keyder turk fanusu

8/6/2019 Keyder Turk Fanusu

1/11

ye'deki siyasal i s t i k r a r s z l k ( c u m h u r b a k a n ile b a b a k a n a r a s n d a meydana gelen bir a t m a sonucunda) mali bir krizeyol a m t ve Trk Li -r a s ' n d a yzde 50'lik bir devalasyon y a p l r k e n , a r bir resesyona girilm i ve i s i z l i k tavana v u n n u t l . Bir y sonra, 2002 y l y a z n d a , koalisyon hl)kumeti (Trkiye'nin son on y l d a k i yedinci koalisyonu) k a r g a aiinde kt. Bu b o z g u n l a r n siyasal ve ekonomik y a n s m a l a r , Irak Sa-v a veABD'nin l i d e r l i i n d e k i i g a l , AB'nin son derece otoriter devletsisteminde refonn y a p l m a s b a s k l a r , poplist s l a m i parti AKP'nin seimb a a r s ve IMFnin y n e t i m i n d e - h z l a n d r l a n yeniden y a p l a n m a b a l a m n d a kendini gsterecekti.

2001 krizi, Trkiye'nin geleneksel elitinin yirmi y l d a n beri, a t r dayan ideolojik d a y a n a n d e v l e t b a s k s n a b a v u r a r a k ayakta tutma a b a l a r n n k n de temsil ediyordu. Devlet, Trkiye'de, m a n a s hibir tarafa ekilemeyecek derecede tek a n l a m olan bir k a v r a m d r .Devletin gznde lke, gerek k a r l a r n ancak Kemalist ynetici elitin b i l e b i l d i i ve bu elitin takip e t t i i , organik bir btndr. Bu yzden devlet, lkeyi p a r a l a y p _Trk ulusal b i r l i i n i tehdit edebilecekglere k a r sreIdi tetikte d u r u l m a s n ister. Elit kesimin hegemony a s , O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n u n yenilgisinin kllerinden ulus-devletin k u r u l m a s srecinde o t u n n u , okul ve devlet a y g t l a r n d a uygulanan k a t politikalarla p e k i t i r i l m i t i . Elit kesimin bu konumunumuhafaza etmesini s a l a y a n b a k a bir etken, k i n c i Dnya S a v a ' n d a n sonraki otuz y l l k k a l k n m a c l k dneminde dviz ve kredi m u s l u k l a r zerindeki denetimi elien b r a k m a m a s y d . Devletin c e p h a n e l i i n d e k ipolitikalar ve kaynaklar z a y f bir burjuvaziyi kendi e g e m e n l i i a l t n aa l m ve en byk i a d a m l a r n , ithal-ikameci modele d a y a l ve merkezi dzeyde koordine edilen bir ulusal k a l k n m a stratejisi e t r a f n d a gnll bir ittifaka y n l e n d i n n i t i .

Latin Amerika'da o l d u u gibi, byk lde k a p a l bir ekonomininsrdrlememesinden d o l a y k a l k n m a p o l i t i k a l a r t k a n d . Dviz bulmakta ekilen glkler krize yol a t . K e n t l e m e ve s a n a y i l e m e , temeltketimmaddelerinin O u n u n - d a y a n k l mallar dahil olmak zere- lke iinde imal edilmesini s a l a m t . Trk ekonomisi, elik ve petrokimya gibi alanlarda yeterli miktarda retim yapmakla birlikte, bu sektrlerin hibirinin dnya p a z a r y l a rekabet edebilmek gibi bir umuduyoktu. Kamu iktisadi k u r u l u l a r a r istihdam yk a l t n d a ezilirken,zel sektrde elde edilen tekelci konumlar yksek karlara ve yRsek

53rk FanusuTRK FANUSU*

a l a r Keyder~

*) NLR (II) 28, T e m m u z - A u s t o s 2004.

2004 y l Trkiye'ye yeni bir iyimserlik getirdi. s t i k r a r l bir hkmet, gerek demokratik reformlarla ilgili y a s a l a r n k a n l m a s n d a gerekse u l u s l a r a r a s diplomaside bir dizi b a a r d e p o l a d . Uzun sredir vaatedilmekte olan ve zellikle Cumhuriyet'in otoriter m i m s n azaltan haklar uygulamaya kondu. Avrupa B i r l i i , lkenin siyasal refonn iin aranan k u l l a r yerine g e t i r d i i n i ve Trkiye'nin a r t k izleme grubundan k a r l m a s g e r e k t i i n i a k l a d . Avrupa B i r l i i ' n e y e ~ k mzakereleriiin bu y l n sonunda bir tarih v e r i l e c e i beklentisi ok fazla ve lkeyey a b a n c sennaye a k n d a bir s r a m a gzlenebilir. Enflasyon d t veekonomi anda y k s e l i t e ; geen a y l k dneme gre yzde 10'unstnde bir byme o r a n kaydediliyor. Oysa' daha y Qp.ce, Trki-


2/11

ii 54 a l a r Keyder Trk Fanusu sscretlere tahvil edildi. Ekonomi, takdire a y a n bir byme s e r g i l e m i o l m a s n a r a m e n , petrol ve yeni teknoloji gibi temel ithal kalemlerinis a t n almak iin gerekli dviz k a z a n c n s a l a y a m y o r d u .Trkiye'deki siyasal dzenin 1970'lerde b u l d u u zm, ulusal kalk n m a r e t o r i i n i srdrmek, yurt d n d a n dolar borlanmak, sanayideki k o r u m a c l devam ettirmek, t a n m desteklemekve tketicileri sb.vanse etmekti. Devleti ynetenler, bu amala d V Z oranlan ve fiyatlann yapay dzeylerde tutarak kararnamelerle p i y a s a y kontrol a l t n d atutmaya a l t l a r ve k t l n byyp k a r a b . o r s a n n O a l m a s n umutsuz gzlerle seyrettiler. Ekonomik kriz ile krizin yol a t toplumsalklint, a n s a ile devrimci sol a r a s n d a zaten byk bi r i d d e t l e devam etmekte olan siyasal mcadeleyi iyice a e V l e r d h d i . 1980askeri .darbesi, siyasal krize o l d u u kadar ekonomik amaza da bir tepkiydi.Darbe, devleti ve btoriter evrelerin i t t i f a k n n kendi milliyeti ideoloji sisini delmeye ynelik her trl g i r i i m i s a V l i t u r m a k t a b a a n l oldu bi r o l a a n s t rejim getirdi. y l l k a k askeri vesayetin (1980-1983) b a l c a kurumsal m i r a s 1982 A n a y a s a s ' y d . Bu temel yasayla, Milli Gvenlik Konseyi'nin yetkileri paralel bir hkmete denk gelecek e k i l d e g e n i l e t i l i r k e n , DevletGvenlik Mahkemeleri de 'devlete k a r i l e n m i s u l a r ' n kendi yetkisine verilmesiyle paralel bir hukuk sistemini ortaya k a r m t . MilliGvenlik Konseyi'ndeki askeri komutanlar st dzey kabine yeleriylet o p l a n t l a r y a p t l a r ve izlenecek polit ikalan bizzat dikte ett irdiler.M G K ' n n , her trl bilginin bir havuzda t o p l a n m a s , ilgili brokrasinin-siyasal dzeyde a t a n m bakanlan devre d b r a k a r a k - u y g u l a y a c a politikalann a y n n t l a n y l a belirlenmesi a m a c y l a k u r u l m u srekli birs e k r e t e r y a s ve personeli v a r d . MGK, yetkilerini giderek, a y n l k l ave lslami harekete k a r topyekn s a v a t a nemli s a y l a n her sorunukapsayacak e k i l d e g e n i l e t t i . niversiteleri, niversite personelini vemfredat p r o g r a m n s k gzetim a l t n d a tutmak iin YK (Yksek r e t i m Kurulu) kurulurken,.benzer bir kurul da her trl b a s n - y a y nk u r u l u u n u n i e r i i n i dzenlemek ve denetlemek amaciyla o l u t u r u l du. D politikadan askeri politikaya, sivil ve siyasal haklann erevesi.nin izilmeSine, ortaokul m f r e d a t n d a n enerji p o l i t i k a s n a kadar fiilen1) Milli Gvenlik Konseyi'nin gerekstatiis, G n e y d o u ' d a ' K r d e r e k a r g i r i i l e n harekatta ortaya k a ; a U n a blgesinin fiili idaresi ile Krtsorunuyla ve etnikmeselelerle il-gili haklann k u l l a n l m a s n ve k o n u m a z g r l n kapsayan tm konular, MGK'mn fi-il i yetki a l a n n a ginnekteydi.

her konuya Milli Gvenlik Konseyi'nin a y l k t o p l a n t l a n n d a ( d e i m e z.bir e k i l d e , MGK s e k r e t e r y a s n n formle e t t i i izgiler d o r u l t u s u n d a )karar verildi. Sonradan b a a gelen sivil hkmetler, Turgut z a l ' r 1983'te k a z a n d seim zaferinden itibaren, esasen y a l n z c a ekonomikpolitikalarla 'le bor ynetimiyle u r a t l a r . Bu arada, Devlet Gvenlik .Mahkemeleri 'derin devlet'in d o l a y s z organlan i l e v i n i g r y o r l a r d :Bu mahkemelerin yetki a l a n , insan haklanndan b a l a y p devletin aynl k propaganda diye n i t e l e n d i r d i i eylemlere (ki Krte bir a r k sylemek bile bu b a l k s n f n a sokulabiliyordu) kadar siyasal nitelikteolan her e y i kapsayacak derecede g e n i l e t i l d i .

