liiiiiiBiiiiiiiiiriiii

>tiC ^INMt^/^'

n

mmm S«««fS?^^i^|^^^^

^ -'^^k:^^!^.

^A^Uirimnitriiywiiiiiiii mM^

KASAYSAYANNI

SANTA PILOMENA

Siinfiaf ni.

ri:i)R() \\ 'G.VK(IA

isrN VN'. i,A(;rNA

iniT

KASAYSAYAN~- NI , ..

SANTA HLOMENA

Ang kasaysayan ni Santa Filomena, na sumilang

sa bayan-bayanan ng San^Antonio, Binang, Laguna,

ay hindi miminsang ito'y napatanghal na sa Ling-

guhang babasahin na may kanya-kanyang pamagatiia gaya ng '^Silangan'' na sinulat ni Miss Ursula Gar-

eia at gaya rin ng ''Daigdig'Vna sinulat ni Gatalino

V. Plores, at gayon din sa 'Tik-Tik" na sinulat ni

G. Alejandro M. Serrano, na pawang nahihiyasan ang

kasaysayan ng mga bahagi ng katotohanan. At nga-

yon naman ay inyong masasaksihan ang dalawang

pitak ng kasaysayan na unang pag-ibig at ikalawang

pagibig na dinaanang landas ni Santa Filomena na ba-

go siya namatay ay kanyang nasaksihan, Subali't

sa ganitong pangyayari ay huag namang hihinalain

ng sinum.ang makakatunghay na matapos mabatid

ang boong kasaysayang ito na ito'y isang pagpapara-

ngalan ng sumulat o ng bawat isang lalaking nagka-

palad na maibig ni Filomena Almarines, noong siya'y

nabubuhay. Sapagka't ang boong dahilan ay wa-lang iba kundi likas ng sumulat nito na kanyangtungkuiin sa sariling pagsisikap na ititik niya angmga simulain ng buhay, maging martir at hindi manay karapat-dapat na magkarpon ng isang aklat

na lalu pa nga sa katulad nito na hindi pangkarani-

4

waiig pangyayari iia paglikha ng dakilang Mayka-

pal sa bayan ng Pilipinas. At iipang sa araw ng

bukas na isisilang na mga sang^gol at kung magsi-

laki na'y sa habang panahon ng kanilang pagkakai-

sip ay w^alaiig kupas na matutunghayan ang pag-

kahimala ni Santa Filomena ng PiHpinas. At nga-

yon nga ay naririto ang nalantang mga dahon sa

landas ng pagibig na pinasariwa ng abang panulat

ni PedroY. Gareia ang mga naulilang panahon ng

mapapait niyang kasaysayan sa buhay, na sa una

pa iamang ng pagtibok ng kanyang puso sa ngalan

ng pagibig ay sinawi kaagad ng mapanghimagsikna kapalaran.

Noon ay hindi pa malay likhain ng panahon angmagagarang tanawin ng mga tahanan sa nayon ng''San Antonio'' ng Binan, Laguna, na gaya ng pinag-

kabihasnang tawagin Sampalukan-Binan, Laguna.At noon nga ay nabibilang sa isang nayong ma-panglaw ang nayong iyon, na di.katulad ngayongkasalukuyan na gaya nang pinagkakaugalian ngmga taong nakakakaya sa pamumuhay na halos aymay mga iba't-ibang hugis ng tahanan ang mga na-

katitik sa magkabilang paligid ng isang lansanganng lalawigan Laguna na sa magandang kapala-

ran ng magagandang tahanan ay hindi naman na-

pinsala sa panahon ng paghihimagsik at hg mga pag-

babagsak ng mga bomba ng bansang Hapones, sa

Pilipinas at kaipala'y maaaring itulad natin

ngaypn sa isang munting tanawin ng lunsod ngMaynila ang nayon ng San Antonio dahil sa pag-

kahiyas ng mga Restauran at mga karinderia, at

mga iba pang kalakal na pawang nakalagak sa

niga. tiiidahang Pilipino na malaon nang pinaghihin-tuan ng mga sasakyan na mula sa iba't-ibang bayanng mga lalawigan,

Nguni't, sa dako ng kapanahunang pinaghaha-rian ng masusungit na gabi ng kadiliman ang na-yong iyon, samantala noo'y ang butihing si Filo-

mena, na kung palayawan nga ay si Mena, na noonay tinataglay niya ang kamuraan ng kanyangpagkadalaga na di pa malay pangarapin ang pag-samyo ng isang kabanguhan ng pag-ibig.

Si Mena noon ay may gulang na labing animna faon pa lamang. At siya'y nakasapit sa ikaapat nabaytang ng Paaralang bayan sa Binan,Laguna, subali't, hindi na siya lubhang nakapagpa-tuloy ng kanyang pagaaral dala ng kanilang kahi-rapan, at ikalawa'y ulila na si Mena sa kanyangpinakamumutyang ina na may ngalang Paustina Al-malel. At ang kanyang ama ay si Paustino Alma-rines na isang dakilang magsasaka ng kabukiran. Atsi Mena ay may isang kapatid na sumunod sa kan-ya na si Venancio Almarines. Subali't hindi namanmalaong nagtagal ang pagka-balo ng ama ni Mena,at nagkapalad na muli sa isang babaeng may ka-baitan ang ugali na si Perpetua Diongeo na taga na-yon ng Puntod ng bayan ding iyon. Si mang Tinoynoon ay umaabot sa gulang na humigit kumulangsa apatnapu at walong taon. Samantala'y noon dingmga panahong iyon ang Binibining si Mena na mayhiyas ng katahimikan sa kanyang paguugaling ma-hiyain sa mga sandaling pagaanyaya ng mga kaibi-gan niyang mga dalaga sa uri ng kasayahan, atikalawa'y ang ama ni Menaay may kaselangan o,

kahigpitaii sa mga kaliwaliwan ng kanyang anak.

NgLini't, pnminsan-minsan naman ay pinahihintulu-

tan ng ama, na si Mena ay makadalo sa anyaya ng

mga kakiialang kababaihan: At sa minsang pagdalo

ni Mena sa Upunan ng isang kasayahan na ginanap

sa tahanan nina Trinidad Manabat, ay nagkaroon

ng maraming kakilalang mga binat^ii ,at dalaga, na

ang lahat na nagihg kadaupang palad noon sa pag-

papakilaia kay Mena ay lubos na humahanga ang

mga karamihpng panauhin sa likas na kagandahang

tinataglay ni Mena. At bukod sa maganda ang a-

yos ng mukha ni Mena na may kulay kayumang-

gi, na laging may ngiti pa _sa kanyang mga la-

bi... Ang mga hibla ng kanyang buhok ay sadyang

kinulot ng mapaglikhang Maykapal. At ang pa-

ngangatawan ay may pagkabalingkinitan na ibina-

gay sa kanyang tindig. Matangos ang kanyang

ilong at malalantik. ang pilik-mata na t^iyang nag-

papungay sa kanyang mga pagsulyap. Ano pa't ang

lahat ng ito'y siyang lalohg nagpatingkad sa ka-

gandahan ng kanyang mukha ng kanyang pagkaba-

baeng-Silangan...._

Habang iumalakad ang mga araw ng mga pa-

nahong iyon si Mena naman ay unti-unting hini-

hikayat ng panahon na humarap sa landas ng pag-

i'big na ang murang kalooban niya'y laging pag-

sanggunian ng- mga karaingan ng pagtatapat ng" mga binatang umiibig sa kamahalan ng dalagang

si Mena, Ngunit, wala na lamang naitutugon si

Mena sa bawat naghahandog sa kanya ng pag-ibig

maliban sa kanyang magagandang pagngiti na kung'

wariin ay tila baga may pag-asa ang bawat isang

IsLiiii; fti(jpo sn kiiniyang paalil{zi'alri^\

yana rara-:i'an Jia )nay iandancf X..

Makikiia ang kani-

binataiig iiagwiwika ng pag-ibig sa kanya sa mgapagkakataon, subali't sadyang likas ng paguugali

ni Mena, na walang pagbabago ang. kanyang paki-

kiharap na ang sinumang makakausap ni Mena ay

siya ngang ikinasisiya ng mga kakilala niya ang

gayong pagpapantay-pantay na kanyang ginaganap

na pagtingin at pagsulyap, pagtitig at pagngiti ma-i?ing sa kangino mang kapuwa niya mahihirap at ma-ging may kaya sa buhay. At sa karamihan nga ngmga tagahanga ni Mena, na ang ilan sa mga bi-

natang nangingibig noon kay Mena, ay nakakakayasa buhay at nagsisipagaral pa na gaya ng binatang

si Momoy kung palayawan. At Francisco Germanat Francisco Poteneiano na ito'y pawang kababayandin ni Mena, nakaririwasa sa buhay na halos ay

magsipag-panagpo kung gabi sa tahanan nina Mena,

na sa gayo'y malimit ngang mangyari sa kanilang

mga paguusap ay mauwi na lagi sa mga pagtutuk-

suhan at pagtatawanan, at 3^ao'y tinutugon na la-

mang ni Mena ng kanyang makikislap na pagngiti

v^a m^'a kaharap niyang mga binata na^panauhin ngmga sandali ng kanilang tahanan sa bawa't gabing

hindi inagkaroon ng pagkakataon ng bawa't isang

nagnanais M''1tiakausap si Mena ng sarilinan. Atsa ganitong paraan ay sa tuwina'y matulad na la-

mang sa kasaysayan ng mga bata hanggang sa ma-hantong sa wakas ng katuwaan ang pangingibig ng

karamihan. Nguni't habang nagpapatuloy ang mgaaraw ng kapanglawan ng nayong iyon at sa mgagabi ay laging pinaghaharian pa ng masusungit na

kahdiman, subali't ang binata namang si Catalino

Mereurio kung palayawan ay si Inong, na taga na-

yon ng San Yieente, Binan, Laguna. Si Inong,

bagama't isang binatang sibol sa kahirapan ay maykatangian din na tinataglay sa "arte'' na pagka-

musiko ng Banda Nayal, sa Binang, Laguna, siya'y

sanay sa pagtugtog iig instrumento na kung tawagin

ay Rekinto.

Ang binatang si Inong noo'y natutung mag-pahayag ng pagibig na matapos makalipas ang ilang

panahon ng kanilang pagkikilala ni Mena.

Ang batang kalooban ni Inong ay hindi naga-tubih na maglunggati sa gabi-gabi ng pagsasadya sa

tahanan nina Mena, at malimit na.mang magkaroonng pagkakataon ang binatang si Inong, sa pakiki-

pagusap niya kay Mena sa ngalan ng tunay na pag-

ibig ng binata. Nguni't, malimit ang danasin ngbinatang si Inong ang siya'y mabigo sa kanyangpagasang magtatagumpay sa butihing binibini, sa-

mantalang malaya naman ang binata sa kaalamanng ama ni Mena nang pakikipagulayaw ng sarilinan.

Lumipas ang i^ang mga araw. Si Inong, aynagpahatid n|? isang liham kay Mena, nguni't, hindi

pa rin tumugon si Mena kay Inong. Sa pangyaya-

ring ito, ay hindi halos mapatahimik ang binatang

si Inong sa kanyang kaiagayan hanggang sa itoy

magpahatid na muli na bilang pangalawang lihani

ng binata.

Hindi naman nalaon- at si Inong ay tumang-gap ng isang katugunan ni Mena, na pawang nag-

lalarawan ng magandang kinabukasan bagama'thindi pa umiibig ang binibinu

Sa sumunod na araw, ng kinabukasan ng gabi,

si Inong ay hindi nagpabaya. Gaya iig lumipas na

„ 10 —

,

mga araw aiig binatang si Inong, ay muling pag*-

sisikap ang ginagawa sa pagdalaw sa tahanan nina

Mena, At silang dalawa'y nagkaroon ng magan-

dang pagkakataon na magkausap ng masinsinan sa

tahanan ng binibini, at binigkas ni Inorig ang bi-

lang kahuhhulihang pangungusap nang kasaluku-

yang silang dalawa'y magkakaharap sa gabing iyon na

ang wika'y: Mena, isinusumpa kong ikaw lamang

ang mamahahn ko sa buhay,—Nguni't ini-ibig moba ako----?

Ang dalaga ay nakatungo at walang kaimik-

imik; at sa hindi akalain ni Inong, ay isang taimtim

at banal na kataga ang pumulas sa labi ng binibini

na tunay na pagsangayon ria isinanla niya ang kan-

yang tanging sagisag at hiyas ng isang babaeng

Silanganin.

Sinagot ni Mena ang binatang si Inong ng

''Oo" na kasabay ang pagdaloy ng mga luha sa kan-

yang mga mata at ng gabing yao'y ang pusa ng

binata'y halos malunod sa kagalakan dahil sa pag-

tatamo niya ng unang pag-ibig ni Menk.

Lumipas ang maraming mga araw na patu-

loy naman ang matatamis na pagsusuyuan ng dala-

wang kinapal ni Gupido, hanggang sa sumapit angbuwan ng Disiembre, ng araw ng Pasko, ng taong

1928.

