1

รายงานประเมนความสาคญและการคนพบทางวชาการ ของวทยานพนธมหาบณฑต คณะรฐศาสตร

มหาวทยาลยธรรมศาสตร เรอง “ประวตศาสตรการเมองภาคประชาชน:

ความคดและปฏบตการของ ‘นกกจกรรมทางการเมอง’ ในปจจบน” ของ คณ อเชนทร เชยงเสน

โดย ศ. ดร.เกษยร เตชะพระ

สาขาวชาการเมองการปกครอง คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร

๑๙ กรกฎาคม ๒๕๕๖

วธการศกษา

เปาศกษาของผวจยวทยานพนธ คอ การเมองภาคประชาชนแบบทพนธมตรประชาชนเพอ

ประชาธปไตยทา ทผานมา วธทคนทวไปในสงคมพยายามจะเขาใจการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯ

จะองสงทผมเรยกวา การศกษาแบบประวตศาสตรความคด หรอ History of Ideas Approach มงานทเปน

ตวแทนของวธการแบบน คอ การเมองภาคประชาชนในระบอบประชาธปไตยไทย ของอาจารยเสกสรรค

ประเสรฐกล0

1 ความเปรยบทจะทาใหเขาใจวธการศกษาแบบนไดงายคอ เหมอนกบตนไม คาถามสาคญ

เกยวกบการเมองภาคประชาชนในวธคดแบบนไดแก การเมองภาคประชาชนเรมเมอใด? อดมคต ความคด

1 เสกสรรค ประเสรฐกล, การเมองภาคประชาชนในการพฒนาระบอบประชาธปไตยไทย (กรงเทพฯ: สานกพมพ

อมรนทร, 2548).

2

เปนอยางไร? อาทในหนงสอเลมน อาจารยเสกสรรคกสบสาวรากเหงาแนวคดกลบไปทชวง ๑๔ ตลาคม

๒๕๑๖ – ๖ ตลาคม ๒๕๑๙ แลวจากนนมนกคอยเตบโตผลบานงอกงาม และเจออปสรรคมากมาย แลวก

แตกกงกานสาขากลายเปนตนไมใหญในเวลาตอมา ถามองแบบน การเมองภาคประชาชนของพนธมตรฯ

กจะเปนการเบยงเบน (mutation) ไปจากพนธกรรมแตเดม รากเหงาเดม จงงายมากทจะบอกวา การเมอง

ภาคประชาชนแบบพนธมตรฯ ไมใชการเมองภาคประชาชนขนานแทและดงเดมจรง ๆ นอกจากอาจารย

เสกสรรค ประเสรฐกล แนวทางการมองและวจารณการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯของอาจารย นธ

เอยวศรวงศ กจะเปนอยางนเชนกน 1

2 กลาวคอ การเมองภาคประชาชนทถกทควรจะตองเปนแบบน มความ

เปนมา มรากเหงาอยางน ออกมาเปนตนไมอยางน แลวสงทเกดขนจากพนธมตรฯมนไมใช ฯลฯ

จะเหนไดวา มนงายทจะบอกปดการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯและบอกวาไมใชของแท

แตโจทยของผวจยวทยานพนธนจะกลบตาลปตรกน โดยยมใชวธศกษาแบบวงศาวทยา หรอ genealogy

2 นธ เอยวศรวงศ, “การเมองภาคประชาชน.” มตชนรายวน, ๒๑ ก.ค. ๒๕๕๑, น. ๖.

3

approach ของมเชล ฟโกตมา เรมตนจากมองวาการเมองภาคประชาชนของพนธมตรฯ แบบทเปนอยน

เปนผลบนปลายทเกดขน แตแทนทจะถามวาการเมองภาคประชาชน ณ จดแรกเรมตนหรอแบบบรสทธนน

มเมลดพนธหรอรากเหงาอยตรงไหน เขากลบเรมจากผลอยางทเหนและเปนอยในปจจบนอนเปนบนปลาย

แลวพยายามทจะดวามนคลคลายกลายมาเปนแบบนไดอยางไร ดงนน กตองไปสบคนดวา ตนตอรากเหงา

วงศาของมนผสมพนธกนอยางไรบาง มนเกดขนดวยเงอนไขอยางไรบาง มนไปปะปนกบวธคดและวธ

ปฏบตอน ๆ อยางไรบาง ดงนนมนจงเหมอนกบการเปดกรอบการศกษาออก แลวเชอเชญบรรดาปจจยท

อาจจะแปลกปลอมหรอคมไมได หรอแนวการตความทงหลายแหลทในวธการศกษาแบบแรก (History of

Ideas Approach) ดเหมอนวาผดเพยนเบยงแบนไป ใหมนเขามาในวงของการศกษา เพอทจะดวา มน

นามาสผลสดทายบนปลายกลายเปนการเมองภาคประชาชนของพนธมตรฯ ไดอยางไร ขณะทวธการศกษา

/มมมองแบบแรกกจะปดออกไปเลย หาวาไมใชของแท ไมใชของบรสทธ กลาวอกนยหนงกคอ วธการศกษา

แบบวงศาวทยาเรมจากผลทมน mutate หรอกลายพนธแลวดวามนกลบกลายมาเปนแบบนไดอยางไร

4

สปรตแบบนแสดงออกอยางรวมศนยชดเจนในงานของนกวชาการ ชอ Gary Gutting ในหนงสอ

The Cambridge Companion to Foucault Gutting ไดเขยนไวยอหนาหนงในบทนาของหนงสอคมอเลม

นนชอ “Introduction: Michel Foucault : A User’s Manual” ซงผวจยวทยานพนธไดอางองถงบอย ๆ

และผมเหนวามนยดกมสปรตทเขาเขาไปศกษาการเมองภาคประชาชนของพนธมตรฯ ในครงน

Gary Gutting ไดเขยนไววางานประวตศาสตรของฟโกตมากมายหลายชนจดอยในประเภททเขา

เรยกวา “ประวตศาสตรของปจจบน (history of the present)” แนละโดยนยามแลว ประวตศาสตรยอม