Ekonomik Yeniden Y a p l a n m aAskeri-MGK rejiminde, ekonominin tepeden t r n a a d n t r l m e si, mmkn olan en az d i r e n i l e uygulamaya s o k u l a b i l m i t i . lthal-ika

meci sanayisek trnn giderek zlmesi, g e i r d a l m n daha da kt l e t i r e r e k g e r e k l e t i . cretlerle m a a l a n n ulusal gelirdeki p a y ,1970'lerde yzde 30 civanndan, 1980'lerde kabaca yzde 20'ye d t .lmalat sektrndeki cretler, retkenlikle az ok paralellik iinde,19S0'den sonraki otuz y l a k n dnemin stne k t ; oysa reel cretler, 2000 y l i n d a , uzun dnemler boyunca daha alt rakamlarda gezindiktensonra, hala 1980 y l y l a a y n dzeydeydi. Kamu sektrnde imalat a l a n n d a k i istihdam, klme ve z e l l e t i r m e politikalanndan dolay 1980 ile 2000 y l l a n a r a s n d a 250 binden 100 bine d t . Devlet mlkiyetindeki sanayi k u r u l u l a n n d a a l a n i i l e r 1 9 6 0 ' l ve 1970'li y l lardaki i i hareketinin e k i r d e i n i o l u t u r u y o r a r d (rgtl sendikac l a r , grece yksek cretler ve iyi sosyal y a r d m l a r a l m a k t a y d l a r ) . z e l l e t i r m e , dereglasyon ve esnek istihdamla birlikte, devlet i l e t m e lerinin koruma a l t n d a k i bir imalat sektrnden elde e t t i i avantajlarh z l a eridi. l l e r i n t a e r o n i r k e t l e r e ihale e d i l m e i , kk i l e t m e l e r i ny a y l a r a k o a l m a s ve para b a i l e r i n a r t m a s , standart uygulamalarhaline geldi; zllikle de hizmet sektr g e l i m e kaydederken, gayriresmi i l e r d e ve d e i k e n a l m a k o u l l a n n d a bir a r t gzlendi.32) "Bir Zmre, Bir Parti, Trkiye'de Ordu", mer Lainer, Ahmet lnsel, T a n l Bora veGlay G n l k - e n e s e n ' i n makaleleri, B i r i I i m zel s a y s , A u s t o s - E y l l 2002.3) Bugn, son derece p a r a l a n m bir kurumsal y a p ierisinde i g c n n y a l n z c a yzde S'i s e n d i k a l d r (toplam 20 milyon civanndaki i i iinde, 1 milyonu a m a y a n birrak a m d r bu).


3/11

56 a l a r Keyder Trk Fanusu 57A y n zamanda, piyasamn l i b e r a l l e t i r i l m e s i her dzeyde g i r i i m c ienerjilerin nn au; ticaretle u r a a n l a r birdenbire, birka y ncesine kadar hapis c e z a s y l a c e z a l a n d r l a c a k i l e r yapmaya t e v i k edildiler.

K a l k n m a c a n s n a i y a p l a r , birok sektre birden el atan bir avuholding k u r u l u u n u n oligopolne d n t r l m t ; bu sayede s t a n bul'daki ithal-ikameci burjuvazi ve onlann Ankara'daki siyasal k a r a r l a r alanlara u l a m a a y n c a l k l a r , ekonomiyi demir k s k a l a kontrollerinealm a l a r m s a l a m u . L i b e r a l l e m e y l e birlikte, k r e s e l l e m i piyasalardarekabet ettnekzorunda olan ve piyasadaki t u t u m l a r m brokratik kararlardan ziyade ticari ve tketim sinyallerine gre belirleyen yeni bir giri i m c i l e r k u a ortaya k t ( d o l a y s y l a , bu kesimin p o ~ t i k a y a l J a n l l da daha d o l a y l y d ) . Trk ihra m a l l a r e m e k - y o u n mamul mallarda y o u n l a r k e n , zanaat gelenekleri olan ve s e n d i k a l a m a m i g c nn a v a n t a j l a r n d a n faydalanan, para b a i l e r i n e v l e r e d a t l a b i l d i ib a z kk Anadolu e h i r l e r i de, blgesel sanayi merkezleri olarak boygstenneye b a l a d l a r . Anadolu K a p l a n l a r denilen bu e h i r l e r d e y a p l a nretimin byk k s m , a l c m n y n l e n d i r d i i a l a r d a toplamyordu; i a d a m l a r , perakende zincirleri ve Avrupa'daki toptan a l c l a r l a d o r U d a ns z l e m e y a p m a k t a y d l a r . Devletin ekonomi brokrasisiyle i l i k i l e r e , arttk f a y d a l bir i l i k i olmaktan ziyade, bir klfet gzyle b a k l y o r d u .Demek ki, 1980'li y l l a r yeni sektrlerin, yeni p a z a r l a r n , y e n i i irgt biimlerinin ve yeni c o r a f y a l a r n ortaya k t bi r dnem oldu. h r a c a t 1980'de 3 milyar dolardan 1990'da 13 milyar dolara ,2003'te de SO milyar dolara k u (bu a r t byk lde mamul mallardan, zell ikle de tekstil rnlerinden kaynaklamyordu). Ankara'mn b a k a s y l a , yeni i a d a m l a r gelenekselnfuz ve a y r c a l k a l a r n n d n d a i yapmaya b a l a m l a r d ve s t a n b u l ' d a t o p l a n m olani evrelerinin B a t l l a m t a r z l a r ve askeri laisizmlerini p a y l a m y o r l a r d ; a y r c a , s l a m i i a d a m l a r t m n k u r u l u u olan ve s t a n b u l sanayicilerinin k u r u l u u T S A D ' dengeleyici bir toplumsal ve siyasal a r l k a v u a n M S A D e t r a f n d a biraraya gelip, s l a m i bir partiyi desteklemeye e i l i m l i y d i l e r .4) r n e i n bkz. Asuman Trkn-Erendil, "Mit ve Gereklik Olarak Denizli -retim veI g c n n D e i e n Y a p s " , T o p l m ve Bilim, No: 86, 2000. Bu k a l p , post-Fordist teorinin beklentilerine tamamen u y m a k t a d r : bkz. Charles Sabel, "Flexible Specializationand the Re-emergence of Regional Economies", der. Ash Amin, Post-Fordism iinde,Oxford 1994.5). A y e B u r a , "Class, Culture and State", International J o r n a l of Middle East S t d i e s ,C l t 30, No: 4, 1998.

s l a m i HareketDnya p a z a r n a a l m a ve ekonomiyi yeniden y a p l a n d n n a , h a l k n

