerwordenlevensvatbaargeacht.Bedrijvenkleinerdan70Ngezijn
(opdenduur)tekleinomtevoorzieninhetlevensonderhoudvande
ondernemer(LEI,200�).
Klein
Middel
Groot
100
80
60
40
20
0
Nederland Kop van Goeree Overflakkee
Figuur 2.5 Verdeling van het aantal landbouwbedrijven naar grootteklasse2005, in procenten
Bron: CBS
Infiguur2.5zijndeagrarischebedrijveningedeeldnaarbedrijfsgrootte.
Deschaalgrootteiseengoedeindicatoromdekrachtvandeland-
bouwbedrijvigheidtemeten.OpOverflakkeeishetaandeelgrote
bedrijvenmet30%groterdaninNederlandgemiddeld(26%)enopde
KopvanGoeree(22%).Degemiddeldeschaalgroottevandelandbouw-
bedrijvenopdeKopvanGoereeisveelkleiner.Degemiddeldegrootte
ligtopdeKopvanGoereeop72Nge.OpOverflakkeeisdatmaar
liefst97Nge.Debedrijvenzijnhierookeenstukgroterdangemiddeld
inNederland(88Nge).DelandbouwbedrijvenopdeKopvanGoeree
mogendandekleinsteschaalhebben,zehebbenweleengroteinhaal-
slaggemaakt.
Grote bedrijven (< 100 NGE)
Middelgrote bedrijven (50-100 NGE)
Kleine bedrijven (> 50 NGE)
-100% 100%-75% 75%-50% 50%-25% 25%0%
Figuur 2.6 Ontwikkeling van het aantal bedrijven naar Nge grootteklasse 1990-2005
Bron: CBS
Kop van Goeree Overflakkee Nederland
Infiguur2.6zienwedathetaantalgrotelandbouwbedrijvenopde
KopvanGoereehetsterktistoegenomen(+80%)enhetaantalkleine
bedrijvenhetsterkstisafgenomen(-67%).Aangeziendegemiddelde
schaalgroottevanbedrijvenopOverflakkeealbovengemiddeldwas,is
deschaalvergrotingachtergeblevenbijdeKopvanGoereeenhet
gemiddeldeinNederland.
Verdieping en Verbreding
Naastschaalvergrotingenintensiveringkiezenookveelagrarische
ondernemersvoorverdiepingenofverbredingvanhunactiviteiten.
Verdiepingrichtzichopdeverhogingvandetoegevoegdewaardeper
product.Doorverdiepingblijfteengroterdeelvandeopbrengstbinnen
hetbedrijf,bijvoorbeeldtenbehoevevaneenhogerondernemersinkomen.
Verdiepingkanenerzijdsplaatsvindenindevormvankostenbeheersing,
bijvoorbeelddooreenefficiëntergebruikvanarbeidenmiddelen.
Anderzijdshoudtverdiepingverhogingvandeopbrengstindoorhet
aanborenvannieuweafzetmarkt(biologischeteelt)ofdoorhetomzeilen
vanpartijendietussendeagrarischeproducentenconsumentinstaan
(eigenverkoop)(Rabobank,2003;WLTO,2004).
Bijverbredinggaathetomhetrealiserenvanandereactiviteitennaast
dereguliere,landbouwkundigeactiviteiten,zoalszorg,recreatieenland-
schapsbeheer.Hetzijnveelaldewatgrotere,professionelebedrijven
Planet
KiezenofDelen20
metjongereenhoogopgeleideondernemersdiezichrichtenop
verdiepingofverbreding.Detoegevoegdewaardevandiversevormen
vanverbredinglooptnogaluiteen.Zolijkenactiviteitengerichtopde
consument(denkbijvoorbeeldaaneigenproductievankaas)infinancieel
opzichtveelaantrekkelijkervoorhetbedrijf.Zevergenechtertevens
eengroteinzetvanarbeideninvesteringen.Indiezinzijndediverse
vormendanookonvergelijkbaar.
Overflakkee
Schouwen-Duivenland
Kop vanGoeree
Figuur 2.7 Bedrijven met verbrede landbouw 2003, als percentage van totaal landbouwbedrijven
Bron: CBS
Verbrede
landbouw
(excl. loonwerk)
Verbrede
landbouw
0% 40% 50% 60%30%20%10%
Nederland
Figuur2.7laatziendatdeverbredelandbouwinmiddelsgemeengoed
isindeNederlandselandbouw.Opeenkwartvanallelandbouwbedrijven
inNederlandkomtenigerleivanverbredingvoor.Opveelvandeze
bedrijvenvindenverschillendevormenvanverbredingsactiviteiten
plaats.IndeCBS-gegevensvaltookloonwerkvoorderdenonder
verbredingsactiviteiten.Hetgrootstedeelvanditloonwerkkomtvoor
rekeningvanakkerbouwersdiezichinlatenhurendoorandereakker-
bouwers.Dezevormvanverbredingwordtechternietaltijdmeegeno-
menindedefinitievanverbredelandbouwendaaromisinfiguur2.7
ookhetpercentageweergegevenvanverbredelandbouwexclusief
loonwerk.LoonwerkblijktopGoeree-Overflakkeeeenzeergrootaan-
deelindeverbredelandbouwintenemen.Inclusiefloonwerkvoorder-
denishetaandeelverbredelandbouwopGoeree-Overflakkeeboven-
gemiddeld,maarexclusiefloonwerkligthetrondhetlandelijkegemid-
delde.VooralopOverflakkeeisditverschilgroot.Ditheeftvooralte
makenmetdegroteakkerbouwsector,waarinveelvanloonwerkers
gebruikwordtgemaakt.
Agro-toerisme: de koeien zorgen voor brood op de plank en de
recreanten voor het beleg
Infiguur2.8isingezoomdopdeverschillendesegmentenwaaruitdever-
bredelandbouwbestaat.Heteerdergenoemde‘loonwerkvoorderden’
springtduidelijkuitdefiguren.OpdeKopvanGoereebiedteengroot
aantalboerenbedrijveneenvormvanverblijfsaccommodatiesaan.Dit
reflecteertdesterketoeristischesectoropditdeelvanheteiland,echter
opSchouwen-Duivelandishetagro-toerismenogveelsterkerontwikkeld.
OpGoeree-Overflakkeezijnookveelboerenbedrijven,diehuneigenpro-
ductieenhuisverkoopvanland-entuinbouwproductenverzorgen.Ook
hiergeldtechterdatditaandeelopSchouwen-Duivelandietshogerligt.
Overflakkee
Schouwen-Duivenland
Kop vanGoeree
Figuur 2.8 Verbrede landbouw naar segment2003, als percentage van totaal landbouwbedrijven
Bron: CBS
0% 20%15%10%5%
Nederland
Verblijfsaccomodatie
Eigen productie en
huisverkoop land- en
tuinbouw producten
Zorgtaken
Beheerslandbouw
Loonwerk voor
derden
Eenanderevormvanverbredelandbouwisdebeheerslandbouw.
Bijagrarischnatuurbeheergaathetomagrarischegrondwaarnatuur-
beheerwordtbedrevendoordegrondgebruiker.Opbasisvaneen
beheerovereenkomstlevertdegrondgebruikernatuur.Dezeovereen-
komstkanaldannietonderbetrokkenheidvaneennatuurvereniging
totstandzijngekomen.OpdeKopvanGoereeheeftzo’n�3%van
deagrarischebedrijveneenbeheersovereenkomst.Landelijkligtdit
percentageop��,5%.OpOverflakkeeiserveelmindersprakevan
beheerslandbouw.Slechtszo’n5%vandeagrarischebedrijvenheeft
hiereenbeheerovereenkomst.
Potentie verbrede landbouw beter benutten
Verbredelandbouwbiedtenerzijdsdemogelijkheidomhetcontact
tussenmaatschappijenlandbouwteherstellenenwaardevollecultuur
ennatuurtebehouden.Anderzijdsbiedtdeverbredelandbouwde
agrarischesectorvolopmogelijkhedenomeconomischhethoofd
bovenwatertehouden.Omdezepotentiebetertebenuttenzaler
zoweldooroverheidalsbedrijfslevengewerktmoetenwordenaan
strategie-enbeleidsvorming.Hiervooriseenaantalaanbevelingen
geformuleerd(PPO,2006):
- Verbeterenvanhetondernemerschap:demarktpotentiewordtbeter
benutalsmeerondernemerskennis,vaardighedeneneigenschappen
ontwikkelenommultifunctioneleactiviteitensuccesvolterealiseren.
Belangrijkaandachtspuntdaarbijisdathetmanagementenonder-
nemerschapcomplexerwordtdoordatmeerderefunctiesophet
bedrijfgecombineerdworden.
- Aanpassenvanhetondernemersklimaat,vooralgerichtopverbetering
2�
vanknelpuntenindewet-enregelgeving.Inderegelgevingstaat
vaakdeprimairelandbouwfunctiecentraalenisgeenrekening
gehoudenmethetspecifiekekaraktervanmultifunctioneleactiviteiten.
- Zorgenvoorinspiratie:potentiëlevragersenaanbiedersvanmulti-
functionelelandbouwgaanaandeslagalszekansenzienvoorzichzelf
enhuneigenbedrijfendaarbijhandvatenkrijgenomdezekansen
concreetophuneigenbedrijftoetepassen.Ditbetekentbijvoorbeeld
debehoefteaaneenverbindingtussenpotentiëleaanbiedersenvragers.
- Meerwaarderingvandemaatschappijvoordebijdragevanlandbouwers
aannatuurenlandschap.Momenteeluitzichdezewaarderingslechts
ineenbeperktegeldstroomnaarlandbouwers.Landbouwbedrijven
dieinhunvoortbestaanwordenbedreigdhebbenmindertijdengeld
beschikbaarvoorhetonderhoudvangroeneruimte.Ditkangrote
gevolgenhebbenvoordekwaliteitvandegroeneruimteenons
cultuur-historischerfgoed(WLTO,2004).