เกยวกบอดต แตเปนแบบฉบบเลยวางานประวตศาสตรของฟโกตมกเรมจากขอสงเกตของเขาวา มอะไร

บางอยางในปจจบนทมนเลวรายมาก แรงจงใจททาใหเขาเรมงานประวตศาสตรชนหนง ๆ กคอขอวนจฉย

ของเขาวา สถานการณทางสงคมทแนนอนบางอยาง – อาจเปนสถาบนหนง สาขาวชาหนง การปฏบตการ

ทางสงคมหนง - มน “เหลอจะทนรบไหว (intolerable)” เปาหมายเอกของเขาไมใชการเขาใจอดต แตคอ

การเขาใจปจจบน หรอพดใหแนบเนยนขนกคอ ใชความเขาใจอดตมาเขาใจอะไรบางอยางทเหลอจะทนรบ

ไหวในปจจบน2

3 อนนเปนสปรตทนกศกษาผวจยใชในการศกษาการเมองภาคประชาชนในวทยานพนธน

ขอคนพบหลก

ขอคนพบหลกทผมประมวลสรปออกมานอาจจะไมใชสงทปรากฏชด หรอ conceptualized ขนมา

อยางชดเจนในงานวทยานพนธของผวจย แตผมคดวาพดใหถงทสดแลวผวจยพบวาวงศาวทยาแหง

การเมองภาคประชาชนของพนธมตรฯเปนปฏสมพนธระหวาง ๒ อยาง คอ:

๑) “การอานแบบลทธแกของคนแปลกหนาในอนาคต” เหลาบรรดาตวบท ขอวเคราะหทาง

การเมองจานวนมาก ถกอานแบบ revisionist (ลทธแก) หรอนยหนงอานแบบตความใหม ใหความหมาย

3 Gary Gutting, “Introduction: Michel Foucault: A User’s Manual”, in The Cambridge Companion to

FOUCAULT (New York: Cambridge University Press, 2005), p.10.

5

ใหม ไมเหมอนกบความหมายเดมแบบทเขาใจกนตอนทเขยนหรอตพมพ มนถกอานแบบลทธแกโดยคน

แปลกหนา คอ คนทมาทหลงซงไมใชผอานเบองตนทงานเหลานมงหมายใหอาน, และอานในอนาคต คอ

ในเงอนไขทเปลยนแปลงไป โดยปฏสมพนธกบ

๒) “โครงสรางโอกาสทางการเมองและโครงสรางโอกาสทางวฒนธรรมทเปลยนไป” ซงผมจะได

อธบายขยายความตอไปขางหนา

พดใหถงทสดวทยานพนธฉบบนรวบยอดความคดเปนขอสรปไดวาเรองเลาหรอประวตศาสตรของ

การเมองภาคประชาชนของพนธมตรฯในปจจบนมทมาประกอบดวย ๒ สวนน ไดแก “การอานแบบลทธแก

ของคนแปลกหนาในอนาคต” ภายใตเงอนไข “โครงสรางโอกาสทางการเมองและโครงสรางโอกาสทาง

วฒนธรรม” ทเปลยนไปในแตละชวง

6

เราอาจพจารณาโครงสรางเนอหาโดยรวมของวทยานพนธผานบทตอนหลก ๆ ของวทยานพนธได

ดงภาพประกอบขางตน วทยานพนธไดแบงการศกษาออกเปนชวงเวลา เรมจาก

๑) หลงการเมองแบบฝายซาย พคท. (๒๕๒๔-๒๕๓๕): การเปลยนแปลงทางการเมองและ

ความคดของนกศกษาปญญาชนกลมตางๆ ยคหลงฝายซาย พคท., มาสชวงถดไป ไดแก

๒) การเมองไทยหลงพฤษภา’ ๓๕ และเครอขายนกกจกรรมทางการเมอง ภายหลงเกดเหตการณ

ประชาชนลกฮอตอตานรฐบาลทหารของนายกฯพลเอกสจนดา คราประยรเมอพฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๕ ม

การเคลอนไหวของเครอขายนกกจกรรมทางการเมอง ทเหนไดชดคอ มอบสมชชาคนจน จงหวะท 3 ท

นกศกษาผวจยใหความสาคญคอ

๓) การสถาปนาการเมองภาคประชาชนและการทาใหเปนสถาบน (Institutionalization) ผวจยได

นาเสนออยางแหลมคมนาสนใจวากระบวนการแกไขรฐธรรมนญซงเสรจสนออกมาเปนรฐธรรมนญฉบบ

ปฏรปการเมอง พ.ศ. ๒๕๔๐ นนในมตแงมมหนงเปนการสถาปนาการเมองภาคประชาชนใหกลายเปน

สถาบนขน ผานการมสวนรวมในกระบวนการรางรฐธรรมนญของนกกจกรรมตวแทนขบวนการภาค

ประชาชนตาง ๆ และการบญญตเปดชองทางใหองคการเอนจโอและองคการภาคประชาชนมบทบาทอยาง

เปนทางการในองคกรอสระตามรฐธรรมนญบางองคกร เชน คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต เปนตน

และนามาสชวงสดทาย คอ

๔) “การเมองภาคประชาชน” ของพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย ในปจจบน

เพอประโยชนแกการชใหเหนวามการอานและตความงานเขยนแบบลทธแกโดยคนแปลกหนาใน

อนาคตอยางไรและเพอความสะดวก ผมใครขอยกตวอยางกรณดงกลาวทเกดขนกบงานเขยนของผมเองซง

7

เผอญเขาไปมสวนเกยวพนตางกรรมตางวาระกนในฐานะอดตนกกจกรรมและนกคดนกเขยนของขบวนการ

นกศกษาประชาชนสมยนนและปญญาชนสาธารณะคนหนงและผวจยไดเอยอางศกษาถงในวทยานพนธ

ในชวง หลงการเมองแบบฝายซาย พคท. กอนทจะเกดเหตการณพฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๕ ผมเคย