Si Inong ay naghandog ng isang larawan bilang

ala-ala kay Mena. At bilang tugon naman ni Mena,

ay nagpapasko rin ng isang larawan at isang pano-

lito. Nguni't, sa kalalakad ng Haring araw sa daig-

dig na kangi-kangina'y lubhang nagliliwanag, ay

ngayon naman ay untiunting nangunguhmHm sa

— 11 —

boong paligid ng kaliwanagan ng dalawang pusong

dati-dati'y nagduduyan sa gitna ng maaliwaias na

katahimikan ng kanilang pagmamahalan, dahilan na-

man sa takbo ng niga pangyayari na itong si Fran-

eiseo German at si Francisco Poteneiano ay patuloy

din sa pakikibaka ng pamimintuho sa kaakit-akit na

kagandahan ni Mena, na sa panahon ding ito ay isa

sa masugid na tagahanga ni Mena si Francisco Po-

teneiano at sa maraming pulutong ng mga kabina-

taan ay walang oras na di si Mena, ang sa tuwina'y

nagiging tagpuan ng karamihang tagahanga ni Me-

na. Kaya nga't, ang malimit masaksihan ng bina-

tang si Inong sa lagi niyang pagdalaw sa tahanan

ng kasuyuan niyang si Mena, ay madatnan si Inong

ni Francisco Poteneiano at ng iba pang tagasunod

na pawa ring nagdudulot ng matapat na pagibig

kay Mena. At sa panahong iyon, sa kabutihan ng

pakikiharap ni Mena, sa nagiging panauhin kung

gabi ay maaari ding ipaghinala ng isang lalaking

nagmamahal kay Mena,/ o ng kamahalan ni Me-

na, na si Mena ay may pag-ibig sa iba,

Ngunit, si Mena ay hindi salawahan. Si Mena

ay banal sa sumpaan. At siya'y hindi rin umiibig

sa ibang binata sa panahon ng pagiibigan nilang

dalawa ni Inong. Datapua't dala palibhasa ng atas

ng panahon, na ang gayong pangyayari ay hmdi

tumutugon sa damdamin ng binatang si Inong;

kung kaya nga't iyon ang naging sagwil sa dala-

wang datidati'y nagmamahalan sa kandungan ng

kalikasan sa isang pangarap na puspus ng kata-

misan at pagsusuyuam

— 12,—'

Ang binatang si Inong noo'y unti-unti nang

lumayo nang walang anomang bahid ang kanilang

pagmamahalan. Siya'y nagpakasawi sa sariii, sa

gitna ng maapoy na labanan ng pagibig, na tulad

sa isang bayani na kusang tumakas sa larangan ng

digmaan na di nilubos ang kanyang pagka-bayani

sa tawag ng katarungan at karangalan ng isang

babaeng tapat sa sumpaan. At dahilan sa bagay

na pangyayaring ito'y ang mga nagdaang kahapon

ng kapua unang pagibig ni Inong at ni Mena ay

dito nagwakas.

Subali't sa dahilang ito, sa mga bagay na ka-

hi'dwaang paglimot ni Inong sa landas ng katu-

tuhanan na bagaman naging sugat na mahapdi sa

damdamin ng binibini ang hindi pagnining-ning sa

puso at kalooban ng binata ang ipinunglang pagi-

big ni Mena na kasahw pa noon ang pinilakang

mga luha, na sa karupukan ng pagiingat ng mgapalad na ang ipinagkatiwalang pagibig na bigla nalamang ibinuyang-yang sa gitna ng malungkot ngpagwawalang bahala ng binata, ay hindi na rin lub-

hang inalintana ni Mena, na tulad sa kalooban ngisang lalake na walang pagmamalasakit sa isang ma-yuming binibini na ''Santa'' ng pagibig. Sapagkat

;

ang kawikaan marahil ni Mena noon ay ang kasa-

bihang:

''Ang isang tao na hindi marunong magmahalsa winika, ay katulad din ng isang malansangisda/'

Ano pa't sa ibabaw ng lahat ng iyon ay na-

pagsikapan ni Mena ng mga panahong iyon nakung sakali mang isang pagsubok ng pagkakataon

13

ay taimtim sa kalooban ni Mena na kanyang isina-

gawa na balikatin o pasanin ang mga pagtitiis ngdi niya nadadanasan kundi noon lamang ang isang

kabigatan na sawiin ang isang pagibig na walangpagtataksil. Samantala'y ganito nga ang boong nang-yari sa kasaysayan ng unang pagibig ni Mema.

Prgkatapos makaraan ang ilang panahon angbinibining si Mena, na dati'y nababalutan ngmga kalungkutan at katahimikan ng pagkamayumiay kanyang natutuhan ang siya'y magtinda ng sa-

risaring mga bungang kahoy kung kapanahunan ngpamumunga o, dili kaya ay mga kakanin sa hintu-

an ng mga sasakyan sa sampalukan ng Binang, La-guna. At ang bagay na ito ay pinayagan namanng ama ni Mena.

Sapagka't nababatid nga ni Mena, na kung ga-

ano ang kinikita ng isang magsasaka, na kung hin-

di matutulungan ng ibang paghahanap buhay ayhindi rin gasinong makatutugon sa pangangaiia-

ngan sa kanilang pamumuhay. Kaya nga't si Me-na ay nagsikap na nga sa kanyang pagtitinda sa

hangad ng kanyang sarili na matulungan niya angkanyang ama, na pagkita ng salapi at ikalawa aymadulutan niya ng ikasisiya ang kapatid niyanglalaki na si Venancio, na hindi pa malay noong ku-mita ng paghahanap-buhay samantalang dadala-

wa nga silang magkapatid na naiwanan ng yumaonilang ina.

Sa kasalukuyang pagtitinda ni Mena sa sampa-lukan, ay naging palabiro na siya sa kapua niya tin-

dera na matatalik niyang kasamahan na sina TriningManabat, Paskuala Manee, Francisca AIvares at Flo-

— 14 —

ra Aiminar. Naito ang mga pangunahin na mga

kaibigan ni Mena sa gitna ng pagpapatuloy niya ng

pagtitinda. Sapagka't noon ay ^umapit na ang pa-

nahon ng pagluluningning ng sampalukan na dati'y

pinaghaharian ng kapanglawan ng mga tanawin ng

madla. Nguni't, ngayon ay hindi na ang mga ting-

hoy na ilawan.ang mga nagbitin sa magagarang ta-

hanan at Restaurant at mga karihan kung gabi na

gaya ng unang panahon. At ngayon nga ay mga

maliliwanag na ilawan ng Elektrisidad, na kinasa-

sangkapan ng naglalakihang bombilla na kasabay din

nang paglikha ng mga karihan na kung gabi ay nagi-

ging liwaliwan ang nayong iyon na siyang kinatiti-

kan ng kaakit-akit na paraluman. Nguni't, saman-

talang sa panahon ng kanyang pagtitinda noon ay

hindi rin nawawala ang mga pagtatagpuan ng mga

kabinataan na pawang nagdudulot ng pagibig. Su-

bali't, sa pagbabagong buhay ng dalagang si Mena

sa landas ng pagibig na doon sa maraming nagpapa-

kasakit na mga binata ay walang ibang nagkapalad

maliban ang binatang si Doroteo Sanggalang, bilang

pangalawang pagibig ni Mena. Si Mena naman noon

ay tumutuhgtong sa katamtamang gulang sa kan-

yang pagkadalaga nang dakilain ni Mena sa kanyang

puso ang isang tunay na pagibig at pagmamahal sa

lalaking may pagmamahal din na tumutugon sa dam-

damin ni Mena, sa laot ng masikap nilang pagsusu-

nuran sa ngalan ng matamis na pagmamahalan.

Subali't, sa simula pa ng pagpapakasakit ng binatang

si Tayong ng pagibig niya kay Mena at hanggang

sa si Tayongay magkapalad namang maibig ng da-

lagang si Mena, ay lubhang nalihngid sa kaalaman

— 15— .• ;

iig ama ni Mena. At kung kaya lamang" nagkaka-usap ang dalawang ito sa kanilang maiigayang pag-

uulayaw ay sa mga araw ng pagtitinda sa sampa-lukan ng butihing si Mena.

Minsan, isang araw noon, nagkaniig ang dala-

wang magkasintahan na si Tayong at ni Mena, sa

dako ng isang maaliwalas na harapan ng isang ka-

rihan sa Sampalukan. Samantala noon, panahonng Lansonesan. Ang binatang si Tayong noon ay pa-

ngiting himapit sa harapan ng paninda ni Mena, at

si Mena naman ay nakaupo sa isang silla na yantok,

malalagkit na pagsulyap at mga matatamis na pag-

samantalang nang mga sandaling yaon ay mara-

ming mga .taong lumabas-pumasok sa pinto ng kari-

han ni Ganoto Manee. Hinawakan ni Tayong angisang luwig na kumpol ng Lansones na kasabay angwikang

:

—Matamis baga ang Lansones ?

—Kasing- tamis ng. bumibile—ang wika ni Menasa binata. .

—Ilang kilo ba ang iyong bibilhin?-—-ang mabilis

na dugtong pa na sinabi ni Mena, na may kahalong

ngiti ng dalaga na sa wari ng binata ay nagbabadha

ng isang kasiyahan ng kanyang kakasamahin sa

buhay. Nguni't sa halip na tumugon 'ang binata sa

tanong ni Mena kung ilang kilong lansones iang da-

pat na mabih ay hindi nga nakasagot agad ang bi-

nata at ang sinikap ni Tayong ay ang malasiri niya

ang nakapakong titig ng mga mata ni Mena, na ha-

bang nagtatagal ang mga sandaiing pagtitinginan

nilang dalawa ay lalo namang tumitingkad sa isa't/

isa at nagiging daHsay sa kanilang mga puso ang

....— 16 ". .

•

.

kainitan ng kanilang pagmamahalan. At pagkata-

pos ng isang sandali ay nagpatuloy na muli angbinata sa pakikipagusap kay Mana. Nguni't, nagmalas muna ang binata sa paligid ng kanilang ki-

naaanyuan na kung walang makakarinig ng kari-

yang sasabihin sa kanyang butihing Paraluman na

pagkuwa'y saka nagwika ang binata.

—Mena, samantalang ako'y iyong iniibig ay nais

ko sana na magsadya sa inyong tahanan upang ma-Ipaki^ala ko sa iyong ama ang tunay na pagtatapat

ng aking pag-ibig na sa malaon at madali'y ipak:v

kilala ko na tayo'y maluwat nang nagmamahalan ; at

ibig" ko tuloy na ating mapagusapan kung kailan

mo nais na tayo'y magkaisang dib-dib.

—Di kaawa-awa naman ang iyong maiiwan?

—

ani Mena.

—Sino ang aking maiiwan...,?—^ang pangiting sa-

got ng binata.

—Sino pa, di gaya ng aking nalalaman na

malaun na ring pinaglulunggatian ng iyong pagma-mahal...?—ang inay hinanakit na saget ni Mena.

—Dapat mong ma]aman Mena; na ikaw lamangang hinahangad kong makaisang damdamin sa git-

na ng aking pagkaulila sa aking Ama at Ina, na sa

aking pagiisa'y nakilala ko sa gitna ng iyong pag-

kamatapat na pagibig ai pagmamahal sa akin ayina-asahan ko na alang-alang sa iyong kalaga-

yan na may hustong pagiisip ay naniniwala ako natayo ay magkakatulungan sa anumang tungkulin

natin sa buhay. Ang sunod-sunod na pagtatapat

na wika ni Tayong.

— 17 —

Subali't si Mena noon sa kanyang pag-kakaupo aynatigilang isang sandali bago sumagot sa kausap.

—Kung sa bagay—ani Mena—inibig kita ng wa-la akong alin-langan; nguni't, hindi ko pa hangadna sa panahong ito'y maganap natin ang pagiisang

palad samantalang pagaaralan ko pa iia kung papa-

ano ko magagawa ang aking pagpapakilala sa akingAma; at ikalawa, ay ikinalulungkot kong sabihin

sa iyo na sa wari ko ay hindi nila ibig na magpa-tuloy ako ng dahil sa iyo. Sapagka't sa paiagay ni

la ay hindi ako -|iligaya sa piling mo. Kaya mag-hintay tayo ng ibang panahon. At sa papaano manang mangyari ay asahan mo na hindi ako makalili-

mot sa iyo hanggang sa.huhng sandali ng aking bu-

hay.

—Kung gayo'y lubos mong maaasahan Mena nahindi kita malilimot magpakailan man na katulad ngiyong mga pangako sa akin.—Ang bilang wakas natugon ni Tayong.—At siyang pagkakaroon namanng ibang lumalapit kay Mena, na siyang humad-lang sa gayong pagkakataon sa dalawa ni Tayongat m Mena, hanggang sa ang binata ay nagpaalamkay Mena na taglay ni Tayong sa kanyang paguwiang maligayang pag-gunita hanggang sa makara-ting ng tahanan.

Ano pa't kapuwa pinaghari nila sa kanilang ka-

looban ang isagawa nila ang masikap na paglilihim

ng kanilang pagmamahalan sa mga mata ng mgakakilala. At gayon nga ang inugali ng dalawangmagkasintahan hanggang sa makahpas ang mara-ming mga araw na kunwa'y tulad sa magkaibiganlamang ang kanilang pagpapalagayan ng magagan-

18

dang pagpapalitan ng kanilang kalooban. Subali't

habang pinagyayaman ng dalawa ni Mena at ni Ta-

yong ang panahon ng kanilang pagiibigan ay sa

panahong ding ito'y kasalukuyan ding nagpapaka-.

sakit ang isang binata na si Florencio Balashari na

taga Binang din sa nayon ng San Vicente na ma-

laon na ring naninilbihan sa Ama ni Mena at an^

kadalasaiii nga ay tumutulong kay mang Tinoy, na

Ama ni Mena ang binatang si Ploreneio sa mgagawain sa bukid. Nguni't si Mena, kailan man ay

hindi tinitibukan ng pag-ibig sa binatang iyon at

lubha ngang hindi pinapansin ni Mena kung nag-

tatapat man ng pag-ibig ang binatang si Florencio*

Subali't, ang hindi magpatahimik kay Mena kung

minsan sa kanyang mga gunitain ay dahil sa ugali

ng kanyang Ama, na siya ngang pinagaalinlanga-

nan ni Mena. Kung hindi masunod ang kagustu-

han ng kanyang Ama, ay ano kaya ang kalupitan

ang magiging parusa sa kanyang kalagayan saman-

talang umiibig siya sa isang lalaking laban sa ka-

looban ng kanyang Ama, na kailan man ay hindi

naman malDimot ni Mena at bukal sa puso niya

ang pagibig/kay Tayong. Sapagka't alam ni Menana kung papaano magalit ang kanyang Ama, sa

minsang mag-ugali siya sa gawaing hindi tumpak

sa kalooban ng Ama na halos ang danasin ni Menang mga panahong iyon ay tumanggap nang di ma-tingkalang mga babala na lubhang mapanganib sa

minsang hindi niya maunawaan ang ibig sabihm

sa gitna ng pagkagalit ng Ama ni Mena. Ngurii't

si mang Tinoy naman na ama nga ni Mena ay maykabaitan sa pagpapasunod sa kanyang mga anak.