2.3.4 Tot slot: perspectieven voor landbouw DelandbouwopGoeree-Overflakkeeisnogaltijdkrachtig.Degemiddelde
schaalgrootteisgezondtenoemen.Vooraldeakkerbouw,diesterkopcon-
sumptieaardappelenenuienisgericht,isdominantopOverflakkee.Deze
gewassenkennenechtereengemiddeldmatigeopbrengstenstaanonder
drukvangroteconcurrentie,onderanderevanuitOost-Europa.Deafname
vanhetareaalakkerbouwzalnaarverwachtinginhetkomendedecennium
doorgaan.Dittengunstevanandereagrarischeactiviteiten,maarook
anderefunctieszoalsrecreatie,natuurenwonen.
Hetplattelandenmetnamedelandbouwisdusvolopinbeweging.
Agrarischebedrijvenzijngenoodzaaktomteveranderenomzodefinanciële
continuïteitvanhetbedrijfveiligtestellen.Dezeontwikkelingenhebben
ookhuninvloedophetlandschap.Eenkenmerkvandeontwikkelingen
vanagrarischebedrijvenisdatbedrijfsleidersveelalindividuelebesluiten
nemen.Ditleidttoteengrotediversiteitvanontwikkelingenophetplatte-
land.Eendeelvandeondernemerszalkiezenvoorgrootschaligeproductie
envoortgaandemechanisatieenautomatisering.Eenanderedeelvande
ondernemerszaldebedrijfsactiviteitenverbreden,waardoormeerdere
inkomensbronnenbijdragenaanhetbedrijfsinkomen.Eenkleindeelvande
ondernemerskiestvooreendeeltijdbaanbuitenhetbedrijf.
DeKopvanGoereekenteenkleinschaligelandbouwsectordiezich
meeropverbredendeactiviteitenheeftgerichtinvergelijkingmetde
restvanheteiland.Verbredingindevormvanagro-toerismeennatuur-
beheerishieralverderontwikkeld.Datheefttemakenmetdeoudsher
kleinschaligerelandbouw,deaanwezigenatuurwaardenentoeristisch-
recreatievepotentie.VooreenkleindeelvandebedrijvenopdeKop
vanGoereezalschaalvergrotingeentoekomstperspectiefbieden.
Verdereverbredingenverdiepingbiedengezienderuimtelijkeinrichting
enhetkaraktervanhetlandschapmeerperspectieven.
OpOverflakkeeisdelandbouwgrootschaliger.Verdereschaalvergroting
zalhiernaarallewaarschijnlijkheidplaatsvinden.Ditbetekentechter
nietdatverbredingvandelandbouwopOverflakkeegeentoekomst
heeft.Ookhierleenthetlandschapendetoeristisch-recreatievepotentie
zichvoorondermeeragro-toerismeennatuurbeheer.Eenmooivoor-
beeldvaneeninitiatief,datnavolgingverdient,ishetproject‘bloemrijke
akkerranden’.Debloeiendeakkerrandenregelinghoudtindateen
strookvanminimaal3,5meterlangseenwatervoerendeslootwordt
ingezaaidmetbloemrijkofwildafleidendkruidenmengselofmetgras.
Opdezestrookmagdangeenkunstmestofbestrijdingsmiddelenwor-
dengebruikt.Voorhetandersbeherenvanderanden,ontvangende
deelnemerseenvergoedingvan€0,50perstrekkendemeter(ISGO,2006).
Ditkomttengoedevandewaterkwaliteitenleverteenprachtigbeeld
opinhetlandschap.Dezemaniervanwerkenendenkenzorgtvooreen
verdereverduurzamingvandelandbouwenstimuleerteengezonde
balanstussenlandbouwenlandschap.
Binnendezediversiteitaanontwikkelingsrichtingenzijndrieaspecten
vangrootbelangvoordetoekomstigeontwikkelingenvandesector.
Datzijnduurzaamheid,innovatieensamenwerking(WLTO,2004).Vooral
vanuitdeconsumentwordensteedshogereeisengesteldaandeduur-
zaamheidvandeproductie.Erisveelpotentieelbinnendelandbouw
omaantesluitenbijmaatschappelijkewensenomdemilieubelasting,
dieonvermijdelijksamenhangtmetdeteelt,teverminderen.Innovatie
speelthierbijeencrucialerol.Delandbouwdoetechteralheelveelop
ditvlak,maarloopthiernogteweinigmeetekoop.Ermoeteffectiever
gecommuniceerdwordenoverderesultatendieophetgebiedvan
duurzaamheidwordenbereikt.Hettweedeaspectbetreftinnovatie.
Ondernemersmoetenopenstaanvoorvernieuwingenhetadopteren
eenmogelijkheidtothetverlagenvankostendooreeninnovatie.
Innovatiedienthierbreedopgevatteworden.Hetkangaanomnieuwe
technologischetoepassingen,nieuweteelttechnieken,nieuwerassen,
eenaanpakindeketenofmogelijkhedenomdeketenteverkorten.
Juistdezeduurzaamheideninnovatievragenomsamenwerking.
Ondernemersdiehunkennis,kundeencapaciteiteninzetten,blijkenvoor
meerderepartijenopdearbeidsmarktinteressanttezijn.Hetverkrijgenvan
eenpositieopdearbeidsmarktluktbeterwanneerereen(kleine)organisatie
is,diezorgdraagtvoorcoördinatieencontinuïteit.Doorsamenwerkingvan
entussenondernemersineengebiedisditterealiseren.Diesamenwerking
kanzijnopgebiedenvanhetgebruikvanmachines,menskracht,in-of
verkoop.Verwachtwordtdatsamenwerkingverderzaltoenemen.
Planet
KiezenofDelen22
De indicatoren die de economische kwaliteit van Goeree-Overflakkee toetsen, kunnen we indelen in vier clusters. Dit zijn de ‘intensiteit van de economie’, de ‘kracht van het bedrijfsleven’, het ‘ondernemingsklimaat’ en de ‘sociaal-economische welvaart’.
3.1 De intensiteit van de economie
Deeerstecluster,‘intensiteitvandeeconomie’,komthieraandeorde.
Dezeclustergaatonderandereinopdeproductiviteitenhetinveste-
ringsniveauvanhetbedrijfsleven.
Belangrijkeindicatorenvandeintensiteitvandeeconomiezijndebedrij-
vendichtheidendewerkgelegenheidsfunctie.Debedrijvendichtheiden
werkgelegenheidsfunctiezijninplattelandsgebiedenuiteraardlagerdan
instedelijkegebieden.OpGoeree-Overflakkeezijngemiddeld8bedrijven
perkm2gevestigdenlandelijkisdat27bedrijven.Invergelijkingmethet
gemiddeldeinplattelandsgemeenten(�0bedrijvenperkm2),ishetver-
schilkleinermaardebedrijvigheidligtnogsteedslager(figuur3.2).
Profit
Intensiteit van de economie
Bedrijvendichtheid
Zakelijke verplaatsingen
Intensiteit bedrijventerrein
Werkgelegenheidsfunctie
BRP per werknemer
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 3.1 De intensiteit van economie op Goeree-Over�akkee
Bron: Rabobank
Dewerkgelegenheidsfunctiegeeftdeverhoudingweertussenhetaantal
banenendeberoepsbevolking.Wanneerhetaantalbanengroterisdan
deberoepsbevolkingkanhetgebiedgetypeerdwordenalseenwerk-
gebiedenandersomeenwoongebied.Goeree-Overflakkeetypeertzich
duidelijkalseenwoongebied.Verschillentussendegemeentenophet
eilandlatenziendatMiddelharnishetcentrumvanbedrijvigheiden
werkgelegenheidisopheteiland,terwijlDirkslandenOostflakkeede
minstebedrijfsactiviteitenkennen.Naastdecentrumfunctievan
MiddelharnisisdetoeristischesectorindegemeenteGoedereede
belangrijkvoorderegionaleeconomie.
Bedrijvendichtheid (linkeras)
Werkgelegenheidsdichtheid (rechteras)30
25
20
15
10
5
0
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0
Dirks-land
Goede-reede
Middel-harnis
Oost-flakkee
Goeree-Overflakkee
Platte-land
Nederland
Figuur 3.2 Bedrijvendichtheid (bedrijven per km2) en werkgelegenheidsfunctie
(banen / beroepsbevolking), 2005
Bron: LISA, ETIN, CBS, bewerking Rabobank
Mededoordespreidingvaneconomischeactiviteitenoverheteilandis
ersprakevanrelatiefveelzakelijkeverplaatsingen.Ditisdeenigeindicator
infiguur3.�diebovenhetlandelijkgemiddeldescoort.Naastderelatief
grotespreidingvanactiviteitenoverheteilandwordtditveroorzaakt
dooreengrotependeltussenheteilandenhetRijnmondgebied.
EenderdevandewerkendeberoepsbevolkingopGoeree-Overflakkee
pendeltdagelijksnaarhunwerkaandeoverkant,terwijltweederde
3.Profit
23Profit
werkheeftopheteilandzelf.Daarvanishetovergrotedeelwerkzaam
inMiddelharnis,waarzich47%vandebanenopheteilandbevindt.
Deinkomendependeliszeerbeperkt(figuur3.3).
Goeree-Overflakkee
Oostflakke
Middelharnis
Goedereede
Dirksland
15.000-10.000 10.000-5.000 5.0000
Figuur 3.3 Pendelstromen van en naar de gemeenten op Goeree-Overflakkee 2003
Bron: Provincie Zuid-Holland, bewerking Rabobank
Uitgaand Intern Inkomend
3.1.1 Economische ontwikkeling op het eiland blijft achter Deontwikkelingvanhetaantalbanenenbedrijfsvestigingengeefteen
indicatievanhoedeintensiteitvandeeconomiezichheeftontwikkeld.
Opheteilandissprakevaneengroeivanhetaantalbanentotenmet2003.
Vanaf2003zienwedathetaantalbanensterkisafgenomen(figuur3.4).