n z a s m saun almaya hizmet eden k a y n a k l a r tketip bitirdi. Trkiye tarihinin son yirmi y l n a d a m g a s n vuran g e l i m e , devlet glerinin b a - .tan a a d e i m i ve giderek sesini daha fazla k a r a n bir toplum zerinde e g e m e n l i i s a l a m a m n yeni y o l l a r m bulma g i r i i m l e r i y d i . Kal-k n m a c dnemin kendilerine t a m d m e r u i y e t i k a y b e t t n i olan devletgleri, 1980'den beri a r l k l olarak, kendi ekonomik, kltrel ve siyasal z e r k l i i n i kabul ettinnekiin aba harcayan y e i . i gler k a r s n da devleti denklemi korumakiin, e i t l i b a s k l a r a b a v u r a r a k konuml a r m muhafaza e d i y o r l a r d . s l a m i partilerin y k s e l i i , geleneksel ynetici s m f bir ikilemle yz yze g e t i n n i t i . Devletin din zerinde kau birdenetim k u n n a s e k l i n d e tammlanan laiklik, Cumhuriyet'in kurulu u n d a n bu yana Trk elit kesiminin b a l c a k a y g s o l m u t u . Yerel parti b a l l k l a r m n yerine, m o d e r n l e m e a n l a y y l a B a u l d a v r a m k a l p l a r geirilrnek z o r u n d a y d ; s l a m da k u k u s u z , yerel glerin en barizifadesiydi. D a h a s , s l a m i hukukun fundamentalist yorumu, hem devletin ) ' \ l r t t a l a n n a a r t k o t u u b a l l k l a , hem de Kemalizmin dayatmaki s t e d i i teki hukuk sistemiyle e l i m e k t e y d i . Bununla beraber cumhuriyetiler, kendi uyamk olma retorikleriyle e l i e r e k , a n dinsel b a l l olan gruplarla bile i l i k i l e r i n d e fiilen pratik d a v r a n d l a r ; o n l a r n lai k l i i , temelde s l a m i y e t ' e ve s l a m c l a r a k a r bir i k i y z l l b a r n d r y o r d u . 1940'lardan i t i b a r ~ n siyasal partiler, tarikat nderleriyle pazarl k l a r yapular ve t a b a n I a r n n o y l a r k a r l n d a dini okullara tavizlerverdiler. 1980 darbesinin a r d n d a n askeri cunta, Amerika'mn sosyalistharekete k a r tampon olarak s l a m c l n t e v i k edilmesi p o l i t i k a s msorgusuz sualsiz benimsedi.6 IMFnin mali kemer s k m a nlemleri e i tim sistemini temelden y k n c a , hkmetin d e s t e k l e d i i imam hatip liselerine y a p l a n k a y t l a r , 1980'li y l l a r d a devlet o r t a o k u l l a r n a y a p l a nb a v u r u l a r d a n daha h z l artU. O y l l a r d a parti liderleri e i t l i l m l ve6) Krtlerle s a v a s r a s n d a 'derin devlet', Krt t a r a f n a sempati duyan i a d a m l a n m ortadan k a l d n n a k iin I s l a m c l a n n en v a h i , a n kesimi olan H i z b u l l a h ' k u l l a n d . Kendiyelerinin de o K ~ r t o_lan .Hizbullah, a y n ismi t a y a n i partisiyle hibir ilgisi olmayan, f u n d a _ m e n t a l s t , b r S ~ n n gruptu. H i z b u l l a h ' n himaye gnnesi, i m d i a n l a l d kadanyla, G u n e y d o u da d u m a n l k l a n n sona ennesinden sonra dadevam etti; bu da Hizb u l l a h ' n u l u s l a r a r a s faaliyetlerini ve -iddia e d i l d i i kadanyla- K a s m 2003'te Istanburdaki intihar b o m b a c l a n n n eylemlerinde rol a l m a s n k o l a y l a t r a n bir etkendi. Gv e n l ~ k g l e r i n ~ n , . fanatik dincileri kendi amalan d o r u l t u s u n d a kontrol e d e b i l e c e i kanaat! ters t e p m t ! .


4/11

58 a l a r Keyder Trk Fanusu


5/11

9) Nadire Mater, Mehmedin K i t a b : G i n e y d o u ' d a S a v a m A s I e r l e r A n l a t y o r , Istanbul1999, bir kilometre t a y d . Bkz. A y e Gl A l t n a y ' m d e e r l e n d i r m e y a z s , "MehmedinK i t a b : ChallengingNarratives ofWar and Nationalism", New PerspeC'tlves on Turkey, No:21, 1999. Daha y a k n dnem iin bkz. Hasan Cemal, K i r t l e r , Istanbul 2003; daha g e n i bir perspektifiin bkz. Kemal K i r i i ve GarethWinrow, The Kurdish Question and Turhey, an E x a n p l e of a Trans-state Etlmic Conjlict, Londra 1997.

lerde 1983'ten soma da srdrld; buna kitlesel tutuklamalar, i k e n c e vekyllerin zorla kylerini b o a l t m a l a r eklendi. 1984'te Abdullah calan,Krdistan i P a r t i s ' n i n (PKK) gvenlik glerine ynelik gerilla s a l d n l a r r u ynetmek zeresrgnde b u l u n d u u Suriye'den geri dnd. Bununk a r l n d a devletin b a s k s y o u n l a t : Nihayet 1999'da sona ennesindennce, s a v a n 30bin cana m a l o l d u u iddia edilmektedir.

1 9 9 0 ' l y l l a r d a Krt glerine k a r yrtlen s a v a 'ulusalgvenlikdevleti'ne kademeli bir g e i yapmak iin f r s a t olarak k u l l a r u l r k e n , asilere k a r , ordunun seimi olan k a r l k venne yolu (nce askeri zafer,soma kltrel zgrlkler) benimsenecekti. S a v a , yeni bir b a s k ve keyfi ynetim a n n a l t n a s n d e n s i y e olarak. hukuk devletiniI1 dn n e imkan verdi. 1983'ten 50nra zal dneminde deneme kabilinde yap l a n a l m l a r (toplumsal alarun, o zamana kadar tabu s a y l a n ve piyasadaki l i b e r a l l e m e n i n b e s l e d i i hayat t a r z l a r n kabullenecek lde g e n i letilmesi) kesintiye u r a t l d . Ordunun e g e m e n l i i n d e k i otoriteryanizmle, hibir temel konuda hesap venneme e i l i m i n i n b i r l e m e s i , bu on y l ad a m g a s n vurdu. Ulusal gvenlik a d n a demokrasiye ve hukukun egem e n l i i n e ynelikher trl g i r i i m sert bir e k i l d e b a s t r l d .Ordu, kendi h k m r a n l n s a v a a dayanarak h a k l gsteriyordu;fakat s a v a , a y n zamanda, ordunun konumunu da riske s o k m u t u .'zel timler' siviilere k a r t u t u m l a r n d a v a h i c e y n t e m l e r e b a v u n n a l a r y l a n a m l a n d . Nfusun b y k k s m . s a v a blgesini terk etti .1 9 9 0 ' l a r n o r t a l a r n d a , gerillalara k a r askeri seferin bir p a r a s olarak1,500' a k n k r s a l y e r l e i m birimi b o a l t l d , bu da Krt kyllerinintopluca b a k a yerlere g etmeleriyle s o n u l a n d . O l a a n s t hal yasas y l a blgede a y r bir hukuk tesis edildi. Acemi askerler, silah a l t n d a y ken y a a d k l a r i n s a n l k d deneyimleri a k t a r d l a r . Hapishanelerde i kence u y g u l a m a l a r belgelendi; askeri ve istihbarat servislerindeki grevlilerin, P K K ' y d e s t e k l e d i i n d e n p h e l e n i l e n k i i l e r i ortadan k a l d r mak iin sivilleri k u l l a n d rneklere r a s t l a n d . B a k a yerlerdeki benzer olaylarda o l d u u gibi, bu tr gizli faaliyetler iin a y r l a n fonlar bazen su etelerinin eline geti.

A y r l k platform daha fazla destek t o p l a s a y d , ordunun, kltrelve siyasal h a k l a r n ele a l n m a s n d a n nce g e r i l l a l a r yenilgiye u r a t m astratejisiyle bu p a h a l y a malolan b a a r s da mmkn o l a m a z d .P K K ' n n b a a r s z l n n a r k a s n d a tarihsel ve siyasal sebepler y a t y o r - 'du. O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n d a etnisi te (dinden ya da mezheptenf a r k l olarak) asla asimilasyonun ya da topluluklar a r a s e v l i l i i nnnde bir e n g e l o l m a m t . Etnik t a r a f s z l n bu m i r a s , burjuvazinin ve siyasal-kltrel elitin e i t l i s n f l a r d a n g e l d i i ve evliliklerinher etnik kkenden (Krtler, erkezler, Arnavutlar, B o n a k l a r ve yak dnemde s l a m i y e t ' i seenler) d i n d a l a r biraraya g e t i r d i i modern Trkiye'de toplumsal dzeyde devam e t m i t i r . G n e y d O u ' d a nve D O u ' d a n b a t Trkiye'ye g eden Krtlerde ise a s l norm asimilasyon o l m u t u r . Etnik Krtler politikada uzun sredir n p l a n d a y d lar, hatta parlamentoda a r dzeyde temsil e d i l i y o r l a r d . Fakat asimilasyonun bedeli, etnik k i m l i i n b a s t r l m a s y d l . O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n d a hem Krt hem de O s m a n l elitinin bir p a r a s olarak kalabilmek mmknken, Trk ulusal devletinde Krtlk, d i e r btnetnik b a l l k l a r gibi, zel alanla s n r l kalmak d u r u m u n d a y d ; kamusal zeminde herkes Trkt. D o l a y s y l a , kimlik ve kltrel t a n n m ap o l i t i k a s , blge d n d a y a a y a n Krtler a r a s n d a ok daha g e n i lde benimsenirken, a y r l k l k a y n d e s t e e sahip d e i l d i .Nfus s a y m l a r n d a etnik kkenle ya da ana dille ilgili sorulardankasten k a n l d n d a n , Trkiye'deki nfusun etnik b i l e i m i konusunda gvenilir rakamlar bulunmuyor. En iyi tahminlere gre, Krt nfus( e i t l i e k i l l e r d e t a n m l a n d n d a ) toplamnfusunyzde 10ila 20 aras n d a bir kesimini o l u t u r u r , fakat topluluklar a r a s n d a y a p l a n evlilikler sebebiyle tam s a y y bilebilmek i m k a n s z d r . 1990'da etnik Krtlerinmuhtemelen te biri lkenin B a t vilayetlerinde y a y o r d u ; 2000'deise, on y l l k s a v a n a r d n d a n , bu oran yzde 50'ye k m t . 1milyonua k n Krdn y a a d s t a n b u l , byk bir farkla, en byk Krt e h r i ~ i r . B a t Trkiye'de y a a y a n l a r a r a s n d a , denize k olmayan bir Krdistan hedefine b a l olan bir a y r l k hareketin fazla y a n d a n bulmakgtr. s t a n b u l ' a ve B a t Anadolu'nun byk e h i r l e r i n e son y l l a r d ay a p l a n glerde gelenlerin o u , kylerini terk etmek zorunda kalan,fakat geri dnmeyi de pek istemeyenyoksul kyllerdi. B a k a bir d e y i le, Krt etnik kkenli elit kesimin byk k s m a y r l k bir zme ilgi d u y m a m a k t a d r ve a r t k byk e h i r l e r d e k i kent y o k s u l l a r n n h a t r

