kartusze i inne ozdoby na dawnych mapach ziem polskich ze

Polski Przegląd KartograficznyTom 39, 2007, nr 3, s. 240–262

Z a r y s t r e ś c i . W artykule opisano rodzaje oz-dób stosowanych na mapach ziem polskich począwszy od drugiej połowy XV wieku, zwracając szczególną uwagę na kartusze. Dokonano próby ich klasyfikacjizarówno pod względem budowy i charakteru orna-mentów jak i spełnianej funkcji.

S ł o w a k l u c z o w e : historia kartografii, zdob-nictwo na mapach, kartusze na mapach

1. Wprowadzenie

Potrzeba przestrzennego zapisu informacji o najbliższej okolicy towarzyszyła ludzkości od zarania dziejów. Rysunek przebiegu dróg, rzek, rozległość puszcz, bagien, gór, czy wreszcie rozmieszczenia ludzkich siedzib, przybierały z czasem coraz bardziej przejrzysty, ujednolico-ny charakter. Mapa stawała się równie ważnym zapisem informacji jak słowo pisane, podlegając podobnym procesom i zmianom. Podobnie jak książka, początkowo w postaci rękopiśmiennej, osiągnęła swój dynamiczny rozwój dopiero po wynalezieniu druku. Rola mapy ulegała zmianie, poczynając od funkcji przewodnika po okolicy, z czasem znajdowała coraz szersze zastoso-wanie, stając się niezbędnym narzędziem w pro-wadzeniu działań wojennych, zarządzaniu państwem, planowaniu gospodarki, czy wreszcie nauczaniu geografii i historii, a także w codzien-nym życiu.

Poznawczej i praktycznej roli mapy od zawsze towarzyszyła potrzeba podnoszenia jej atrakcyj-ności pod względem estetycznym. Umieszczane na mapach elementy zdobnicze zmieniały się z czasem wraz z rozwojem sztuki dekoracyjnej podlegając różnym tendencjom i modom. Wiele z nich to prawdziwe dzieła sztuki, świadczące o wielkim talencie twórców. Zmianom funkcji mapy na przestrzeni wieków towarzyszyły także

BARBARA PRZYŁUSKAZakład Zbiorów Kartograficznych Biblioteki [email protected]

Kartusze i inne ozdoby na dawnych mapach ziem polskich ze zbiorów Biblioteki Narodowej

zmiany w jej formie graficznej, obejmujące za-równo sposób przedstawienia treści kartogra-ficznej, jak i sferę ozdób.

Zdobieniami wzbogacano głównie tę część mapy, która zawierała:

– tytuł, nazwiska autorów i wydawców, miejsce i rok wydania, treść dedykacji, czasem zapis o nadanym przywileju,

– podziałkę lub podziałki liniowe, – objaśnienia znaków (legendę),– różę wiatrów, – ramkę,– dodatkowe objaśnienia, informacje.Na wielu mapach umieszczano także – poza

obrębem treści kartograficznej – mniej lubbardziej rozbudowane sceny, które miały prze-kazywać ważne przesłanie, nawiązywać do aktualnych wydarzeń, stanowić uzupełnienie treści mapy lub po prostu radować oko.

2. Kartusze od renesansu, przez barok po klasycyzm

Najbardziej znaną i najczęściej spotykaną formą dekoracyjną jest kartusz, czyli ozdobne obramienie tarczy, tablicy, malowidła, wewnątrz którego umieszczano najważniejsze informacje opisowe dotyczące mapy, czasem emblemat lub tarczę herbową.

Kartusz – termin zaczerpnięty z francuskiego (cartouche) – oznaczał początkowo motyw de-koracyjny w architekturze (ryc. 1), przedstawia-jący herb lub monogram w ozdobnym kolistym, owalnym lub prostokątnym obramowaniu. Był umieszczany na frontowych elewacjach budyn-ków. Autorami pierwszych architektonicznych ozdób kartuszowych byli włoscy budowniczowie pałacu Fontaineblaeu (1535–1540), od których motyw ten przejęli Flamandowie. Wśród kartuszy

241Kartusze i inne ozdoby na dawnych mapach ziem polskich ze zbiorów Biblioteki Narodowej

Mapie towarzyszy kartusz od XVI aż do po-czątków XIX wieku, ulegając rozlicznym zmia-nom w zakresie rodzajów ornamentów, obfitościzdobień, kompozycji, artyzmu. Oryginalne i bar-dzo charakterystyczne kartusze posiada już większość map epoki renesansu, lecz najbar-dziej bujny rozkwit sztuki zdobniczej przynosi barok. Cechy typowe dla zdobnictwa zwłaszcza od końca XVI do początku XVIII wieku, które można rozpoznać także na mapach, to wielkie bogactwo formy, kontrasty, monumentalność, falistość linii, a nierzadko nagromadzenie deko-racji figuralnej lub alegorycznej. Kartusze i inneozdoby z tego okresu zbudowane są z niezwy-kle różnorodnych ornamentów, detali, czasem fantazyjnie ułożonych elementów roślinnych: li-ści wawrzynu, oliwki, palmy, kiści owoców, kło-sów zbóż, a przede wszystkim liści akantu – ro-śliny, której walory zdobnicze odkryli już staro-żytni architekci. Wszechobecne są również maszkarony, militaria, detale architektoniczne wtopione w kompozycję kartusza, przedmioty codziennego użytku, np. beczki, wózki, zwykłe żerdzie, naczynia.

Po upowszechnieniu się ornamentyki typu rocaille1 zaczęły się pojawiać na mapach bogate zdobienia z licznymi detalami w postaci charakterystycznych muszelek o plastycznym rysunku. Całość kompozycji ożywiona bywa postaciami puttów2, mitologicznych bohaterów oraz wizerunkami świętych.

Z czasem to niezwykłe bogactwo formy, do-minujące często nad kartograficznymi środkami

wyrazu, zaczęło ustępować kanonom stylu kla-sycystycznego, nawiązującym do sztuki antycz-nej i charakterystycznej dla niej ornamentyki. Pojawiają się więc z jednej strony kompozycje kopiujące elementy budowli starożytnych o prze-wadze linii prostych w opozycji do barokowych wygięć i skrętów, dążące do uzyskania efektu harmonii i równowagi oraz oszczędnego stoso-wania detali, z drugiej zaś elementy sentymen-talizmu, nastrojowości, sielanki. Ryzykiem jed-nak byłoby stwierdzenie, że zdobnictwo stron lub arkuszy tytułowych na mapach z tego okresu to kompozycje skromne, ascetyczne, mniej wykwintne. Wystarczy spojrzeć na kilka tylko map powstałych w drugiej połowie XVIII wieku, aby się przekonać, że jest tu czym cieszyć oko.

Trudno dokonać jednoznacznej klasyfikacjiozdób kartuszowych, ponieważ często poszcze-gólne rodzaje kształtów, zdobień i detali stoso-wane są jednocześnie. Istnieje wiele typów ornamentów, opisanych i zdefiniowanych w fa-chowej literaturze, powszechnie stosowanych w sztukach zdobniczych w czystej, jednolitej formie lub dowolnie przemieszanych. Z tych sa-mych wzorów czerpali swoje inspiracje twórcy map wykorzystując ornamenty roślinne, zoo-morficzne,antropomorficzne,muszlowe,chrząst-kowe, architektoniczne, wstęgowe, festonowe. Na tej podstawie wydzielić można kilkanaście grup kartuszy, w których przynajmniej jeden z ornamentów, kompozycja, detale lub temat są dominujące. Wyróżnić zatem można kartusze:

blaszane (okuciowe, rolwerkowe)małżowinowechrząstkoweroślinnezoomorficzneantropomorficzne

z postaciami mitologicznymiz postaciami świętychz postaciami oraz scenami alegorycznymi

i historycznymiz portretami

militarne architektoniczneheraldyczne.Często tradycyjny kartusz zastępowano

plastyczną, czasem fantazyjnie sfałdowaną i nierzadko bogato ozdobioną draperią, na któ-

1 Rocaille – ornament rokokowy, który pojawił się około 1730 r. i wyglądem naśladuje muszle (ornament muszlowy). Około 1750 r. został wzbogacony kogucim grzebieniem oraz kształtem grzyw morskich fal.

2 Putto (amorek) – motyw dekoracyjny w postaci nagiego dziecka, najczęściej chłopca. W okresie renesansu i baroku była to rzeźba przedstawiająca uskrzydloną postać dziecka nawiązującą do antycznego bóstwa – Erosa. Określenie używane także do postaci aniołków powszechnie stosowanych do dekoracji kościelnych w okresie baroku

herbowych, stanowiących oddzielną dziedzinę wiedzy i sztuki, szczególną grupę stanowiły blaszane kartusze epitafialne (trumienne),używane podczas uroczystości pogrzebowych. Dla porządku należy wspomnieć, że cartouche to także element wyróżniający o nieco innej formie, stosowany w starożytnym Egipcie. Ryc. 1. Kartusz na-ścienny umieszczo-ny na murze cmen-tarnym w Halle n.

SoławąFig. 1. Wall car-touche placed on a cemetery wall in

Halle on Saale(photo Z. Kolek)

242 Barbara Przyłuska

rej umieszczano tekst. Podobną rolę spełniał motyw postumentu, obelisku, cokołu itp.