Dezeontwikkelingisafgezettegendeontwikkelingvanhetaantal
baneninheelNederlandenophetNederlandseplatteland.
WeziendatdewerkgelegenheidinNederlandookietsafneemtvanaf
2002,maaroverdegeheleperiodehogerisdanopGoeree-Overflakkee.
DegroeiophetNederlandseplattelandisietslagerdaninNederland
gemiddeld,maarishogerdanopheteiland.Hetblijktdatdeafname
vanhetaantalbanenopGoeree-Overflakkeezichvooralconcentreerde
inMiddelharnisenOostflakkee,terwijldegemeentenGoedereedeen
Dirkslandnogwelbanengroeikenden.VooralindegemeenteDirksland
ishetaantalbanentoegenomen.Dezegroeiwasvooraltedankenaan
eenbanengroeiindezorgsector.IndegemeenteGoedereedeconcen-
treerdedegroeizichindetoeristisch-recreatievesector.
Goeree-Overflakkee
Nederland
Platteland
104
102
100
98
96
2000 2001 2002 2003 2004 2005
Figuur 3.4 Werkgelegenheidsgroei (index: 2000=100)
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
HetaantalbedrijfsvestigingenissterkafgenomenopGoeree-Overflakkee
sinds2000,terwijlerlandelijkenophetNederlandsplattelandnogwel
sprakewasvaneenlichtetoename(figuur3.4).Inallevierdegemeenten
opheteilandisersprakegeweestvaneenafnamevanhetaantal
bedrijfsvestigingen.Deafnameisdanookgrotergeweestdandeafname
vanhetaantalbanenenhierdooriserenigematevanschaalvergroting
opgetredenopGoeree-Overflakkee.Deafnamevanbedrijfsvestigingen
concentreertzichevenalsbijdewerkgelegenheidindegemeenten
MiddelharnisenOostflakkee(figuur3.5).
Ditalleswijstopeengeringeintensiteitvandeeconomieinabsolute
zin.Naasteconomischemassaintermenvanbanen,bedrijvenen
verplaatsingen,kandeintensiteitvanderegionaleeconomieworden
gemetendoordeproductiviteitinkaarttebrengen.Degemiddelde
toegevoegdewaardeperwerknemerzegtnietsoverdeeconomische
massa,maarweloverhoeproductiefdebedrijvigheidopheteiland
gemiddeldgenomenis.Degemiddeldetoegevoegdewaardeperwerk-
KiezenofDelen24
nemeropGoeree-Overflakkeeblijktzo’n47.000europerwerknemerte
zijn.DaarmeeblijftdezesterkachterbijhetNederlandsgemiddeldevan
52.000europerwerknemer.Letop,ditzegtnietsoverhetarbeidsethos
endushoeharddeeilanderswerken.Ditzegtechterwelwatoverwat
voorbedrijvigheideropGoeree-Overflakkeegevestigdis.
Deenebedrijfstaklevertnueenmaalmeertoegevoegdewaardeopper
werknemerdandeandere.Wemoetendanookdeverklaringzoekenin
deproductiestructuur.Daargaanweindeparagraafoverde‘krachtvan
hetbedrijfsleven’verderopin.
Banen
Bedrijfsvestigingen
15
10
5
0
-5
-10
-15
-20
Dirks-land
Goede-reede
Middel-harnis
Oost-flakkee
Goeree-Overflakkee
NederlandsPlatteland
Nederland
Figuur 3.5 Groei van het aantal bedrijfsvestigingen en banen2000-2005, in procenten
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
3.2 De kracht van het bedrijfsleven
DetweedeclusterdiedeeconomischekwaliteitvanGoeree-Overflakkee
meet,is‘krachtvanhetbedrijfsleven’.Dezeclusterkanwordengezien
alseconomischebarometervanderegio.
Profit
Kracht van het bedrijfsleven
Startersdynamiek
Productiestructuur
Exportgerichtheid
Investeringsbereidheid
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 3.6 De kracht van het bedrijfsleven op Goeree-Overflakkee
Bron: Rabobank
HetbedrijfsleveninenronddestedeninhetwestenvanNederlandis
krachtigerdanindemeerperiferegebiedenvanonsland.Dekracht
vanhetbedrijfslevenopGoeree-Overflakkeeblijftookachterbijhet
gemiddeldeinNederland.DefunctievanMiddelharnisalsdienstverlenend
enzorgcentrumopheteilandheeftalsgevolgdateengrootdeelvan
deinwonerswerkzaamisindedienstverleningenzorg(figuur3.7).
Nederland
Goeree-Overflakkee
Oostflakkee
Middelharnis
Goedereede
Dirksland
Figuur 3.7 Werkgelegenheidstructuur2005
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
Landbouw
Visserij
Industrie
Bouw
Handel
Horeca
Vervoer
Commerciele
diensten
Onderwijs
Gezondheidszorg
Overige
0% 80% 100%60%40%20%
Eendergelijkewerkgelegenheidsverdelingwerktvoorderegiopositief
aangeziendedienstverleningendegezondheids-enwelzijnszorgtot
desnelstgroeiendesectorenvanNederlandbehoren.OpdeKopvan
Goereeisdehorecadebelangrijkstesectorenookdevisserijishiernog
eenbelangrijkewerkgever.IndegemeenteOostflakkeezijndeland-
bouwendetransportsectorsterkvertegenwoordigd.Deproductie-
structuurinDirkslandkenmerktzichdooreengrotezorgsector.
DitkomtdoordeaanwezigheidvanVanWeel-Bethesdaziekenhuisin
Dirksland.Delandelijksnelgroeiendesectorcommerciëledienstverlening
isopheteilandsterkondervertegenwoordigdendatistevensde
belangrijksteredenvoordelagerescoreopproductiestructuur.
Goeree-Overflakkee
Nederland
10
8
6
4
2
0
Starter Oprichting Opheffing Saldo
Figuur 3.8 Startersdynamiek per jaar t.o.v. het totale bedrijfsleven1996-2005, in procenten
Bron: Kamer van Koophandel
DeautonomebedrijvendynamiekopGoeree-Overflakkeeligtietsonder
hetlandelijkgemiddelde(figuur3.8).Hetautonomesaldovandezebedrij-
vendynamiekberekenenwedoor,bijhetaantalstarters,hetaantal
oprichtingenvannevenvestigingenoptetellenenhetaantalopheffin-
genvanbedrijvendaarvanaftehalen.Cijfersbetreffendeimmigratieof
emigratievanbedrijvenzijnhierbijnietbetrokken(dezekomeninde
volgendeparagraafaanbod).Hetblijktdatzowelhetaantalstartersals
25Profit
deoprichtingenvannevenvestigingenrelatiefgezienlagerliggendan
landelijk.Hetzelfdegeldtechtervoorhetaantalopheffingen.Hierdoor
vallendeverschilleninsaldinogenigszinsmee.
3.3 Het ondernemingsklimaat
DederdeclusterwaarmeewedeeconomischekwaliteitvanGoeree-
Overflakkeeinkaartbrengen,is‘ondernemingsklimaat’.Hetondernemings-
klimaatbepaaltdeaantrekkelijkheidvaneengebiedalsvestigingsplaats
voorbedrijven.
Insterkstedelijkegebiedenisdeeconomieintensieverenkrachtiger
daninlandelijkegebieden.Dezehogereintensiteitvandeeconomieen
hetkrachtigerebedrijfslevenzijnsterkgerelateerdaaneenhogerewaar-
deringvanhetondernemingsklimaat.Afgezienvandefilesopdewegis
doordehogedichtheidvanhet(spoor)wegennetwerkindeRandstad
vooraldebereikbaarheiderggoed.Debereikbaarheidisvoorbedrijven
éénvandebelangrijksteredenenomzichergenstevestigingen.
DebereikbaarheidvanhetlandelijkeGoeree-Overflakkeeisslechterdan
indestedelijkegebiedenvandeRandstad.Ditkomtdoordelage
bevolkingsdichtheid,endaarmeesamenhangendeenminderuitgebreid
wegennetwerkenhetontbrekenvanspoor.Degebrekkigeinfrastructuur
resulteertinlangerereistijdenvanennaardewerklocaties.Daarentegen
wordthetwegennetwerkminderintensiefgebruiktmetminderfilesals
gevolg.EchterookGoeree-Overflakkeeontkomtnietaandetoenamevan
demobiliteitenhetdaarmeesamenhangendedichtslibbenvanwegen.
HeteilandheeftslechtstweeontsluitingswegenrichtingdeRandstad.
Dezewegenstaansteedsvakervast,vooralopzomersedagenwanneer
naastpendelaarsooktoeristenenrecreantenzichopdewegbegeven.
Profit
Ondernemingsklimaat
Beschikbaarheid arbeid
Bedrijfsmigratie
Opleidingsniveau
Bedrijfsruimte
Bereikbaarheid
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 3.9 Het ondernemingsklimaat op Goeree-Overflakkee
Bron: Rabobank
Eenanderebelangrijkeredenvoorbedrijvenomzichineenbepaalde
regiotevestigenishetopleidingsniveauvanpotentiëlewerknemers.
DitwordtvooreengrootdeelbepaalddoordeaanwezigheidvanHBO
enuniversitaireinstellingen.Daarnaastbiedendieinstellingenmogelijk-
hedenvoorbedrijvenomgebruiktemakenvanstudentenvoorstages
enonderzoekenenhetvergarenvankennis.Doorhetontbrekenvan
HBOenuniversitaireinstellingenopheteilandtrekkenveeljongeren
vanheteilandnaardestadvoorhunopleiding.Hetopleidingsniveau
vandeberoepsbevolkingopheteilandishierdoorlagerdangemiddeld
inNederland(figuur3.�0).