— 19 —

Datapua't walang hunus-dili lamang kung magalitmaging sa ano pa man ay sadyang gayon ang paguu-gali ni Mang Tinoy at ang ikalawa'y ang kasabihanna talagang ganyan ang magulang na ang ibig sa-bihin hg isang Ama na gaya ni mang Tinoy, ay ka-hit na isang mahirap din na gaya nila ang mapa-ngasawa ng kanyang anak ay iyon lamang na maa-aring magdulot ng wastong pakikisama. Nguni'ttalaga lamang na hindi napusuan ng Ama ni Menaang binatang si Tayong na isang lalaking tahimikat may kagandahan ng paguugali sa pakikisama sakapua tao lalo na sa mga kaibigang mga lalake at.maging sa mga kakilalang kababaihan at sadyangkatutubo sa kalooban ng binatang si Tayong angkagandahan ng ugali na gaya rin ng pagkakilala niMena. Subali't sadyang ang makapangyarihang tad-hana ang siyang naghahari sa kalooban ng Ama niMena, na kung kaya itong si Mena noon ay lub-hang balisa sa kalooban ng kanyang Ama, na kungsakali't maging kapalaran nga niya 'si Tayong.Nguni^t ang.mga bagay na ito ay napaglalabanandin ng kalooban ni Mena. Ang malawak na pana-hon ng kanilang pagmamahalan ng binatang si Ta-yong, bagaman hindi wasto .sa kalooban ng amaniya, hanggang itong si Tayong ay magkaroon ngbagong kasintahan na taga nayon din ng "San An-tonio", Binang, Laguna na isang magandang bini-bini na may pagkabalat kayumanggi. At noon aytumutungtong sa kamuraan ng pagkadalaga sa gu-lang na labing anim na taon pa lamang. Ang bini-

bining ito ay marami ding tagahanga ng panahongiyon dahil sa may kagandahan din na tinataglay na

.— •20-—. i

kahinhinan ng babaing Pilipina at ang mga mata ay |

mapupungay. At noon nga ay bilang na pangalawang 1

pinapangarap sa buhay ng binatang si Tayong na ito'y I

nasa kaalaman din ni Mena, na ang dalawang ito|

ay nagkakamahalan na rin na di pa lamang na- 1

lalaunan na katulad ng pagmamahalan ni Mena at |

ni Tayong. Nguni't ang bagay na ito ay hindi na- l

man ipinai\glupaypay ng kalooban ni Mena, sa kan-|

yang pag-asang hindi magtataksil ang kasumpaaii |

niyang si Tayong; at ang ikalawa'y sa pagkamatim- |

timang kalooban ni Mena noong panahong iyon ay |

kahit na nababanaagan niya na sa dating ma- |

aliwalas na pisngi ng langit ng kanilang pagmamaha-|

lan ni Tayong ay untiunti ngang natatabingan ng|

nagkikimpalang mga ulap ng mga pasakit ng mga|

pangyayari na laging maghagkis sa kanya ng mga;

pagsulyap at mahmit ngang ipakilala ng mga pag- ^

kakataon sa abang kalagayan ni Mena. At sa pa- j

lagay ni Mena ay may pagdaramdam sa kanya ang t

isang babaeng may kinalaman sa kanilang pag-iibi-

J

gan ng binatang si Tayong. Subali't, patuloy din sa I

panahong iyon sa kalooban ni Mena ang wagas na |

pagibig sa binata na kahit na aiio pang mga baga- |

bag ang suraapit sa kanyang kalagayan ay naka-

1

ngiti pa rin ang kanyang mga labi na kanyang ti-

1

natanggap ang matitinding pasakit ng kasawian sa i

buhay na dulot ng mga balakid sa pagibig maging|

sa kanyang ama ay masaya rin ang kariyang mukha|

na tinitiis niya ang hapdi ng sugat ng mga damda-|

min na hindi niya ipinahahalata sa kangino man ang I

masaganang mga dalamhati na namamahay sa ka-}

looban niya. At kung haUmbawa mang walang|

: •' ^ 21 —

pagibig ang' ama niya sa binatang iniibig ni Menaay ano kaya ang dapat ipasiya niya sa kanyangsarili....? Nguni't ang malimit na nga lamang ni-

yang sabihin sa sarili na talagang ganyan ang bu-

hay ng kapalaran ng isang tao na may sadyang ka-

hahantungan ang bawat isang nabubuhay sa balat

ng lupa, lalu pa nga sa dalawang magkaaway sa

pagibig, na hindi dapat pagiakhan, sapagka't kungitong ating dila ay kung magkaminsan ay nakaka-

gat ng ating sariling ngipin, ay iyan pa kayangmagkalaban sa isang damdamin ang hindi magpali-

tan ng mga salagimsim?

Kaya nga sa ibabaw ng lahat ng iyan sa kan-

yang dinadanas na pagtitiis sa gitna ng kawaga-san ng pagibig niya kay Tayong, na sa simula na-

man ay naging subyang sa damdamin ng kanyangama, ay ano pa nga at sa tuwina'y hindi niya dinidib-

dib ang mga bagay na ikapipinsala ng kanyang sarili,

dala palibhasa ng kanyang katangian na pagkau-

galing Pilipina sa silangan. Pagkatapos ng mgasandaling ito ng kanyang mga paggunita sa mganangyayari sa buhay niya ay patuloy din siya sa ma-sayang pamumuhay ng kanyang pagtitinda ng mgabungang kahoy sa sampalukan, at kung sumasapit

naman sa dako ng paglubog ng haring araw sa su^

lok ng kanluran ay hindi na nga siya nagpapaabdt

ng gabi sa lansangan at kung siyaV nadating nj^

tahanan nila ay wala na siyang sinisikap kundi s.iig

makapagluto agad ng sinaing at mga bagay pa nasiyang pagsasaluhan nilang magaama sa hapunan-

Na kung nanggagaling naman si mang Tinoy sa

bukid at kung minsan naman at hindi magawi ng

99

kanyang ama ang umuwi ng bahay kung gabi dahil

sa pagbabantay sa pagpapatubig sa sinasakang bu-

kid ay doon na siya nakikitulog kung minsan sa ka-

lapit bahay nila sa magasawa nina aling Sula, na

asawa. nga ni Mang Gadio at ikalawa ay kamag-

anak din ni Mena, na maaaring magmalasakit sa

kanya sa bawat gabi na wala siyang makasama sa

pagtulog kung gabi kung hindi nga napapauwi ang

kanyaiig Ama. At kung nalulungkot man si Menaay inaa-ahw naman ng mga anak ha dalaga ni aUng

Sula si Mena. At kung minsan nga ay naikuku-

wento tuloy ni Mena kay ahng Sula ang kaiiyang

napapansin sa isang babaeng may magandang ugah

na halos sa tuwina ay kanya namang natatagpuan

ng pagtingin kung nagdadaan sa tapat ng kanyang

kinatatayuan na sa palagay ni Mena ay isa sa ka-

agaw niya sa pagibig, sapagka't lagi nga niyang na-

tataunan na siya'y nginingitian na sa wari ni Menaay may ibig sabihin.

—Ma:rahil nga—ang naisasagot na lamang ni aling

Sula, palibhasa'y itong si Mena naman ay batik na

sa kanyang kagandahan na hindi man lamang siya

kahalataan kung nag'daramdam man ang kanyangkalooban ay masaya rin ang kanyang mukha sa

harapan ni aUng Sula, na sinasabing : kung dahilan

sa iisa ang itinitibok ng ammg puso sa ngalan ng

pag-ibig sa isang lalaking iniibig ko na may laan

ding pagtatapat sa kanya ay walang dahilaii na

aking ipinagkakaloob sa kanya ang mga bagay na

iypn na wa^a akong pagdaramdam kailan man.Ngunit kung hindi naman sa aking sinasabing ito

ang nagiging dahilan sa binatang may dalawang

— 23

pagtatapat sa pag-ibig ay tulad na rin sa walaakorig sinasabi—ang patapos na wika ni Mena—at

ganito nga ang ilang mga katagang pinangarap ni

Mena 'na pawang nagsipulas sa kanyang mga labi

sa mga sandaling pagtatapat niya kay aling Sula

na asawa ni Mang Gadio. -

Pagka umaga naman, sa hindi pa malay ngu-

miti ang mga gintong silahis ng haring araw sa

pagbubukang "Liway-way" sa silangan ay gumigi-

sing na nga si Mena ng maagang pagbangbn at

lingap na nga niya ang magluto ng agahan nakanilang aalmusalang magkapatid na si Venancio.

At tangi pa rin sa maiayos niya ang pagkain ngkanyang ama at bago siya paroroon sa kanyngpagtitinda sa sampalukan.

Sa tuwi-tuwina'y ganito ang inugali ni Mena sa

boong panahon ng kanyang pagsisikap sa pagkita

ng salapi.

Ang dalagang si Filomena ay tunay na nagpapa-kasakit noon sa gawang paghahanap buhay hang-gang sa siya'y ipagsama nina Trining Manabat at

Kikay Alvares at mga iba pang kasamahan niya sa

sampalukan na magkakasama sila na dumadayo ngpagtitinda sa iba't-ibang bayan kung panahon ngPintakasi at nasaksihan naman ng maraming naka-kakilala sa kanya.

Sl Mena noon ay naging palamuti ng sampalu-kan at palangiti sa kanyang rnga kakilala na patu-loy din naman ang mga suliranin ng kanyang pusosa pag-ibig. At si Tayong, na kasintahan ni Mena,ay tahimik nantian na pinalilipas niya sa kanyangmga gunitain ang maraming mga araw na hindi

24

niya pakikipagulayaw sa kanyang minamahal na

higit sa lahat ng kanyang iniibig dahil sa kapanata-

gan ng kanyang paniniwala na kailanman ay hindi

slya mahlimot ng kasuyuan niyang si Mena, dahil

sa isang pangako at sumpa na pinagbuhol nila sa

gitna ng maaliwalas na pagiibigan. At kung hindi

man ugahin ni Tayong ang siya'y laging makipag-

ulayaw kay Meha, ay malimit naman na siya'y

magpahatid ng liham na bilang katibayan nang hindi

niya paglimot na katumbasj ng hindi pagaalinla-

ngan ng pagibig sa kanya ng isang dalagang Pilipi-

na na likha ng pagkabalat kayumanggi.

Kaya nga ang mga pangyayari, ang biriatang si

Tayong ay tahimik at walang atubiling nagpapatu-

loy noon sa kanyang tungkuHn ng pamamahala sa

isang malaki at tanyag na Panaderia ng kanyang

ale na si Barselisa Alomia na nakatitik din sa na-

yon ng San Antonio, Binang, Laguna.

At nakaraan nga ^ng maraming mga buan na ka-

pua sinaksihan ng dalawang kaluluwang lihim - na

nagsasalo sa sarong ginto ng kanilang pagsusuyuan.

Samantala naman si Mena noon na may sadyang

Hkas na kasipagan at sa kanyang pagtitinda ay la-

gi namang nakikinabang ng kaigihan na humihigit

sa kanyang pinupuhunan,

Subali't, sabihin pa ang isang babaeng katulad ni

Filomena, na may katangian ang kagandahan na

tunay na Hkha ng Maykapal. At sa gayung anyo

ay walang hindi nagsasabi na maging babae at la-

lake, na si Mena ay tulad ng isang birhen na sa puso

niya'y may panata ng pagkamaawain.

-

- _ 25 — .

"

Kaya naman ang karamihan na kabinataan noonay humahanga sa kanya at tuluyang naghahahdogng iba't ibang uri ng pagibig. Nguni't, ang mara-mi ay nabibigo matangi a;ng isang binatang naki-

kintal sa kanyang puso na hialaon nang nakakan-long sa pitak ng kanyang pagmamahal.Kaya naman habang nagpapatuloy si Mena sa

kanyang mga araw sa pagsisikap na pa,gtitinda sa

sampalukan ay untiunti naman na ginigising ngmakabagong panahon ang ugaHng dati'y tahimikat walang malay sa masasagwang pangungusap nagaya nga ng pagkakilala sa kanya nang siya'y kasaki-

kuyang nagtitinda sa samplukan.

Si Mena, ay humigit pang lubha sa kanyang di-

natnang mga tindera sa pagbiro-biro niya ng ma-hahalay na pagsasahta.

Samantalang walang sagabal kailan man angpaginog ng daigdig ay gayun din ang malimit napangyayari sa karaniwang pagsasaya ni Mena, sa

mga oras na walang bumibih ng kanyang panindana bilang kapahingahan ng kanyang mga palad sa

pagbilang ng mga butil ng matatamis na lansonessa kinatatayuang harapan ng isang karihan ni Ca-noto Manee. Ang dalagang si Filomena ay mada-las na ugaliin nga ang siya'y makipaglaro na tuladsa mga bata.