2.1. Kartusze blaszane (okuciowe, rollwerkowe)

Jeden z najstarszych typów ornamentu kartuszowego to kartusz blaszany (okuciowy, rollwerkowy) przypominający dekorację wyciętą z blachy, o mniej lub bardziej ażurowej strukturze, z często plastyczne wygiętymi lub zwiniętymi

fragmentami, których przestrzenny efekt uzys-kiwano poprzez stosowanie zasad rządzących grą światła i cienia. Najróżniejsze odmiany tego typu kartusza prześledzić możemy przede wszystkim w pierwszych, pochodzących z końca XVI i początku XVII w., atlasach Abrahama Orteliusza (1527–1598) i Gerarda Merkatora (1512–1594). Typowy kartusz blaszany składał się z dwóch podstawowych elementów: płaskiej, ażurowej części okuciowej, będącej sztywnym, choć urozmaiconym w kształcie stelażem, na którym osadzona była część „blaszana”, bardziej plastyczna, często wygięta albo efektownie powycinana lub zwijana. Na mapie ziem Rze-czypospolitej Wacława Grodeckiego z 1562 r., znanej głównie z Theatrum orbis terrarum Orteliusza z 1570 roku (ryc. 2), jest to dekoracja niezwykle skromna, właściwie trochę niepasu-jąca do innych zdobień w tym atlasie. Na późniejszej wersji tej mapy, w przeróbce Czecha Andrzeja Pograbki z 1595 roku (ryc. 3) nieco zmieniono kształt okucia, ale wciąż jest to or-nament prosty. W obu wspomnianych atlasach na innych mapach znajdujemy kartusze o róż-nych kształtach i różnym stopniu dekoracyjności. Są więc proste, niektóre nieco grube i toporne, są także finezyjnie powycinane, wręcz ażurowe

Ryc. 4. Kartusz blaszany z motywem maszkarona, fragment mapy z Theatrum orbis terrarum A. Orteliu-

sza, 1570Fig. 4. Brass cartouche with a gargoyle motif, a fragment of Theatrum orbis terrarum map by A.Ortelius, 1570

Ryc. 2. Kartusz blaszany na mapie W. Grodeckiego, Poloniae finitimarumque locorum descriptio, 1570

Fig. 2. Brass cartouche on Poloniae finitimarumquelocorum descriptio map by W.Grodecki, 1570

Ryc. 3. Kartusz blaszany na mapie W. Grodeckiego i A. Pograbki, Poloniae, Litvaniaeq. Descriptio, 1595

Fig. 3. Brass cartouche on Poloniae, Litvaniaeq. De-scriptio map by W.Grodecki and A.Pograbka, 1595


i wymyślnie pozwijane. Blacha wzbogacona bywa w części okuciowej imitacją nitów, łepków gwoździ, otworów, kółeczek, zawleczek oraz

różnego typu dodatkowych zdobień, zapoży-czonych z innych dziedzin sztuki dekoracyjnej. Maszkaron przetrwał okres kartusza zwijanego i znakomicie zaadaptował się w jego później-szych postaciach (ryc. 4). Wizerunki ludzkich twarzy, lwich głów, fantastycznych potworów, stylizowanych masek to jeden z ulubionych motywów zdobnictwa nie tylko w kartografii.Kompozycje roślinne: bukiety kwiatów i owoców, gałązki drzewa oliwnego, wawrzynu, figi, a takżegirlandy z warzyw i owoców kontrastują z zimną, martwą materią, jaką jest blacha (ryc. 5). Pos-tacie zwierzęce: ptaki, owady, węże itp. urozmai-cają kompozycję, wprowadzają element przy-rody ożywionej. Mityczne, fantastyczne stwory nadają rysunkowi nastrój tajemniczości, egzo-tyki, niesamowitości, grozy. Większość kartuszy zwijanych wykorzystuje jednocześnie kilka wspomnianych detali, co sprawia, że niekiedy mamy wrażenie ich natłoku przy nierzadko ciekawych rozwiązaniach graficznych. Cechy te obserwujemy m.in. w ozdobach kartuszowych

kolejnych map atlasu Orteliusza, a najlepszym tego przykładem jest ornamentyka tworząca ramę portretu samego mistrza z tegoż atlasu. Pojawienie się dwóch pierwszych, wspomnia-nych wyżej, atlasów (1570, 1585–1595) przy-pada na czasy, gdy formę kartusza okuciowego doprowadził niemal do perfekcji Jan Vredeman de Vries (1527–1604). Jest on autorem wielu gotowych wariantów kartuszy blaszanych, wy-

Ryc. 6. Kartusz blaszany z wzornika J. Vredemana de Vries i jego zastosowanie na mapie w Theatrum orbis terrarum A. Orteliusza, 1570

Fig. 6. Brass cartouche from J. Vredeman de Vries pattern book and its application in Theatrum orbis terrarum map by A. Ortelius, 1570

Ryc. 5. Kartusz blaszany z motywami roślinnymi, fragment mapy z atlasu Merkatora, 1595

Fig. 5. Brass cartouche with floral motifs, fragmentof a map from Mercator’s atlas, 1595

3 Woluta – element dekoracyjny lub motyw ornamentalny w formie ślimacznicy, spirali, zwoju.

coraz bardziej efektownymi wygięciami aż do postaci wolut3 w części blaszanej miękkiej. Odmiana kartusza blaszanego ze znaczną ilością wygięć w kształcie wolut nosi nazwę kartusza klepanego. Urozmaicenie motywu sa-mej blachy następowało poprzez umieszczanie


korzystanych m.in. w atlasach A. Orteliusza i G. Merkatora (ryc. 6).

Klasyczne kartusze zwijane, mimo wielości kształtów, urozmaiconych detali i pomysłowości rozwiązań graficznych, zachowują swoistą spój-ność stylu, którego podstawą jest rysunek bla-chy. Ta forma zdobnicza wywodzi się z renesan-su i z tym okresem jest głównie kojarzona. Warto jednak zaznaczyć, że podobnie jak w innych dziedzinach sztuki, jednocześnie funkcjonowały na mapach różne typy zdobnictwa: w tym sa-mym dziele jedne mapy ozdabiano kartuszem blaszanym, podczas gdy na innych, odchodząc od tradycji, proponowano nowe motywy, nowe pomysły. Wystarczy porównać choćby różne wydania atlasu Merkatora, opublikowane już po jego śmierci przez Hondiusza i Janssona. Otóż atlas z 1607 roku wyposażono prawie wyłącznie w kartusze blaszane. W dwóch kolejnych tomach z roku 1633 kartusze blaszane pozostawiono jedynie na mapach przejętych bez zmian z po-przedniego wydania. W trzecim tomie z 1638 r. (Italia, Grecja) kartusze zwijane możemy zo-baczyć jedynie na czterech mapach.

2.2. Kartusze małżowinowe i chrząstkowe

Ewolucję kartusza zwijanego można prze-śledzić we wspomnianych atlasach Merkatora z 1633 i 1638 r. Na wszystkich nowych lub przetwarzanych mapach pojawia się ornament kartuszowy, będący pierwowzorem dla kartuszy małżowinowych (przypominających małżowinę uszną), a później małżowinowo-chrząstkowych (ryc. 7). Motyw ten w klasycznej postaci znaj-dujemy także na mapach Guillaume’a le Vasseur de Beauplana.

nej, oferując łatwo dostępne i pobudzające wyobraźnię motywy i kompozycje. Nic więc dziwnego, że w zdobnictwie map bardzo często były one wykorzystywane zarówno jako wzory podstawowe, jak i elementy dodatkowe, wzbo-gacające. Kartusz umieszczony na mapie Pomorza z 1689 roku Giacomo Cantellego da Vignola (1643–1719), włoskiego kartografa, geografa księcia Modeny (ryc. 8), to przykład ornamentyki głównie roślinnej, której konstruk-cję stanowią dwa symetrycznie umieszczone rogi obfitości oraz detale architektoniczne z mo-tywem wolut. Jest to kompozycja liści akantu i gałązek lauru, wzbogacona owocami, wypeł-niającymi rogi obfitości.

Kartusze na mapach Pomorza i Prus są zazwyczaj okazałe, rozbudowane, wypełniające wolną przestrzeń na morzu. Świadomie zapeł-niano ją dekoracjami czasem tylko pełnymi uroku, czasem również z dodatkowymi infor-macjami.