เขยนความเรยงชนหนงชอ “ประชาธปไตยของประชาชนตองเปนอสระจากรฐและทน”3

4 ซงจากการคนควา

ของนกศกษาผวจยพบวาเปนงานทมอทธพลมากกบกลมเอนจโอและนกกจกรรมนกศกษาทงหลายในชวง

หลงปพ.ศ. ๒๕๓๕ ทสาคญคอผวจยพบวาบทความดงกลาวไดถกตความใหม จากเดมทผมซงเปนผ เขยน

ตงใจจะเสนอวา ประชาธปไตยตองเปนการเคลอนไหวของประชาชนทอสระจากรฐราชการ หมายถง เผดจ

การทหารกได และเปนอสระจากกลมทนทไปกอรปเปนพรรคการเมอง ประชาธปไตยจะเปนสงทมความ

หมายตอประชาชนกจะตองอสระจากระบบราชการเดม และกลมทนใหมทเขามาครองอานาจ ปรากฏวา

มนไดถกตความใหมในชวงใหมหลงพฤษภา’ ๒๕๓๕ ใหกลายเปนวา รฐไมใชหมายถงระบบราชการแลว

แตหมายถงรฐบาลทมาจากการเลอกตงของพรรคการเมอง ดงนนรฐกบทนกเลยผกพนเขาดวยกนเปนหนง

เดยว ซงการตความทานองนไมใชความตงใจเดมของงานทผมเขยน เหนไดวามนมการอานตความแบบ

ลทธแกเกดขน

งานเขยนของผมอกชนทเขาขายนเชนกนไดแก “ลทธเลอกตง”4

5 ดวยอทธพลของคณคานณ

สทธสมาน บรรณาธการคอลมนเครอหนงสอพมพผจดการสมยนน และแนวคด constitutionalism ของ

4 เกษยร เตชะพระ, “ประชาธปไตยของประชาชนตองเปนอสระจากรฐและทน,” ใน สภลกษณ กาญจนขนด,

บรรณาธการ, อานาจชาวบาน (กรงเทพฯ: สหพนธนสตนกศกษาแหงประเทศไทย, ๒๕๓๑). หนงสอเลมนตพมพเพอราลก

วาระครบรอบ ๑๕ ปเหตการณ ๑๔ ตลาคม พ.ศ. ๒๕๑๖ อนง บทความชนนตพมพครงแรกในนตยสารบานไมรโรย กอน

หนานนไมนานนก 5 เกษยร เตชะพระ, “ลทธเลอกตง,” ใน บญเลศ วเศษปรชา, บรรณาธการ, ราษฎรดาเนน (กรงเทพฯ: สหพนธ

นสตนกศกษาแหงประเทศไทย, ๒๕๓๗).

8

อาจารยอมร จนทรสมบรณ 5

6 ผมไดเอามาเขยนบทความชอ “ลทธเลอกตง” โดยพยายามชใหเหนทงแง

จาเปนหรอขาดเสยไมได หรอจะเรยกวาดานบวกกได ของการเมองประชาธปไตยแบบตวแทน-เลอกตง

และดานลบของประชาธปไตยแบบตวแทน-เลอกตงซงมจดออนและตองเสรมดวยการเคลอนไหวทาง

การเมองโดยตรงของประชาชน หรอจะเรยกวาการเมองภาคประชาชนกไดดวย ปรากฏวาผวจยไดคนพบวา

เมองานชนนโดนอานโดยนกเคลอนไหว-นกกจกรรมทางการเมองในเวลาตอมาหลงพฤษภา’ ๒๕๓๕ มน

กลบถกตความใหมโดยตดทอนดานบวกของประชาธปไตยแบบตวแทน-เลอกตงทงหมด แลวเนนไปทดาน

ลบของประชาธปไตยทมาจากการเลอกตงเพยงอยางเดยวเลย

แลวมาสชนสดทาย คอ “ระบอบสมบรณาญาสทธทนจากการเลอกตง” 6

7 ซงเปนบทความนาเสนอ

ความคดรวบยอดหรอมโนทศนของผมเกยวกบ “ระบอบทกษณ” กถกอานและตความโดยนกเคลอนไหวท

เขาไปโยงใยกบพนธมตรฯ วาเปนขอพสจนอยางชดเจนวา ระบบทนทเขามาผกขาดอานาจในสมยทกษณม

ลกษณะเปน “เผดจการสมบรณแบบ” โดยตดทอนแงมมของรฐบาลทกษณทมาจากการเลอกตงแบบ

ประชาธปไตยทงไป

ตวอยางของงานของผมทยกมาในฐานะขอเขยนซงถกอานและตความแบบลทธแกโดยคนแปลก

หนาในอนาคต เปนเพยงสวนหนงของวทยานพนธ นอกจากนยงมตวบทอน ๆ อกทถกตความในลกษณะ

เดยวกนทานองน

เรามาสปจจยสาคญทสอง นนคอโครงสรางโอกาสทางการเมองและโครงสรางโอกาสทาง

วฒนธรรมทเปลยนไป มนคออะไร?

6 ด อมร จนทรสมบรณ, คอนสตตวชนแนลลสม (Constitutionalism): ทางออกของประเทศไทย(สถาบน

นโยบายศกษา โดยความสนบสนนของ มลนธคอนราดอเดนาวร, ๒๕๓๗).

7 เกษยร เตชะพระ, “ระบอบสมบรณาญาสทธทนจากการเลอกตง (Elected Capitalist Absolutism),” มตชน

รายวน, ๑๐ ตลาคม ๒๕๔๖, น. ๖.

9

การอานและตความงานเขยนแบบลทธแกโดยคนแปลกหนาในอนาคตทกลาวไปแลวนนนาไปส

ปฏบตการทางการเมองทเปลยนไปของการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯ โดยมนเกดขนภายใต

เงอนไขการเมองจานวนหนง ซงทาใหการอานตความและปฏบตการดงกลาวเปนไปได ไดแก: -

๑) เกดระบอบประชาธปไตยจากการเลอกตง (electoral democracy) เตมใบ โดยเฉพาะอยางยง

หลงเหตการณพฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๕ นนบเปนเงอนไขจาเปนเบองแรก ถาไมมเงอนไขน การ

เคลอนไหวแบบการเมองภาคประชาชนจะเกดขนไมไดทงในแงบวก (เงอนไขเอออานวยเปดโอกาส

และสทธเสรภาพใหทาได) และในแงลบ (ประชาธปไตยแบบตวแทนมปญหาขอบกพรองจนนาไปส

การเคลอนไหวแบบการเมองภาคประชาชนเพอเสรมเตมแกไข)