Bron: WBO 2002, bewerking Rabobank
Lager 57% 50% 45%
Middelbaar 26% 30% 29%
Hoger 17% 20% 26%
Figuur 3.10 Opleidingsniveau bevolking2002
Goeree-Overflakkee Plattelandsgemeenten Nederland
Tenslotteisdeaanwezigheidvanvoldoendeenbetaalbarebedrijfs-
locatiesvoorondernemerseenbelangrijkevestigingsfactor.Ruimte
voorbedrijvigheidisgemetendoordehoeveelheidbeschikbare
bedrijfsruimteterelaterenaandegemiddeldeopnamevanbedrijfs-
ruimteoverdeafgelopenjaren.HieruitblijktdatGoeree-Overflakkee
nietergruiminzijnjasjezit.Dekomendejarenzaldeontwikkeling
van25/30habedrijventerreinOostflakkeebijOudeTongeerechter
voorzorgendatderegionogeenaantaljarenvooruitkan.
Plattelands-gemeenten
Nederland
Goeree-Overflakkee
Figuur 3.11 Uitgeefbaar netto-areaal bedrijventerrein 2004 in jaren bij uitgiftetempo 1996-2003
Bron: VROM, IBIS
Uitgeefbaar
Terstond
uitgeefbaar
0 4 5 6 7321
Voorraadruimte bedrijventerrein in jaren
KiezenofDelen26
3.4 De sociaal-economische welvaart
Devierdeenlaatsteclusterisde‘sociaal-economischewelvaart’.
MetdezeclustergaanwenahoewelvarenddebevolkingopGoeree-
Overflakkeeoverhetalgemeenis.
Profit
Sociaal-economische welvaart
Werkeloosheid
Werkenden t.o.v. bevolking
Bijstandsuitkeringen
Huishoudens, lage inkomens
Huishoudensinkomen
negatieve score gemiddeld positieve score
Figuur 3.12 De sociaal-economische welvaart op Goeree-Overflakkee
Bron: Rabobank
Descoresopdezeclusterwijkenafvanhetpatroondatweindeeerdere
drieprofit-clustershebbengezien.Datpatroonweesophogescoresin
stedelijkegebieden.DeNederlandsewelvaartconcentreertzichechter
nietindegrootstedelijkegebieden,maarjuistnetdaarbuiten.
DezwakkeeconomievanGoeree-Overflakkeeheeftgevolgenvoorde
welvaartinderegio.Zoishetaantalwerkendenopheteilandrelatief
laag.Datheefttweebelangrijkeoorzaken.Teneerstedebevolkings-
opbouw.Zoisdepotentiëleberoepsbevolking(mensenindeleeftijd
van�5totenmet64jaar)laag,doordatzowelhetaandeelkinderenals
hetaandeelouderenhogerdangemiddeldisinNederland.Tentweede,
laatfiguur3.�3ziendatdearbeidsparticipatievanvrouwenerglaagis
opGoeree-Overflakkee.Zelfsinvergelijkingmetdegemiddeldeparticipatie
vanvrouweninplattelandsgemeenteninNederlandisditaandeellaag.
Aangeziendezegroepnietwordttoegerekendaanwerklozen,maaraan
degroepdienietkanofwilwerken,isdewerkloosheidopGoeree-
Overflakkeeietslagerdanlandelijk.Infiguur3.�4isdeverdelingvande
werklozengetoondnaarleeftijd.Inplattelandsgemeentenishetaandeel
vanwerklozejongereninhetalgemeenhogerdanlandelijk.
OpGoeree-Overflakkeezienweechterdatditaandeelmet22%zelfs
ietslagerligtdanlandelijkendatvooraldegroepwerklozenindeleeftijd
45-64jaarhetgrootstis.
Plattelandsvrouwen
Nederlandse vrouwen
Vrouwen op Goeree-Overflakkee
Plattelandsmannen
Nederlandse mannen
Mannen op Goeree-Overflakkee
Figuur 3.13 Arbeidsparticipatie
Bron: Etin
Kan of wil niet
werken
Werkloos
Werkzaam
< 15 of > 65
0% 80% 100%60%40%20%
Ondankshetgeringeaantalwerkendenindebevolkingligthethuishoud-
inkomenopheteilandongeveerophetlandelijkgemiddelde.
Hetbetrefthierhetbesteedbaarhuishoudensinkomendatisgecorrigeerd
voorhuishoudenssamenstellingenhuishoudensgrootte.Het
nietgestandaardiseerdehuishoudinkomenligtbovenhetNederlands
gemiddelde,maarmetnamedoordegemiddeldietsgroterehuishoudens
opheteilandligthetgestandaardiseerdehuishoudinkomenietslager.
Bron: Etin
15 tot 24 jr 22% 27% 23%
25 tot 34 jr 21% 20% 24%
35 tot 44 jr 24% 24% 26%
45 tot 64 jr 33% 29% 27%
Figuur 3.14 Werkloosheid naar leeftijdklasse
Goeree-Overflakkee Plattelandsgemeenten Nederland
27Profit
3.5 Toerisme en recreatie; eiland met veel (onbenut) toeristisch potentieel
HetNederlandsplattelandisnaarstigopzoeknaareconomischeactivi-
teitendiedenodigedynamiekingangkunnenzetten.Toerismeen
recreatiewordtdoordezegebiedenvaakaangehaaldalseconomische
activiteitdiedebenodigdedynamiekkanbrengen.Enterecht,want
toerismeenrecreatieiseensectorinbewegingenhetplattelandis
volopintrekbijtoeristenenrecreanten.Nietinalleplattelandsgebieden
komtditechterevengoedvandegrond.Eengebiedmoetaaneen
aantalkenmerkenvoldoenomindezetoeristisch-recreatievemarkteen
roltekunnenspelen.Belangrijkzijndenabijheidvandemarkt,dus
nabijeliggingengoedebereikbaarheidtotstedelijkegebieden.
Belangrijkerisechternoghetbiedenvaneenuniekaanbodenvooral
ookdebekendheideneengoedimagobijdetoeristenenrecreanten.
Goeree-Overflakkeebeschiktovereenaantaluniekekenmerken
waardoorhetaantrekkingskrachtheeftoptoeristenenrecreanten.
Eeneilandspreekttotdeverbeeldingvantoeristenenrecreantenen
biedtmogelijkhedenvoorwaterrecreatieennatuurbeleving.Heteiland
vankust,rustenruimteligtbovendieninrelatievenabijheidvande
Randstad,waarzo’n5miljoenmensenwonen.Wegaanindithoofdstuk
inophettoeristischeprofiel,aanbod,vraagenheteconomischebelang
vandetoeristisch-recreatievesector.Hethoofdstukzalwordenbesloten
meteenbeschouwingvanhettoeristischepotentieelopbasisvan
sterktenenzwakten.
Goeree-Overflakkeeiseeneilandmettweegezichten;deKopvan
GoereeenOverflakkee.DeKopbestaatuitdegemeenteGoedereede
enOverflakkeeuitDirksland,MiddelharnisenOostflakkee.DeKopvan
Goereekenmerktzichdooreensterktoeristisch-recreatiefkarakter.
Hetlandschap,bestaandeuitkust,duinenkleinschaligagrarischgrond-
gebruik,maaktditgebiedaantrekkelijkvoorrecreatie.Hetgebied
beschiktovereenbreedscalaaanrecreatievevoorzieningenendeaan-
wezigekernen,OuddorpenGoedereedezijnleukeplaatsjesomals
bezoekertevertoevenentevensde(vissers)havenvanStellendamheeft
toeristischeaantrekkingskracht.OokOverflakkeeheefteenaantalleuke
plaatsjesmettoeristisch-recreatieveaantrekkingskracht,maarhetkarakter
vanhetommelandisanders.Museumbezoek,winkeleninMiddelharnis
enhetfortPrinsHendrikinOoltgensplaatbiedeninteressanteaanvullingen
ophettoeristisch-recreatieveaanbod.Hetommelandwordtdaaren-
tegenalsminderaantrekkelijkervaren.HetlandschapopOverflakkeeis
vlakenwordtdoorbezoekersalseentoniggewaardeerd(Alterra,2005;
ZKA,2000).
3.5.1 Het economische belang van toerisme Hetbelangvantoerismeenrecreatievoorderegionaleeconomiekan
opverschillendemanierenwordenbenaderd.Debestedingenvan
toeristenenrecreantengeveneengoedeindicatie,maarzijnerglastig
teachterhalen.HetonderzoeksbureauZKAheeftbestedingscijfersvoor
Goeree-Overflakkeeberekendvoorhetjaar2000.VolgensZKAkwamen
detotalebestedingenopzo’n64miljoeneuro.Daarvanconcentreert
zo’n70%zichopdeKopvanGoereeen63%inbungalowvakanties.
Naastbestedingengeeftookdewerkgelegenheideenindicatievanhet
economischebelangvandesector.Toeristisch-recreatieveactiviteiten
spreidenzichuitoverdiverseeconomischesectoren.Indezestudieis
gebruikgemaaktvaneendefinitiedieisopgestelddoorRECRONen
MKBNederland.Indedefinitiezijnactiviteitentotopbrancheniveau
geselecteerdeningrovelijnenvallenhieronderactiviteitenindelogies-
sector,daghoreca,vervoer-enhuurgoederen,detailhandelinrecreatie-
goederenencultuur,recreatie,sport&amusement.Hetbelangvande
toeristisch-recreatievesectorvoordelokaleeconomieisweergegeven
infiguur3.�5.Dezefiguurlaatnamelijkhetaandeelzienvandetoeristisch-
recreatievewerkgelegenheidindetotalewerkgelegenheid.Landelijk
ligtditaandeelrondde7%.OpdeKopvanGoereeisditmaarliefst
24%.DewerkgelegenheidopOverflakkeeblijftachtermet5%.
Dezeaandelenzijnbovendienvergelekenmethetgemiddeldein
deNederlandseNoordzeekustgemeenten(9%).Ookinvergelijking
daarmeescoortdeKopvanGoereebovengemiddeld.