Potwierdza to inna mapa tego autora, La Prvssia, również z 1689 r., na której umieszczo-no kartusze zawierające różne treści: pierwszy, zbudowany z uproszczonych liści akantu i oży-wiających kompozycję gałązek lauru, okala tekst dedykacji dla kardynała Jana Kazimierza Denhoffa, którego herb z kapeluszem kardy-nalskim stanowi zwieńczenie ornamentu. Kar-dynał J.K. Denhoff, pochodzący z Prus, był rezydentem króla Jana III Sobieskiego w Rzy-mie i to właśnie on wręczał papieżowi chorągwie tureckie, zdobyte pod Wiedniem. Drugi jest kartuszem tytułowym, złożonym z obfitych liściakantu, posadowionych na dwóch symetrycz-

Ryc. 7. Kartusz małżowinowy z mapy Tractvs Borysthe-nis vulgo Dniepr... J. Blaeu’a, 1662

Fig. 7. Shell cartouche in Tractvs Borysthenis vulgo Dniepr... by J.Blaeu, 1662

2.3. Kartusze z przewagą ornamentyki roślinnej

Piękno i mnogość kształtów roślinnych od zawsze inspirowały twórców sztuki dekoracyj-

Ryc. 8. Kartusz z ornamentów roślinnych na mapie La Pomerania G. Cantellego da Vignola, 1689

Fig. 8. Floral cartouche in La Pomerania by G.Cantelli da Vignola, 1689


nych wolutach, na których umieszczono postacie dwóch Tatarów z polskich chorągwi tatarskich. Symbol islamu, półksiężyc, umieszczono dys-kretnie poniżej jednego z żołnierzy.

Pełna uroku i niepowtarzalnych walorów es-tetycznych, a jednocześnie interesująca pod względem kartograficznym jest mapa DolnegoŚląska V.M. Coronellego (1650–1718) z 1692 roku. Zdobi ją być może nieco ciężki kartusz, w którym elementem dominującym są obfite,dojrzałe grona winogron, wypełniające kosz niesiony przez dwa fauny.

2.4. Kartusze z przewagą ornamentyki zoomorficznej

Znacznie rzadziej zdarzają się kompozycje kartuszowe, zbudowane głównie z motywów zwierzęcych. Stosunkowo często jednak rysunki zwierząt uzupełniają inne ornamenty i układy. Najbardziej przejrzyste motywy zwierzęce znaj-dujemy w IX tomie Atlas Maior z 1663 roku Joana Blaeu’a (ok. 1599–1673), amsterdam-skiego kartografa i wydawcy. Jako przykład wymienić można klasyczny kartusz małżowino-wy z mapy Wołgi, wzbogacony rysunkiem trzech spoczywających jeleni. Rysunek zwierząt ho-dowlanych w tle kartusza spotykamy na wydanej w Amsterdamie mapie województwa poznań-skiego z ok. 1680 roku Joannesa Janssoniusa van Waesbergena i Mosesa Pitta (ryc. 9). Ów motyw ma z pewnością podkreślać rolniczą gospodarność mieszkańców tego regionu.

2.5. Kartusze z przewagą ornamentyki antropomorficznej

Jest to motyw bardzo często stosowany na mapach w zdobnictwie renesansowym, baro-kowym i klasycystycznym, choć z pewnością najciekawsze przykłady pochodzą z baroku. Podkreślić jednak należy, że ornamentyka an-tropomorficzna w przypadku map to, pozawizerunkami pojedynczych postaci, najczęściej rozbudowane parerga4, czyli obszerne sceny otaczające pole kartusza, będące uzupełnieniem treści mapy lub wyrazem intencji jej autora.

2.5.1. Motywy mitologiczne

Wydawcy, artyści lub rytownicy, decydujący o pozakartograficznej treści na mapach, o formieich dekoracji, często odwoływali się do symboliki mitologicznej. Najchętniej przywoływano po-stacie, których atrybuty miały sławić walory przedstawianego regionu.

Często na mapach gościła grecka Demeter (rzymska Ceres). Z wiązką zboża albo koszem owoców lub warzyw podkreślać miała dobrobyt, dostatek, żyzność ziemi, obfitość płodów rol-nych. Diana w mitologii greckiej, zaś Artemida w rzymskiej – bogini księżyca, narodzin i łowów, z łukiem i strzałami, w otoczeniu myśliwych lub łownej zwierzyny, czasem z półksiężycem na głowie – informowała o płodności, bogactwie puszcz i lasów. Merkury (grecki Hermes) – rzymski bóg handlu, zysku i kupiectwa, także patron celników i złodziei – wskazywał na to-warową, handlową atrakcyjność miejscowej gospodarki.

Na mapie Polski i Śląska Merkatora, wydanej w 1634 roku przez Wilhelma Janszoona Blaeu’a (1571–1638), na obramowanej tablicy zwień-czonej maszkaronem znajduje się niewielki kartusz tytułowy, umieszczony między dwiema alegorycznymi postaciami kobiecymi, będącymi dwoma wcieleniami Demeter – jednej z rogiem obfitości, drugiej z wiązką zboża – symbolizują-cymi dostatek i pomyślność.

Opracowana ok. 1700 roku przez Corneliusa Danckertsa III (1664–1717) mapa Regni Po-loniae et Ducatus Lithuaniae... posiada w lewym dolnym rogu tytuł umieszczony na prostej tab-licy, od góry ozdobionej koroną królewską, spoczywającą na insygniach władzy: berle

Ryc. 9. Detale zoomorficzne w tle kartusza z mapyPalatinatvs Posnaniensis... J. Janssoniusa van Waes-

bergena i M. Pitta, 1680Fig. 9. Zoomorphic details in the backgroung of the car-touche in Palatinatvs Posnaniensis... by J. Janssonius

van Waesbergen and M. Pitt, 1680

4 Parerga – twórczość uboczna, mało znana, dzieła poboczne (gr. l. mn. od párergon).


i chwałę głosi Fama, której atrybutem jest dłu-ga trąba, niosąca donośnym dźwiękiem dobrą wieść. Dopełnieniem symboliki jest postać my-śliwego, świadcząca o zasobnych lasach Rze-czypospolitej (ryc. 10).

Niezwykle starannie wykonany kartusz o cha-rakterze alegorycznym zdobi mapę Magnae Prussiae Ducatus Tabula... Nicolasa Visschera z 1690 roku. Podstawowy owal tworzy rysunek wydatnie zwiniętych liści akantu, zwieńczonych u góry maszkaronem. Wokół, na obłokach, umieszczono trzy postacie z czytelnymi atry-butami: Dianę trzymającą łuk (kołczan leży u jej stóp), Demeter z wiązką zboża i rogiem obfi-tości oraz Merkurego w obszernym kapeluszu i z nieodłącznym kaduceuszem, podtrzymują-cego owalną tarczę herbową z pruskim orłem i książęcą koroną. Z lewej strony wciśnięta po-stać starca z naczyniem, z którego wylewa się woda z rybami, to jedna z dwóch rzek: Wisła lub

Niemen, albo alegoria wód morskich. Kompozy-cję dopełnia draperia, z równie starannie wyry-towaną legendą, podtrzymywana przez dwa uskrzydlone putta, przybrane pofałdowaną ma-terią.

2.5.2. Postacie świętych

Mapy, których tematyka dotyczy administracji kościelnej lub zakonnej, prezentują stosowny rodzaj dekoracji, wykorzystujący symbolikę re-ligijną, wizerunki świętych lub rysunki obiektów sakralnych. Mapa diecezji wrocławskiej Johan-na Ignatza Falbigera z 1752 r., wydana przez spadkobierców Homanna, zawiera kartusz z de-dykacją dla biskupa wrocławskiego, księcia Filipa Gotarda Schaffgotscha. Tekst dedykacji otoczono obłokami. U góry umieszczono herb biskupa i biskupstwa wrocławskiego, zwieńczony klejnotem i wydatnymi labrami6, znad których wyłania się pastorał, tiara, mitra książęca i rę-kojeść miecza. Na obłokach zaś znalazły się postacie świętych z czytelnymi atrybutami: św. Jan Chrzciciel, św. Józef, św. Jan Ewangelista, św. Jadwiga Śląska (żona Henryka I Brodatego i matka Henryka Pobożnego) oraz św. Waw-rzyniec. Pod tekstem dedykacji wyrytowano scenę spotkania biskupa wrocławskiego To-masza II z księciem Henrykiem Probusem, między którymi toczył się wieloletni spór o prawo własności do około 70 wsi, które Henryk Pro-bus (Prawy) zamierzał odebrać biskupstwu (ryc. 11).

Swoisty rodzaj dokumentacji stanowi mapa prowincji zakonu oo. trynitarzy, sprowadzonych do Polski przez króla Jana III Sobieskiego w 1684 roku, oficjalnie zatwierdzonej w 1772 roku.Mapa opracowana została we Lwowie, zaś wyrytowana przez Johanna Jacoba Lidla (1696–1771) w Wiedniu. Owalny kartusz tytułowy, zbudowany ze starannie pozwijanych liści akantu, zwieńczono w szczycie maszkaronem. W ozdobnym cokole w prawym dolnym rogu mapy umieszczono opis statystyczny klasztorów z datą 1748, zaś ich rozmieszczenie i wierne sylwetki przedstawiono na mapie. Osiemnaście pięknie rytowanych barokowych kościołów stanowi znakomitą dokumentację historyczną i architektoniczną stanu posiadania zakonu w połowie XVIII wieku. Mapę dodatkowo zdobi

5 Regiment – symbol władzy wojskowej polskiego króla, mający formę krótkiej laski; także dawna nazwa pułku.

Ryc. 10. Postacie mitologiczne wzbogacające kartusz tytułowy na mapie Regni Poloniae et Ducatus Lithu-

aniae... C. Danckertsa III, ok. 1700Fig. 10. Mythological characters enriching the title cartouche in Regni Poloniae et Ducatus Lithuaniae...

by C. Danckerts III, around 1700

6 Labry – części zewnętrzne tarczy herbowej, mające kształt wielkich liści wyszczerbionych, wyrastających z boków hełmu, zwykle symetrycznie po obu stronach, często obejmujące jako ornament również całą tarczę herbową.

skrzyżowanym z regimentem5. Otaczające co-kół alegoryczne postacie mają sławić panowa-nie Wettynów, których herb umieszczony na czteropolowej tarczy Rzeczypospolitej pod-trzymuje personifikujący sztukę wojenną greckibóg Ares. Dostatek i urodzaj uosabia spoczy-wająca z lewej strony cokołu bogini Demeter, u której stóp siedzi uskrzydlone putto z kiścią owoców w dłoni. Powyżej, na obłoku, sławę


treść ikonograficzna, przedstawiająca postaćśw. Joachima, patrona polskiej prowincji za-konnej, umieszczona pod wizerunkiem Matki Zbawiciela i Osobami Trójcy Świętej; poniżej widzimy, wsparte na cokole, dwie tarcze her-bowe: Rzeczypospolitej i Zakonu Trynitarzy w rokokowych ramach.