๒) การเคลอนไหวขององคกรพฒนาเอกชนและองคกรประชาชน อาท สมชชาคนจนซงเปนปฏกรยา

ตอบโตตอระเบยบอานาจใหมทเกดขนหลงพฤษภาฯ ๒๕๓๕ พวกเขารสกวาจาเปนตองเคลอนไหว

ในลกษณะนเพอตอสชวงชงเอาผลประโยชนและทรพยากรทเขาอยากได

10

๓) สถาบนทางการเมองตาง ๆ ทตงขนใหมตามรฐธรรมนญปฏรปการเมอง พ.ศ. ๒๕๔๐ ซงเปน

โอกาสจงหวะทบรรดาปฏบตการมสวนรวมในการตรวจสอบถวงดลและจากดอานาจรฐของ

สมชชาคนจนและองคกรประชาชนกลมตางๆ ถกผลกดนใหกลายเปนบทบญญตในรฐธรรมนญ

กลาวคอ มนไมใชการเคลอนไหวทอยนอกรฐธรรมนญและทากนไปเองอกตอไป หากมบทบญญต

รองรบ อยางเชน การอางใชสทธชมชน องคกรตรวจสอบถวงดลอานาจรฐตาง ๆ อาท คณะกรรม-

การสทธมนษยชนแหงชาต เปนตน แลวกเปดชองทางตามกฎหมายใหองคกรประชาชนและ

องคกรพฒนาเอกชนเขามามสวนรวม สถาบนทางการเมองใหม ๆ ตามรฐธรรมนญฉบบนจง

กลายเปนโอกาสทางการเมองใหเกดการเคลอนไหวเหลานนขน ทวาโอกาสชองทางตามสถาบน

ดงกลาวกลบถกทาหมนในสมยรฐบาลทกษณ แมจะมบทบญญตรองรบอยกถกปดทงไปงาย ๆ

โดยรฐบาลและรฐสภาทตกอยภายใตการครอบงากากบของนายกฯทกษณและพรรคไทยรกไทย

สภาพเชนนจงกลายเปนเงอนไขใหเกดการเคลอนไหวแบบพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย

ขน

๔) สดทายคอการเกดขนของระบอบทกษณ 7

8 ซงใชอานาจบรหารรวมศนยเดดขาดทรองรบดวยเสยง

ขางมากอยางทวมทนในรฐสภาไปสกดขดขวางจนสงผลใหบทบญญตเชงตรวจสอบและจากด

อานาจรฐในรฐธรรมนญฉบบปฏรปการเมอง พ.ศ. ๒๕๔๐ เหมอนถกทาหมนไปเสย และนาไปส

การเคลอนไหวคดคานของเครอสอมวลชนเอเอสทว/ผจดการภายใตการนาของนายสนธ ลมทอง-

กลเปนปฏกรยาตอบโต

เหลาน คอ โครงสรางโอกาสทางการเมองททาใหการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯ เกดขนได

8 ด เกษยร เตชะพระ, “ภาคสอง: ระบอบทกษณ”, บชกบทกษณ: ระบอบอานาจนยมขวาใหมไทย-อเมรกน

(กรงเทพฯ: โครงการจดพมพคบไฟ, ๒๕๔๗), น. ๑๒๑-๒๔๐. และ เกษยร เตชะพระ, จากระบอบทกษณสรฐประหาร ๑๙

กนยายน ๒๕๔๙: วกฤตประชาธปไตยไทย (กรงเทพฯ: มลนธ ๑๔ ตลา, ๒๕๕๐).

11

ปจจยอกชดหนงทผมอยากลองนาเสนอเขามาประกอบการพจารณาคอ “โครงสรางโอกาสทาง

วฒนธรรม” (cultural opportunity structure) กลาวคอ ในสภาพทแนวคดโครงสรางโอกาสทางการเมอง

(political opportunity structure) เปนแนวคดในการศกษาขบวนการเคลอนไหวทางสงคมมานานแลว 8

9แต

ถามองในแงวฒนธรรม เราอาจจะพลกแพลง concept นสกเลกนอยและเสนอวามสงทเราอาจเรยกวา

“โครงสรางโอกาสทางวฒนธรรม” อย กลาวคอมนเปนโครงสรางทางวฒนธรรมบางอยางทเมอเปลยนไป

แลว ชวยทาใหการตความบางอยางเกดขนไดงายเขาสะดวกขนในชวงเวลาและเงอนไขทเปลยนไปเหลานน

ในแงน ผมคดวามโครงสรางโอกาสทางวฒนธรรมจานวนหนงทเอออานวยใหเกดการเมองภาค

ประชาชนแบบพนธมตรฯ ไดแก: -

1) ความเปนจรงทวาเครอบรษทสอมวลชนเอเอสทว/ผจดการไดกมสอสงพมพ สออเลกทรอนกส

โทรทศนดาวเทยมและอนเทอรเนต ไวในมอ โดยเฉพาะสวนทเปนโทรทศนดาวเทยมยอมอยเหนอ

9 ประภาส ปนตบแตง, กรอบการวเคราะหการเมองแบบทฤษฎขบวนการทางสงคม (กรงเทพฯ: โครงการผลต

ตาราและเอกสารการสอน คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๕๒), น. ๙๗-๑๐๙.

12

การควบคมของรฐ จะเหนไดวาการเคลอนไหวทางการเมองของคณสนธ ลมทองกลผานสอมวลชน

ในเครอเอเอสทว/ผจดการถกเผยแพรและสงอทธพลผลสะเทอนกวางขวาง ครกโครม โดยทรฐไม

สามารถควบคมไดทงทอยากจะทา 9

10 นคอโอกาสทางวฒนธรรมทเปดใหเกดการเคลอนไหว

ตความการเมองภาคประชาชนไปในทศทางของพนธมตรฯ เพราะมชองทางสอมวลชนใหมเปดให

อยางอยเหนอการควบคมของรฐ

2) พนภมวฒนธรรมการเมองเดมของสงคมไทยไดแกวาทกรรมราชาชาตนยมประชาธปไตยอนสบ

สานแนวคดการเมองอนรกษนยมและกษตรยนยมทมมาแตเดม อาจารยธงชย วนจจะกลไดเสนอ

แนวคดและอาจารยประจกษ กองกรตนามาพฒนาขยายความเพมเตมวา วาทกรรมหลกทให

ความชอบธรรมแกสถาบนกษตรยในประวตศาสตรไทยไดแกวาทกรรมราชาชาตนยมทประสาน

หลอมรวมราชากบชาตเปนหนงเดยวกน และวาทกรรมกษตรยประชาธปไตยทประสานหลอมรวม

ราชากบประชาธปไตยเปนหนงเดยวกน ในความหมายทวาสถาบนกษตรยกชาตไวจากมหา

อานาจอาณานคมตะวนตกในรชกาลท ๕ และสถาบนกษตรยทรงยนยอมสละพระราชอานาจ

สมบรณาญาสทธและพระราชทานรฐธรรมนญแกอาณาราษฎรใหมประชาธปไตยขนในรชกาลท ๗

ในขณะทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลปจจบนทรงปกปองชาตไทยไวจากการรกรานของ