61rk Fanusu a l a r Keyder60


6/11

s a y l r bir kesimini o l u t u r a n alt-Krt nfusun a y r l k bir harekettenyana o l m a s da mmkn grnmemektedir.K ya da kent kkenli olsun, Krt elitlerinin milliyeti hareketle a y n safta yer a l m a s n z o r l a t r a n b a k a bir boyut daha v a r d . 1920'li ve

1930'lu y l l a r d a k i Krt i s y a n l a r , toprak sahibi s n f ile din a d a m l a r iinde destek b u l m u k e n , modem hareketin kkleri yoksul k y k t e y d i .PKK; ilk b a t a , g n e y d o U Trkiye'de, toplumsal denetimin muhafazaedilmesinde cumhuriyeti devletin gnll mttefikleri olanKrt topraka a l a n n a k a r mcadele eden anti-feodal bir hareketti. B a k a yerlerde,Trk devletini i n a edenler b a m s z kyllkle ittifak k u n n u l a r , hattayoksul iftileri d e s t e k l e r n i l e r , a n c a k G n e y d o u ' d a toplUmsaLdengeyid e i t i n n e k t e n bilerek uzak d u n n u l a r d . 1970'li y l l a r d a k y l hareketib a l a d zaman, Ankara, toprak a a l a r n b a k a l d r a n kyllerden korumakiin j a n d a n n a y grevlendirdi. Bu olgu, P K K ' n n 'sosyalizm'ini, onunA y d n l k Yol gibi hareketlerle y a k n o l d u U n u ilan e d i i n i , ama ~ y n . z a manda, P K K ' n n ideolOjisiyle gerilla taktiklerine ve 1 5 0 m u t a n Ocalan'aKrt elitleri iinden destek v e r i l m e y i i n i a k l a m a y a yarar. Devlet, gerillalara k a r blge h a l k n korumak gerekesiyle hepsi de etnik Krt olan60 bin 'ky korucusu'ndan o l u a n bir gc s i l a h l a n d n r k e n , b a z a i r e treisIeri, asilere k a r A n k a r a ' y desteklerneyi s r d n n t r . Gerillalar ileky k o r u c u l a r a r a s n d a s k s k a r p m a l a r y a a n r k e n , P K K ' n n kylleri kendi . t a r a f n a ekme mcadelesibazen onlara g z d a venneye vekatliamlara da d n e r e k , neredeyse bir Krt i s a v a halini de a l m u .

B i r l e m i Milletler Gvenlik Konseyi, Krt sorunuyla ilgili ilk karart a s a r s n Krfez S a v a ' n d a n sonra g r p kabul etti ve kuzey Irak'taABD'nin gzetiminde bir u u a yasakblge kuruldu. Bylece, Krtlerininsan h a k l a r sorunu da resmen u l u s l a r a r a s gndeme t a n m oldu.A y n y Turgut zal, dil y a s a n n gayri-resmi k o n . u m a ~ ~ r a izin verilecek e k i l d e d e i t i r i l m e s i n i nerdi. 1993'te Abdullah Ocalan a t e k e silan etti ve b a m s z Krdistan talebinden vazgeip, kltrel ve siyasalzgrlk talebini ne k a r d . z a l ' n ani lm g r m e l e r i n ilerlemesini durdurdu ve z a l ' n halefleri h z l a ordunun G n e y d o U ' d a k i v a r l n p e k i t i n n e y e koyuldular. S a v a , sonunda 1999'da nihayete erdi. O u b a t a y n d a calan, s r a i l ' i n ve A m e r i k a ' n n y a r d m y l a Kenya'da yak a l a n d ve Devlet Gvenlik Mahkemesi'nde y a r g l a n m a k zere Trkiye'ye getirilip, idama mahkm edildi. c ~ l a n , A U s t o s - a y n d a PKKmil i t a n l a r n a s i l a h l a r n b r a k m a a n s n d a bulundu.

z a l ' n lmnden sonra sivil p o l i t i k a c l a r d a n , askeri olmayan birzmn mmkn o l a b i l e c e i ynnde tek bir g r ortaya a t l m a d .H a y r h a h bir tutumla 'Krt realitesi' d i y e a d l a n d r l a n olgudan bahsetmek, zaman iinde daha kabul edilebilir bir nitel ik almakla birlikte,MilliGvenlik Konseyi, kltrel haklar sorununu hayata geirmeyeynelik her trl g i r i i m i veto etti. Hatta b i r t a k m sembolik k a z a n m lar bile p o l i t i k a c l a r d a n ziyade, insan h a k l a r g r u p l a r ve gazeteciler sayesinde oldu. S a v a k o u l l a r n d a , siyasal partiler o U n l u k l a sessizkalma yolunu setiler (st k a p a l biimde ordunun stratejisini kabulediyor, ulusal k i m l i i n halka k a t bir e k i l d e d a y a t l m a s n n etkilerinisorgulamaya bile k a l k m y o r h r d ) . Liderlerinin h a z r l a d aday listelerine gre seilen ve son derecemerkezi bir nitelik t a y a n parti ii rejimler, parlamentoda blok oy k u l l a n l m a s n s a l y o r d u . B a s n d a 'aileo r t a k l ' szyle alayedilen Ecevifin Demokratik Sol Partisi, dalkavuklukta en ileriye gidendi. Eski s u b a y l a r n Trklerin b a n e k t i ia r s a milliyetiler militarist kamp daha a k szl k a n a d n o l u tururken, Ecevit, ulusun ve onun e g e m e n l i i n i n k u t s a l l n a benzerbir vurgu yaparak, 1982 A n a y a s a s ' n n k s t l a m a l a r n a sahip k m a k t aa y n derecede k a r a r l l ' d . Mesut Y l m a z ' n Anavatan Partisi ile D o r uYol Partisi, i s t i k r a r l bir siyasal hat olmadan g e v e k k a r o r t a k l k l a r kurmaya daha y a t k n d l a r . Fakat bu partilerin i s t i s n a s z hepsi,M G K ' n n b e l i r l e d i i izgiyi yedeklerinde tutarak, 1 9 9 0 ' l y i l l a r karakterize eden k s a mrl koalisyon hkmetlerinin birinde ya da birk a n d a g r e v a l m l a r d ; sonra da K a s m 2002 seimlerinde, hepsibirden, yzde 10 b a r a j n n a l t n d a k a l d l a r . Beceriksizlikle ve y o z l a m l k l a malul bu partilerin yara almadan siyasal h a y a t l a r n srdrmeleri, ancak ordunun d a y a t t ideolojik k u a t m a ve o l a a n s t is a v a k o u l l a r n d a sz konusu olabilirdi.Seimlerde yzde 10'luk oy b a r a j n n bir i l e v i , Krt hareketininparlamentoda temsil edilmemesini s a l a m a k t . 1994'te, Krt partilerimerkez-solla bir seim i t t i f a k o l u t u r d u k l a r ve b a r a j a m a y b a a r d k l a r zaman, alu milletvekili PKK'ya y a r d m ettikleri s u l a r n a s l ' l a tutukl a n d l a r ve Haziran 2004'e kadar hapiste k a l d l a r . Parlamento giderekgstermelik bir yer haline geldike, demokrasi, etnik temsil ve ekonomik l i b e r a l l e m e n i n etkileri gibi konulardaki gerek siyasal t a r t m a l a r ,parlamento d n d a k i e i t l i forumlara (insan h a k l a r g r u p l a r , feministhareket, s a v a - k a r t platfonnlar, sivil toplum k u r u l u l a r ) k a y d .

62 aglar Keyder Trk Fanusu 63


7/11

10) Keynes'in dile g e t i r d i i duygulan aktaran: Y l m a z Akyz ve Korkut Boratav, uTheMaking of the TurkishFinancial erisis", T a r t m a T e b l i i No: 158, UNGTAD, 2002. Aynca bkz. Erin Yeldan, K r e s e l l e m e Srecinde Trkiye Ekonomisi, s t a n b u l 2001.