2.5.3. Sceny rodzajowe, alegoryczne i historyczne

Umieszczanie ludzkich postaci, okalających motyw kartusza właściwego, miało najczęściej określony cel, np. pokazanie typowych zajęć ludności przedstawianego regionu, charakte-rystycznych strojów, a także nawiązanie do kon-kretnego wydarzenia historycznego lub sytuacji politycznej. Interesujący przegląd typowych strojów, głównie szlacheckich i kozackich, z oko-lic naddnieprzańskich, zawierają mapy, wydane pod wspólnym tytułem Tractus Borysthenis... z atlasu niderlandzkiego kartografa Johana Blaeu’a z 1663 r., obejmujące obszar od Kijowa do ujścia Dniepru. Grupy męskich i niekiedy dziecięcych (chłopięcych) postaci wzbogacają kartusze, które w tym przypadku mają postać ornamentu małżowinowego, z wkomponowany-mi na ogół spłaszczonymi maszkaronami. Łuki i strzały, kołczany oraz łowne zwierzęta mówią zapewne o bogactwie tamtejszych lasów, zaś zaprezentowane stroje można potraktować jako rodzaj dokumentacji etnograficznej.

Na mapie Ukrainy Johana Baptisty Homanna, Vkrania quae et Terra Cosaccorvm..., datowanej na lata 1707–1712, funkcję kartusza spełnia rysunek tablicy, umieszczonej na zniszczonym murze. Zniszczonym, bo czasy dla Ukrainy były wówczas niespokojne. Scena wokół tablicy tytułowej pokazuje grupę uzbrojonych w szable, żywo dyskutujących mężczyzn: Kozaków i Ros-jan. Z boku usytuowano postać oficera (cho-rążego) rosyjskiego, trzymającego chorągiew z dwugłowym rosyjskim orłem, zaś w tle, z pra-wej strony, obok płonącego budynku widać przemieszczający się oddział żołnierzy (ro-syjskich, szwedzkich?). Prawdopodobna data wydania mapy obejmuje czas powstania Ko-zaków przeciw Rosji (1708), w wyniku którego wojska carskie zrównały z ziemią Sicz Zaporo-ską i zmusiły Kozaków do osiedlenia się przy ujściu Dniepru. Stąd być może związany sznurami tobół. Działo się to w przeddzień bitwy pod Połtawą (1709), w której Rosja rozgromiła Szwedów i sprzyjające im oddziały kozackie,

dowodzone przez Mazepę. Scena z pewnością czytelna dla współczesnych, dziś może stanowić dla historyków interesujący materiał do badań (ryc. 12).

Ukrainae pars, quae Pokutia Vulgo dicitur...(po 1652 lub ok. 1670) – mapa opracowana przez G. le Vasseur de Beauplana, wydawana przez

Ryc. 11. Kartusz dedykacyjny utworzony przez wize-runki świętych i historyczną scenę na mapie diecezji

wrocławskiej J.I. Falbigera, 1752Fig. 11. Dedicational cartouche with figures of saintsand a historical scene on the map of Wrocław diocese

by J.I. Falbiger, 1752

Ryc. 12. Scena o charakterze militarnym wokół obelisku tytułowego z mapy Vkrania [!] quae et Terra Cosacco-

rvm..., J.B. Homanna, 1707–1712Fig. 12. Military scene around the title obelisk in Vkra-nia [!] quae et Terra Cosaccorvm..., by J.B. Homann,

1707–1712


Joana Blaeu’a i Pietera Mortiera (1661–1711), to jedna spośród czterech (podolskie, kijowskie i bracławskie) map polskich województw tego znakomitego architekta i kartografa, będącego przez kilka lat w służbie polskiego króla. Sta-rannie przygotowane pod względem edytor-skim, stanowią one spójną całość nie tylko pod względem kartograficznym, lecz również gra-ficznym i estetycznym. Tradycyjny kartusz tytu-łowy zastąpiono rysunkiem cokołu lub obelisku z wyrytym tekstem. Dynamicznie przedstawione postacie, zgromadzone wokół, wyposażone w łuki i dzidy mówią pośrednio o zasobności tych ziem w zwierzynę łowną i podstawowym źródle utrzymania ich mieszkańców. Na pierwszym planie widzimy Dniestr jako spoczywającego półnagiego starca z dzbanem, z którego wypływa woda (ryc. 13).

Nietrudno zauważyć, że wspomniany wyżej motyw został wykorzystany w mapie Regni Po-loniae et Ducatus Lithuaniae Volhyniae, Podo-liae, Ucraniae, Prussiae, Livoniae Johannesa de Ram z 1690 roku, wznowionej przez Jacquesa de la Feuille w roku 1710, na której dokładnie przekopiowano w odbiciu lustrzanym dekorację kartuszową z mapy Pokucia, zmieniając na cokole tekst. Wykorzystywanie tych samych motywów dekoracyjnych na różnych mapach było praktyką stosowaną dosyć często. Płyty, z których drukowano mapy, przechodziły drogą sukcesji lub kupna w ręce kolejnych wydawców, a jeśli dekoracja była atrakcyjna i nie traciła aktualności, była powtarzana przez wiele lat, czasami z niewielkimi tylko zmianami.

Wyjątkowo atrakcyjne dzieło zarówno pod względem rzetelności kartograficznej, jak i podwzględem graficznym, to opublikowana po 1697roku mapa Regni Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae... Karola Allarda (1648–1709), zna-nego rytownika oraz wydawcy map i atlasów. Tytuł w kolistym kartuszu z liści laurowych umieszczony został z prawej strony mapy na tablicy, wkomponowanej w bogatą scenę ale-goryczną. Wiąże się ona z konwersją Fryderyka Augusta Wettyna z protestantyzmu na kato-licyzm. Był to warunek wstąpienia na tron Polski (1697). Siedząca postać w wieńcu laurowym, uosabiająca przyszłego króla polskiego, wska-zuje na symbole władzy papieskiej: tiarę, klucze i opatrzony siedmioma nierozerwanymi pieczę-ciami dokument. Wychylające się zza stelli uskrzydlone putto niesie koronę królewską, jako spełnienie warunku zapisanego w Pactach conventach. Dwa putta umieszczone nad kar-tuszem sławią herb panującego w Rzeczy-pospolitej elektora saskiego, znajdujący się na

Ryc. 13. Scena rodzajowa wokół obelisku tytułowego na mapie Ukrainae pars, quae Pokutia Vulgo dicitur...

J. Blaeu’a i P. Mortiera, [po 1652, lub ok. 1670]Fig. 13. Generic scene around the title obelisk in Ukra-inae pars, quae Pokutia Vulgo dicitur... by J. Blaeu and

P. Mortier, [after 1652 or around 1670]

Ryc. 14. Scena alegoryczna na tle postumentu ty-tułowego na mapie Regni Poloniae Magni Ducatus

Lithuaniae... C. Allarda, ok. 1697 Fig. 14. Allegorical scene in the background of title post

in Regni Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae... by C. Allard, around 1697


czteropolowej tarczy z polskim orłem i litewską pogonią. Umieszczone u stóp przyszłego władcy potężne armaty zapowiadają z pewnością jego waleczność (ryc. 14).

Szczególny rodzaj dekoracji znajdujemy w atlasie Śląska z 1752 r. Johanna Wolfganga Wielanda i Matthäusa Schubartha. Zamiesz-czone w nim mapy poszczególnych księstw śląskich to nie tylko wartościowe opracowania kartograficzne, ale wyjątkowe dzieła zdobnicze,których jednak nie można traktować jedynie jako dekoracje. W tym wypadku w sposób szczegól-nie wyrazisty treść pozakartograficzna mapściśle wiąże się z prezentowanym obszarem, jest graficznym uzupełnieniem informacji za-wartej na mapie. Znakomity ładunek informacyj-ny mieści się zarówno w samych kartuszach, jak również nierzadko w wielowątkowych sce-nach rodzajowych, otaczających kartusz, stano-wiących rozbudowane parerga.