คอมมวนสตและทรงนอมนาอานวยใหการเมองไทยเปลยนผานจากเผดจการทหารเขาสระบอบ

ประชาธปไตย รชกาลท ๙ จงเหมอนหนงสดยอดแหงการรวมกนของความสาคญของสถาบน

กษตรยตอชาตและตอประชาธปไตย 10

11 พนภมทางวาทกรรการเมองนถกกอรางสรางขนและธารง

10 คานณ สทธสมาน, “๒๒. ASTV ทวกชาต” และ “๒๓. มอบ ๓ G”, ปรากฏการณสนธ: จากเสอสเหลองถง

ผาพนคอสฟา (กรงเทพฯ: สานกพมพบานพระอาทตย, ๒๕๔๙), น. ๒๕๓-๗๓. 11 ธงชย วนจจะกล, “ประวตศาสตรไทยแบบราชาชาตนยม,” ศลปวฒนธรรม, ๒๒: ๑ (พฤศจกายน ๒๕๔๔),

๕๖-๖๕. และ ประจกษ กองกรต, และแลวความเคลอนไหวกปรากฏ: การเมองวฒนธรรมของนกศกษาและปญญาชน

กอน ๑๔ ตลา (กรงเทพฯ: สานกพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๘).

13

สบสานมาตงแตพทธทศวรรษท ๒๔๙๐ โดยปญญาชนกษตรยนยมจานวนหนง เชน พระวรวงศ

เธอ พระองคเจาธานนวต กรมหมนพทยลาภพฤฒยากร, มรว. เสนย ปราโมช, มรว. คกฤทธ

ปราโมช เปนตน แลวกลายเปนเงอนไขแนวทางใหคนรนหลงสามารถอานตความและปฏบตการ

ทางการเมองภาคประชาชนใหอยใตรมวธคดแบบวาทกรรมราชาชาตนยมประชาธปไตยได หาก

แมนไมมวาทกรรมและระเบยบความเชอาดงกลาวนอย ปรากฏการณการเมองภาคประชาชนแบบ

พนธมตรฯ กคงยากทจะเกดขนมาได 11

12

3) เหตปจจยประการสดทายซงจะวาไปแลวกไมเชงจะเปนโอกาสทางวฒนธรรม ไดแกความเปนจรง

ทวาการเคลอนไหวชมนมแสดงพลงมวลชนครงใหญ ๆ ตอเนองยดเยอยาวนานนนมคาใชจายสง

มากตกวนละรวมลานบาท เชน เมอครงพนธมตรฯชมนมปดลอมทาเนยบรฐบาลของนายกฯสมคร

สนทรเวชนน สรยะใส กตะสลา ผประสานงานพนธมตรฯ ไดใหสมภาษณวา คาขาว คาเครองปน

ไฟฟา คาเครองเสยง คาตอบแทนวทยากรบนเวท ฯลฯ รวมกนแลวตกประมาณวนละรวมหนงลาน

บาท12

13 จะเหนไดวาการเคลอนไหวทางการเมองขนาดและลกษณะนยอมเหลอวสยของกลมคนท

12 ดการศกษาวจยเรองนโดยพสดารอยางเปนระบบใน ปฤณ เทพนรนทร, “ราชากบชาตในอดมการณราชา

ชาตนยม: ทสถตของอานาจอธปไตยในชวงวกฤตเปลยนผานทางการเมอง” (วทยานพนธรฐศาสตรมหาบณฑตทยงไมได

ตพมพ สาขาการปกครอง คณะรฐศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๕๕), โดยเฉพาะบทท ๓ รองรอยการทางานของ

อดมการณราชาชาตนยมกอนการเกดกลมพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย (ระหวางทศวรรษ ๒๔๙๐-๒๕๑๐) และ

บทท ๔ การทางานของอดมการณราชาชาตนยมระหวางการเคลอนไหวของกลมพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย

พ.ศ. ๒๕๔๘-๒๕๔๙. 13 นายสรยะใส กตะศลาใหสมภาษณวายอดเงนบรจาคสนบสนนการชมนมตอตานรฐบาลของพนธมตรฯรอบท

สองในป พ.ศ. ๒๕๕๑ ชวง ๒๕ วนแรกสงถง ๒๖ ลานบาท โดยใชจายไปทงหมด ๒๔ ลานบาท (“สรยะใส เผยเงนบรจาค

๒๖ ลาน แตมคาใชจาย ๒๔ ลาน,” ผจดการออนไลน, ๑๘ มถนายน ๒๕๕๑; และ บางนา บางปะกง, “วาดวยเศรษฐ-

ศาสตรมอบพนธมตร,” เนชนสดสปดาห, ๑๗: ๘๕๑ (๑๙ – ๒๕ กนยายน ๒๕๕๑), หนา ๙๐) และ ศลยา ประชาชาต “ไทย

เดย-เอเอสทว บรษทรบบรจาค (ไมจากด) ฟนธง ตองเสยภาษ (ครบพนอง),” มตชนสดสปดาห, ๗ พฤศจกายน ๒๕๕๑,