Bor Krizi1 9 9 0 ' l y l l a r ekonomik b a k m d a n da T r k i y e ' n i n k a y p o n y l oldu.1980'li y l l a r d a bymeortalama yzde 5,3 o r a n n d a seyrederken, eko

nomi 1994 ile 1999 a r a s n d a k i kriz y l l a n n o . a yzde 6, 2001'de ise yzde 9 o r a n n d a k l m t . Yaunmlar d ~ r k e n , iflaslar ve i s i z l i k patl a d . Ortalama enflasyon o r a n yzde 80 c i v a n n d a y d . 1990'lann b a l a nnda kontrol a l t n d a tutulabilir dzeylerden b a l a y a n devlet borlan,2001 y l n a g e l i n d i i n d e G S M H ' n n yzde 150'sine k m a s y l a alarm verici bir boyuta u l a t . R a k a m n her y daha da ykselmesi sonucu, Trkiye'nin btn vergi gelirinin borlara y a t r l m a s gerekiyordu; hk-m e t i I i b t - y I i e t i m i I i i I i d t d a bir i yapabilmesi iin, yeni kredileraramaktan b a k a aresi yoktu. Borcunsrekli birikmesi, byk lde,i borlanmalara a n derecedeyksek faiz o r a n verilmesinden (l990'lann byk k s m n d a reelolarak ortalama yzde 20:nin stndeydD kayn a k l a n m a k t a y d . Hkmete yksek faizle bor verme i n k a n n n d O m a s sonucunda reel s e k t r d e k i y a t n m l a r byk zarar grd. Bankalarhazinenin k a r d tahvilleri s a t n a l d l a r vebunlan cazip oranlarlamudilerine y a n s t t l a r . Borcun byk k s m , servet piramidinin tepesindeyer alan ve bankalarda yksek faizlerle hesap a t r a n kk bir grubunk o n t r o n d e y d i . 2002'de faiz demeleri G S M H ' n n yzde 20'si civanna k a r k e n , bunun onda dokuzu i borlara g i t n e k t e y d i . Bir yz y nceRosa Luxemburg, O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n u n u l u s l a r a r a s finansrlert a r a f n d a n a r t a el k o n u l m a s b a k m n d a n n a s l vergi toplayan bir kanalolarak k u l l a n l d n a n l a t n t ; gnn k a r sahipleri ise kk birgrup yerel rantiyeydi._Devletin vergi gelirlerini sistematik bir e k i l d e bir rantiye s n f a ak-t a r m a s n n , reei ekonominin 'aktif ve a l a n unsurlan' a r a s n d a h n

d o u r m a s k a n l m a z d . 10 Bu unsurlar gelir d a g l m n n k t l e m e s i n den d o l a y byk zararlar grmekle k a l m y o r , bunun y a n n d a , mali tk e n i sebebiyle kamu sektrne y a p l a n harcamalardan da mahrum b r a k l y o r l a r d . Bor e k o n o m ~ s i , finansal faaliyetin a l l m a d k derecede o u n l u k l a devlet tahvillerinin a l n p s a t l m a s n d a n ileri gelen- k a r l l e k l i n d e b a k a bir a r p k l a daha yol a m a k t a y d . Bankalar devletborcunu s a t n almak zere y a b a n c piyasalardan kredi a l y o r , faiz o r a n

65

Avrupa'ya m Son y l l a r d a lke iindeki siyasal sahneninherhalde en byk belirleyicisi, Trkiye'nin Avrupa B i r l i i a d a y l oldu ( t a r t m a l da olsa, hal

k d e s t e i n e sahip tekulusal proje buydu); Geri rzgar hep a y n ynden esmiyordu. 198Tde Turgut zal, Avrupa B i r l i i ' n e tam yelik b a vurusu y a p t n d a , hem s l a m i kesim hem de milliyeti siyasal glerAvrupa'yla daha fazla y a k n l a m a y a k a r a r l l k l a k a r k a r l a r k e n , soldan geriye kalan glerise nc D n y a c l n etkilerini henz tama-

Trk Fanusuile Trk l i r a s n n d e e r k a y b e t n e s i a r a s n d a k i f a r k l l k zerinden kumar o y n u y o r l a r d . Yerli tasarrufular ve y a t n m c l a r , kendi beklentilerine gre a l p satmak a m a c y l a , ellerinde Trk l i r a s ve dviz cinsindenk y n e t l i k a t t u t u y o r l a r d . K y n e t l i k a t l a n n o y n a k l b a k a speklasyonlan da t e v i k e t n e k t e y d i . Ganimet b l m zerinde o 0 a n a nbu l g n c a y a n t a finans sektr, a r a c l k sayesinde yksek gelirler elde ediyorve fiilen y o z l a m a y a , siyasal mdahaleye ve e - d o s t i l i k i l e r i ne davetiye k a n y o r d u . Finans sektr ilenfuzlu medya a r a s n d a kar l k l y a t n m da bir hayli yksek dzeydeydi: Y a y n c l a r bankalan sat alarak n f u z l a n n a r t t r a b i l i y o r , b a n k a c l a r da medya k u r u l u l a n n ele geirerek kendi k o n u m l a n n k u v v e t l e n d i r i y o r l a r d . En byk yolsuzluk olaylan, devlet hazinesini y a m a l a y a n banka sahipleriyle ortakl a a i eviren p o l i t i k a c l a r d a n k y o r d u .

Bu arada, birbiri a r d s r a kurulan hkmetler kendilerinibu fon k s k a c n d a bulmaktayhlar. Neo-liberal k r e s e l l e m e lkenin y a p s n n daha derinlerine i l e r k e n , siyasal s n f , h a l k piyasa glerinin a z g n c a smrsne k a r bir korumayolu nermekten ok u z a k t . Nitekim hkmetler, siyasal a d a n popler olmayan birvergi reformuna ynelmekyerine, IMF reeteleri uyannca btn harcamalan k s m a y a a l t l a r . Kamue i t i m i ile s a l k hizmetleri tamamen kendi kaderlerine terk edildi (2000y l n d a s a l a ve e i t i m e y a p l a n toplumsal harcamalar G S M H ' n n s r a y la yzde 3,5 ve 2,2'sine i n m i t i ) . Devletin mlkiyetindeki i r k e t l e r zell e t i r i l d i , tketici sbvansiyonlan a z a l t l d ve tanmsal destekte byk k s t l a m a l a r a gidildi. Kamu y a t n m l a n durma n o k t a s n a girerken, yoksull U u n d i z g i n l e n e m e d i i bir ortamda sosyal y a r d m tedbirlerine tamamens r t evrildi. Trkiye'nin insani g e l i m e raporlanndaki s r a s 85'tir ve ki b a n a d e n GSMH'daki dzeyinin e p e y a l t n d a d r .

a l a r Keyder64


8/11

66 a l a r Keyder Trk Fanusu 67men zerlerinden a t m d e i l l e r d i . Ekonomideki devleti denetim k s mi llerde g e v e m e s i n e r a m e n , Trkiye'nin n a z l burjuvazisi, koruma a l t n d a k i bir piyasadan ve devlet s b v a n s i y o n l a r n d a n gelen t a t l k a r l a r n kaybetme korkusuyla, kendine b a m s z bir yrnge izmeyehi niyetli d e i l d i . 1990'larda bu tablo d e i m e y e b a l a d . G e l i e n kentorta s n f , m o d e r n l e m e projesinin sahiplerince propaganda edilip du- .ran ulusal k i m l i i n resmi k s t l a m a l a r k a r s n d a tahammlszd. Bunun zerine, e n t e l i j e n s i y a n n belli kesimleri devleti k a l k n m a c l ntemel ncllerini sorgulamaya koyuldular. Eskiden siyasal t a r t m a l a rs o l - s a ekseninde yrtlrken, muhalefetin platformu a r t k giderekdaha fazla sivil haklara o d a k l a n m a k t a y d . Avrupa B i r l i i ' n e a d a y l k , bukritik durumda n a s a y a srlen joker oldu. DevletIali edecek t o p l . i m ~sal gleri harekete geirme y e t e n e i n e de buna uygun kaynaklara dasahip o l m a d k l a r n ok iyi bilenmuhalif gruplar, Kopenhag kriterlerinde t a n m l a n d e k l i y l e daha fazla demokrasi, hukukun e g e m e n l i i ve O u l c u l u u n g e n i l e m e s i a d n a destek t o p l a m a n n tek yolu ola rakAB'ye a d a y l k srecine s a r l d l a r . On y l n sonunda s l a m i hareketleKrt hareketinin l m l k a n a t l a r , Brksel'in a r t k o t u u k o u l l a r n h z la yerine getirilmesi g e r e k t i i n i savunan sivil toplum ve insan h a k l a r aktivistleri s a f l a r n a k a t l m d u r u m d a y d l a r .