Overflakkee
Kust-gemeenten
Kop van Goeree
Figuur 3.15 Aandeel banen en vestigingen in toerisme en recreatie in het totale aantal banen en vestigingen 2005
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
Banen
Bedrijfs-
vestigingen
0% 20% 25%15%10%5%
Nederland
EvenalsdeconclusiesvanZKAkomtookhierdedominantievande
bungalowsectornaarvoren.Nietminderdan64%vandewerkgelegenheid
opdeKopvanGoereeishierintevinden.HetbungalowparkPort
Zélandeneemteengrootdeelvandewerkgelegenheidopzich.
Ditverklaartookhetrelatieflageaandeelbedrijfsvestigingeninvergelijking
metbanenopdeKopvanGoeree.
KiezenofDelen28
Heteconomischebelangvandetoeristisch-recreatievesectorisdus
vooralopdeKopvanGoereeerggroot.PortZélandezorgtvoorveel
bestedingenenwerkgelegenheid,maarookzonderditbungalowpark
zouhettoerismeopdeKopvanGoereesterkzijnontwikkeld.Tochkunnen
wenietvoorbijdegroteinvloeddieditparkheeft.Ookdebanengroeiis
namelijkvooreengrootdeeltoetewijzenaanhetbungalowpark.Inde
periode2000-2005isdewerkgelegenheidintoerismeenrecreatie
zowelopOverflakkee(�4%)alsopdeKopvanGoeree(34%)sterker
gegroeiddangemiddeldinNederland(5%)endeNederlandsekust-
gemeenten(7%).Toerismeenrecreatieblijkteenbelangrijkestuwende
sectortezijnwanneerdegroeipercentageswordenvergelekenmetde
totalebanengroei(figuur3.�7)
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
Hotels 3% 4% 9%
Campings en
jeugherbergen 7% 4% 2%
Bungalowparken 64% 0% 2%
Restaurants 9% 14% 21%
Cafés 6% 10% 14%
Snackbars en
ijssalons 2% 22% 10%
Cultuur en
amusement 2% 15% 14%
Overig 7% 32% 28%
Figuur 3.16 Banen naar toeristische subsector2005
Goeree-Overflakkee Overflakkee Nederland
Overflakkee
Kust-gemeenten
Kop van Goeree
Figuur 3.17 Werkgelegenheidsgroei toerisme en recreatie ten opzichte van de totale banengroei 1996-2005
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
Totaal
Toerisme en
recreatie
0%-10% 20% 30% 40%10%
Nederland
3.5.2 Het toeristisch-recreatieve aanbod in kaartOmdemogelijkhedentebenoementeneindeheteconomischebelang
vandesectorbetertebenutten,behandelenweindezeparagraafaanbod
envraagindetoeristisch-recreatievesector.Eeninventarisatievanhet
toeristisch-recreatieveaanbodopheteilandgeeftonseenbeeldvan
hoetoerismeenrecreatieopheteilandwordtbeleefd.
Campings &jeugdherbergen
Bungalowparken
Hotels
Figuur 3.18 Toeristisch aanbod, aantal vestigingen per 10.000 inwoners 2005
Bron: LISA werkgelegenheidsregister
0 2015105
Restaurants
Cafés
Snackbars &ijssalons
Cultuur & amusement
Kop van Goeree
Over�akkee
Nederland
Figuur3.�8geefthetaanwezigetoeristischeaanbodweer.Hieristevens
onderscheidgemaakttussendeKopvanGoereeenOverflakkee.
Hetaanbodisweergegeveninhetaantalvestigingenper�0.000inwoners
enkanzodoendewordenvergelekenmetgemiddeldenindekust-
gemeentenenNederland.Duidelijkisdathettoeristischeaanbodzich
concentreertopdeKopvanGoereeendathetaanbodopOverflakkee
veelmindergrootis.HetaanbodopdeKoptypeertzichdooreenzeer
sterkelogiessector(vooralcampingsenbungalows)enveelrestaurants
encafés.Vooralhetcultureleaanbodblijftachter,maardatgeldtoverigens
ookvoordeanderekustgemeenteninNederland.Metuitzonderingvan
campingsishettoeristischeaanbodopOverflakkeegering.Hethotel-
enbungalowaanbodiskleinopditdeelvanheteiland.Invergelijking
metdeKopvanGoereeblijfthetcultureleaanbodopOverflakkeenog
verderachterbijhetlandelijkegemiddelde.HetRienPoortvlietmuseum
inMiddelharnisisoverigenswelhetbelangrijkstemuseumophet
eiland.Ditmuseumzalhoogstwaarschijnlijkbinnenkortsluitenof
verplaatsen.Hetzalweldegelijkeenaderlatingzijnvoorhettochal
geringecultureleaanbodopheteiland.Halverwegedejaren’90trok
hetmuseumtochnogzo’n40.000bezoekersperjaar.Ditaantalis
afgelopenjarengedaaldtotminderdan20.000bezoekersenkwam
hierdoorinfinanciëleproblemen(GooienEemlander,2005).Andere
29Profit
belangrijketoeristentrekkerszijndeHavendageninMiddelharnisen
StellendamenhetbezoekerscentrumdeGrevelingeninOuddorp.
Breid slechtweervoorzieningen uit
Gezienhetwisselvalligeklimaatendesterkeseizoenenzijnslechtweer-
voorzieningenvangrootbelangvooreencompleettoeristisch-recreatief
aanbodopGoeree-Overflakkee.Bijslechtweervoorzieningenmoeten
wedenkenaan(overdekte)recreatievoorzieningenwaarookbijslecht
weerrecreantenzichkunnenvermaken,bijvoorbeeldoverdektzwembad,
museaofklimwand.Deaanwezigheidvanslechtweervoorzieningenkan
enerzijdsbijeenslechtezomerervoorzorgendattoeristentochnaarde
regioblijvenkomenenanderzijdsmaakthetderegiointeressantom
ookbuitenhetseizoentebezoeken.Dezeseizoensverlengingisnodig
omdetoeristischesectorrobuustertemakenenminderafhankelijkvan
eengoedezomer.
Investeer in kwaliteit jachthavens
Waterrecreatieopheteilandvormtdespilinhettoeristischepotentieel.
Jachthavensspelenhierbijuiteraardeencrucialerol.Investereninde
capaciteitenkwaliteitvandejachthavensopheteilandisvangroot
belang.Waterrecreatieiseengroeimarkt.Vooraldegroeiendegroep
seniorenissteedsvakeractiefophetwater.Omzicheenpositietekunnen
blijvenverwerven,dienenjachthavensintoenemendemateteinvesteren
invoorzieningen,zoalswaterleiding,elektraenfaciliteitenalsdraadloos
internet.Ookverlangendegebruikersvandejachthavensmeeraanvul-
lendediensten,zoalsonderhoudswerkzaamheden,bewakingetcetera.
Ominvesteringenindezevoorzieningenbetertotrendementtebrengen,
isseizoensverlengingwenselijk.Deaanwezigheidvandezeelementen
openronddehavenbepaleninhogematehaaraantrekkelijkheid.
OpbasisvanhetStreekplanZuid-HollandZuidzijnerinmiddelsplannen
gemaaktomindekomendejarendehavencapaciteitopheteiland
flinkuittebreidenenindekwaliteithiervanteinvesteren(Provincie
Zuid-Holland,2003;ISGO,2005).
Verbind het toeristisch-recreatief aanbod
Dehuidigesituatieopheteilandbiedtvoldoendeaanleidingomde
afstemmingenderelatiesbinnenhettoeristisch-recreatieveaanbodte
verbeteren.Momenteelisderelatietussendagrecreatievemogelijkheden
onderlingenverblijfs-endagrecreatienogtegeringinderegio.Bij
verbeteringvanafstemmingenrelatiesbinnenhettoeristisch-recreatie-
veaanbodkanondermeergedachtwordenaanarrangementenen
investeringenindetoeristisch-recreatieveinfrastructuur.
Initiatievenvansamenwerkendetoeristischeondernemersindevorm
vanarrangementen,biedenveelmogelijkheden.Ditkanbijvoorbeeld
doordagrecreatievevoorzieningenmetverblijfsaccommodatieste
verbinden.Hierdoorkanhetverblijfvanbezoekersinderegioworden
verlengd,waarmeedeeconomischespin-offgroterwordt.Kansenzijn
eronderandereinhetversterkenvanderelatievanheteilandmet
bungalowparkPortZélande.PortZélandeligttussenGoeree-Overflakkee
enSchouwen-DuivelandinenhemelsbreedligtPortZélandedichterbij
ScharendijkeopSchouwen-DuivelanddanbijOuddorp.Hetisduszaak
develetoeristendieopPortZélandeverblijventebindenaanheteiland.
Daarnaastbiedthetbungalowparkzelfeenheelspectrumvandagre-
creatieveactiviteitenwaartoeristendieeldersopheteilandverblijven,
gebruikvankunnenmaken.
Ookinvesteringenindetoeristisch-recreatieveinfrastructuurleidentot
eenbetereafstemmingvanhetaanbod.Eeninitiatiefdatinmiddelsin
deregioisopgepakt,isdeaanlegvanhetfietsknooppuntennetwerk.
Doorondermeerbezienswaardighedeninderegio,horecagelegenheid
endetailhandelmetelkaarteverbinden,kanzo’nknooppuntennetwerk
leidentotveel(economische)spin-off.Hetopzettenvaneensoortgelijke
structuurvoorwandelpaden,kanoroutesenruiterroutenetwerkenkan
toerismeenrecreatieinderegionogeenextraimpulsgeven.
Verbeter organisatiegraad van het bedrijfsleven
Ominitiatievenvanuitdesectormeerkrachtbijtezetten,issamenwerking
onontbeerlijk.Datgeldtevengoedvoorondernemersalsvooroverheden.
Verderekwaliteitsverbeteringvanhettoeristisch-recreatieveaanbod
vraagtveelvanhetondernemerschap.Detoeristisch-recreatievesector
isimmersconstantinbeweging,waardoorondernemingenzichcontinu
zullenmoetenvernieuwen.