Przykład zaczerpnięty z tego atlasu, to mapa Księstwa Głogowskiego. W prawym górnym ro-gu mapy znajduje się owalny kartusz tytułowy ozdobiony liśćmi akantu przechodzącymi w sty-lizowane woluty, zwieńczony herbem księstwa głogowskiego z mitrą książęcą, podtrzymywa-nym przez dwa putta, wyposażone w gałązki winorośli oplatające tyrs7. Nieco niżej, po obu stronach, 6 puttów krzątających się ochoczo

przy zwijaniu i pakowaniu zwojów płótna, a wszystko jest umieszczone na szerokich gzymsach osadzonych na konsolach, przysło-niętych rogami obfitości. Dolną część kartuszaozdobiono upolowaną zwierzyną i bronią myś-liwską, wiązkami żerdzi, warzywami, snopem zboża, szyszkami chmielu i naczyniami. Na dalszym planie w tle kartusza widać z prawej strony wzgórze z winnicą, poniżej fragment la-su, stos pociętego drewna i młyn wodny, po lewej zaś pasące się stado owiec, a poniżej starca z wiosłem będącego uosobieniem Odry (ryc. 15).

Ciekawe i urozmaicone rozwiązania kartu-szowe przynosi druga połowa wieku XVIII. W wielu dziedzinach europejskiej sztuki tego okresu znaleźć można pierwiastki sentymen-talizmu, wprowadzającego elementy nastroju, nieucywilizowanej, prostej natury, nawet folkloru i sielanki. Ta tendencja zaznaczyła się wyraźnie w sztukach plastycznych, a więc również w mo-tywach zdobniczych na mapach. Można to prześledzić zwłaszcza na mapach Polski, któ-rych autorami byli włoscy kartografowie Antonio Zatta i Giovanni Maria Cassini.

Antonio Zatta (1757–1797), wenecki wydawca i księgarz, opublikował mapę Polski opartą na Carte de la Pologne włoskiego kartografa i as-tronoma Antoniego Rizzi-Zannoniego (1736–1814), którą umieścił w II tomie Atlante Novissimo z 1785 roku. W atlasie tym znajdują się także mapy poszczególnych ziem polskich ujęte na ośmiu arkuszach o wymiarach zbliżonych do mapy Polski, w skalach od 1:1 300 000 do 1:1 600 000 (ryc. 16). Graficzna spójność ry-sunku map podkreślona została dodatkowo

Ryc. 15. Bogata ornamentyka tytułowego kartusza na mapie Principatvs Silesiae Glogoviensis... W. Wielanda

i M. Schubartha, 1752Fig. 15. Rich ornamentation of the title cartouche in Principatvs Silesiae Glogoviensis... by W. Wieland and

M. Schubarth, 1752

Ryc. 16. Stylizowany kartusz tytułowy na mapie La Palatinatus di Cracovia... A. Zatty, 1785

Fig. 16. Stylized title cartouche in La Palatinatus di Cracovia... by A. Zatta, 1785

7 Tyrs – laska opleciona bluszczem i liśćmi winorośli, zwieńczona szyszką pinii i powiewającymi wstęgami, noszona przez boga winnej latorośli i płodnych sił przyrody Dionizosa.


okalającymi tytuł mapy charakterystycznymi zdobieniami, których motywem przewodnim jest subtelny rysunek krajobrazu z dominującym mo-tywem roślinnym. Smukłe pojedyncze drzewa na pierwszym planie z grupą krzewów w tle, urozmaicone niekiedy prostymi bryłami budyn-ków wtopionych w krajobraz, to kompozycja wyróżniająca tę grupę map.

Mapa ziem polskich wyrytowana przez G.M. Cassiniego (1745–ok.1824) wydana zos-tała w Rzymie przez oficynę Calcografia Ca-merale w 1797 roku w postaci czterech od-dzielnych arkuszy o wymiarach 33,5×40,0 cm, wykonanych do dzieła Nuovo Atlante Geogra-fico Universale. Każdy arkusz ma własny tytuł, umieszczony w ozdobnym kartuszu, przedsta-wiającym rodzajowe sceny z polowań, zwień-czone łukiem utworzonym przez dwa połączo-ne drzewa. Te charakterystyczne kartusze mają niepowtarzalny urok zwłaszcza dzięki staran-nemu, kunsztownemu rysunkowi oraz dynamice postaci i swoistemu nastrojowi (ryc. 17).

2.5.4. Kartusze z portretami

Najczęściej portrety stanowią element rozbu-dowanej kompozycji kartuszowej, czasem samo-dzielną, pojedynczą dekorację. Osoby, których wizerunki znajdujemy na mapach, to zazwyczaj aktualnie panujący władcy (królowie, książęta), będący często adresatami dedykacji. Czasem są to członkowie panujących rodów, a czasem sami twórcy map.

Pieter Schenck (1661–1711), założyciel słyn-nej amsterdamskiej oficyny, rytownik, artysta,portrecista, jest autorem mapy dedykowanej Augustowi II Mocnemu, dla którego pracował jako medalier i rytownik. Jest to mapa ziem Rzeczypospolitej z 1711 roku. Rozbudowana treść graficzna, wypełniająca lewy górny frag-ment mapy zasługuje na szersze omówienie. Na tablicy ograniczonej dwoma pilastrami umiesz-czono, zamiast tytułu, dedykację poświęconą królowi, którego wizerunek w owalu z liści laurowych znajduje się nad tekstem. Na bogatą treść ikonograficzną z lewej strony tablicyskładają się kolejno alegoryczne postacie Wisły w osobie kobiety trzymającej kaduceusz, sym-bol pokoju i handlu, oraz Dniestru jako starca z brodą. Przy obu postaciach widzimy obszerne naczynia, z których wylewają się strugi wody oznaczające źródła rzeki. Nad nimi znajdują się dwie postacie kobiet ze snopem, symbolizujące zbiory i dostatek. Umieszczona wyżej scena, przedstawiająca dwóch jeźdźców i pochyloną w ukłonie postać u stóp bryły zamku, dotyczy prawdopodobnie odzyskania przez Polskę Ka-mieńca Podolskiego po pokoju w Karłowicach (1699), kończącym długoletnią wojnę z Turcją. Pokonana postać z upadającym jataganem8

z prawej strony tablicy, przygniatająca koronę,

Ryc. 18. Sceny i postacie alegoryczne i historyczne wokół postumentu z dedykacją na mapie Friderico

Augusto vere Augusto... P. Schencka, 1711Fig. 18. Allegorical and historical scenes and figuresaround the post with dedication in Friderico Augusto

vere Augusto... by P. Schenck, 1711

Ryc. 17. Scena rodzajowa i motyw roślinny jako elementy kartusza tytułowego na mapie La Polonia…

G.M. Cassiniego, 1797Fig. 17. Generic scene and floral motif in the title car-

touche in La Polonia…by G.M. Cassini, 1797

8 Jatagan – biała broń sieczna średniej długości (dłuższa od kindżału, ale krótsza od szabli). Nie posiada jelca, a głowica rękojeści jest rozdwojona, tworząc sylwetkę motyla. Używana była od XVI w. na Bliskim Wschodzie.


oznacza zwyciężoną Turcję. Po prawej stronie portretu, w obłokach, umieszczona jest Fama, uosobienie sławy i dobrej wieści, poniżej zaś postać prymasa Michała Radziejowskiego (1645–1705), trzymającego w jednej ręce krzyż kardynalski, w drugiej być może zwierciadło – symbol roztropności. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że jest to maska, jako symbol nieszczerych intencji i nielojalności, wyrażający stały konflikt między królem a prymasem. U dołutablicy widać herb Saksonii i Miśni na tle czteropolowej tarczy z orłem i pogonią zwień-czony koroną królewską. Nieco niżej postać fauna strzygącego owcę oznaczać ma wrogów, grabiących dobra kraju. W prawym górnym rogu mapy znajduje się karton Elektoratu Saksonii, ozdobiony z lewej strony alegorią pokoju, u dołu zaś, na miejscu późniejszej alegorii Łaby, widnieje demon zła i zniszczenia na tle płoną-cych ruin, symbolizujący najazd Szwedów na Saksonię w 1705 roku (ryc. 18).

Spośród polskich królów właśnie August II portretowany był na mapach Polski najczęściej (były to mapy Johanna Christopha Weigla, Pietera Schenka lub J.B. Homanna), choć nie pozostaje to w żadnym związku z zaanga-żowaniem króla w rozwój polskiej sztuki kar-tograficznej. Monarchowie, którym polska kar-tografia najwięcej zawdzięcza, to Stefan Batory,Władysław IV i Stanisław August Poniatowski.

Wracając jednak do mapy P. Schencka można pokusić się o pytanie, czy rytownik nie popełnił błędu, czy istotnie wizerunek umieszczony w laurowym owalu pokazuje króla Augusta II,

czy omyłkowo Karola XII? Znając z innych źró-deł podobizny obydwu władców, mamy z pew-nością taką wątpliwość (ryc. 19).