Avrupa B i r l i i , 1 9 9 0 ' l a r n sonunda Trkiye'ye fiilen nemli ldeel a t m haldeydi. A v r u p a ' l parlamenterler a t m a blgelerini dzenliolarak ziyaret ediyorlar, hapishanelerde t e f t i l e r d e bulunuyorlar ve insan h a k l a r k u r u l u l a r n a a k destek v e r i y o r l a r d . Ankara'daki AvrupaB i r l i i brosu, sivil toplumu glendirme hedefiyle projelere fon s a l yordu; bu amala, evsiz ocuklar iin a l a n l a r d a n evre k o r u m a c l a r akadar sivil toplum k u r u l u u aktivistleriyle y a k n b a l a r k u r u l m a k t a y d .Y a p l a n resmi ziyaretler halka, bu zel i l i k i n i n yolunda i l e r l e d i i mes a j n vermeye hizmet ediyordu. Avrupa B i r l i i , pek b ~ l l i etmeden, Trkiye p o l i t i k a s ve kamuoyunda roloynamaya b a l a m t . Bu e k i l d e , Av-rupa merkezli olan ve sivil toplum k u r u l u l a r , devlet k u r u m l a r ve siyasal partilerin de iine e k i l d i i yeni a l a r , lkenin bir a d a c k e k l i n deki siyasal sahnesine g i r m i o l m a k t a y d .

Bunlara ek olarak, s t a n b u l ' u n byk burjuvazisi a r t k a r l n Av-rupa B i r l i i projesinin a r k a s n a k o y m u t u . Turgut z a l ' n 198Tdekiyelik b a v u r u s u Komisyon t a r a f n d a n r e d d e d i l d i i hcttde (Komisyon'un 1989 tarihli c e v a b n d a , Trk ekonomisinin k o r u m a c l ye den-

gesizliklerinin y a n s r a g e n i l e m e konusundaki p h e l e r e dikkat ekilm i t i ) , 1995'ten itibaren uygulamaya geirilecek olan serbest ticaretgmrk b i r l i i gndeme g e t i r i l m i t i . Serbest ticaret a n l a m a s ilk b a t a ,Trkiye'nin daha y a l , birinci k u a k sanayicileri t a r a f n d a n k u k u y l ak a r l a n d . Servetlerini k o r u m a c l a borlu olan bu kesim, dizginlenemeyen bir rekabet k a r s n d a tetikteydi. Ancak, daha kk, ihracatadnk i a d a m l a r n n gznde de, Gmrk B i r l i i y a l n z c a kendilerinepazar vaat etmekle k a l m y o r , a y n zamanda kaprisli bakanlarla planlama yetkililerini kendi i l e r i n i n d n d a tutma umuduna i a r e t ediyordu.A n l a m a n n i m z a l a n m a s konusunda verilen mcadele nemlibir e i k ti; bu e i k a l d k t a n sonra, burjuvazinin daha byk pazarlarda rekabet etmekten b a k a bir seim a n s k a l m a y a c a k t . Bu yzden, hedeflerini d e i t i r i p , ekonomik o r t a m n r a s y o n e l l e t i r i l m e s i n e ve devletin keyfi a y r c a l k l a r n n b u d a n m a s n a yneldiler. 1 9 9 0 ' l y l l a r n o r t a l a r n d ahem TS1AD, hem de yeni Anadolu burjuvazisi, ekonomikve siyasal lib e r a l l e m e d o r u l t u s u n d a grece t u t a r l bir program izleyerek, bir dem o k r a t i k l e m e ve reform p r o g r a m b e n i m s e m i d u r u m d a y d l a r . 1

T S A D bu amala, nde gelen b a z akademisyenleri Anayasa'da,hukuk y a p s n d a ve seim sisteminde y a p l a c a k reform nerilerini haz r l a m a y a davet etti; sz konusu akademisyenler de Krt sorunu, e i tim, insan h a k l a r ve d e m o k r a t i k l e m e k o n u l a r n d a durum r a p o r l a r h a z r l a d l a r . Devletin bu g i r i i m d e n memnuniyetsiz temsilcileri k a r s n d a kendi k o n u m l a r n savunma konusunda pek kahramanca abalar iine g i r m e m i l e r s e d.e, o n l a r n burjuva zgrlkleri konusunda gec i k m i bir platform o l u t u r m a y a ynelik rkek a d m l a r , bu sorunlarh a k k n d a k i t a r t m a n n m e r u l a t r l m a s n o k t a s n d a nemli bir rolo y n a d . Bu g e l i m e l e r d e k i en gze arpan olay, gerekAnadolu gerekse s t a n b u l i evrelerinin devletin a r yetkilerinin b u d a n m a s konusunda hemfikir o l m a l a r y d . Radikal nlemleri uygulamaya koyacak siyasal iradenin o l m a m a s ve r v e t m e k a n i z m a s n n i l e m e s i konusundaki gizlenmeyen sevin, A n k a r a ' y bu kesimlerin h o g r e m e y e c e i bir' k n t ' durumunda b i r a k m t .LL) Ziya n i ve Umut Trem, "Business, Globalization and Democracy: A Comparative Analysis of Turkish Business Associations", T u r l i s h Studies, Cilt 2, No: 2, 2001. Trkiye ile Avrupa B i r l i i a r a s n d a k i i l i k i l e r iin bkz. MeltemMftler-Ba, T r l e y ' s rela-tions with a changing Elirdpe, Manchester 1977; Mehmet U u r , "The Anchor-CredibilityProblem in EU-Turkey Relations", ed. Jackie Gower and John Redmond, Enlarging theE r o p e a n Union iinde, Aldershot 2000; Birol Y e i l a d a , "Turkey's Candidate for EUMembership", Middle E a s t J o u r a l . Cilt 56, N o: 1, 2002.


9/11

68 a l a r Keyder Trk Fanusu 69'Sivil toplum'un devletin a y n c a l k l a r n u n srdrlmesine k a r k m a

s n mmkn k l a n etken, devlet sekinleri ile kurulu dzenin p o l i t i k a c l a n n n Avrupa idealine b a l l k l a n m asla ifade etmemeleriydi. Avrupa Bir-l i i ' n i n 1997'de Luxemburg'da y a p l a n ' g e n i l e m e ' zirvesinde, Trkiye'nina d a y l b u z d o l a b n a k a l d n l d , ancak a d a y l n geri ekilmesi de kesinlikle t a r t m a konusu y a p l m a d . Tersine, ynep.ci s n f , Trkiye'nin yelikiin srekli r i c a c konumunda tutan, Avrupa B i r l i i ' n i de nce ayran gnlllk edip, daha sonra da arzusunun nesnesine k a r k a y t s z kalan birtaraf gibi grlmesini s a l a y a c a k bu a r d a n alma tutumundan memnungrnmekteydi. Avrupa B i r l i i k o u l l a n m n h z l a yerine getirilmesi a n s n d a bulunmak, ynetici elitin heybetli gcyle cepheden k a r k a r y agelmekten ok daha gvenli bir seenekti. Kamuoyu anketlerinde, bun i k a r l a r koalisyonu yzde 65-75'lik kesinbir o u n l u k l a desteklenmekteydi (yine de bu destek, AB y e l i i n i n fiilen n a s l bir tablo s u n a c a konusunda berrak g r l e r e sahip o l u n d u u a n l a m n a gelmiyordu).Bu noktadaki beklenmedik g e l i m e , AB'nin tutumundaki ani d e i i k l i k oldu. A r a l k 1999'da, Luxemburg'da a d a y l n reddedilmesindeniki y sonra, Helsinki zirvesinde biraraya gelen Avrupa B i r l i i devletb a k a n l a n , Trkiye'nin a d a y l k statsn kabul etmekte a n l a t l a r .Gzlemciler bu karann a l n m a s n d a e i t l i faktrlerin etkili o l d u u n ad e i n i y o r l a r . Almanya'da, daha i n a t bir t utum b e n i m s e m i olanKohl'un yerini 1998'de Schroeder a l m u . c a l a n ' n hapiste y a t m a s veP K K ' n n teslim o l m a s da Krt sorununun p a t l a y c n i t e l i i n e son verm i t i . Blair hkmeti, b t n l e m e n i n panzehiri olarak g e n i l e m e ynnde y o u n bir kampanya yrtmekteydi. K s m e n 1999'daki 'depremdiplomasisi'nin sonucunda Yunanistan'la k a r l k l olarak yeni y a k n l a m a a d m l a n a u l d . T S A D ; Brksel'de b a a n l lobi faaliyetleri yrtmekteydi. Amerika'mn d e s t e i , zellikle C l i n t o n ' n K a s m 1999'da s t a n b u l ' d a dzenlenen Avrupa Gvenlik ve b i r l i i rgt zirvesindeki abalan da (ABD 'nin Trkiye lehine s k s k duruma mdahale etmeye a l m a s -bilhassa da G.W. Bush'un b a k a n seilmesinden itibarenBrksel'de k z g n l k l a k a r l a n m a s n a r a m e n ) , Helsinki'de olumlu sonu a l n m a s n d a etkili o l m u gibiydi. Tabii Trkiye de, S o u k S a v a ' t a nsonraki dnemde s a d k bir yol a r k a d a o l d u u n u k a m t l a m t ve Tr-kiye'nin Avrupa B i r l i i ' n e a l n m a s m n lke iinde istikrann s a l a n m a s n a (hem de ABD'nin ve ' B a t i t t i f a k ' m n en ufak b i r ~ e d e l demesinegerek kalmadan) k a t k d a b u l u n a c a ileri srlmekteydi.