Hoewelveelondernemersuitdetoeristisch-recreatievesectorverenigd
zijninlokaleenlandelijkebelangenorganisatiesalsdeRECRON,zijnnog
vooralveelkleinetoeristischeondernemersnietgeorganiseerd.Uit
RabobankCijfers&Trendsblijktdatindehorecaenrecreatierelatief
weinigsamenwerkingistussenondernemers(RabobankNederland,
2005).Samenwerkingisvangrootbelangvoorondernemersom
bijvoorbeeldgezamenlijkeenvuisttekunnenmakentegenongewenste
ontwikkelingenineenregioofomjuistgewensteontwikkelingente
promoten.Veelondernemerszienhelaasniethetbelanginvansamen-
werking.Indesnelveranderendetoeristisch-recreatievesectorwordt
vanondernemersechtergeëistdatzijvisiehebbenendatzijdurvente
investeren.Vooralveelkleinetoeristischeondernemershebbenvaak
moeitemetinvesteringendienietdirectenuitsluitenddeeigen
bedrijfsvoeringtengoedekomen.Ookoverhedenzijngebaatbijeen
betergeorganiseerdbedrijfsleven,aangeziendezeeenprofessionelere
inputkangevenenmeerbetrokkenisbijhetbeleid.
KiezenofDelen30
3.5.3 Wie komen er naar Goeree-Overflakkee?Hettoeristischeprofielenaanbodopheteilandisvooralgeschiktvoor
gezinnen.Gezinnenmetkinderenwaarderenderustenruimteophet
eiland.Voorjongerenisheteilandeenminderinhetoogspringende
vakantiebestemming.Jongerenkiezeneerdervoormeerdynamische
bestemmingenmetmeerattractiesenuitgaansmogelijkheden.
Hettoerismeopheteilandisooksterkafhankelijkvanhethoogseizoen.
Eenbreedtoeristisch-recreatiefaanbod,metuitgebreidehotelvoor-
zieningenenslechtweervoorzieningenzijnvancruciaalbelangomook
bezoekersbuitenhethoogseizoennaarheteilandtetrekken.Ookeen
uitgebreidcultureelaanbodkaneenimpulsgevenaandeseizoens-
verlengingvanhettoerisme.
Werk aan gezamenlijke promotie van het eiland
Hardegegevensoverdebekendheidvanheteilandbij(potentiële)
bezoekerszijnmoeilijktevinden.Debelangrijkstebadplaatsvanhet
eiland,Ouddorp,iswelmeegenomeninhetonderzoekvandeProvincie
Zuid-Holland7.VanalleZuid-HollandsebadplaatsenblijktOuddorpde
minstbekendtezijnonderNederlanders.AangezienOuddorpdeplek
opheteilandismetdemeestetoeristischebekendheid,isdegeringe
bekendheidvoorhetheleeilandeenbeperking(figuur3.�9).Vooralop
deKopvanGoereewordtalactiefaanhetimagogewerkt,maarsamen-
werkingmetdegemeentenopOverflakkeeissterkaantebevelen.Het
heleeilandheefteencompleteraanboddanenkeldeKopenhet
gebiedkanzichalsgeheelookalseilandpromoten.Eeneilandspreekt
namelijktotdeverbeeldingvandebezoeker.
Figuur 3.19 Mate van bekendheid met kustplaatsen in Zuid-Holland onder Nederlanders 2003
Bron: ZKA, 2004
Geweest
Beetje
Van naam
Niet
0% 80% 100%60%40%20%
Ouddorp
Rockanje
Hoek van Holland
Monster
Kijkduin
Scheveningen
Katwijk
Noordwijk
VerderwordtOuddorpdoorbezoekersvooralgewaardeerdalsmooie,
vriendelijkeenveiligebestemming(ZKA,2004).Aspectenwaarhet
eilandslechtopscoortzijnexclusiviteit,avontuurlijkheid,dynamieken
eigentijdsheid.ExclusiviteitisnieteenaspectdatbijGoeree-Overflakkee
past.Hetiseeneilanddatjuistvooriedereentoegankelijkwilenkanzijn.
Deslechtescoresopdeaspectenavontuurlijk,dynamischeneigentijds
zijnzorgelijker.Dezeaspectenzijnnamelijknietalleenvoorjongeren
vanbelang,maarookgezinnenenouderenzoekensteedsvakernaar
eenvormvanbelevinginhunvrijetijd.Hetwatoubolligeenweinig
avontuurlijkendynamischekarakterpaststeedsmindergoedbijde
wensenvandenaarbelevingzoekendebezoekers.Dezebelevingspeelt
eenbelangrijkerolinhethedendaagsetoerisme.Indevolgende
paragrafenwordenenkelebelangrijketrends,waaronderdebelevings-
economie,behandeld.
3.5.4 Trends in toerisme Heteilandmoetinteressanterwordenvoordebezoekerenzijmoet
trachtendezeaanzichtebinden.Belevingiswaarhetomdraaitinde
toeristisch-recreatievesector.Toeristenwillennietzomaaropvakantie
vermaaktworden,maarwillenhetookbeleven.PineenGilmoreintro-
ducereninhunveelgeciteerdeboek‘Debeleveniseconomie’hetbegrip
belevenisalseeneconomischverschijnsel.Zijdefiniërenbelevenissen
alszijnde‘gebeurtenissendiemensenopeenpersoonlijkemanieraan-
spreken’.Vervolgenswerkenzedatuitnaarhetkopenvaneenbelevenis:
‘Eenbeleveniskopenisbetalenomtijdtebestedenaanhetgenietenvan
eenreeksmemorabelegebeurtenissendiedoordeondernemingworden
georganiseerdomjeeropeenpersoonlijkemanierbijtebetrekken’(De
Baak,2002).
Het eiland beleven: zien, horen, voelen, ruiken en proeven
Dezevraagnaarbelevingheefteengroteinvloedoptoerismeenrecreatie.
Idealiterwordtbijhetbelevenzoveelmogelijkzintuigenvandemens
geprikkeld.Daarnaastwordenookcreatieveencognitieveervaringen,
fysiekeervaringenensocialeervaringenonderscheidenalsmogelijke
effectenvandebelevenis.Hetmeelatenbelevendoordeconsument
zithemvaakinhelesimpeledingen.Mogelijkhedenzijnerteover.
Voorbeeldenzijnrestaurantsdiekookworkshopsorganiserenofrestaurants
waaroberszingendserveren,boerderijenwaarjezelfkaaskuntmaken
ofkoeienkuntknuffelen,theatervoorstellingenof(cultuur)historische
7In2003heeftZKAinopdrachtvandeProvincieZuid-Hollandeenenquêteuitgevoerd
onderbezoekersomdetoeristischevraaginZuid-Hollandteonderzoeken.
3�Profit
verhalenvertellentijdensstadsrondleidingenofnatuurwandelingenen
museadieinteractieveinformatieencommunicatietechnologietoepassen.
Stijgende welvaart en vergrijzing betekent...
Degroeivandewelvaartheeftuiteraardinvloedopdewensenvan
toeristenenrecreanten.Continueaandachtvoordekwaliteitvanhet
toeristisch-recreatiefisnoodzakelijk.Toeristenhebbenintoenemende
matebehoefteaancomfortengemak.Devergrijzingvandebevolking
heeftookinvloedopdevraag.Seniorenhebbenoverhetalgemeen
meer(vrije)tijdengeldtebesteden.Detoenemendelevensverwachting
zorgterooknogvoordatouderenlangerkunnengenietenenconsu-
meren.Daarnaastgeldtdatdoorhetstijgendeopleidingsniveauvan
vrouwen,enhetdaarmeesamenhangendestijgendeinkomenvan
vrouwen,deinvloedvanvrouwenopdeconsumptievebestedingen
verdertoeneemt.
Ditallesuitzichineensterketoenamevandevraagnaarluxueuze
toeristischevoorzieningenenzienwebijvoorbeeldterugindetrend
van‘wellness’(NRIT,2005).
...een groeiende vraag naar luxe en wellness
Wellnessiseentrenddieillustratiefisvoordetoenemendevraagaan
luxeinvrijetijdsbeleving.LetterlijkvertaaldbetekenthetEngelsewoord
wellnessnietmeerofminderdangezondheid.Wezenlijkeelementen
diebijwellnesseenrolspelenzijn:gezondevoeding,ontspanning,zelf-
verantwoording,fitnessengezondheidszorg.
Naastdegroeivandewelvaart,vergrijzingentoenemendeinvloedvan
vrouwenopdevrijetijdsbesteding(vrouwenwordengezienalsde
pioniersvandewellnesstrend),wordtookdeverhardingvandemaat-
schappijgezienalseenoorzaakvoordegroeiendebehoeftenaarrust
enontspanning.Stressenspanningophetwerkzijngeenuitzondering
meerenmensenproberenopallerleimaniereneventeontsnappenaan
dehardewerkelijkheid(RabobankNederland,2006).
Erzijntweevormenvanwellnessteonderscheiden,namelijkwellness
doorontspanning(passief )enwellnessdoorinspanning(actief ).Bijde
passievestromingwordtdenadrukgelegdopontspanning,rusten
geestelijkwelzijn.Dezevormvanwellnessiseencombinatievande
saunacultuurenhetkuren.Hieruitzijngrotewellnesscentraontstaan.
Dezecentrabiedeneenbreedassortimentaanvansauna’s,behandelingen,
eet-endrinkgelegenhedeneneventueelslaapgelegenheden.Bijde
actievestrominggaathetomwellnessdoorinspanning.Dezevormvan
wellnesslegtdenadrukophetlichamelijkewelzijnvanmensen.
Deaandachtvoorbewegenendepositieveeffectenhiervanopde
gezondheidstoestandnemensterktoe.Sportieveactiviteitennemen
hierdooreensteedsbelangrijkerdeelvandevrijetijdin(Rabobank
Nederland,2006).Activiteitenwaaraangedachtkanwordenzijnfitness,
golfen,paardrijden,wandelen,fietsenenzeilen.