2.6. Kartusze z ornamentyką militarną (panoplia)

Charakterystyczny rodzaj ornamentu stanowią panoplia – dekoracje zbudowane z elementów oręża, zbroi, chorągwi w najróżniejszych ukła-dach i kompozycjach. Najczęściej panoplia stanowią fragment dekoracji kartuszowej, choć zdarzają się również czyste kartusze militarne. Najpiękniejsze z nich znaleźć można w dość popularnym dziele Samuela Puffendorfa De rebus a Carolo Gustavo z 1696 roku, będącym znakomitą, często jedyną, dokumentacją gra-ficzną wizerunków miast i zamków polskichz okresu II wojny północnej (1655–1660).

Panoplia najczęściej umieszczane były na ma-pach w celu upamiętnienia np. konkretnej wojny, toczącej się na prezentowanym obszarze, czy spektakularnego zwycięstwa (lub klęski), bądź ogólnie niespokojnych czasów.

Mapa ziem Rzeczypospolitej, wydana ok. 1696 roku w Amsterdamie przez Pietera Mortie-ra, opracowana i wydawana od 1655 roku przez Nicolasa Sansona (zm. 1667), a następnie przez Huberta Jaillta, zawiera skrócony tytuł wraz z dedykacją w kartuszu ze zwiniętych liści akantu, z kiściami owoców i kłosami zbóż. W zwieńczeniu widzimy herb Delfina, syna Lud-wika XIV na czteropolowej tarczy, otoczonej łańcuchem z Orderem Św. Ducha. Na górnych

Ryc. 19. Zamienione portrety Karola XII i Augusta II?Fig. 19. Exchanged portraits of Charles XII and August II?

August II

?

Karol XII


dwaj jeńcy na tle panoplii (ryc. 20). Kartusz w tym kształcie opracowano do wydania z 1672 roku, a lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XVII wieku to istotnie czas bardzo niespokojny: Polska osłabiona wojnami domowymi oraz długoletnimi wojnami ze Szwecją i Moskwą, przegrywa w 1672 r. wojnę z Turcją, w wyniku czego traci Podole z Kamieńcem Podolskim i prawobrzeżną Ukrainę. Wymowa kartusza jest zatem uzasadniona i czytelna. Sama zaś mapa przedstawia stan polityczny z około 1665 roku, sprzed rozejmu w Andruszowie i sprzed wojny z Turcją. Rzadko bowiem na mapach z tego okresu, wydawanych w oficynach niderlandz-kich, francuskich lub angielskich, stan granic Rzeczypospolitej odpowiada dacie wydania.

2.7. Kartusze z motywem architektonicznym

Nawiązanie do antycznej architektury znaj-dujemy na arkuszu tytułowym mapy Królestwa Polskiego i Wlk. Księstwa Litewskiego, wydanej w 1771 roku. przez Jana Jakuba Kantera, drukarza, księgarza i wydawcy działającego w Królewcu. Tekst tytułu wykonany jest częściowo literami ornamentalnymi na płycinie antycznej ruiny, obok postać polskiego szlachcica w żupanie i kontuszu, z pałaszem, w kołpaku obszytym futrem. W głębi widzimy scenę potyczki pod płonącym miastem (być może to symbolika

Ryc. 20. Ornamentyka militarna kartusza tytułowego na mapie Estats de Pologne... H. Jaillta, 1696

Fig. 20. Military ornamentation of the title cartouche in Estats de Pologne... by H. Jaillot, 1696

konfederacji barskiej). Autorem strony tytułowej był znany artysta pochodzący z Gdańska, Daniel Chodowiecki, późniejszy dyrektor Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie (ryc. 21).

Wielka Carte de la Pologne z 1772 r. Antonie-go Rizzi-Zannoniego (1736–1814), zawiera kar-tę tytułową (ark. 21) o charakterze frontispisu. Tekst tytułu występuje w trzech wariantach; w I i II mapa jest dedykowana księciu J.A. Ja-błonowskiemu, inicjatorowi tego wielkiego przedsięwzięcia, w wariancie III zaś królewiczowi Karolowi, synowi króla Augusta III Wettyna. Różnica między wariantem I i II dotyczy głównie funkcji A. Rizzi-Zannoniego jako geografa. Tytuł mapy figuruje na bloku skalnym wkomponowa-nym w pejzaż z postaciami alegorycznymi: po lewej stronie kobieta łamiąca jarzmo; u jej stóp leżą zrzucone kajdany, obok amorek ze zwojem pergaminu z napisem Pacta conventa i Liberum veto; w głębi widok kopalni i górnicy przy pracy, po prawej stronie bóstwa rzeczne i alegoria geografii, a dalej, w promieniach słońca, scenabatalistyczna. Na pierwszym planie, u dołu kompozycji, na błamie gronostajowym pod-trzymywanym przez skrzydło orła w koronie, widnieje herb: w wariancie I i II – Jabłonowskich na kartuszu ozdobionym łańcuchami orderów Św. Ducha, Orła Białego i Św. Huberta; w wa-riancie I I I – Kurlandii za panowania Augusta III, na kartuszu rokokowym z heraldycznymi lwa-mi.

Pełne uroku są również ornamenty tytułowe szczegółowych map ziem i województw Karola de Perthéesa (1740–1815), nadwornego geo-grafa króla Stanisława Augusta Poniatowskie-go i pułkownika wojsk polskich, rytowane przez A. Tardieu, znanego paryskiego sztycharza. Z 11 opracowanych map zdołano, ze względów politycznych, wydać tylko 5. Jedną z najcie-kawszych pod względem dekoracyjności jest mapa województwa sandomierskiego z 1791 roku, wykorzystująca motyw tzw. małej archi-tektury. Tytuł mapy umieszczono na tablicy w architektonicznym obramowaniu, a po bokach po dwie wazy z pióropuszami i pilastry zwień-czone tarczami z Orłem i Pogonią oraz motywem panoplii. Nad tablicą rozwieszona jest draperia i girlandy kwiatów, pośrodku herb wojewódz-twa sandomierskiego. Na zniczu umieszczo-nym centralnie, ujętym w dwa rogi obfitościwyrytowano datę, zaś w owalnym kartuszu, na tle fragmentu belkowania z gzymsem – de-dykację dla Stanisława Augusta.

zwojach akantu, po obu stronach tarczy, umieszczono postacie dwóch żołnierzy, jednego wspartego na czekanie, drugiego na łuku. Poniżej, w podobnym porządku, znajdują się


2.8. Kartusze z motywami heraldycznymi

Kartusze heraldyczne oznaczają w tym wy-padku wykorzystanie herbów jako dominującego motywu zdobiącego pole tekstowe kartusza, nie zaś samą tarczę herbową. Istnieje wiele map, na których właśnie herby tworzą ramę kartusza. Wśród nich nie sposób pominąć Ducatus Po-meraniae Tabula Generalis ... Frederica de Wita z ok. 1695 roku, na której draperię z tekstem tytułowym, podtrzymywaną przez uskrzydlone putta, otacza osiem herbów księstw śląskich (pomorskiego, szczecińskiego, kaszubskiego, ru-gijskiego, wendyjskiego) oraz Hrabstwa Gucz-kowskiego i Ziemi Wołogoskiej (ryc. 22).

3. Kartusze tytułowe, dedykacyjne, legendowe, podziałkowe, komentarzowe, mapowe

Pole kartusza było miejscem wykorzystywa-nym do umieszczania tytułu, nazwiska autora lub adresata dedykacji, daty i miejsca wydania, podziałki, a także tekstu uzupełniającego. A za-tem pod względem kategorii zamieszczonej treści można wyróżnić kartusze tytułowe, le-gendowe, dedykacyjne podziałkowe, komen-tarzowe oraz mieszane (łączone). Ozdabiano je najczęściej w sposób równie pieczołowity i efektowny, zachowując konwencję na ogół spójną z kartuszem tytułowym. Znakomitym te-

Ryc. 21. Ruiny antycznej budowli w charakterze kartusza tytułowego na mapie Regni Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae... J. Kantera, 1770 [1771]

Fig. 21. Antique ruins as a title cartouche in Regni Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae... by J. Kanter, 1770 [1771]


go przykładem jest mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasza Makowskiego, tzw. mapa radziwiłłowska, na której umieszczono aż 5 kar-tuszy: tytułowy, legendowy oraz trzy tekstowe (J. Łuczyński 2005) (ryc. 23).

Warto wspomnieć jeszcze o jednej funkcji, do jakiej wykorzystywano ornament kartuszowy. Zarówno w atlasie Orteliusza jak i Merkatora znajdujemy rozwiązania, które, choć nie tak ozdobne, funkcjonują i dziś: mapy poboczne (kartony). W kartuszu umieszczano mapę (lub jej część), która z jakiegoś powodu powinna być uwydatniona albo powiększona, bądź nie zmieściła się na mapie głównej (ryc. 24).

Rozważając rozwój sztuki dekoracyjnej i jego wpływ na grafikę ozdób mapowych, warto po-kazać szczytowe osiągnięcia ornamentu z epoki rokoko, na przykładzie choćby kilku tylko kar-tuszy z legendą, ze wspomnianego już atlasu Śląska Wielanda i Schubartha (ryc. 25).

Ryc. 23. Kartusze z mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego T. Makowskiego, 1631Fig. 23. Cartouches on the map of the Great Duchy of Lithuania by T. Makowski, 1631

Ryc. 22. Kartusz tytułowy z motywami heraldycznymi na mapie Ducatus Pomeraniae Tabula Generalis ...