Bununla beraber, Avrupa B i r l i i ' n i n 1999'da Trkiye'ni,n a d a y l k s t a ~tsn uzatma karan a l m a s , Ankara'daki devlet sekinlerinin b a z kesimleri a s n d a n srpriz o l m u t u . Srekli ertelerneye maruz k a l d k t a nsonra, aruk kendilerinden aniden talep edilen rdormlann kendi ulusalgvenliksistemlerindeve ideolojik payandalannda nemli d e i i k l i k l e ry a p l m a s g e r e k t i i n i a n l a d l a r . lkeyi bir cemaat gibi grme ideali, hukukun e g e m e n l i i n e boyun e m e k zorunda kalacak, sivilve siyasal zgrlklerin uygulamaya k o n m a s muhalif gleri kuvvetlendirecekti.Krt a z n l m n kltrel haklanmn t a m n m a s gerekecek, laiklik dinirgtlenme ve ifade z g r l n n s a l a n m a s iin yeniden tammlanacaku. Herhalde en t a r t m a l reform, ordunun devlet zerindeki konumundan vazgernek zorunda kalacak o l m a s y d . Bunun zerine, Avrupa projesine itirazlar, zellikle ordu k a n a d n d a n , ama a y n zamanda brokrasi ve hukuk sisteminin s r a l a n n d a n , ilk defa a k a dile getirilmeye b a l a n d . st dzey generaller, Avrupa B i r l i i ' n i n , kltrel haklarbahanesiyle Trkiye'yi etnik d o r u l t u d a blmek i s t e d i i n i dile getirir oldular; Ecevit koalisyonunun o r t a olan a n s a c Milliyeti HareketPartisi, Avrupa'mn taleplerine k a r niter ulusal y a p y savunmak zere harekete geti. A B - k a r t gler, Trkiye'nin jeo-stratejik a d a n ta d merkezi konumun, lkenin her zaman IMF y a r d m l a n n a veWasb i n g t o n ' n d e s t e i n e gvenmesini s a l a y a b i l e c e i n i v u r g u l a d l a r . Avrupa B i r l i i ilk b a t a Trkiye'nin elit kesimi a s n d a n bir devlet projesiyken, aruk Ankara'mn elit otoriteryanizminin dizginlerini ele geirmenin bir platformu 1].aline g e l m i t i . Tabii, devleti partinin retorik tuza n a d m e s i , t a r t m a l a r s r a s n d a , d e m o k r a t i k l e m e d e n yana olanlannolduka i i n e y a r a d . Gerekte de, AB'den tamamen k o p m a y nerecekkadar ileri giden ok az ses duyuldu. Resmi Kemalist sylem, B a t idealinin bu e k i l d e tehlikeye a t l m a s n a izin vermeyecekti.Ordunun ve onun sivil hkmetteki u z a n t l a n n n AB y e l i i n i n get i r e c e i d n m l e r d e n duyduklan huzursuzluk, d o a l bir e k i l d e , Av-rupa k a n a d n d a k i k u k u l a n besliyordu. Trkiye ile AB a r a s n d a k i diyalog, her zaman iin, taraflann a k a kabul ettiklerinden daha gerilimlio l m u t u . Siyasal b a k m d a n b i r l e i k bir federasyon zlemi iindeki Av-r u p a l elitler, De Gaulle'n 1960'larda Britanya'ya k a r k t zamanileri s r d a y n gerekelerle Trkiye'nin y e l i i n e k a r k m a k tayd l a r . Avusturya ve Alman H r i s t i y a n Demokratlan, Trkiye'nin yeterince A v r u p a l o l m a d , kltrel bir dille k o n u u l d u u n d a fazla s l a m i

_-_- ..


10/11

i: !70 a l a r Keyder Trk Fanusu 7lo l d u u g r n d e y d i l e r . Kamuoyu anketleri, Trkiye'nin a d a y l mdestekleyenlerin a z n l k t a k a l d m gstermekteydi ( y a l n z , Gney Avrupa'daki destekiler Kuzey Avrupa'ya k y a s l a daha f a z l a y d ) . Giscardd'Estaing, Trkiye'yi Avrupa B i r l i i ' n e kabul etmenin Avrupa'mn sonunu g e t i r e c e i n i ilan ederek, d i e r p o l i t i k a c l a r ikiyzllkle s u l a m t br taraftan AB de, kendi 'gnll birlik' r e t o r i i n i n t u z a n a yak a l a n m t : Grnrde Kopenhag kriterlerini yerine getiren herkes birl i e k a t l a b i l i r d i . Bundan d o l a y , Komisyon'un h a z r l a d y l l k ilerlemer a p o r l a r y l a , mzakereler b e l i r l e n m i kanallarla yrtlmeli ve srebrokratik ivrneye b r a k l m a l y d .AKP HkmetiTtkiye'deki A B - y a n l s gler, K a s m 2002'de AKP'nin seim zaferiyle beklenmedik bir hamle yapma i m k a n buldular. AKP fiilen yelik

iin a l m a vaadinde bulunmakla k a l m a m t , bunun y a n n d a , devletelitleriyle i l i k i s i n i dikkate almak zorunda olmayan tek siyasal gt.Daha hkmet kurulmadan Tayyip E r d o a n , Trkiye'nin k a t l m mzakerelerinin programlanan tarihte b a l a m a s d o r u l t u s u n d a destektoplamak iin Avrupa b a k e n d e : i n i d o l a m a y a b a l a d . On b e y l d r ilkdefa Ankara'da hkmet tek bir parti t a r a f n d a n k u r u l m u t u ve bu hkmetin b a n d a , k o a l i s y ~ n o r t a k l a r n c a sabote edilme korkusu duymadan (ya da bunun a r k a s n a gizlenmeden) r e f o r m l a r u y g u l a m a y vaat edebilen bir b a b a k a n bulunuyordu. AKP hkmeti, son on sekiz a y a k n bir srede, Ecevit dneminde b a l a t l a n y a s a l a r tamamlamak iinbyk bir gayret sarfetti. Milli Gvenlik K o n s e y i ' n i i yetkileri a z a l t l d ;M G K ' n n ye s a y s , sivillerin o u n l u u n u s a l a y a c a k ve ilerinden birinin b a k a n s e i l e c e i e k i l d e g e n i l e t i l e c e k t i . H a z i r a ~ 2004'te hapisteki Krt milletvekilleri sonunda serbest b r a k l d l a r ve devletin ynetimindeki TRT'de "Kltrel Zenginliklerimiz" a d y l a Krte bir programy a y n l a n m a y a b a l a d . Bunu, Krt a z n l n n taleplerini k a r l a m a ynnde b a z ilerlemeler s a l a y a c a k b a k a h a k l a r n t a n n m a s da izleyebi- ~ ) . G i s c ~ r d d'Estaing ileHelmutSchmidt, Trkiye'nin a d a y l n n kabul e d i l d i i Helsink z r v e s n d e n sonra, bu karan o n a y l a m a d k l a n n ilan eden ortak birmetin kaleme a l d lar. Giscard d'Estaing, K a s m 2002'de Trkiye'nin c o r a f i ve dinsel sebeplerle bir Avrupa lkesi o l m a d n s y l e d i i n d e ok a k bir dille k o n u m u t u . Bkz. ,\;i.'Europe sansfrontleres", Le Monde, 9 K a s n : 2002..Genel ~ I a r a k , Trkiye'nin a d a y l i l daha ok, s a l ak y a s l a n d n d a solda, Kuzey ulkelennden z y a d e gney Avrupa lkelerinde benimsenm i t i r (lngiltere bir i s t i s n a d r ) .

llr. Bireyleri devletin b a s k o r g a n l a r n a k a r koruyacak y a s a l a r n , polisin ve mahkemelerin fiili u y g u l a m a l a r n etkileyip e t k i l e m e y e c e i n i zaman gsterecek. k e n c e ve polis b a s k s uzun zamandan beri Trk devletinin halkla i l i k i l e r i n i n sorunlu k s m l a ~ n d a n biriydi ve sivil hkmetlerin i k e n c e c i l e r i adalet nne k a r m a y a cesareti yoktu. k e n c ek u r b a n l a r n n Avrupa n s a n H a k l a r Mahkemesi'ne y a p t k l a r b a v u r u lar, son on y l d a grlen tek istisnayla, Trk devletinin kendi y u r t t a l a r n n b a z l a r n a z a r a r l a r n tazminetme emrini vermesini s a l a d . AKPhkmeti, A H M k a r a r l a r n n Trk mahkemeleri nezdinde itihat gcnde dikkate a l n a c a n bir kez daha t e k r a r l a d .