Wellnessbiedtzekerkansenvooreenwater-ennatuurrijkgebiedals
Goeree-Overflakkee.Omeengraantjemeetepikkenvandezesterkgroei-
endetrendiseenpassendimagoenfaciliterendwellnessaanbodnodig.
3.5.5 Waar liggen de kansen?Hetfeit,datGoeree-Overflakkeeomringdwordtdoorwater,belemmert
opeenaantalaspectendeeconomischeontwikkeling.Hettoeristische
potentieeliséénvandeweinigeeconomischeaspectendiewelkan
profiterenvandezeligging.
Hetbelangvandetoeristisch-recreatievesectoropGoeree-Overflakkee
ishetafgelopendecenniumtoegenomen.OpdeKopvanGoereeis
degroeiechtersterkergeweestdanopOverflakkee,waardoorhet
(economisch)belangvandesectorhierookgroteris.Deontwikkeling
vantoerismeenrecreatieopheteilandisdusversnipperd.Hetonbenutte
potentieeloptoeristisch-recreatiefvlakligtondermeerindezeversnip-
pering.Kansenliggenerinhetkomentotééntoeristisch-recreatiefproduct
voorhetheleeiland.OverflakkeeendeKopvanGoereeenmeerspecifiek
devierafzonderlijkegemeentenkunnenopdezewijzeiederssterkten
benuttenendeeigenzwaktencompenseren.Debelangrijkstesterkten
enzwaktenvandetoeristisch-recreatievesectorzijnindetabelopde
volgendepaginaweergegeven.
Decombinatievandeverschillendesterkepuntenmakenhettoeristisch-
recreatieveaanbodopGoeree-Overflakkeeuniek.Onzeaanbevelingen
richtenzichopdevraaghoewedezesterktenbeterkunnenbenutten.
Debelangrijksteaanbevelingendieindithoofdstukzijngedaan,betreffen
investeringenindekwaliteitvanhetaanbod,afstemmingvanhetaanbod
eneenbeteresamenwerking.Dezesamenwerkingvormtderodedraad
vandithoofdstukenvanditrapportalsgeheel.Eriseenduidelijke
behoefteaanbeteresamenwerkingtussenoverhedenenondernemers.
Debelangrijkstevlakkenvansamenwerkingwaaropwinsttebehalenis,zijn:
- Gezamenlijkaanpakkenvandetoeristisch-recreatieveinfrastructuur;
- Uitbreidenvanluxeverblijfsaccommodaties;
- Aanvullingvandagrecreatiefaanbodmetslechtweervoorzieningen;
- Vormenvanarrangementen;
- Versterkenvanhetimagovanheteilando.a.doorgezamenlijke
promotie;
KiezenofDelen32
- Afstemmenvanhettoeristisch-recreatievebeleidtussende
gemeenten;
- Voorlichtingoverditbeleidaantoeristischeondernemers;
- Betrekkenvanondernemersbijdevormingenuitvoering
vanditbeleid;
- Verbeterenvandeorganisatiegraadvantoeristischeondernemers.
Omalssectorietstebereikenishetvergrotenvandeorganisatiegraad
vanondernemerscruciaal.HetonlangsopgerichteInnovatieplatform
KopvanGoereeisinditkadereenprachtiginitiatief.Typerendisechter
weldatditInnovatieplatformzichbeperkttotdeKopvanGoeree.Wij
bevelenaanomookOverflakkeeerbijtebetrekken.
Demogelijkerolvandeoverheidbijhetstimulerenvansamenwerking
tussenondernemerslijktgering.Zelfwijstdeoverheidterechtopde
eigenverantwoordelijkheidvandeondernemer.Maarookvoordeover-
heidzijndebelangengroot.Initiatievenwaarbijdegemeentennauw
samenwerkenmetinstantiesalsdeKamervanKoophandel,deVVV’sen
deRECRONkunnenhetvonkjevormenwaardoordemotoropgang
komt.Allesdraaithierbijomeenondernemendeoverheiddiede
samenwerkinginitieertenondernemersdieverderdurventekijkendan
hunkortetermijnbelangen.
Sterkten-zwakten tabel
Sterkten Zwakten
DeliggingnabijdeRandstad Slechtebereikbaarheid
DeliggingaandeNoordzeekust
Geringeaanwezigheid
slechtweervoorzieningen
De‘eilandidentiteit’
Ontbrekenvansterk
toeristischimago
Derust,ruimteennatuurwaarden
Natuurnogteweinigtoegankelijk
voorbezoekerenlandschap
Overflakkeealssaaigewaardeerd
Develemogelijkhedenvoor
waterrecreatie Geringcultuuraanbod
DeaanwezigheidvanPortZélande
meteenuitgebreiddag-en
verblijfstoeristischaanbod
Weinigavontuurlijkdynamischen
eigentijdsaanbod
Actievetoeristischesectoropde
KopvanGoeree
Weinigcombinatiesvantoeristische
productenopheteiland
VerschillendegezichtenOverflakkee
endeKopvanGoeree
Ontbrekengezamenlijke
toeristischevisieopheteiland
Ruimdagrecreatiefaanbod Geringluxelogiesaanbod
Groeiendeconomisch
belangtoerisme
Achterblijvendbelang
toerismeopOverflakkee
33Debalansopgemaakt
In de voorgaande hoofdstukken is voor elk van de drie kwaliteiten (people, planet en profit) de balans opgemaakt voor Goeree-Overflakkee. Daarnaast behandelt ieder hoofdstuk een thema, passend bij de betreffende kwaliteit, dat een sterke relatie heeft met en een impuls kan geven aan de economie van het eiland. In dit afsluitende hoofd-stuk maken we de balans op van de duurzaamheid van Goeree-Overflakkee door de drie kwaliteiten te combineren. Ook blikken we terug op de behandelde thema’s in de drie hoofdstukken en geven we aanbevelingen.
4.1 Profit blijft achter bij People en Planet
Goeree-OverflakkeescoortinvergelijkingmetgeheelNederlandgoed
alshetgaatomdesociaal-culturelekwaliteitendeecologischekwaliteit.
Deeconomischekwaliteitvanheteilandlooptechterachterbijhet
landelijkegemiddelde.Infiguur4.�zijndedriekwaliteitengeïntegreerd.
DefiguurgeeftinéénoogopslagdeTriplePsituatieopGoeree-Overflakkee
weer.HetoranjevlakstaatvoordescorevanNederland,deblauwelijn
voordievanGoeree-Overflakkee.InNederlandvindenwenauwelijks
regio’sdieopelkvandedriekwaliteitenbovengemiddeldscoren.
Elkgebiedheeftzijneigensterkeeigenschappen.Datgeldtookvoor
Goeree-Overflakkee.Peopleenplanetspringenerinpositievezinuit,
profitinnegatieve.
Bedreigt de economie de ecologie of vice versa?
DesituatieopGoeree-Overflakkeenoodzaaktinvesteringeninde
regionaleeconomie.Ditisechterlangnietaltijdgemakkelijk.
Investeringenindeeconomielijkenopgespannenvoettestaanmet
debestaandelandschappelijkewaardenenhethuidigewoonklimaat.
Figuur 4.1 De Triple P balans
Bron: Diverse bronnen, bewerking Rabobank
People
Profit Planet
Nederland
Goeree-Over�akkee
Bestaandespanningsveldenzijnbijvoorbeeld:
- Landbouwlevertstankoverlastopvoorbewonersenzorgtvoor
schadeaanhetmilieu;
- Toerismeenrecreatietrektbezoekersdiezorgenvoorveeldrukte
ophet‘rustige’eiland(files);
- Nieuwewoningbouwtrektmeermensenvanbuitenheteiland
diezullenzorgenvoormeerwoon-werkverkeer(files);
- Meerbewonersenbezoekerszullendedrukopdenatuurvanhet
eilandvergroten.
Hetbetrefthiercomplexespanningsveldenaangezienwedeboven-
staandestellingenookandersomkunnenformuleren:
- Hetbelangomdenatuurlijkewaardenenhetprettigewoonklimaat
tebehoudenbeperktdeeconomischeontwikkelingsmogelijkheden
vanheteilandindezinvan(grootschalige)woningbouw,toerismeen
recreatieenlandbouw.
De(economische)ontwikkelingvanheteilandlijkthierdoortestagneren.
Hierbijwordtervanuitgegaandateconomischeontwikkelingnietkan
plaatsvindenzonderdatbestaandewaardendrastischzullenveranderen
ofzullenwordenaangetast.Grootschaligeeconomischeontwikkelingen
zulleninderdaadinhetalgemeenhunsporennalaten.Erzijnechter
voldoendemogelijkhedenomdeeconomieopeenmindergrootschalige
4.Debalansopgemaakt
KiezenofDelen34
wijzetestimulerenzonderdatersprakeisvaneendrastischeaantasting
vandebestaandenatuurwaardenofhetwoonklimaat.
Totslotbiedtdezestudiedaaromeenaantalaanknopingspuntenom
totdergelijkestimulansenovertegaanenactiesteondernemendie
buitendespanningsveldentussenpeople,planetenprofitomgaan.
4.2 Economische ontwikkeling en duurzaamheid
Eénvandiemogelijkhedenomdeeconomietestimulerenbetrefthet
benuttenvanwonenalseconomischedrager.Metkleinschalige
woningbouwprojecten,gerichtopbepaaldedoelgroepen,kaneen
impulswordengegevenaandeeconomie.Dittastdenatuurlijkeomgeving
slechtsinbeperktemateaan.Datderegiodemogelijkheidheeftomin
vijfjaartijd3.000woningentebouwen,isdanookeenkans.Decontour-
visievanISGOgeefthierinvullingaan.Eenbelangrijkaandachtspunt
daarbijisdatdefoutenvanhetverleden,diehebbengeleidtotde
groteachterstand,nietweerwordengemaakt.Goedeafstemmingen
samenwerking(tussengemeenten,marktpartijenenandereorganisaties)
zijndaarbijvaneminentbelang.