หนา ๑๓ ระบวา ในขณะนนแกนนาอางวามยอดเงนบรจาคทะล ๑๐๐ ลานบาท

14

ไมมเงนทจะมาเผาเลนวนละลานจะสามารถทาได ความเปนไปไดของปฏบตการแหงการเมอง

ภาคประชาชนแบบพนธมตรฯจงตององอาศยฐานเงนทนทหนาแนนใหญโตพอสมควร

ผลของปฏสมพนธระหวางการอานแบบลทธแกของคนแปลกหนาในอนาคต กบโครงสรางโอกาส

ทางการเมองและวฒนธรรมทคลคลายเปลยนแปลงไป นาไปสการเมองภาคประชาชนทแปรความหมาย

และการปฏบตไปจากเดม ตรงจดนผมอยากแนะนาเชงเปรยบเทยบเกยวกบความคดจากการศกษาของ

อาจารยธงชย วนจจะกลในงาน Siam Mapped ซงวาดวยการเปลยนระเบยบความรความคดวาทกรรม

เกยวกบพนทและภมศาสตรของสยามสมยใหม จากระเบยบความคดความรแบบเดมกอนทจะมแผนทและ

รฐชาตสมยใหม มาสระเบยบความคดความรวาทกรรมเกยวกบแผนทและรฐชาตในยคสมยใหม อนสงผล

กระทบตอเนองทางอานาจการเมองและการใชกาลงทหารทเกยวของกบเสนพรมแดนและอานาจอธปไตย

ของรฐอยางมหาศาล 14

ในงานชนน อาจารยธงชยไดชไวอยางนาสนใจวา ณ จงหวะการเปลยนระเบยบความคดความร

วาทกรรมทสาคญ มนจะมสงทคลายกบ Transforming/signifying event (ยมคาของอาจารยชยวฒน สถา

อานนท) กลาวคอ เหตการณสาคญทเปนจงหวะพลกเปลยนหรอหลกหมายปายบอกการคลคลายของการ

เขาใจและคาอธบายพนทและภมศาสตรแบบเดมทเปลยนไปเปนแบบใหมในจงหวะนน เชน กรณ รศ.

๑๑๒ ทสยามในสมยรชกาลท ๕ มขอพพาทกบฝรงเศสเรองดนแดนฝงซายแมนาโขง เปนตน 14

15

ดวยวธคดเดยวกนน ผมอยากเสนอวาวธคดและปฏบตการแบบการเมองภาคประชาชนกม

Transforming/signifying event หรอเหตการณสาคญทเปนจงหวะพลกเปลยนหรอหลกหมายปายบอก

14 Thongchai Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-Body of a Nation (Honolulu: University

of Hawaii Press, 1994). 15

Thongchai, Siam Mapped, pp. 127, 141-43.

15

บางอยางอยเชนกน ถาเราระบบงชลงไปไดกจะพบวา ณ จงหวะนนแหละทเกดการพลกเปลยนความ

หมายนย (semiotic shift) ของการเมองภาคประชาชนในแตละแบบฉบบ

ผมอยากเสนอวาเหตการณอนเปนหลกหมายปายบอก (Transforming/signifying event )

การเมองภาคประชาชนในแบบเดมของสมชชาคนจน คอการชมนมลอมทาเนยบรฐบาล ๙๙ วน (จาก ๒๕

มกราคม – ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๔๐) ในสมยรฐบาลชวลต ยงใจยทธ หากจะถามวาการเมองภาค

ประชาชนแบบคลาสสกเปนอยางไร? คาตอบกคอการชมนมลอมทาเนยบฯ ๙๙ วนนนเอง15

16 โดยเราตอง

พจารณาวาอะไรคอองคประกอบเชอมลสาคญของการชมนมครงนน? อะไรทตอกตรงตราเปนความหมาย

ของการเคลอนไหวครงนนในแงนยามและปฏบตการของการเมองภาคประชาชน? ผมเหนวาไดแก: -

16 ความสาคญเชงประวตศาสตรของการเคลอนไหวประทวงของมวลชนครงนไดรบการบนทกศกษาไวอยาง

กวางขวางครอบคลมในวทยานพนธปรญญาเอกทตอมาปรบปรงตพมพเปนหนงสอของประภาส ปนตบแตง, การเมองบน

ทองถนน: ๙๙ วนสมชชาคนจนและประวตศาสตรการเดนขบวน ชมนมประทวงในสงคมไทย (กรงเทพฯ: ศนยวจยและ

ผลตตารา มหาวทยาลยเกรก, ๒๕๔๑).

16

๑) ไมปฏเสธระบอบประชาธปไตยจากการเลอกตง เพราะการเคลอนไหวชมนมเรยกรองของมวลชน

ตองมรฐบาลจากการเลอกตงเปนคสนทนาเจรจาตอรองดวย ถาไมมรฐบาลจากการเลอกตง มอบจะไป

เรยกรองตอรองกบใครไดเลา?

๒) ถอรฐบาลเปนคสนทนาตอรอง ไมใชสงทตองโคน

๓) ใชยทธวธยบยงขดขวางการทางานของสถาบนการเมองปกตโดยสนตวธ ไมใชดวยอาวธหรอการ

เคลอนไหวดวยความรนแรง ถงจะใชการปดลอมทาเนยบฯ ใหทางานตามปกตลาบาก แตกไมใชอาวธ

แบบรนแรงหรอไปโคนลมเขา

๔) สดทายคอการยดถอหลกจรยธรรมทางการเมองแบบ Kantian 17 โดยใหคาผ เขารวมชมนมทกคนวา

เปนเปาหมายของการเคลอนไหวตอสในตวแตละคนนนเอง ไมใชเปนเพยงเครองมอเพอรบใชใหแก

ภารกจทยงใหญกวา ฉะนนจงไมยอมเสยสละผชมนมคนใดหรอกลมใดเพอชยชนะของการเคลอนไหว

ตอส หรอเพอใหไดมาซงอานาจ หรอเพอลมรฐบาล นถอเปนความคดและแบบแผนของปฏบตการ

การเมองภาคประชาชนแบบสมชชาคนจน

วทยานพนธของผวจยไดชใหเหนวาความหมายและการปฏบตของการเมองภาคประชาชนแบบ

เดมของสมชชาคนจนขางตนนมาเปลยนหลงจากพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตยกอตวขนในป พ.ศ.

๒๕๔๙ เปนตนมา ในกระบวนการดงกลาว ผมคดวาเราสามารถระบบอกเหตการณสาคญทเปนจงหวะ

17

“Kant, Immanuel”, The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought (Oxford: Basil Blackwell Ltd.,

1991), pp. 265-67. ดงท Kant เขยนไวในงาน Metaphysical Principles of Virtue (หลกอภปรชญาแหงคณธรรม, ค.ศ.