E r d o a n , Irak S a v a ncesi trans-Atlantik i l i k i l e r i n d e y a a n a n karg a a dneminde K a s m 2002'de AB'nin Kopenhag zirvesinde karara b a lanan k a t l m takvimine s o u k bir tepki gsterdi. Trkiye'nin durumunun g r l m e s i A r a l k 2004'te y a p l a c a k t o p l a n t y a e r t e l e n m i t i . Ancakgeen y Irak'ta patlak veren d i r e n i ve AKP'nin ileriye dnk gvenlia d m l a r durumu f a r k l l a t r m t . M a y s 2004'te AB D t l i k i l e r Komisyonu yetkilisi Chris Patten, A r a l k 2004'te Avrupa KonSeyi'ndeki oylam a n n " A v i 1 p a B i r l i i ' n i n s l a m i y e t ' e k a r o u l c u ve k a p s a y c bir yakl a m gstermedeki k a r a r l l n n esas s n a v " o l a c a m a k l a d . Ha:zirana y n d a Komisyon, Trkiye'nin d e m o k r a t i k l e m e yolunda a t t a d m l a r tatmin edici dzeye g e l d i i n i ve bu konuda a r t k izleme srecine gerek o l m a d n bildirdi. E e r byk bir alt st o l u y a a n m a z s a , A r a l k2004'te' Trkiye muhtemelen AB bekleme o d a s n a a l n a c a k t r .Elbette, nihai k a t l , m a m a c y l a Avrupa B i r l i i ' y l e mzakerelereb a l a n m a s , Trkiye'nin toplumsal ve siyasal h a y a t n n yol a t gerilimleri sihirli bir d e n e k d e m i gibi ortadan k a l d r a c a k d e i l d i r . i m dilik, ordu, E r d o a n ' n ustaca m a n e v r a l a r y l a kendine t a n n a n dahageri plandaki rol k a b \ l l l e n m i grnyor, ancak ordunun ulusunu y a n k b e k i l i i pelerinini yeniden k u a n m a s g e r e k t i i a r l a r haladile getirilmektedir. Mcadelenin n a s l bir seyir a l a c a , AKP'nin m-zakereler iin s l a m i t a b a n n n r z a s n alma ve laik sistem ile orduyuda tatmin edecek daha o r t a c bir yol izleme b a a r s n a b a l olacak.Ordunun o y n a m a s muhtemel rol de, Trk s i l a h l kuvvetlerinin Pentagon'un p l a n l a d yeni s a v a l a r a ve gvenlik o p e r a s y o n l a r n a k a t l m a y ne kadar i s t e d i i y l e belirlenecek. Mait 2003'te ABD birliklerininTrkiye'den gemeSine i l i k i n k a r a r n (yeni seilen AKP milletvekillerinin te birinin, muhalefetteki CHP'yle birlikte oy kullanmak ze-


11/11

73

(Trkesi: Osman Akmhay)

Yeni kent y o k s u l l a r AKP'ye muazzam bi roy deposu s a l a d , anc'lkonlar hala ne y a p a c a k l a r nceden kestirilemez bir faktr durumunda-lar. i m d i l i k AKP, yolsuzluk konusunda g e m i i n d e k i grece temiz si-cilinin e k m e i n i yemeye devam ediyor. AKP'nin esasen kent yoksulla-r n k e n d i n e ekmesinin sebebi, somut nerilerden ziyade, onlarla fi-ilen empati kurabilmesidir; bu kesimlerin h o n u t s u z l u k l a r n ifade et-melerini s a l a y a c a k alternatifbir siyasal k a n a l n b u l u n m a m a s da ken-di i i n e y a r y o r . 'Sol' mirasa sahip k a n iki byk partiden EcevinnDSP'si, 2002 seimlerinde hezimete u r a m a d a n nce a r - m i l l i y e t i vedevleti bir konuma ekildi. Yzde 19'1uk oy o r a n y l a Meclis'teki mu-halefet partisini o l u t u r a n CHP ise, kendini esasen 'laiklik'le t a n m l yor; bu yzden, a l d d e s t e i n byk k s m , daha g e l i m i blgelerde-ki ve byk e h i r l e r d e k i orta s n f o y l a r . Y e n i l i i n sihri y a v a y a v a d a l d k a , AKP'nin p o l i t i k a l a r ile ona oyveren (ve poplist sylemlecesaret b u l m u olan) kitlenin talepleri a r a s n d a k i a t m a giderek geri-limIere meydan verecek. Avrupa B i r l i i ' n i n eninde sonunda yelik ih-timalini resmen kabul etmesinin bir ileri hamle y a r a t a c a kesin, fakatW a s h i n g t o n ' n 'Mslman dnyadaki demokrasi feneri'nin g e l e c e i ,b e l i r s i z l i i n i hala koruyor.

Trk Fanusu a l a r Keyder72k a : a r a u y m a m a s y ' a ) l \ A n . ~ I , . ~ ' > veto edilmesi gibi bir tutu-

mun yeniden a l n m a s hi mmkn grnmyor. Trklerin duyulma-m bir e k i l d e itaatsizlik gstermesi Beyaz Saray'da byk bir fked o u r d u ve E r d o a n o zamandan beribu durumu telafi etmekiin b-yk aba h a r c y o r . Nitekim Ekim 2003'te E r d o a n , AKP grubunu, birKrt devletinin k u r u l m a s n engellemek iin blgede s i l a h l bir Trkv a r l n n gerekli o l d u u e k l i n d e k i ordunun m a n t n a b a v u r a r a k ,ABD'nin l i d e r l i i n d e k i i g a l i desteklemek a m a c y l a Irak'a asker gn-derilmesi lehine oy kullanmaya ikna etmeyi b a a r d . Ancak Irak Y-netim Konseyi'nin acil a r l a r birliklerin blgeye y e r l e t i r i l m e s i n inledi. Generaller, W a s h i n g t o n ' n gznde eskisi kadar nemliler;E r d o a n da ABD'yi y a t t r m a p o l i t i k a s n a y n e l m i d u r t i i d a : O r d nun g e n i l e y e n profesyonel y a p s n n , siyasalolaylardaki a l l m ro-lnn a z a l t l m a s y l a (zellikle de Trkiye s n r l a r ierisinde Krt ge-r i l l a l a r n n faaliyetleri yeniden canlanacak olursa) kolayca b a d a t r l b a d a t r l a m a y a c a henz belli d e i L .Mali cephede, bor yk artmaya devam ediyor ve AKP faiz oranla-r n tedrid bir e k i l d e d r m e y i b a a r s a bile, aritmetik durumun yinede kontrol a l n a m a y a c a n a i a r e t etmekte. Hkmetin y a k n gelecektetam bir iflas ilan etmesi i m k a n s z , ancak srekli kriz atmosferinden kur-tulmakmmkn olursa, bu sefer de kemer s k m a ve t o p l u n s a l harcama-lara bteden yeterince kaynak tahsis edememenin d o u r d u u fkeyleb a a k m a k zorunda kalacak. 2001 krizinden beri ekonomik toparlan-mada nemli a d m l a r a t l m k e n , Trkiye'nin gen ve byyen nfusuher y i p i y a s a s n a muazzam s a y d a taze gen i i gnderiyor ve bugen i n s a n l a r n u m u t l a r i s i z byme a n d a her geen gn biraz da-ha fazla k r l y o r . g c n n yeniden y a p l a n m a s byk e h i r l e r d e gz-le grlr bir k u t u p l a m a y a yol a t ve bu soruna a r t k g e n i ailelerin vek o n u l u k d a y a n m a s n n geleneksel m e k a n i z m a l a r y l a are buluna-maz. 1 9 9 0 ' l y l l a r d a s a v a t a n kaan ya da d o u vegney d o u illerindenkamak zorunda kalan Krtler, e h i r l e r e gn en byk u n s u r l a r y d .Daha nce g edenlerin a s l a r z u l a r i bulma f r s a t n a k a v u m a k ya dae i t i m ve s a l k hizmetlerinden yararlanmak iken, yeni gelen gmenle-rin k a r a r n belirleyen e tamamen zorunluluk. Yerinden k o p a r l a n buinsanlar s t a n b u l ' a , D i y a r b a k r , Adana ya da A n t a l y a ' n n c i v a r n d a k i ge-cekondu semtlerine, ya da k y b o y l a r n d a k i kk kasabalara y l m durumdalar. O u n u n da gidecek bir yeri yok.

keyder turk fanusu

Documents