Isang araw nga noon, si Mena, at ang tatlongdalaga na kasamahan ay naghamunan sila namagtaguan ; at ganito nga ang nangyayari. Si Menaay nagtago sa ilalim ng bahay ni G. Gregorio Ma-nabat na ang pinagtaguan ay tila isang pitag ng.bilanggo, nguni't ang ginawa ng tatlong ito na sina

—26 —

Paskiiala, Trinmg at Flora ay kanilang kinanda-

duhan ang pintuan na siyang tanging pagdadaanansa paglabas ni Mena. Subalit ang pagasa ni Menanoon ay hindi siya makita ng tatlong kataguan,anopa't sa pagkainip ni Mena, ay tinangka niya nasiya ay lumabas;; nguni't hindi niya mabuksan angpintuan na pinagdaanan ng kanyang pagkakatagoat sa dahilang ito ay nagsisigaw si Mena ng ubuslakas: buksan ninyo ako, hindi ba ninyo bubuksan?nguni't, sandaling tinikis ng tatlo at hindi pa rin

binuksan sa kanilang pagkagalak. At si Mena na-

man ay hindi umimik at kung pakiramdaman ngtatlo ay tila umiiyak na si Mena at saka pa lamangbinuksan nina Guala ang pintuan. Ano ang nang-yari sa iyo at ikaw ay lumuluha?—ang pagtatawangtanong ng isa.—Si Mena ay hindi sumagot at huma-lakhak na lamang ng boong galak na kasabay angmatinding paghiha na umaagos sa pagmumukha ni

Mena. Nguni't sa sarihng pagtataka ni KualaManee, ay kung bakit si Mena sa tuwing mag-tatawa sa isang bagay na katutuwaan ay laging

may kahalong pagluha gayong nagagalak na ma-buti at mahmit pa rin na magwika sa kanila na:may araw din na kayo'y sasamba sa akin, at ka-pag ako'y naging santa ay v/alang salang maguukolkayo ng mga dalangin.

—Sino! ikaw? ang magiging Santa? na hari

ka ng pagka lasuera?— and naisasagot na la-

mang ni Guala, kung sila'y nagtutuksuhan.—Anopa't lumipas ang mga araw na iyon at ang humali-ling panahon ng mga araw ay pawang nagbabala- ngmalulungkot na gunitain para kay Mena at nang

; ,. \ .

—21.—.

sumapit na ang panahong makulimlim, ang pagni-

ningning ng isang tala sa nayon ng San Antonio

ay bigla na lamang natabingan hg mauulap napangyayari na sa kanyang kinatitikan ay hindi namatanaw ng madla. Ang talang si Mena ay mayilang araw na noon na hindi na kimilitaw sa dating

pagtitinda niya sa Sampalukan,—^bakit kaya ?

—

'

ang puna ng isa—baka maysakit?—marahil ngaang palagay ng bawa't isa na walang katiyakan.

Datapua't, sa malaking pananabik ng mga kaibi-

gan ni Mena, ay hindi rin nagluat ang mga arawat napagtanto rin ng mga kasamahan sa pagtitin-

da na si Mena ay walang karamdaman, maliban sa

isang malaking kadahilanan ang tinanggap na bali-

ta na si Mena ay pinatigil na sa pagtitinda ng kan-

yang ama, na sanhi naman sa napagalaman ngama ni Mena na ang kanyang anak ay lubha ring

nagpapatuloy ng pag-ibig sa lalaking kinamumu-hian ni Mang Tinoy. Sabihin pa ang isang ama,na sa isang malupit na pagbabadya o pagbabantasa isang anak ay nakakatumbas na rin ng isang li-

bong pagkagaht ng isang ina, ay kung kaya namanang abang si Mena noon ay boong pitagan na hin-

di nagpakilala ng kanyang mga damdamin sa mgasandali na siya'y pinagsasabihan ng kanyang amasa paraang huwag nang masapit pa ang masawi sa

isang kapahamakan na sa palagay ng ama * ay

hindi lihgaya sa gitna ng pagsasama kung magingkapalaran ang binatang iniibig ng kanyang anaki

at gayun nga ang nanatih sa kalooban ni MangTinoy. At sa dako ng paninilbihan ng binatang si

> Florencio, ay patuloy na uniiibig kay Mena, at

— 28 —

walang pagsawa sa pagtulong sa gawain sa bukiel

na sinasaka ng ama ni Mena, nguni't wala pa ring

paglingap si Mena sa pagpapatuloy ni Eneiong.

Ang binata naman na si Tayong ay boong pagti-

timpi sa kanyang sarili ang biglang pagbabago ng

kanyang kasintahan na hihdi na ang dati'y nagta-

tagpo sila sa karaniwang pangyayari ng kanilang

pagniniigan ng mat^taniis na paguulayaw sa Sam-palukan kung nagtitinda ang kanyang niahal na si

Mena. At simula nga nang mangyari ang bagay

na iyon ay hindi na mapatiwasay sa dating kala-

gayan ang kalooban ni Tayong na di niya halus

matumpakan kung papaano niya lilakakausap ang

kasintahang si Mena na hanggang sa abangan ng

binata sa pagsisimba ni Mena kung araw ng Hng-

go. Nguni't kung kimakad naman si Mena sa kan-

yang pagsimba ay laging kasama ang kanyang ale

o dili kaya ay mga pinsan ni Mena, kung kaya hin-

di rin magkaroon ng pagkakataon ang binatang si

Tayong. At sa bawa't linggo ng pagsimba ni Menaay laging nakadamit kulay San Antonio, at kungminsan ay kulay puting-puti na mey pangiting ku-

lay asul sa gitna ng baewang at tila siyang panata

ni Mena habang siya'y nabubuhay.

Sa hindi pagkakaroon ng pagkakataon ng bina-

tang si Tayong, sa hangad niyang makausap si

Mena ay nanatili na rin sa binata ang maghintayng panahon sa ano mang iaatas ng mga pangya-yari hanggang sa makaraan ang ilang buan nabilang ng maraming mga araw na lumipas.

Ang abang si Mena noon ay ano't bigla na la-

mang nabunyag sa kaalaman ng karamihang

Sa oras ng kanyang pagdarasaL

— 30 —

kakilala sa nayong iyon na si Mena ay maysakit at

lumulura ng dugo. At sa ganitong pangyayari ay

muling sumapit na naman ang hindi pagka-tiyak ng

sanhi ng pinagka-gayon ni Mena. At pagkabalita

naman ng mga pangunahing kaibigan mga da-

laga ay pinagsikapan nila na madalaw kaagad angkaawa-awang naging kalagayan na tinaglay na

karamdaman ni Mena. At sa.araw na iyon ay na-

tagpuan ng mga nagsidalaw ang isang anyong ka-

hambal-hambal sa loob ng tahanan, na si Meaa ay

nakaupo sa isang silyang bakal na magka-krus angdalawang bisig na nakasalalay sa ibabaw na pabi-

log na tangkay na bakal ng silyang kaharap ng ki-

nauupuan ni Mena, at ang ulo niya'y nakayukayukpa sa ibabaw ng kanyang rnga bisig na animo'y,

inang Pilipina, na pinaglupitan ng walang awangkaluluwa dahil naman sa mabigat na dumapong ka-

ramdaman na sa minsang paguubo ni Mena ayginhawa na niyang pagsalikupin ang dalawang ni-

yang bisig na siyang pinagpapatungan ng pagtungong kanyang ulo sa sandaling dinadalahit ng pagubo.

Subalit, nahahambal lamang ang/mga dalaw sa

paghihirap na tinitiis ni Mena sa naging karamda-man kung inilalarawan sa mga sandali ng kanilangpagunita. Samantalang sa mga oras na iyon aynagkakaabot halos ang pagdating ng iba't-ibang du-niadalaw kay Mena, hanggang sa rnasaksihan pa rin

ng mga panauhin ng tahanang iyon ang pagdatingni Doetor Maeario Almarines na sa malaking pag-nanais ni mang Tinoy na ama ni Mena, na sa mada-Hng panahon ay malapatan kaagad ng lunas upanghuag magpatuloy ang paglura ng dugo ng mahal

— 31 —

niyang anak kung kaya sa panahong iyon, si Doe-

tor Almarines ang. unang nakagamot sa naging

karamdanian ni Mena, At sa masikap na paglala-

pat ng gamot ni Doetor Maeario ay hindi na umulit

pa ang pagpapatuloy ng paglura ng dugo. Maliban

sa unti-unting panghihina ng katawan ang hindi

nahilunasan dahil sa kapinsalaan ng baga na siyang

nagdudulot ng panghihina ng katawan ni Mena.Subali't, patuloy pa rin noon ng pagtuklas si Dr.

Almarines sa araw-araw^ na ginawa ng Dios, sa pag-

asang niaaring gumahng sa pamamagitan ng mgagamot na ginagamit na gawa sa ibang bansa. Ano-pa't, magiisang buwan na noon na hindi rin luma-

lakas ang katawan ni Mena hanggang kung sino-

sino na ang ibang nagsisigamot ay hindi rin ma-pauh sa dating kalusugan ang pangangatawan ni

Mena.

Sa malakingy^ pagmamahal at panghihinayang

ng ama na upang maihanap ng ibang limas ay pi-

nasiyahan ng ama sa madahng panahon na ipag-

paubaya na dalhin sa bayan ng Navotas, Rizal, sa

isang tahanan na kamaganak nila upang doon

ipagpahinga ng iiang panahon ang karamdaman ni

Mena, dahil naman sa mga himatong ng mga ka-

maganak na doon ipagbakasakali na sa pagsagap-

ng ibang singaw ng panahon ay gumahng si Mena.

Kinabukasan ay gayon ang nangyari. Wala nanga si Mena sa Binang ang nasaksihan ng mga ka-

kilala niya hanggang sa mga araw ng kanyang iti-

tigil sa ibang bayan. Nguni't ang binatang si Ta-

yong, sa maraming mga araw na pagpupunyagi namakausap niya si Mena ay inisip nga niya na kan-

— 32 — .

yang dalawm sa bayang- kinaroroonan ang- kanyang:

kasintahan, Samantalang sa palagay ni Tayong ay

iyon lamang ang pagkakataong nalalabi para sa

kanilang dalawa nang upang minsan pa'y ipakilala

ng binata sa kanyang kamabalan ang isang kaha-

lagahan ng tunay at w^agas iig kanyang hangarin

sa buhay.

Isang araw nga noon, madilim-dilim pa ng uma-ga ng araw na iyon ay gumising si Tayong ng wa-

lang alinlangan at kapagkaraka'y naghilamos ngkanyang mukha at pagkatapos ay ginising niya angisang kapatid na lalaki at kanyang ipinagbilin anglahat na dapat tungkulin na gaya ng kanyang ga-

wain sa araw^-araw na pangangasiwa sa panaderia

ng kanyang tiya Sisang. At pinagbilin pa rin ni

Tayong na kuiig siya'y hahanapin ay sabihin nasiya'y mayroon lamang pinaroonan na kinahapu-

nan din ay uuwi. Pagkatapos na maipagbilin anglahat ni Tayong sa kanyang kapatid ay nagbihis

na nga siya ng madali at pagkua'y nagpunta si

Tayong sa plasa na paradahan ng mga sasakyanna papunta sa Maynila at doon s^iya naghintay nglalakad' na Transportaeion ni Maning Garteeiano,

Kaguinsa-guinsa'y sa darating ang isang sasakyanna patungong Maynila.

—Hoy, — ho'y, — Maynila—Maynila— sakay nakayo at lalakad na ito—-at narinig naman ni Ta-yong at sa kanyang pagkakaupo ng mga sandali

ng kanyang paghihintay ay matuling hinakbangkaagad ng kanyang mga paa at sumakay na ngasiya. Nguni't, habang siya'y nakasakay sa paranglimbas na sasakyan ay dinadasal-dasal niya ang

~ 33 —pangalan ng may-ari ng tahanan na siyang kinati-

tigilan ni Mena, nang hindi niya maHmutan hanggangsa itala nga ni Tayong sa kapirasong papel ang. pa-ngalan ng may bahay. Hindi nagluwat at duma-ting na siya sa Maynila, sa Divisoria. Pagkababaniya ay muling naghintay ng kanyang masasakyanna papunta sa Navotas, Rizal at sandaling nagpa-lingos-lingos muna ang binata sa magulong pagsa-'salimuutan ng mga iba't-ibang sasakyang na parabagang nagsasalimbayan sa kanyang mga paninginna pawang matutuHng nagtatakbuhan sa maluangna lansangan ng Maynila. Ano pa't, sa di kawa-:sa'y nakakita kaagad ang binata ng kanyang ma-sasakyan na patungo sa bayang pinipita.

Mag-iika 9:00 ng umaga nang siya'y dumatingsa bayang iyon at kanyang natagpuan kaagad angbahay lia may anyong maaliwalas na kaigihan anglaki, At nagkataon naman na sa oras na iyon aymay nakadungaw na isang babae na hindi n^ siyanag-atubili pa ng pagtatanong sa babaeng nakadu-ngaw sa bintana.

—Diyan po ba nakatira si Filpmena Almarines ?