๑๗๙๗) เกยวกบประเดนนวา: “มนษยในระบบธรรมชาตนน...มความหมายเพยงนอยนดและโดยทถกถอวาเปนผลผลตของโลกเยยงสตวอน

ทงหลายจงมคณคาแคธรรมดาสามญ... แตมนษยในฐานะบคคล กลาวคอในฐานะองคประธานแหงเหตผลเชง

ปฏบตทางศลธรรมนนยอมสงสงเหนอราคาทงปวง เพราะในฐานะเอกบคคลหนงเดยวนน เขาไมควรถกประเมน

คาเปนเพยงแควธการเพอไปบรรลเปาหมายของคนอน หรอแมแตเพอไปบรรลเปาหมายของตวเอง หากคควรถอ

เปนเปาหมายในตวของเขาเอง” (คาแปลของผ เขยนเอง)

17

พลกเปลยนหรอหลกหมายปายบอก (Transforming/signifying events) การเปลยนแปลงทวาเหลานได

จานวนหนง ไดแก: -

๑) การทคณสนธ ลมทองกลและพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตยขอพระราชทานนายกรฐมนตร

เพอปฏรปการเมอง โดยอางองมาตรา ๗ แหงรฐธรรมนญ พ.ศ. ๒๕๔๐ ชวงตนป พ.ศ. ๒๕๔๙ 18 เหต-

การณนทาใหการเมองภาคประชาชนเขาไปผกพนกบสถาบนพระมหากษตรยเปนครงแรกในลกษณะท

สมชชาคนจนไมเคยทามากอน

๒) รฐประหารของคปค. เมอ ๑๙ กนยายน พ.ศ. ๒๕๔๙ การทพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย

แสดงทาทเรยกรองและสนบสนนรฐประหารครงน 18

19 ทาใหการเมองภาคประชาชนกบรฐประหารโดย

ทหารซงกอนนไมเกยวของกนเลย กลายเปนสงทไปดวยกนได การรฐประหารกลายเปนเชอมลใหมทถก

นาเสนอเขามาสการเมองภาคประชาชน เหตการณนเมอนบรวมกบการยบพรรคไทยรกไทย ยบพรรค

พลงประชาชน การยดทรพยของคณทกษณและพรรคพวกในเวลาตอมา19

20 กไดเปลยนความหมายของ

การเมองภาคประชาชนแตเดมทเนนความเปนอสระจากรฐและทน กลายมาเปนการเมองประชาชน

แบบใหมของพนธมตรฯทอาศยรฐเลนงานทน ใชอานาจรฐไปเลนงานทน

18 คานณ, “๑๑. ถวายคนพระราชอานาจ” และ “ภาคผนวก ๕: ฎกา ๔ กมภาพนธ ๒๕๔๙ ลานพระบรมรปทรง

มา”, ปรากฏการณสนธ, น. ๑๒๗-๓๕, ๓๑๕-๒๒. และ ธนาพล อวสกล, “แกะรอยพนธมตรประชาชนเพอประชาธปไตย: ผออกบตรเชญใหคณะรฐประหาร”, ใน ธนาพล อวสกล, บรรณาธการ, รฐประหาร ๑๙ กนยา: รฐประหารเพอระบอบ

ประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมข (กรงเทพฯ: สานกพมพฟาเดยวกน, ๒๕๕๐), น. ๓๐๖-๐๘. 19 ธนาพล, “แกะรอยพนธมตรฯ”, น. ๒๘๘-๓๒๑. 20 ชาญวทย เกษตรศร, บรรณาธการ, กาลานกรมสยามประเทศไทย ๒๔๘๕-๒๕๕๔ (กรงเทพฯ: โพสต พบลช

ชง, ๒๕๕๕), น. ๒๙๖, ๓๐๕, ๓๑๓.

18

๓) ปฏบตการยดครองทาเนยบรฐบาล ยดครองสนามบนสวรรณภมและดอนเมองของพนธมตร

ประชาชนเพอประชาธปไตยในป พ.ศ. ๒๕๕๑ 20

21กคอการปฏเสธชองทางแกปญหาขดแยงผานสถาบน

การเมองปกตตามรฐธรรมนญอยางสนเชง กลายเปนวาการเมองภาคประชาชนไมจาเปนตองเคลอน

ไหวควบคและประสานกนไปกบการเมองในรฐสภาผานพรรคการเมอง หากสามารถอาศยการยด

ทาเนยบฯ ยดสนามบน ผลกดนใหลมรฐบาลไดโดยตรง อนเปนการปฏเสธชองทางการเมองปกต

ทงหมด 21

22

๔) ขอเสนอ “การเมองใหม” ของคณสนธ ลมทองกล บนเวทปราศรยของพนธมตรประชาชนเพอ

ประชาธปไตยระหวางชมนมลอมทาเนยบรฐบาลในป พ.ศ. ๒๕๕๑ 22

23 กคอการปฏเสธ/กดทบ

ประชาธปไตยแบบตวแทนผานการเลอกตง นเปนขอเสนอทตางจากการเมองภาคประชาชนแบบเดมท

ถอวาประชาธปไตยแบบเลอกตงเปนเชอมลทจาเปนของการเมองภาคประชาชน

๕) สดทาย ซงผมถอวาเปนจดสดยอดของการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรประชาชนเพอ

ประชาธปไตย คอการสนบสนนรฐบาลใหลอมปราบการชมนมของแนวรวมประชาธปไตยตอตานเผดจ

การแหงชาต (นปช.) ทถนนราชดาเนนและบรเวณสแยกราชประสงค เมอป พ.ศ. ๒๕๕๓23

24 นบวา

การเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯไดเดนมาถงจดทพรอมยอมรบใหใชความรนแรงปราบฆา

ประชาชนดวยกนเอง เพราะประชาชนเหลานน “หลงผด” แลว (เสนใตเนนโดยผ เขยน)

21 ชาญวทย, กาลานกรมฯ, น. ๓๐๓, ๓๐๕. 22 เกษยร เตชะพระ, “ปรากฏการณมอบพนธมตรฯ”, สงครามระหวางส: กอนถงจดทไมอาจหวนกลบ

(กรงเทพฯ: สานกพมพ openbooks, ๒๕๕๓), น. ๑๖๒-๖๘. 23 เกษยร, “ระบอบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยทรงเปนประมขของสนธ ลมทองกล”, สงครามระหวางส:

กอนถงจดทไมอาจหวนกลบ, น. ๑๒๐-๓๕. 24 ชาญวทย, กาลานกรมฯ, น. ๓๑๔-๑๕.