Frederica de Wita, ok. 1695Fig. 22. The title cartouche with heraldic themes on the map Ducatus Pomeraniae Tabula Generalis ... by

Frederic de Wit, ca. 1695


Ryc. 24. „Kartusz mapowy” (karton) z Theatrum orbis terrarum A. Orteliusza, 1695

Fig. 24. „Map cartouche” in Theatrum orbis terrarum by A. Ortelius, 1695

Ryc. 25. Przykłady kartuszy legendowych z atlasu Śląska W. Wielanda i M. Schubartha, 1752Fig. 25. Examples of legend cartouches in the atlas of Silesia by W. Wieland and M. Schubarth, 1752


W przedstawianiu podziałek liniowych wykorzystywano rów-nież inne motywy, stosując wymyślną ornamentyką bądź wtapiając je na przykład w rysunek gzymsu, postumentu lub obelisku albo w sceny ro-dzajowe. Szeroka gama orna-mentów z motywami typowymi dla kartuszy blaszanych towa-rzyszy podziałkom liniowym w atlasach Orteliusza (ryc. 26) i Merkatora. Szczególna zaś inwencja w „ukrywaniu” po-działek w pomysłowych przed-stawieniach i ozdobnych kom-pozycjach choć nie zawsze kartuszowych cechuje siedem-nastowieczne atlasy, zwłasz-cza z oficyny Blaeu’a oraz ma-py G. le Vasseur de Beaupla-na, F. de Wita lub P. Schenka (ryc. 27).

4. Identyfikacja i datowa-nie map

Dziś znaczenie kartuszy i in-nych elementów zdobniczych na dawnych mapach wykracza często poza ich funkcję deko-racyjną. Czasem właśnie kon-kretny kształt kartusza, a na-wet jego element, pozwala np. ustalić wariant mapy, a w kon-sekwencji datę jej wydania. Najbardziej efektownym przy-

Ryc. 26. Przykłady blaszanych kartuszy podziałkowych z Theatrum orbis terrarum A. Orteliusza, 1595Fig. 26. Examples of brass scale cartouches in Theatrum orbis terrarum by A. Ortelius, 1595

Ryc. 27. Przykłady barokowych kartuszy podziałkowych z map Blaeu’a, G. le Vasseur de Beauplana, F. de Wita, P. Schenka

Fig. 27. Examples of baroque scale cartouches on the maps by Blaeu, G. le Vasseur de Beauplan, F. de Wit, P. Schenk


kładem są mapy Polski J.B. Homanna, które pozornie wyglądają bardzo podobnie (nie wni-kając w szczegóły treści) (ryc. 28).Tytuł Regni Poloniae magnique Ducatus Lithuaniae, Nova et exacta Tabula.... umieszczono w lewej górnej części mapy, na draperii podtrzymywanej przez dwa putta i wojownika z oszczepem (Mars). Nad draperią znajdują się trzy ule i dwa roje pszczół, z lewej strony tarcza herbowa Rzeczypospolitej z polskim orłem i litewską pogonią oraz herbem Wettynów, poniżej putto z szablą, kosa i wiązka siana. Według interpretacji T. Niewodniczań-skiego i następnie B. Krassowskiego trzy ule to Rzeczpospolita, Litwa i Saksonia, pozostające pod berłem Augusta II, a dwa roje to dwa stronnictwa polityczne: Sasa i Leszczyńskiego. Wydanie z roku 1705 pokazuje dwa oddzielne roje pszczół.

W kolejnym wydaniu wydawca dorytował pszczoły sprawiając, że roje się zwarły, zaś na ich czele umieścił dwie duże pszczoły (królo-we), natomiast z tarczy herbowej usunięto herb Sasów. To pozwala przypuszczać, że mapa wy-dana była w latach 1706–1709, po wymuszonej abdykacji Augusta II w 1706 roku, a przed po-nownym objęciem przez niego tronu polskiego w roku 1709. Dorytowane pszczoły symbolizują dwóch walczących pretendentów do polskiej korony.

Datowanie kolejnej wersji mapy z ponownie uzupełnionym herbem Wettynów i zwiększoną liczbą pszczół (od 1709 r. August II ponownie objął tron Polski) na lata po 1715 r. wynika z fak-tu podanego na draperii, że Homann w 1715 r. uzyskał godność cesarskiego geografa.

Czwarta z prezentowanych map wydana była z pewnością po 1729 roku, gdyż właśnie wtedy uzyskał Homann przywilej cesarski, o czym informuje w tekście umieszczonym w strefietytułowej. Ponieważ ponownie usunięto tarczę herbową Wettynów z herbu Polski należy przypuszczać, że mapa powstała w latach 1733–1734, podczas wojny sukcesyjnej między Stanisławem Leszczyńskim a Augustem II.

5. Inne ozdoby na dawnych mapach

5.1. Róże wiatrów

Nieodłącznym elementem zwłaszcza wczes-nych map morskich jest róża kompasowa, zwana różą wiatrów, z podziałką stopniową od 0º do 360º i zaznaczonymi 32 rumbami, które w swo-im rozkwicie wskazywały kierunki ośmiu wiat-rów głównych, ośmiu półwiatrów i szesnastu ćwierćwiatrów. Na współczesnych mapach speł-niają rolę wyłącznie dekoracyjną, wcześniej jednak, już od starożytności, pomagały żegla-rzom w nawigacji. Rozkwit róży kompasowej przypada na lata 1325–1650, kiedy to na pierwszych portolanach rysowano tzw. linie rumbowe do oznaczenia kierunków świata. Pierwsze róże wiatrów były bardzo proste, składały się jedynie z czterech podstawowych kierunków, które my dzisiaj oznaczamy jako N, E, S, W. W miarę rozwoju kartografii i postępu odkryć geograficznych róża kompasowa ewo-luowała od róży 4-kierunkowej poprzez 8-, 12-, 16-, 24-kierunkową, aby ostatecznie osiągnąć 32 rumby. Dwie 16-kierunkowe róże zdobią

Ryc. 28. Różne wydania mapy Regni Poloniae magnique Ducatus Lithuaniae J.B. Homanna, [1705 i po 1734]Fig. 28. Various editions of Regni Poloniae magnique Ducatus Lithuaniae by J.B. Homann,

[1705 and after 1734]


mapę Eilharda Lubinusa (1565–1621) Pome-raniae Ducatus Tabula z atlasu W. i J. Blaeu’a z 1635 r. Na mapie morskiej wybrzeża Prus Królewskich i Książęcych Lucasa Janszoona Waghenaera (1533–1605) z 1585 r. jest to róża 32-rumbowa (ryc. 29).

5.2. Portrety

W kartograficznym obrazie Polski jedna zpierwszych map z wizerunkiem króla, którą znajdujemy w zbiorach Biblioteki Narodowej, to mapa Polski Cornelisa de Jode z 1578 r., wznowiona w 1593 roku. W lewej dolnej części mapy umieszczono popiersie Zygmunta III Wazy, które nie jest elementem kartusza, lecz oddzielną dekoracją. Wizerunek władcy, po-kazanego z profilu w szwedzkiej zbroi, z regi-mentem, opatrzono łacińskim podpisem (ryc. 30).

5.3. Herby

Herby pojawiają się na mapach począwszy od wieku XVI do czasów współczesnych, Jak wspomniano, sam motyw kartusza przysposo-bionego do konwencji mapy wywodzi się ze wzorów heraldycznych. Wydawcy kartografo-wie przejęli ornamentykę przypisaną zdobieniu tarcz herbowych, jednocześnie nie stronili od umieszczania na mapach herbów (godeł). Poza wspomnianymi wyżej kartuszami z dominującym motywem heraldycznym, spotykamy na mapach, jako oddzielne detale:

– herby jednostek politycznych i administra-cyjnych (również administracji kościelnej) przed-stawianych na mapach,

– herby miast,– herby adresatów dedykacji zapisanej na

mapie,– herby panujących rodów.Jedna z ciekawszych, wczesnych map wyko-

rzystująca motyw heraldyczny przede wszyst-kim do wzbogacenia treści informacyjnej, to mapa Pomorza Zachodniego Eilharda Lubinusa z 1618 roku. Lubinus zdecydował się na przy-ozdobienie swojego dzieła widokami miast, drzewem genealogicznym książąt oraz herbami szlachty. Choć na 332 herby rodów szlacheckich Pomorza Zachodniego, tworzące ozdobną ra-mę (bordiurę), nie udało się autorowi ustalić 22 (zostawił zatem puste tarcze), to zgromadzony materiał jest i tak imponujący.