-^Opo,—bakit po...?— may kailangan ba kayo sakanya....? ang magalang na tugon ng babae.—^Wala po naman, maUban sa ako'y isang ka-;

babayan ni Mena, na sadyang dumadalaw lamang,sa kanya—ang boong. hinahon na pagtatapat ni Ta^yong^—. At pagkatapos na maunawaan ng kausap aypinapanhik kaagad ang binata na taglay niya ang,malaking pananabik para kay Mena, na samantala,naman ay walang kamalay-malay sa oras na iyon,si Mena sa kanyang pagdating, at si Mena naman

. — 34 —

ng mga sandaling iyon ay nalilibang sa kanyangpagpapahinga sa pagsagap ng raaiigayang slmoy nghangin sa malilim na dako ng isang nialaking punong Mangga na katabi ng tahanan na kanyangti-nitirahan. Subali't isang tawag na malumanayang biglang umabot sa pandinig ni Mena, na ti-

nig ng isang babae na pinsan niya na nagbabalitana siya'y mayroon panauhin. At pagkabatid na-man ni Mena ng sandaling iyon ay marahang pu-marihik ng tahanan at nagkita nga ang dalawa.—Aba...?—ano.,.? at ikaw ay nakasapit dito...??

sino ang iyong kasama...?—ang pamanghang bati ni

Mena, na may ngiti pa sa labi.

—Wala, ako iamang,;— ang nalungkot na sagotng binata.—^At pagkatapos ay umupo na silang da-lawa sa tigisan silia na sadyang inihandog ng maybahay sa panauhin ng oras na iyon. At noon dingmga sandaling iyon ay hindi naman nagkait angmga tao na naroroon din sa loob ng tahanang iyonna kabilang ang mayari ng tahanan na silang da-lawa ay binigyan ng pagkakataon sa gitna ng ka-nilang kapua nanabik na pagkildta. At marahilnaman ay mayroon nang pagkakahalata ang kamag-awak ni Mena sa tanging araw ria pagdalaw ng bi-natang si Tayong, Kung kaya ang dalawa ay nag-karooii ng pagkakataon na sila'y nagkausap ng sa-rilinan na pagkatapos ng kanilang pagkukumusta-han.

—Mena,—ang simula ng binata—dinaramdam kong labis ang boong paghihirap ng iyong kaloobanlig dahil sa akin, ngunit, wala akong pagkukulangkailan man sa simula pa nang akp'y magkapalad na

.^ 35 —

maibig mo, at sa maraming- araw na hindl iiatih

pagkikita ay hindi ko na "kasalanan. At ftiai*ahil

naman ay batid mo na ang dahilan. Subali't kahit

na ikaw ay ganyan at maging ano pa ang iyong ka,-

sasapitan na taglay ng iyoiig kairamdaman ay- hindi

ako manghihinawa na kita'y paglaarian rig timaykong pagtatapat, at samantalang ikiaw ay may lakas

pa na upang maganap natin arig pag-iisang paladay nais ko sana na sabihin mo sa akin kurig tina^

tanggap mo ang aking mga hangarin.—-Ang maha-bang pagsisiwalat na pagtatapat ng binata.—Ngu-ni't si Mena naman, ay lubhang natitigilan ng mgasandaling iyon at sa malas ng binata ay nagaallnla-

ngan pa na magwika ng ibig niyang sabihin. Su-bali't tumugon din ang dalaga ng hindi pagsang-ayon sa hangarin ng binata. At pagkatapos natumugon ang dalaga ay sinalo pa rin ng binata ngwikang: bakit hindi ka ba naniniwala.... ?

—Huwag na—^^ang pakli ng dalaga—at kung sakali

mang turiay na lahat ang iyong sinabi at hindiisarig pagsubbk lamang sa gaya ko na ilang mgaaraw na lamang ang nakalaan para sa aking iga-

galaw sa balat ng lupa, ay lubos kong pinasasaia-matan ang iyong mga handog sa akin na pagtatapatAt sa iyong pagpapakilala sa mga sandalirig itp ayipagpalagay mo ria, na tulad sa nagariiap na natin anglahat. At pagkatapos hg ganitorig pangurigusap ni

Mena, ay natitigilan naman ang binata sa kanyangpagkahambal na habang minamalas riiya ang pag-sasaUta ni Mena, ay tila pa rin inilarawan sa kan-yang mga gunita ng oras na iyon arig walang katu-lad na pagkamatiisin sa pagpapakasakit ni Mena ng

36

dahil sa kanyang narating na pamumuhay. At sa-

mantalang tinitigan pa^ rin niya ang mga labi ni

Mena, ay lalung tumitingkad ang boong pamumutlaat paninilaw ng balat na sa palagay ng binata aynagpapatuloy ang paglala ng karamdaman.

—Kaawa-awa naman—ang naibulong sa sarili ngbinata sa saglit na katahimikang iyon ng hindi nila

pagiimikan.—Nguni't si Mena noon, hanggang na-

mamayani ang gayong katahimikan ay nakatungo

ang kanyang ulo at nilalaro naman ang panyoli-

tong puti na pinalilipat-lipat ng mga palad sa kan-

yang kandungan na sa wari ng binata ay naguukol

ng: isang taimtim na pagdidiH-dili sa kanyang na-

girig buhay at pagkua'y bigla na lamang ibinangon

ng dalaga ang kanang kamay na taglay ang pan-

yolitp na idinampi niya sa kanyang mga matang ma-pupungay na inaagusan ng luha. At tila pa rin pinag-

tipan ng mga pagkakataon na doon sa isang magarangtahanan na kalapit ng kanilang kinaaanyuan ay nadi-

dinig pa ng binata ang taginting ng isang piano na maykasaliw na tinig ng Biolin na sa oras na iyon ay tulad

mandin na ibinagay sa pangyayari ang kalungkutan

rig kanilang paguulayaw. Datapua't, ng makaraanang isang sandali na kapua hindi nila pagiimikan

ay naalaala ng binata na baka naman kainipaii siya

ng may-ari ng tahanang iyon ay kung kaya ma-daling ibinaling na muli sa pagpapatuloy ng kani-

lang paguusap.

—Mena,—kailan ang uwi mo sa Binang?—^Hindi ko matiyak,—ang alinlangang sagot- ni

Mena.

37 —~^iiakit hmdi mo pa sikapin na ikaw ay maka

uwi na sa atin sa Binang, kung sa pakiramdam moay hindi rin lumalakas ang iyong katawan ?

•—Oo nga; subali't, wala pa akong isang linggodito ay ano ang sasabihin sa akin kung ako'y umuwikaagad? at saka kung dito man abutin ako ng big-laiig kamatayan na siyang ipagtalaga ng Dios saakin, ay maligaya na rin ako.

—Bakit?—ang putolng binata.

—Sapagka't sapat na sa akin na baunin ko saaking pagpanaw sa daigdig ang kadakilaan ng iyongpag-ibig na siyang maghahatid sa aking lihingan kungsakalit hindi na ako gagaling sa dinadala kong ka-ramdaman, at kailan man ay huwag mo nang naisinna tayo'y, magka-isang palad pa, dahil sa ikaw ayaking pinanghihinayangan na tawagin kang isangbalo, sapagkat hindi na ako magluluat at ako'y pa-panaw na sa daigdig. Bata pa ang panahon sa kartuiad mo na may kabataan ang gulang.—Ang ma-lungkot na habilin ng dalaga na sa malas ng binataay nagsisikip ang dib-dib sa paghinga ni Mena.

—Bakit, natitiyak mo ba na hindi ka na gagaling.. ?

—ani Tayong—-Sa aking palagay at sa ganitong karamdaman

ko'y palad nang ako'y mahuhay pa ng matagal napanahon, at kung sakali ay isa na ako sa isang

daan ang maituturing ko na gumaling. At saman-talang nilulubos na natin ang pagtatapatan sa mgasandaling ito na ang ibig ko pa rin sabihin sa iyo,

kung sakali't hindi na tayo magkakausap pang muli

hanggang sa^bawian ako ng hininga ni Bathala ay

_. 3-8 —,.;;.

huag mo sanang kalimutan na ako'y ihmgi mo ngtawad sa iyong minamahal kung sakali't siya'y maypagdaramdam sa akin upang sa ganito'y maganapko ang isang maliwanag na kamatayan sa araw ngbukas. At ikaw naman, ang pagtatapat at pag*

mamahal mo para sa akin ay doon mo na iyu-

kol na lahat sa kanya at huwag mong hihina-

lain simula ngayon at kailan man na ako'y maypagdaramdam sa iyo at sa iyong kamahalan. Atang tu^oo sa oras na ito'y inibis ko na ang lahat

ng mga damdamin na namamahay sa akiiig gunita,

at iyong asahan na pangiti kong tatanghalin hang-

gaiig sa aking kamatayan ! At dahil sa pangyayari

na aking nasaksihan ay sadyang ako'y kulang palad

sa pag-ibig na ang sino man sa ating dalawa at ma-ging kanino pa man ay wala akong dapat na sisihin

pagkat, ang lahat sa buhay ko ay walang ibang nag-

atas maliban sa aking likas na kapalaran na pinag-

lupitan ng tadhana. At sa wakas ay patawad anghiling ko....!—ang bbong kabanalan na pagsasalaysay

ni Mena sa kausap na binata. ^,

Si Tayong naman, ay nakamata na laraang habangnagwiwika ang kamahalan at isa-isang tinitimpi niyasa kalooban ang bawat kataga na bumubukal sa mgalabi ng kahyang hirang na si Mena.

—Nguni't Mena, ang ano man na ibig mongipa-lagay sa ating pagmamahalan, ay asahan ino nahindi kita malilimutan.—Ang bilang wakas na bini-tiwang pangungusap ni Taydng—at sinundan niyang- pagtingdig samantalang ang ibang panauhin satahanang iyon ay nagwawalang bahala sa kanilang

-^ 39 —pagpusap hangrgang sa mag-wakas ang pawang ma-liilungkot na mga ala-ala.

Sa mahigit na isang oras na kanilang pagsusuyu-an ay nasiyahan naman ang bawa't isa sa -kanila atsa pagkakatayo ng binata ay dagling nakipagkamaysa malungkot na anyo ni Mena, na iniabot din- na-man ng dalaga ang kanyang kanang kamay na min-san pang sinaksihan ng mga pangyayari na magka-daupan ang kanilang mga palad na kasahw- pa rin

noon ang mga wikang : Hanggang sa muli ! At si-

nalubong ng dalaga sa wikang: maraming salamat!Ang binata'y malumanay na nagpaalam sa may ba-hay at hindi na siya napapigil nang pagaanyaya sakanya ng isang pananghalian ng araw na iyon. Ngu-ni't habang siya'y lumalakad ay nilihngon pa rin niyaang anyo nl Mena, na hanggang naaabot ng kan-yang mga paningin sa matuwid na lansangan nakanyang nilalakaran ; at nang hindi na maabot ngmg^a pananaw ang kanyang paraluman na pinag-

lahuan ng matatamis na pangarap ay saka pa la-

mang pinagpatuloy ng binata ang maaliwalas napaglakad hangg^ng sa makarating ng sarilihg ba-

yan. Nguni,t natitiyak na natin kung ano sa araw'-

araw na ginawa ng Dios ang nagiging kalagayan ngabang si Mena, simula nang siya'y kapitah ng ma-bigat na pagkakasakit na siyang halos hindi mag-patiwasay sa kanyang pananahimik. At sa minsangdanasin niya ang simod-sunod na pagubo ay tulad

na rin sa ating nakikita na pangkaraniwan na hindi

magpatulog kung gabi. Kaya sa hirap na dinadanas

ni Mena, na sanhi ng karamdaman ay naging kasa-

nayan na niya ang pamimighati sa araw at gabi na

„40 —

sa lahat ng sandali ay laging sakbibi niya ang tangi

sa maraming kalungkutan habang siya-y nabubuhay/

Wala na lamang ginagawa noon si Mena sa tuwina

kundi magpasyal kung umaga sa pagpapahimlay sa

kanyang karamdaman at pagkatapos ay maupo,, na

animo'y laging may hinihintay, na ang mga tanaw

niya'y laging nakatitig sa maiayong dako ng himpa-

pawid. Gayun nga ang maaari nating ipalagay

hanggang hindi pa niya sinasapit ang pagkakaratay

sa banig ng paglulubha. Subali't, sandaH nating

ihatid ng ating pagkukuro kung ang binatahg si

Tayong ay tunay ngang magtatapat na siysi'y pa-

kasal sa gayong anyo ni Mena na may karamdamanna tinakasan na ng sariwang mga kulay at kaganda-

han. Samantalang ang binatang si Tayong nooTkasalukuyang nagtatapat din sa isang kasuyuan na

kapuwa nagmamahalan sa gitna ng matalik nilang

pagsusumpaan. Malingap pa kaya ng binata,

hanggang sa huling sandali ang magiging kalagayan

ni Mena? Na gaya ng ating napatuna^^an kangina

sa kanilang pauulayaw sa isang tahanan^ sa bayanng Navotas, ng lalawigang Rizal, na sinabi ng binata

na higit kailan man ay hindi magkukulang angpagkabayani ng kanyang pag-ibig sa ngalan ng pag-

tatapat. Ipagpatuloy pa nga kaya ng binata anghangaring makaisang palad niya hanggang sa mag-patuloy ang paglulubha ng kanyang kasintahan si

Mena?

Subaybayan nga natin ang magiging wakas ngniloloob ng binata na uliran ng^pag-ibig ng isang la-

lake kung sakali't siya ngang mangyayari.

— 41 —

Samantalang nagpapatuloy pa noon ang panana-

hanan ni Mena sa bayan ng Navotas, Rizal, ay ga-

yundin ang walang kupas na pananabik ng kanyang

ama sa hangad na malaman na kurig ano ang ka-

tayuan ng kanyang anak.

Isang araw nga ng Linggo na araw ng kapahi-

ngahan ni Mang Tinoy ng kanyang mga gawain sa

bukid. Si mang Tinoy ay dumalaw noon sa kanyanganak upang matanto niya kung nakakahiyang ni

Mena ang pagtigil sa bayang iyon ng Navotas, Rizal.