19

สรป

ทายทสด ผมใครประมวลสรปเพอชใหเหนวาอะไรคอขอดจดเดนของวทยานพนธฉบบนและในทาง

กลบกนอะไรคอสงทผวจยยงไมทนไดศกษาในงานชนดงกลาว

๑) วทยานพนธเลมนไดรเรมใชวธการใหมในการศกษาการเคลอนไหวมวลชนของไทย ไดแกวงศา

วทยา (genealogy) สงผลชวยผลกดนความรความเขาใจทางวชาการเกยวกบการเมองมวลชนใหคบหนา

ไปอกกาวหนง 24

25

25 นเปนขอประเมนของอาจารยประภาส ปนตบแตง กรรมการวทยานพนธอกทานหนง ซงผมเหนดวย

20

๒) วทยานพนธเลมนทาใหเขาใจพลวตของการแปรเปลยนทางความคดและการปฏบต อนเปน

ปฏสมพนธระหวางการอานแบบลทธแกของคนแปลกหนาในอนาคตกบโครงสรางโอกาสทางการเมอง/

วฒนธรรมทเปลยนแปลงไป

๓) จดเดนเหนชดของวทยานพนธเลมนคอการใชหลกฐานเอกสารชนตนของฝายขบวนการ

เคลอนไหวมวลชนเอง เชน เอกสารประกอบการประชม บนทกการประชม เอกสารการจดการอบรมศกษา

ฯลฯ ขององคกรพฒนาเอกชนและองคกรประชาชน มการคนควาอางองเปรยบเทยบเอกสารดงกลาวอยาง

เขมขน กวางขวาง เพอเชอมโยงใหเหนประเดนตาง ๆ

๔) วทยานพนธเลมนไดนาเสนอประเดนใหมเรองการทาการเมองภาคประชาชนใหเปนสถาบน

ผานการรางรฐธรรมนญ พ.ศ. ๒๕๔๐ อยางแหลมคมนาสนใจ การตความซงไมเคยมใครทามากอนนไดผก

ประเดน ขบวนการทางสงคม, ขบวนการประชาชน (Social Movements, Popular Movements) เขากบ

การสรางสถาบนทางการเมอง (Political Institutionalization) อยางนานาไปขบคดขยายผลตอยง

สาหรบสงทผวจยยงไมไดทาในงานชนน ถาเอางาน Siam Mapped: A History of the Geo-Body

of a Nation ของอาจารยธงชย วนจจะกล เปนตวแบบ กอาจกลาวไดวางานวจยนยงไมกวางขวางเทาและ

ยงไมไดลงลกพอใน ๒ เรอง คอ

๑) เรองความคดความร ใน Siam Mapped อาจารยธงชยเลาเรองโดยปพนใหเหนกอนวาอะไรคอ

ระบบความคดความรเกยวกบพนท-ภมศาสตรแบบเดมของสยามในพนทน และอะไรคอระบบความคด

ความรเกยวกบพนท-ภมศาสตรแบบใหมในสมยรฐชาตทมาจากตะวนตก ประเดนดงกลาวงานวจยชนนยง

ไมไดทา นนคอยงไมไดกลบไปสบสาววาอะไรคอความคดความรเกยวกบประชาธปไตยแบบตวแทนผาน

การเลอกตงแตเดมมา? ทบอกกนเปนสตรสาเรจวาประชาธปไตยคอ “การปกครองของประชาชน เพอ

ประชาชน โดยประชาชน” นน เปนทเขาใจกนวาอยางไรในสงคมการเมองและขบวนการเคลอนไหวมวลชน

21

ของไทย? มนคลคลายมาอยางไรบาง กอนทจะกลายมาเปนการเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯ? และ

การเมองภาคประชาชนแบบพนธมตรฯ ในแงความคดความรโดยรวมมนเปนอยางไร? สวนนงานวจยยง

ไมไดทาใหเหนชด

๒) งาน Siam Mapped ของอาจารยธงชยมความแหลมคมตรงจงหวะทอาจารยระบบงบอก

Transforming events หรอเหตการณสาคญทเปนจงหวะพลกเปลยนระบบความคดความรและวาทกรรม

ออกมา เขาชใหเหนวาเนองจากตว Transforming events ทวาน มนมคาหลกหรอ key words จานวนหนง

ซงเปลยนความหมาย เชน พรมแดน, อธปไตย, ชาต (border, sovereignty nation) โดยทคาเดมในภาษา

เดมไดปรบแปรความหมายไป เชน ประเทศ เดมท แปลวา สถานท หรอ place แตแลวความหมายของมน

กลบกลายเปน ชาต หรอ nation อยางเดนถนดชดเจนอนสบเนองจากเหตการณพลกเปลยน

(Transforming events) อนนน การเขาไปจบประเดนการพลกเปลยนความหมาย (semiotic shift) ใน

ระดบคาศพทหลกเปนคา ๆ น ตองใชวธการแบบสญศาสตรหรอสญวทยา (Semiotics or Semiology)

แลวไประบบงชเอกสารหลกออกมา ซงในเอกสารชนนน ความหมายของคามนขยบเปลยนใหเหนไดอยาง

ประจกษชดเจน มนรบเอาความหมายใหมเขามา บวกกบความหมายเกาอยางไร แลวตวคาศพททมมน

เปลยนคาเขาไปอยในระบบความคดความรใหมอยางไร อนนเปนสงทอาจารยธงชยทาไดอยางพสดารมาก

ในกรณคาศพทหลกเกยวกบรฐชาตจานวนหนง ในชวงตอนทายของบทท ๗ เปนตน 25

26 แตนกศกษาผวจย

ยงไมไดทา

26 Thongchai, Siam Mapped, pp. 131-39.