Eenandereeconomischekrachtvanheteilandisenblijftdelandbouw.
Vandezesectorkunnenweweliswaargeenverdereeconomischegroei
verwachten,tochblijftdelandbouweenbelangrijkespelerophet
platteland.Desectorheefttenonrechteeenstatischimago,wanthet
isdelandbouwdiemomenteelvoordenodigedynamiekzorgtophet
platteland.Verdereverbredingvandesectorbiedtkansenvoorhet
eiland.Verbredingwaarbijagrarischebedrijvenandereactiviteiten
opstarten,zoalsnatuurbeheerenagrotoerisme.Ditzorgtvoorhetver-
sterkenvanderelatietussenlandschap,consumentenlandbouw.
Toerismeenrecreatieisweleensectormeteensterkgroeipotentieel.
Heteilandbiedtveelmogelijkhedenvoortoerismeenrecreatieenveel
vandezemogelijkhedenzijnslechtsgedeeltelijkbenutofzelfsnog
onbenut.Veelvalttewinnendoorsamenwerkingenhetverbindenvan
hetaanboddoorarrangementvormingenhetaanleggenenverbeteren
vandetoeristischeinfrastructuur.Daarnaastzalookhettoeristisch-
recreatieveimagovanheteilandsterkerindemarktmoetenworden
gezet.Dezemarktisweldegelijkaanwezig.Eenzeergrotemarktishet
nabijgelegenRijnmondgebied,maarookveelDuitserstrekkennogaltijd
naardeHollandsekust.
Noodzaak tot meer samenwerking
Naastdeviergemeentelijkeoverhedenzijneropheteilandveelorgani-
satieseninstantiesactiefdiehetbestevoorhebbenmet(delenvan)het
eiland.Deindrukbestaatechterdatdeverschillendeorganisatie,netals
deoverheden,nogteweinigmetelkaarsamenwerkenenteweinigoog
hebbenvoorheteilandalsgeheel.Hierdoorontbreektervisieopmenig
vlak.Visiesopdetoekomstigeontwikkelingvandelandbouw,toerisme
enrecreatie,zorg,wonenenzovoortzijnnietaanwezig,verouderdof
hebbenteweinigdraagkracht.Hetbeleidishierdoornogveelteveel
versnipperd.Mededoordezeversnipperinghebbendeorganisatieste
weiniginvloedopontwikkelingendieheteilandbeïnvloeden.Zowordt
erteweinigoftelaatingespeeldoptrendsenontwikkelingenofworden
kansenombijvoorbeeldsubsidiesteontvangenvanProvincie,Rijken
EUgemist.
Alsbelangrijksteaanbevelinggeldtdateengestructureerdesamenwer-
kingnodigistussenbedrijfslevenengemeenten.Dathoeftnietmeteen
opalleterreinendiehierbovenzijngenoemd.Eilandelijkesamenwerking
ophetgebiedvantoerismeenrecreatiezoueenbeginkunnenzijn.
Dezesamenwerkingzoumoetenleidentothetvormenvaneenvisie
opdezesectorvoorheteiland,waaropbeleideneenplanvanaanpak
kunnenwordengebaseerd.Voorwatbetrefthetwoningbouwbeleid
lijkteeneerstebelangrijkestapinderichtingvanmeersamenwerking
tezijngezet.MetdeRegionalecontourvisieenhetdaaraangekoppelde
bouwprogrammaisvanuithetheleeilandgedacht.Degroteuitdaging
zit‘mechterinhetvoortzettenvandiesamenwerkingenvooralinhet
vormenenuitvoerenvaneengezamenlijkbeleid.Bovendienis20�0al
dichtbijenishetzaakomnualverdervooruittekijken.
35Bronnenlijst
- Alterra(2005),BelevingsGISversie2,WaarderingvanhetNederlandse
landschapdoordebevolkingopkaart.
- Buckers,D.(�999),Deeconomischebetekenisvanlandelijkwonen.
DenHaag:LEI.
- Buckers,D.,G.J.vanBork&F.A.vanderZee(2004),Deeconomische
betekenisvanlandelijkwonen.InnovatieNetwerkGroeneRuimteen
Agrocluster.
- BureauAlleHopser&Arcadis(2003),LandschapsOntwikkelingsPlan
Goeree-Overflakkee.
- Cebeon(�998),HetkwaliteitsprofielvanMiddelharnis.
- GooienEemlander(2005),WeduwedroomtvanRien
PoortvlietcollectieinSoestdijk.Gepubliceerdop24november2005.
- ISGO(2005),Overambitiesenontwikkelingen.Notitiealsbasisvoor
gesprekoverrecreatieentoerismeopGoeree-Overflakkeetussen
regioenprovincieop�5december2005.
- ISGO(2006),Nieuwsberichtenopwww.isgo.nl.
- LEI(200�),HetNederlandseagrocomplex200�,DenHaag.
- LEI(2006),ToekomstigeontwikkelingenvanagrarischNoord-Oost-
Nederlandinkaart.
- PraktijkonderzoekPlantenOmgeving(2006),Verbredingonderde
loep.Potentiesvanmultifunctionelelandbouw.
- ProvincieZuid-Holland(2000),StreekplanZuid-HollandZuid.
- ProvincieZuid-Holland(2003),StreekplanZuid-HollandZuid.
UitwerkingToeristischRecreatieveOntwikkelingOverflakkee.
- ProvincieZuid-Holland(2004),StreekplanZuid-HollandZuid.
StreekplanuitwerkinginzakeToeristisch-RecreatieveOntwikkeling
Overflakkee.
- ProvincieZuid-Holland(2005),SamenhangenSamenspel.Woonvisie
Zuid-Holland2005-20�4.
- ProvincieZuid-Holland(2006),NieuweLandgoederen.
- RabobankNederland(2004),Schouwen-Duiveland:Homofkuit?
- RabobankNederland(2005),Cijfersentrends.
- RabobankNederland(2006),EconomischKwartaalberichtjuni2006.
- SER(2005),Kansenvoorhetplatteland.
- Schoorlemmer,H.B.,F.J.Munneke&M.J.E.Braker(2006),Verbreding
onderdeloep,Potentiesvanmultifunctionelelandbouw.
- VanDam,F.,M.Jókövi,A.vanHoorn&S.Heins.(2003),Landelijk
wonen.Rotterdam:NAiUitgevers.
- WLTO(2004),SectorvisieAkkerbouwenVollegrondsgroenteteeltin
West-Nederland.
- ZHBT&NLRNT(2004),KustsegmentatieZuid-Hollandsebadplaatsen
enkustregio’sProvincieZuid-Holland.
- ZKA(2000),Goeree-Overflakkee:Visieoptoeristischeontwikkelingtot20�5.
- ZKA(2004),TOERTrends2003Zuid-Holland.
Bronnenlijst
KiezenofDelen36
BijlageLijst met aanwezigen bij de workshops
Aat van Alphen
IntergemeentelijkSamenwerkingsverbandGoeree-Overflakkee(ISGO)
Adri Schipper
VerenigingBedrijvenGoeree-Overflakkee(VBGO)
André Jongepier
DirecteurCommercieRabobank
Arno de Jonge
GemeenteOostflakkeeEconomischeZaken
Cees Jongejan
WaterschapHollandseDelta
Daan Buijze
VoorzittermiddenstandsverenigingMiddelharnis
Erik Roeland
GemeenteGoedereede
Gert-Jan Kievit
JongerenraadRabobank
Gert-Jan van der Valk
WethouderGemeenteOostflakkee
Harold van der Berge
VerenigingBedrijvenGoeree-Overflakkee(VBGO)
Jan de Waard
VoorzitterDirectieteamRabobank
Jan Slegh
Zorgboerderij
Jan Tromper
CultureelBereikProvincieZuidHolland
Jan Verhage
CoöperatieAdviseurRabobank
Jan Zuidweg
HoofdRuimtelijkezakenGemeenteDirksland
Jan-Pieter Warnaer
Land-enTuinbouwOrganisatie
Jeroen van Woudenberg
Zuid-HollandsBureauvoorToerisme
Jo Kolf
KamervanKoophandelRotterdam
Kees Tanis
VerenigingEigenarenen/ofExploitantenvanRecreatieterreinen
Ouddorpaanzee(VEERO)
Leo van Bennekom
GolfbaanCatharineburg
Marcel Schildwacht
LandschapsbeheerZuid-Holland
Marcella van der Pluijm
CommunicatieAdviseurRabobank
Martina Wesdorp
JongerenraadRabobank
Peter van Alphen
IntergemeentelijkSamenwerkingsverbandGoeree-Overflakkee(ISGO)
Rien de Koeijer
GemeenteMiddelharnis
Robert Kievit
JongerenraadRabobank
Siemco Louwerse
GroenserviceZuid-Holland
Ton van der Gaag
Particulier
Wilmar Spies
RegionaleScholengemeenschapGoeree-Overflakkee
Wim Nattekaas
StichtingzorgenwelzijnEbbeenVloed
Wim Standhardt
Particulier
Titel
Kiezen of Delen
Datum
November 2006
Samengesteld door
Rabobank Nederland
Directoraat Kennis en Economisch Onderzoek
Drs. Rogier Aalders
Drs. Arjan Bakkeren
Enrico Versteegh (eindredactie)
Fotografie
Standhardt Fotografie
In opdracht van
Rabobank Goeree-Overflakkee
Contactadressen
Rabobank Goeree-Overflakkee
Postbus 38
3240AA Middelharnis
Telefoon (0187) 471 471
Rabobank Nederland
Directoraat Kennis en
Economisch Onderzoek
UCP 515, Postbus 17100,
3500 HG Utrecht
Telefoon (030) 216 26 61
Het volledige rapport staat op het Internet:
www.rabobankgroep.nl/kennisbank
(in het menu ‘regionaal’
onder ‘publicaties en presentaties’)
Colofon
Rabobank Goeree-Overflakkee
Op zoek naar een duurzame balans op Goeree-Overflakkee
Kiezen of Delen