Nguni't, nang kinahapunan ng Linggong iyon ay du-

mating si mang Tinoy sa sariling bayan at malung-

kot na ipinagtatapat sa mga kasambahay na si Me-

na ay lalung naghihina. At ikalawa ay sinabi ni

Mena sa mahal niyang Ama na siya ay iuwi na

upang doon sa Binang na siya magpatuloy ng pag-

papagamot. Ano pa't sa pagpapasiya ng ama sa si-

mula pa nang magkasakit si Mena ay naging ma-

lambot na lagi ang kalooban sa bawa't ipagtapat o

kahilingan ng anak at walang hindi na nasusunod.

At isa pa'y mahal na mahal sa kanya si Mena.

Kaya kapagkaraka'y pinagbalikan kinabukasan ng

ama ang mutyang si Mena na sadyang hangad ay

maiyuwi na sa Binang. Kaya noon ding araw na*:

iyon ay idinating si Mena na sinalubong naman ng

mga nanabik na kamaganak na inakbayan hanggang

sa makapanhik ng tahanan.

Lumipas ang mga araw, si Mena ay hindi na

makakain maliban sa iba't-ibang bungang-kahoy sa

Pilipinas, na ang karamihan ay handog ng mga du-

madalaw na kadalagahan at kabinataan. At ng mga

ilang araw pa na sumunod sa mga araw na nagdaan,

42

si Mena ay hindi na makalakad sa loob man iamang

ng kanilang tahanan hanggang sa tumuloy na nga

sa kanyang pagkadatay na walang naigagalaw noon

kundi ikampay na lamang ang dalawang bisig at

isulyap ang dalawang mata na sakdal ng pupungay at

sa piling naman ni Mena ay naroon ang kanyangpinsang buo na si Nene Almarines at si Constancia

Manabat, at mga iba pang mga damay na sa araw at

gabi ay naglalamay ng pagaalaga sa kawawang kala-

gayan ni Mena, Ano pa't habang lumalakad noon

ang mga sandaH ay laging pinangangapitan ng pang-

lulumo panghihilakbot si mang Tinoy sa tuwing

matitigan niya ang naging kalunos-lunos na kalaga-

yan ng kanyang anak na si Mena, na gaya pa rin na

sumariwa sa gunita ng ama ang malaon nang puma-naw na asawang si Faustina Almalel, na ina ng da-

lawang isinupHng ng kanilang pag-ibig na sa turing

ay ang magkapatid na si Filomena at Yenaneio naginaganap ng magkapatid ang pamumuhay sa tawagng kanilang pagkaulila sa kandili ng isang inang

kapantay ng kabutihan na magpasunod sa mga ka-

raingan ng mga anak/

Patuloy ang mga araw. Ang binatang si Tayongnoo'y patapat-tapat na lamang sa tahanan ng kan-

yang paralumang nakadatay at kumustahin sa mgananggagaling na dumadalaw na kung ano ang anyong kanyang mahal sa buhay. Ano pa't ang lahat ngpinagtatanungan ng binata ay pawang naglalarawansa kanya ng masidhing panglulupaypay sa mga guni-

tain ng mga nagsilipas na matatamis ng kanilangpagmamahalan. Sapagka't simula nga nang sila'y

minsan nagkausap sa bayan ng Navotas, Rizal, ay

— 43 ~ "

.

hindi na nga naulit pa na dalawin ni Tayong si Mena,

at gaano man ang pagnanais ni Tayong na kanyang

makita ang malungkot na kalagayan at patuloy na

paglubha ng kasuyuan niyang si Mena, ay hindi ma-

kuhang makapaglakas loob si Taybng na magtuloy sa

tahanan nina Mena, upang makapaglingkod siya ng

tunay na pagtatapat. Samantala naman ang abang

si Mena noon, ay malimit ang mga sandali na masak-

sihan ang magbuntong hininga na lamang na kasunod

ang pagtitig niya sa paligid ng kaniyang mga dalaw

na sa bawa't oras ay panauhin sa tahanan ng kan-

yang mga paningin. At tila pa rin nagpupumiglas

noon sa mapuputlang labi ni Mena ang tanging naku-

kuyom sa kanyang dibdib na dili-iba't ang di pagda-

law ng kanyang minamahal at tanging kandili ng

kanyang puso na kabuhol ng kanyang pag-ibig.

Si Tayong, na kulang palad sa kagandahang loob

ng ama ni Mena, na di makapanhik ng tahanan ay

minsan na ibig na rin na ganapin ni Tayong ang

katapangan ng pagkabayani niya sa pag-ibig upang

sa huling sandali ay makita niya ang kanyang sini-

sinta na malapit nang pumanaw at humantong sa ta-,

wag ng kamatayan. Subali't hindi rin maganap ni

Tayong, dahil sa mapanganib na babala ng ama ni

Mena, noong mga unang araw na malakas pa si Mena.

Nguni't, isang araw noon, sa gitna ng paglulub-

ha ni Mena, si mang Tinoy ay biglang napahinuhod

sa mga pakiusap ng ilang kamaganak ni mahg Tinoy,

na sa madali ay igawad na ang wagas na pahintulot

na magkausap ang dalawa iii Tayong at ni Mena, sa

wikang baka kung sakali't magkapiling ang dalawa

— 44 —

ay guminhawa ang karamdaman ni Mena. At gayunnga ang natupad at si mang Tinoy noon ay mahina-hong sumang-ayon sa marangal na pagnanais ng mgakasamahan. Kaya noon diiig araw na iyon ay hindi

nagluat ang mga sandali at napagalaman kaagad ni

Tayong, na siya'y malaya nang makadalaw sa piling

ng kanyang pinaglalaanang pagtapatan ng higit sa

lahat.

Mag-iika-8 :00 ng gabi ng araw na iyon, si Tayongay magalang na pumanhik ng tahanan at nabungaranniya ang maraming panaiuhin na nagyayautan saloob ng bahay nina Mena. Nguni't, hindi na rin

niya lubhang pinansin ang gayon sa malaking ha-ngad niya na makita kaagad si Mena. Subali't nangsi Tayong ay mapalapit na sa piling ni Mena, ayhindi makapangusap ang binata maliban sa kanyangtitigan ng matagal na sandali ang kawawang Filomena, na sawing palad sa pag-ibig.

Sa pagkakatunghay ni Tayong, na haba niyangminamasdan noon ay naguunahan sa kanyang mgamata ang mga luhang hindi mapigilan na siyangnagbubunsod sa puso. ng binata na sa loob-niya'y,kung ang ma^iging lunas lamang ng paggaling ngkaramdaman ni Mena ay ang maganap nilang da-lawa ang pag:iisang palad disin sana sa dahilang ito

ay walang salang sasang-ayon si Tayong sa anu-mang mapipita upang mabuhay lamang ang sa simu-la pa'y hinangad na niyang kasamahin sa buhay.Ano pa't sa mga sandaling iyon ay naghahari ang

katahimikan at boong kapanglawan sa karamihangnaroroon panauhin ng gabing iyon. At simula noonay nagalaga na nga si Tayong na halus araw-gabi

Isaug malungkot na tagpo ng kaniya^tg mga kaihigan.Sa pagkakaiiinghay ni Tayong sa malungkot na kalagayan ni

Mena ay di mapigilan ang pagdaloy ng kaniyang. mga luha.

_ 46 ~

ay pangatawanan na siya'y naglilingkod sa kanyang

kasumpaan sa pag-ibig.

Isang araw nga noon ay napagusapan ng ilang ka-

mag-anak ni Mena, at ng ilang ding matatalik na

kasamahan ni mang Tinoy na kanilang binalak na baka

kung ipakasai si Mena sa binatang nagmamahal sa

kanya ay siyang pagmulan ng paggaling na katulad

sa ibang nangyayari na, dahil din sa ganitong pa-

raan ay tuluyang gumagaling ang isang naglulubha

ng dahil sa pag-ibig. At sa ganitong binalak na ga-

napin habang si Mena ay may nalalabing hininga ay

sangayon naman ang binata na siya'y pakasal na

baka nga iyon lamang ang kadahilanan. Subalit sa

kabilang panig ay may nagwika na hindi na dapat

ganapin at ang karamdaman ay wala nang lunas ka-

hit ano pa ang mangyari at sadyang dahilan ngkatutubong pinanggalingan ng pagkatuyo ni Menaay sa pagkasira ng kanyang baga, at sang-ayon din

sa mga gumagamot ay gayon din ang pagtatapat na

iikas na karamdaman ang pangyayari. Kaya sa ba-

gay na ito ay hindi na rin naganap ang nalalabing

pagtatagumpay ni Mena sa tunay at pagtatappat ni

Tayong. At habang nalalapit na ang oras ng ka-

matayan ni Mena, ay minsan pa na pinukaw ni Tan-

ehing, ang pinsan ng naglulubha, sa wikang: Mena,

magpalakas ka at ikaw ay aming ipakakasal.

—Huwag na at ako'y^ papanaw na,

—oras na lamang...... ang. ang aking....:, :hini-

hintay, — at...... kung...... ako'y...... mamatay. naay...... ipasoot mo. sa akin...... ang damit

ko na kulay. San Antonio pati...... lib-

rong._.._. dasalan.-.:.. at...... kuwintas..:..: na.... kalmen

" ~ ^^ —

...... at ang mga...... dalaga...... na makikipag-

libing sa akin ay— ... iyon...... lamang......

na ... may-tigi-tigisang — kandila.... na.... hawak—sa kanilang..-. pagsunod—.sa....aking....libingan.—Angsunod-sunod na pagbilin ni Mena, at pagkaiipas ngmga sandali ay bigla na lamang ipinatawag ang kai-

sa-isang kapatid na si Venancio ng bilang kahuli-

hulihang pagsasalita ni Mena, na maliwanag ang wi-

kang: aking kapatid...... wala...... akong...... mai-

pagbibilin sa iyo maliban sa isang aral lamangmagpapakabait ka sana !—Pagkatapos ay bigla na

lamang ipinikit ng dalawang mata, at sa hindi aka-

lain ng oras na iyon ay nakangiti pang boong ayos

na pinanawan ng hininga.

—Wala na! patay na si Mena!—anang isa.—At ^a

mga oras na iyon, tangi sa maraining panauhin ay

naroroon din si Tayong, na hindi nagpabaya kailan

man sa pagaalaga hanggang sa panawan ng buhay si

Mena. At kinabukasan ng araw na iyon ay gayon

na lamang ang karamihan ng mga taong nakipaghatid

sa bangkay ni Mena sa libingan bayan m Binang,

na doo'y malualhating napalagak sa pitak ng sari-

ling nitso na sadyang pinaggugulan ng nakayanang

salapi ng amang mapagmahal.

—Si Mena, ay namatay nuong ika-13 ng Agosto

ng 1938 sa gulang na 25 taon.

Patuloy ang mga araw na gaya rin ng maliga-

yang pagsasama ni Tua at ni mang Tinoy, hang-

gang sa makalipas ang mga taion ay hindi man la-

mang nagkakaroon ng masamang pagsasama sa pa-

mamagitan ng mabuting pagsusunuran. Subali't isang

araw noon, si Tua ay biglang dinapuan ng pagkaka-

48

sakit at hindi na rin napagaling ng mga nagsigamot

hanggang sa dumating ang araw ng pagkamatay ni

Tua- At samantalang* pinaglalamayan noon ang

bangkay ni Tua, ay pinaguusapan naman ng kamag-

anakan na doon na rin ilibing sa pinaglibingan ni

Mena, samantalang mahigit ng 6 taong naiilibing ay

/ maaari nang halungkatin at marahil ay tunaw na si

Mena ang.sabi ng iba. Nguni't si mang Tinoy ay hin-

di pumayag at matigas na sinasabi na: kung sa bagay

ay hindi na ako dapat pang magpagawa ng paniba-

gong paglilibingan ni Tua, nguni,t ang totoo ay hin-

di ko kailangan, sapagka't, itin_adhana ko na, na

iyon ^y para lamang kay Mena habang panahon,

at kung sakali pa rin na ako'y 'datnan ng isang ka-

matayan, ngayon pa ay aking pinagbibilin sa inyo na

huwag ninyong mabubuksan ang libingan ni Mena,

kahit ano pa ang mangyari.—Ang mahigpit na pa-

subali ni mang Tinoy.—At naunawaan naman ng

anak at kapatid ni mang Tinoy at ng iba pang ka-

harap sa kanilang paguusap na gayon ang dapat na

mangyari. Kaya si aling Tua ay sa karatig ni Me-na napalibing. *

Sa maraming panahon na lumipas sa simula ngmalibing si Mena, ay ano't isang araw ay bigla nalamaiig kumalat ang balita na si mang Tinoy ay pa-

,tay na, sanhi sa naging karamdaman na katulad na

tinaglay ni Mena, nguni-t, bago namatay si mangTinoy ay nagka-asawa naman si Venancio na anakniya sa isang babaeng taga Sta. Rosa, Laguna. Atsa pagpapahalaga ng anak sa pinagbilin ng kanyangama noong nabubuhay pa na kailan man ay huwagsisirain ang libingan ni Mena kung siya man ay

Ang malungkoi na sandali ni Sia. Pilomena

50

mamatay, at sadyang iyon sana ang tutuparin ni

Yenaneio. Subali't dahilan naman sa wika ng ka-

patid ni mang Tinoy na si Roman Almarines no doon

na rin ilibing sa nitso ni Mena ang bangkay ni Ti-

noy, at sapagka't siya'y patay na ay hindi na upangmalaman pa niya ang ano mang mangyayari. Atganito nga ang pinagkaisahan samantalang noo*y hin-

di pa napapalibing ang ama ni Mena. Kaya noongkinabukasan nang araw ng linggo, ika 17 ng Febrero

ro ng 1947 ang may anim na katao noon ang pi-

nagutusan na pagka umaga na ay sisimulan na ni-

lang tiklapin ang pinaka-bukana ng nitso na bilang

takip ng libingan ni Mena, at hindi naman nagluat

ng umagang iyon at kanilang nabuksan. Nguni't,

nang binabatak na ng mga taong gumagawa ay ano't

hindi nila mabatak-batak, ang ataul ni Mena, gayonsa palagay nila ay walang sagabal na pagdadaa-

nan upang sa madali ay mailabas nila. Ano pa't,

nasabi tuloy ng isa sa kasama na mabuti pa ay ating

ipinahihila sa kalabaw ang birong wika ng isa ngu-

ni't' nang subuking muli na kanilang bat^kin ay

bigla namang gumaan na kanilang nabatak hang-

gang sa mailayo nila ng mga sampung metro. Atsa ioob ng hitso na pinanggalingan ay maraming tu-

big at mga kandila na lubha nilang pinagtataka ngmga oras na iyon. At ikalawa'y, ang ataul ay wala

pang kasira-sira gayong mahigit na siyam na taong

nalilibing, sakali mang may katibayan dahil sa kung

tawagin ay tablang narra. Sa hindi nila kasiyahan

ay ginawi kaagad na puknatin nila ang takip ngataul at nang mabuksan na hga ay unang nakita nila

ay may mapuputing ulap na animo'y niga usok na

.,

-— 51 —

nagiinugan sa loob ng kabaong na siyang dahilannang hindi nila pagkakilala kaagad na gaya ng kani-lang pagasang si Mena ay kalansay na.

Hindi naman nagtagal at biglang napawing ma-dali ang maputing nagiinusok at pagkamulagat ngkanilang mga paningin nang oras na iyon ay ano't,ang boong pagkatao pa rin ni Mena ang nakita, nasa l)iglang malas nila ay ikinisap ang mga mata atnakangiti pa rin siyiang lalung nagdulot ng ma-tinding pangingilabot ng kanilang mga balat at pag-katakot hanggang sa sila'y napaigtad ng malayo sapiiing ng bangkay ni Mena. At ang isa noon saanim na magkakasama na siyang gumagawa ng pag-lilibingan ng ama ay tuluyang tumakbo na palabassa lansangan at kanyang ipinagpagibik sa mga ta-ong nayon hanggang sa ipagbigay alam niya sakaramihang panauhing nagkakatipon sa tahanan ngbangkay. ni mang Tinoy at siyang pagkakamanghang marami sa tahanan hanggang sa ilibing ang amang araw na iyon. At kumalat na nga ang balita no-ong hapong iyon sa boong bayan ng Binang na si-

yang tumawag ng pansin sa mga tao ang gayongmga bagay na lubhang katakataka sapagka't sa ka-

saysayan ng bayan ng Binang ay ito lamang angkauna-unahang pagkalikha ng katalagahan sa pang-yayaring hindi pagkakatunaw ng isang bangkay sa

malaong pagkakalibing. Kaya noon hapon iyon sa-

mantalang nakahayang pa sa lupa ang ataul ng bang-kay na pinagtitipunan ng maraming tao ay nasak-sihan pa rin ang lalung kahangahanga na gaya nglibrong dasalan, at kuwintas na kalmen, at ang lubid

na sintas na pinaka koldon ng pagkadamit San An-

_ 52 —

tonio ay hindi nangatunaw. Ang npo ni Mena aynagkaroon ng mapuputing amag na animo'y ulap namistulang lambong ng isang Birhen. Subali't kungano ang ayos ng pagkatao ni Mena nang siya'y ma-libing ay gayon din ang ayos .na tinaglay na kapala-

ran na bilang pagbabagong-buhay ni Filomena Alma-rines sa bayang sinilangan. Kaya noon ding mgasandaling iyon ay pinagsikapan ni Gonstaneia Ma-nabat, na katulong ang mga kamaganakan at kapatid

na kanilang isinaayos na isandig ang ataul sa iba-

baw ng nitso upang sa bawa't sandali noon ay ma-patunayan ng karamihang mga tao ang mahiwagangbangkay ni FiIomena. At sa gayong pangyayari ayhindi nagpabaya ang Alealde ng bayan ng Binang,na si G. Gandido Garino, na isa sa nagdulot ng isangkapasiyahan na sang-ayon sa kahilingan ng maramina huwag na munang mapabalik sa dating libingan

ang bangkay kung sakali mang ipaguutos ng sanidadna ipagbawal na pagkalipunpunan ng mga tao sa-

mantalang maraming nagsasabi noon na maaring hin-

di manatili ang pagtatanghal ng bangkay dahil di-

umano'y maaaring magdulot sa mga tao ng isangkaramdaman na magbubuhat sa singaw ng bang-kay. Subali't nasaksihan ng marami na hindi na-nmn nagkaroon ng masamang amoy hanggang salumipas ang dalawang araw na araw-gabi ay hindi

na hinumpayan ng pagdalaw ng kakapalang mga tao

na kung taga-taga saang bayan ang pinanggagali-

ngan tangi sa mga taga Binang. At hanggang saang pangyayaring ito'y mapabandila sa iba-t-ibang

pahayagang sa Pilipinas na tinaguriang Santa Filo-

mena ng Binang, Laguna. Noong pangatlong araw

53

na pagkakasilang ni Santa Pilomena ay doon na isi-

nandig sa loob ng kapilya; samantala noo'y lubhang

pinagkakaguluhan naman ang puno ng banaba nasiyang pinagsabuyan ng tubig na galing nga sa li-

bingan ni Santa Filomena, at kaya naman naitapon

noong unang araw ay dahil sa hindi pagkabatid ngmga taong nagsigawa ng pagkakaalis sa nitso ngbangkay ni Santa Filomena, na iyong tubig ay si-

yang mabisa na panglunas sa dako ng karamdamansang-ayon sa mga taga Batanggas na dumalaw ngaraw na iyon. At noon nga ay si Roberto Gimenezna taga Binang, ang una-unang kumuha ng balat

ng banaba at pagdating niya sa piiing ng kanyangasawa na may tatlong gabi nang hindi mapag-katulog dahil sa pagkasakit ng tiyan, ay kaniya

ngang ibinabad na madali sa langis at noon ding

oras na iyon ay ipinahid niya sa tiyan ng kanyangmahal na asawa, at sa anong katalagahan ng Dios,

ay bigla ngang napawi ang karamdaman na tulad sa

nagdahilan lamang hanggang sa magpatuloy sa pag-

galing, Kaya noon ding araw na iyon ay sinikap

niyang magbalik kay Santa Filomena, sa hangad ni-

yang kumuha pang muli na gaya ng kanyang napa-

tunayan, nguni't, nang siya'y dumating ay wala na

siyaing inabutan hanggang sa kaliit-liitang mga ugat

ay w^ala man lamang naiwan sa ilalim ng lupang pi-

nagkakatamnan ng banaba at nakuha na nga nig mgatap. At sa hindi pa rin kasiyahan ng mga tao ng

airaw na iyon ay ang pinagunahan namang kunin ay

mga pulbos ng bato ng nitso hanggang sa magkatipak-

tipak na ang pinamahayang libingan ni Santa Filo-

mena ay ayaw paring tigilan nguni't alang-alang sa

— 54 —

pakiusap ng mga namamahala na huwag nang madu-rog na tuluyan ay napahinuhod naman ang mga tao

noon na bagaman ang pagkakagayon ng karamihan ay

dahil naman sa kanilang pagsampalataya, At doon sa

karamihan ng mga tao ng araw na iyon ay namumu-kod ang isang pulubing babae na ito'y kilala ng ma-rami sa bayan ng Binang sa palayaw na Andeng,

naninirahan sa-liayon ng Prinsa, ng Binang, Laguna.

At sa ai^awyaraw na kanyang parighihingi ng Hmossa mga bahay-bahay ay taglay ng matandang ito

ang isang tungkod na akay naman ng isang batang

babae dahil sa ang matanda'y malaon nang pinang-

labuan ng mga paningin na tulad sa isang bulag na

hindi makakita subali't ng araw na iyon sa pagka-

katayo ng matandang Andeng ay may isang batang

lalake na lumapit na taglay ng bata ang kapirasong

tipak na bato na gahng sa nitso ni Santa Pilomena.

At sinabi ng batang ito: Naito po ang kapirasong

bato at pagdating ninyo sa bahay ay ilagay ninyo

sa isang maUnis na botella na walang kahalong anu-

man. Ang matandang Andeng ay nagpasalamat sa

batang lalakeng iyon. At kinagabihah ay iyon

nga ang sinikap ng matanda. Kinabukasan ng

umaga ay naalaala ng matandang ito na iyong bo-

tella na pinaglagyan ng bato ay doon niya naitago sa

ilalim ng unan at sa pagalaala ng matanda na baka

mawala ay kanyang ginawi kaagad na kunin sa pi-

naglagyan. Ano pa't, ang batong iyon ay naging

tubig na ang bango ay tulad sa sampagita na kinu-

pasan ng sariwang kulay. Kaya nang umagang iyon

ang ginawa ng matandang Andeng ay ipinahid ang

tubig na iyon sa kanyang dalawang mata at sa ga-

55

nitong paraan makalipas ang isang araw ay naka-

lakad na ang matandang ito na wala nang imiaakay

sa kanya, dahilan sa ang mata'y nakabanaag na ngkaliwanagan na gayon nga sa araw-araw ang nasa-

saksihan ng maraming taga Binang, na itong ma-tandang Andeng ay isa sa nabibilang sa maramingpinagkalooban na mga gumaling sa iba't-ibang uri

ng karamdaman dahil sa pagkakahimala ni Santa

Pilomena. At naririto pa rin ang isang pagpapatu-

nay ni G. Jose Patron, na taga lalawigang Batang-

gas, na may sampung taong naninirahan sa Binang,

Laguna. Na itong si Jose, ay hindi pa malay sumi-

lang si Santa Filomena ay tinataglay na niya angisang karamdaman na laging sumasakit ang kanyanglikod na halos hindi siya patulugin kung gabi kungsumusungpong hanggang sa siya'y mapadaing ngabot sa mga kapit-bahay. At sa ganitong kaugalian

ay.sinikap ni Jose na magpunta sa Hbingan ni Santa

Pilomena noong mga araw pang nakasalig sa loob

ng Kapilya ng libingan-bayan ang ataul ng mahi-

wagang bangkay. At noo'y marami namang naka-

pagingat ng tubig na ikalawang bukal sa loob ngnitso ni Santa FiIomena ; at siya nga ay nakahingi

ng kaunting tubig sa isang kakilala na pagdating

niya sa kanila ay pinapahid niya sa kanyang likod

at nang kinagabihan ay matiwasay siyang napahim-

lay hanggang sa madama niya sa maraming arawna pagpapatuloy na hindi pa siya pinagbabalikan ng

masidhing pananakit ng kanyang likod hanggang sa

kasalukuyang ipinagtatapat niya ang bagay na gaya

ng kanyang nasaksihan. Kaya sa pasimula pa hang-

gang sa kasalukuyan ay rnaraming tao na lubhang

-- 56 —

nagpapakasakit dala ng katutubong pananampalata-ya ng bawa't isa, na katulad ng mga taong may mgabatik ng karamdaman na lubha ngang naggugugolng panahon na halos manahanan sa araw at gabi ngpagtulog sa loob ng kapiiya ng libingang-bayan ngBinang, na dahilan sa kanilang pagsisikap na panataay baka sakaling sila'y pagkalooban na katul^d ngbawa't isang taong nagsasabing sila'y gumagalingsa bisa ng katalagahn ng pagkahimala ni SantaPilomena. At kung hindi man ay salamat din angwika nga ng ibang mga taong walang pagkupas sa

sarili nilang kalooban ang boong paniniwalang si

Sa,nta Eilomena ay tunay na mapaghimala na siyangmalakas nating katulong kung sakaH't tayo'y pag-palain sa bawa't oras ng ating pagdalangin ng awasa paanan ng pinaka dakilang Dios sa langit. Sa-

pagka't sa ating kinamulatan ay hindi pangkaraniwangpangyayari sar isang bangkay na hindi natunaw aytunay na maaari nating ipalagay na ito'y hulog nglangit ng likas ng makapangyarihang Dios, na si

Santa Pilomena ay siyang raagiging sanggunian,alinsunod sa ititibok ng puso ng bawa't* taong maypagnanais na mag-ukol sa kanya ng isang wagas at

kabanalan ng mga dalangin at kaipala ay maaarinating kakitaan ng isang kasiyahan kung hindi mansa lahat ng pagkakataon. Nguni't, noong bago palamang nabubuo ang bilang ng mga araw ng pag-

kakasalig sa loob ng kapilya ang bangkay na tina-

guriang Sta. Pilomena noong buwan ng Febrero, ika-

24 ng 1947> ay sumasabog naman ang balita noon naang bangkay hi Sta. Filomena ay ililibing na muli sa

madaling panahon dahilan sa isang kautusan na si-

— 57 — „ .

nasabing buhat sa kataastasang puno ng sanidad nadiumano'y ipinagbabawal ang isang bangkay na saganoong pangyayari ay hindi dapat pagtiningan nglibo-libong mga tao upang sa dahilang ito ay hindimagtamo ang mga tao ng karamdamang lubha dahil

sa pagsamyo ng singaw ng bangkay. At sa gano-ong pag-uutos ay hindi naman maipalalagay naisangkahidwaan ng isang may tungkulin ng isang puno ngSanidad sa pangangalaga na isadlak ang mga tao sakaligtasan samantalang wala pang pihagbabatayarina maliwanag noong bago-bago pa lamang mahukayang bangkay. At noon nga ay lubhang pinaguu-kulan ng sari-saring pagpapalagay na gaya ng pa-lagay ni Dr. Jose P. Yateo ng Binang, Laguna, no-

ong pangalawang araw pa lamang ng pagkakasilangni Santa Filomena, na sinasabing: Marahil ang pag-kakagayon nang hindi pagkakatunaw ng bangkay aysa dahilang naging lubhang mabisa ang gamot nainiyeksion sa katawan noong nabuburol na hindi panaililibing na pagkamatay na'y sinangkapan ng tina-

tawag na imbalsama na upang huwag magkaroon ngmasamang amoy at dahil dito'y iyon nga ang ipi-

nalalagay na siyang naging dahilan nang hindi pag-

kakatunaw, sapagka't bilang na ibig pa rin sabihiii

noOn ay dinaig ng gamot ang mga hayop na siyang

dapat gumutay ng mga laman ng isang bangkay sa

matagal na panahon ng pagkakalibing ayon sa ka-

nilang napagaabot na pagpapalagay. Nguni't, may*ron namang nagpapalagay noon na sa doob ng 10

taon na pananahanan sa libingan ng isang bangkay

ay dapat namang magkaroon ng pagbabago ang ba*

lat ng kulay ng mukha o maging matigas kaya ang

•;- — 58 — ^ -

mga laman. Subali't ang pangyayaring nasaksihanng maraming tao noon kung bakit malambot pa rinang mga laman na tulad sa bagong kamamatay palamang. Ano pa't sa hindi pagkakaisa ng kani-ka-nilang pagkukuro ng pagkakagayon ng bangkay niSanta Pilomena noong mga unang araw ng pang-yayari ay nanatili pa nga ang mga araw ng pagka-kasalig ni Santa Filomena, sa loob ng kapilya hang-gang sa sumapit ang araw ng Linggo bilang ika wa-long araw nlf>on ng pagkasilang na noo'y lubhangpinagsasadya ng hindi mabilang na mga tao na ha-Ips hindi magka-lampasan ang mga sasakyan sa gitnang maluang na lansangan ng lalawigang Laguna. Atsa kagandahan loob ng dakilang Gobernador JuanPambuan, ng Laguna, ay kusang-loob na bumaba satapat ng libingang bayan ng Binang, na kasama paang marangal na Tinyente Gaives ng Laguna. Atsila nga ay tumulong ng pagaayos sa kakapalan ngmga tao na hindi nga magkalampasan sa pagpapa-nagisian samantalang naghahari noon ang matin-ding init ng araw sa katanghalian. Nguni't hindi narin inalintana ng Gobernador at ng Tinyente anggayong pagpapakasakit dahilan sa mapaglingkuranlamang ng boong lugod ang mga tao at ang bayan ngBinang, sa isang paraan na hindi man karapat-da-pat na kanilang tungkulin ay masikap na ginanapiing pagtulong sa mga aiagad ng batas na lubha ringnagpakadakila noon na halos hindi na makuhangmakapananghalian na para-parang pinag-aagusan ngmga pawis ng mga hirap sa gitna ng pagkakabiladnila sa nanggigitil na init ng araw hanggang sa mai-hatid ng mga alagad ang mga tao sa isang kasiya-

—^ 59 -^

hang ganap na tungkulin na labis na nagpapakasakitalang-alang sa dakilang Santa Filomena, na ang mgatiniis na hirap at pagka-gutom sa paglilingkod ngmga pulisia na sina Mayani Sizon, Antonio Alvares

at Lauro Guieo, Brihildo Nava, at Benito Laserna,

at mga iba pang alagad ng katahimikan na pawangnagpakabayani ng kahinahunah na hindi naman nag-

karoon ng anumang ,pagkukulang na ginampanan at

mapayaparig nakasapit na isa-isa ang mga tao sa

mapaghimalang Santa ng Binang, Laguna. Nguni't

nang araw na iyon ng Linggo ng umaga na ika-24

nga ng Febrero ng 1947, palibhasa'y unang Linggo

ng mahal na araw ay marami ngang mga taong nag^

simba noon sa simbahan ng Romano ng Binang, at

sa hindi inaasahan ng mga tao noon na pagkatapos

ng misa ni Padre Calixtro, ay umakyat sa kanyangtribuna si Padre Ystoy, at bago nagwika sa mga tao

na itong si Santa Pilomena na kinikilala ninyo ay

hindi dapat na paniwalaan, sapagka't sa aking pa-

lagay at paniniwala na ang lupang libingan na hindi

sagrado, ay kailan man ay hindi sisilangan ng isang

Santa at ang libingang pinagsusugahan ng mga hat

yop ay siyang lalong higit na hindi ko inaasahan ria

upang magkaroon ng tunay na Santa. lyon ay da^

hilan lamang upang makinabang ang mga tindera^

mga sasaki^an, mga karihan, at mga pahyagan. Atibig pa ring sabihin ni Padre Ystoy na iyong pagr

kakaganon ni Santa Filomena ay gawa-gawa lamang

ng mga tao, at marami pang mga bagay na pinagr

sasabi sa loob ng kanyang simbahan. Subali't ang

mga taong nakikinig noon ay nagkaroon ng pagka-r

poot, sapagka't may mga tindera na nagsimba noon

60

na lubhang nasakitan dahil sa paghamak niya kaySanta FlIomena at ikalawa ay sinilip pa ni Padre angkasiyasiyang naging pagkakataon ng pagkita ng bi-

yaya ng kapuwa tao na sa anong talaga ng Dios

sa langit anang mga tindera ay hinulugan kami ngawa, at kaming mga tindera ay lubhang napasasa-

lamat sa aming paghihikahos sa buhay na malaonnang inaalipin ng paghihirap na iyon naman aysadyang dulot ng katalagahan na hindi isang gawa-gawa lamang. Bakit nga kaya at kaming mga tin-

dera sa paraisong libingang bayan ng Binang na sa

kaunting pakinabang na pangtawid-buhay kung sa-

kali't makinabang na nga sa isang katutuhanangpangyayari ay kanya pang sisilipin sa aming mgapalad ang kaunting sumasapit ria salapi na di ka-

tulad ng kanyang pananagano sa minsang may mag-palibing sa kanyang iupang libingan na sagrado na

umaabot sa malaking halaga lalu pa kung ihay pa-

dapit sa tahanan ng isang bangkay hanggang sa

maihatid ng Pare sa libingang Romano, na ang ha-

laga ay daang-daang piso na samantala'y hindi na-

min inaagaw ang kanyang pagkakataon? Salamat at

siya'y yumayaman ipa sa pagpapala ng maramingmahihirap. Kaya huwag naman sana na kaming-

mga tindera kay Santa FiIomena ay hagkisan ng ga-

hong pangungusap at kung kami'y kumita na ay

upang mayroon maibayad sa pagpapabinyag.—Gan-

yan na lamang ang nawika ng mga tindera sa gitna

ng kanilang pagdaramdam.—Ano pa't nang kinaha-

punan ng linggong iyon ay biglang dttmating si Con-

eehal Gonrado Alvares ng Binang, Laguna, at ito'y

nagtalumpati sa maraming mga tao na lubhang nag-

s — 61 —kakatipon noon sa harapan ni Sta. rilomena na angkanyang sinabi ay pawang pagtatanggol laban samga balitang ipinalilibing na muli ang bangkay ni

Sta. FiIomena, alinsunod sa utos ng puno ng kalini-

sang bayan. Subali't> sa kanyang pagtataguyod nakailan man ay sadyang batik na sa puso ni GoneehalAlvares ang gayong kalika^san na haiiggang may-roon siyang magagawang paraan na ipagkakapuring bayan sa kapuwa bayan lalu pa sa isang bagayna mahalaga na lubhang pakikinabangan ng maramina hindi lamang ng kanyang kababayan kundi pating taga malalayong bayan na sa halip makapinsalasa madla ay bagkus pa ngang kinakikitaan ng tunayna kasiyahan na sa bisa ni Santa Fiiomena ay pi-

nagaling ang mata ni matandang Andeng na hindimakakita at mga iba pang bagay ng pagkahimala ni

Santa Filomena. Kaya si Goneehal Alvares sa ma-daling panahon ay nagsadya kay Dr^ Lara ng May-nila, at kanyang ipinaliwanag ang boong katutuha-nan upang kailan man ay huwag nang mapalibing anghimalang l)angkay ni Santa Filoniena,^at sa magan-dang bituin ni Goneehal Alvares, ay'hindi namannagkait sa kanya ang pagkakataon at kinilala ka-agad ang katangian ng katutuhanan at nagtagum-pay nga ang kanyang hangarin. Nguni't, makali-pas ang isang araw noon ay napalibing na muli si

Santa Filomena sa kanyang nitso, na hindi namandahilan sa utos ng bisig na batas; kundi dahil sa

isaBg pagsubok na gaganapin na kung tunay nganghindi mangyayari na matutunaw ang boong lamanni Saiita Filomena, sa isinaksak na gamot na pang-patunaw na ayon sa pagkabatid ng karunungan na

— 62 -^.

"

kahit isang bakal pa na matigas ay kanyang matu-

haw ng gamot na isinangkap kay Santa Eilomena

bago inilibing noong araw ng Lunes ng madaling

araw ng ika-26 ng Pebrero, ng 1947 at tinaningan

pa na sa loob ng isang buwan ay tiyakang matutu-

naw na walang sala ang mga laman ni Santa Filo-

mena. Nguni't, sa mabilis na paginog ng daigdig ng

sumapit na ang isang buan na taning na panahon ay

binuksan nga ang nitso ng hindi hayagan sa mara-

ming tao noong ika-22 tig Marzo, ng hating-gabi, na

saksi ang ilang mga tao at isang alagad ng batas na

si Benito Laserna na noo'y napatunayan na lalu pang

pumuti ang mukha ni Santa Rilomena at parang na-

hugasan ang niga batik-batik sa mukha ha pinaka

marka ng mga daliri ng pagdutdot ng mga tao no-

ong nakatangha,! pa na hindi mapaniwalaan ng ilang

mga taong pilosopo na tutul sa pagsampalataya kay

Santa Filomena, na sa dako roon ay may nagsasabi

na isang pilosopo na bakit kung siya'y tunay na

isang Santa at tunay na mapaghimala ay bakit at

hindi niya mapagaling ang panghihina ng katawan

ng kanyang kapatid?—ang sagot naman ng isa'y,

—

hindi mo ba nadama ang ginaga,nap ng dakilang Dios,

na ang isang mahirap ay lublia pang pinaghihirap,

at ang mayaman na'y lalu pang pinagyayaman ? at

dito nagwakas ang pagsagutan ng dalawa. Anopa't

ipinasok din kaagad ng oras na iyon ang ataul ng

bangkay ni Santa FiIomena at nasiyahan na nga ang

namamahala hanggang sa ipagpagawa ng sariling

kapilya na abuluyan ng mga kusang-Ioob ng mgataong bayan pati ng taga ibang bayan a,y kabilang

sa kusang loob ng paglilimos sa mga mahihirap na

_. 63 ~

nangangasiwa kay Santa Filomena, na sa awa at

tulong ng libo-libong mga tao ay magkakaroon diri

ng isang munting dambana, na siyang mapaghihini-

layan ng mga pilay at lumpo, mga bulag at mga iba

pang karamdaman na maaaring pakinabangan ha-

bang nabubuhay ang isang kapilya na pinaggugulan

ng maraming salapi na pagdating sa takda ng na-

gugul ay hindi na magkakaroon kailan man ng hu-

lugan na bilang hmos ng mga .tao. Kaya oras na

mayari arig kapilya ni Santa Filomena, ay ngayon

iamang makakakita tayo sa boong pagkatao ng isang

Santa Filomena ng Binang Laguna, na tatanghalin

sa habang panahon ng ating pagasa na karapat da-

pat tagurian na Santa ng Pilipinas. At sa wakas ay

marami pang mga luhang titiisin ni Santa Filomena,

gayon din sa mga upasala na iyuukol sa kanya ngmga taong hindi mapaniwalain sa kanyang gagam-panang pagpapakasakit sa mga taong may kararn-

daman na isa't-isay dudulog upang humingi ng awana sila'y tulungan sa dakilang Dios, na sila'y paga-

lingin o pagpalain nawa ng maykapal. Ang kuwin-

tas na Kalmen ni Santa Filomena na hindi natunaway nasa mga palad ng pagiingat ni Sekretario Sa-

turnino Jimenez ng Binang, at gaja pa rin ng ii-

brorig dasalan ay nasa kamay na rin ng ibang tao at

kung sakali't sa pagsilang nang patuluyan ni Santa Fi-

lomena ay magkaroon pa rin ng lalung mahahalagangkasaysayan ay inyo pa rin mapapatunayan na higit

sa lahat ang pangyayari ay aming ding ipalilimbag.

Si Santa Filomena ay matatagpuan sa lagi nin-

yong pagdalaw sa libingang bayan ng pamahalaan.sa

— 64 —

kanyang Kapilya at siya'y mamamasdan sa loob ng

magandang kristaL Nguni't ang loob ng kristal ay

laging binubukalan ng tubig at sa mga nasaksihan ng

mga Pareng Aglipay ay napatunayan na si Santa Fi- |

lomena ay tunay na Santa ng Filipinas.

— W A K A S —

Bungang diwa ni Gng, Teresa-Salandananni Eafael Dayao ng Paombong, Bulakan.

Handog sa kaarawan ng ika sampung taon

pagkamatay ng; mapaghimalang Santang Binan, Laguna.

Agosto 13, 1947.

"Santa PilDmena"

'--^^M^B^^I^^^^''