5.4. Bordiury

Warto wspomnieć o efektownym rozwiązaniu graficznym, stosowanym m.in. przez oficynyHondiuszów, Speedów i Visscherów na mapach różnych obszarów. Mowa o bordiurach, a więc ozdobnych, rozbudowanych ramkach, które wy-dawcy wykorzystywali do podniesienia atrak-

Ryc. 29. Róża wiatrów na De Caerte ofte zee custen van Prijßen… J. Waghenaera, 1585

Fig. 29. Wind rose in De Caerte ofte zee custen van Prijßen… by J. Waghenaer, 1585

Ryc. 30. Portret Zygmunta III Wazy na mapie Polski C. de Jode, 1578

Fig. 30. Portrait of Zygmunt III Waza on the map of Poland by C. de Jode, 1578


cyjności mapy, umieszczając w nich dodatkowe treści. Zazwyczaj są to widoki miast, czasem prezentacja typowych dla regionu strojów, cza-sem portrety władców itp. Znakomitym tego przykładem jest mapa Polski Nova Poloniae delineatio Jodoka Hondiusza z 1638 roku (ryc. 31) oraz mapa Polski i Śląska Haec Tabula nova Poloniae et Silesiae... Claesa Janszoona Visschera z 1630 roku. Pierwsza z nich posiada barwną bordiurę zbudowaną z widoków sied-miu miast: Gdańska, Krakowa, Wrocławia, Poz-nania, Sandomierza, Krosna i Biecza) tworzą-cych listwy poziome oraz sześciu postaci, umiesz-czonych na listwach pionowych. Druga pre-zentuje panoramy sześciu miast (Krakowa, Gdańska, Poznania, Krosna, Sandomierza i Wroc-ławia), wizerunki ośmiu postaci różnych stanów Rzeczypospolitej oraz portrety królów: Stefana Batorego, Zygmunta III, Władysława VI (właś-ciwie IV) oraz Jana Kazimierza.

6. Zakończenie

W ostatnich latach XVIII i na początku XIX wieku, dzięki intensywnemu rozwojowi technik pomiarowych, a co za tym idzie znacznie większej wiarygodności treści topograficznej,mapa nabiera coraz więcej cech przede wszystkim użytecznego i praktycznego doku-mentu, tracąc stopniowo funkcję dekoracyjną. Kompozycje, ornamenty, detale stają się bar-dziej delikatne, finezyjne, coraz częściej jedyniezarysowane, zasygnalizowane. Z czasem wresz-cie dekoracyjność kartusza zastąpiona zostaje przez ozdobne liternictwo (ryc. 32).

Na podstawie zaprezentowanych przykładów map ziem polskich ze zbiorów Biblioteki Naro-dowej, opracowywanych przez wielu kartogra-fów i rytowników, wydawanych przez różnych wydawców w okresie ponad 300 lat, można pokusić się o dokonanie ogólnych spostrzeżeń, dotyczących np. charakteru zdobień, szkoły czy tendencji, cechujących poszczególne ośrodki

Ryc. 31. Bordiura wokół mapy Nova Poloniae delineatio J. Hondiusa II, 1638Fig. 31. Bordering around Nova Poloniae delineatio by J. Hondius II, 1638


kartograficzne w Europie. Żeby jednak dokonaćpełnej syntezy, należałoby kompleksowo prze-śledzić profil wydawniczy kolejnych ośrodków,dokonać porównań, poszukać różnic lub po-dobieństw. Na podstawie zaprezentowanego materiału nasuwają się wnioski, z których wy-nika, że większość wydawnictw (poza pierw-szymi: Orteliusza, Merkatora, Blaeu’a) nie wy-kształciło własnej, jednolitej, konsekwentnie sto-sowanej szkoły zdobniczej. Jeśli nawet były zarysowane określone tendencje, to poprzez fakt, że w atlasach bardzo często umieszczano

mapy pochodzące z różnych źródeł, z atlasów innych firm wydawniczych, z różnych lat, róż-nych autorów, utrzymanie jednolitości graficznejdzieła lub stylu wydawniczego firmy było raczejtrudne. Przykładem spójności stylu może być m.in. atlas Cassiniego Nuovo Atlante GeograficoUniversale. Bardziej wyrazisty jest natomiast wpływ ogólnie zmieniającej się mody w sztukach plastycznych w omawianym okresie. Rozpo-znawalne są ponadto prace poszczególnych autorów, którymi bywali zarówno sami wydaw-cy (Matthäus Seutter, Conrad Lotter, Pieter Schenk), jak i rytownicy map lub rytownicy rycin (Daniel Chodowiecki).

Dziś ozdoby na mapach pojawiają się spo-radycznie, czasem jako ilustracja lub uzupełnie-nie treści, zazwyczaj jako wizerunki obiektów oznaczonych na mapie. Najczęściej jednak rolę motywów graficznych przejmują fotografie. Nieoznacza to jednak, że estetyka mapy nie ma dziś żadnego znaczenia. Przeciwnie, rola re-daktora decydującego o wyglądzie mapy jest bardzo ważna, a z handlowego punktu widzenia nawet ważniejsza, niż sama treść mapy. Dziś estetyka mapy to jej kompozycja, kolorystyka, spójność merytoryczna i graficzna legendy, do-bór krojów pisma i wielkości czcionek, a przede wszystkim ciekawa, rzucająca się w oczy okład-ka. To wszystko sprawia, że często jedne mapy budzą zainteresowanie czytelnika już w pier-wszym kontakcie, inne natomiast pozostają nie-zauważone.

Ryc. 32. Ozdobne liternictwo na mapie Galicji z 1868 r. Fig. 32. Ornamental lettering on the map of Galicia

from 1868

Literatura

Encyklopedia wiedzy o książce, 1971. Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich.

Janicka-Krzywda U., 1993, Patron – atrybut – symbol. Poznań: Pallotinum.

Kublin L., 1980, „Regni Poloniae” Jakuba Kantera z 1770 r. „Zabytki Polskiej Kartografii” z. 2, Warszawa:Biblioteka Narodowa.

Łuczyński J., 2005, Sposoby wykonywania map na przełomie XVI i XVII wieku w świetle komentarzy na radziwiłłowskiej mapie Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1613 r. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 37, nr 3, s. 216–220.

Paćko T., Trzebiński W., 1982, „Centralny Katalog

Zbiorów Kartograficznych w Polsce”, z. 5, cz. 1.Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich.

Rachuba A., 1987, Radziejowski Augustyn Michał Stefan... „Polski Słownik Biograficzny” T. 30/1,z. 124, s. 66–76.

Ripa C., 1998, Ikonologia. Przekład I. Kania. Kraków: TaiWPN Universitas.

Sirko M., 1999, Zarys historii kartografii. Lublin: Wydawn. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Wytyczak, R., 1998, Śląsk w dawnej kartografii. Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum.

Zwolińska K., Malicki Z., 1993, Mały słownik terminów plastycznych. Wyd. IV, Warszawa: Wiedza Pow-szechna.

Recenzowałprof. dr hab. Mieczysław Sirko


K e y w o r d s: history of cartography, ornaments on maps, cartouches on maps

Cognitive and practical roles of maps have always been accompanied by the need to make them esthe-tically attractive. Originally pictures filled uncharteredterritories, substituting or complementing map’s con-tents. With the development of geographic knowledge and growing density of contents, ornaments moved to the descriptive section, adding to its esthetic value and often acting as an extra source of information.

Ornaments evolved with the development of art in particular periods, following tendencies and fashions of the time. Evolution of the art of ornamentation can be observed on the example of cartouches, which are most typical of ornaments. Cartouches can be grouped according to the main type of ornamentation they contain, their main motif. They can be: brass, floral,zoomorphic, anthropomorphic (with mythological cha-racters, figures of saints, allegorical and historicalscenes, portraits) with military, architectural and heraldic motifs.

In the main field of a cartouche there was usually amap title, the name of the author or addressee, the

Cartouches and other ornaments on historic maps of Polish territoriesfrom the National Library collection

S u m m a r y

date and place of publication, scale and additional text. Therefore we can recognize the following types of cartouches: title, legend, dedicational, scale, commen-tary and mixed.

Sometimes the function of cartouche was performed by other ornamental elements, most commonly in the form of drapes, stone boards or obelisks. Some maps were surrounded by an ornamental frame, which might contain panoramas of cities, visages of people in regional outfits, portraits, historical and mythologicalscenes and floral motifs.

In contemporary research on historic cartography ornamentation is perceived not only as a decorative element. It constitutes a major map identification factor– it helps to distinguish particular editions and printings, helps to establish dates and edition sequence.

Elaborate ornamentation disappeared from carto-graphy in the early XIXth century, when practical function of maps, drawn according to increasingly precise measurements began to dominate the deco-rative function. Gradually the role of the main decorative element of maps was taken over by the elaborate lettering used for non-cartographic contents.

Translated by M. Horodyski

Познавательная и практическая роль карты всегда сопровождалась стремлением повысить её привлекательность с эстетической точки зрения. Помещённые на картах рисунки вначале заполня-ли слабо известные территории, заменяя или пополняя её содержание. По мере развития гео-графических знаний и уплотнения на картах кар-тографического содержания, место украшений за-няла описательная часть, пополняющая и повы-шающая артистические достоинства произведе-ния, а иногда становясь добавочным источником информации.

Характер украшений менялся вместе с разви-тием декоративного искусства в последующих исторических периодах, подвергаясь типичным для них тенденциям и модам. Развитие декора-тивного искусства, сопровождающего карты, мож-но проследить на примере картушей, являющихся наиболее типичным мотивом. Учитывая характер применённых для создания картуша украшений, их ведущий мотив, можно выделить, например, кар-туши: жестяные, растительные, зооморфические, антропоморфические (с мифологическими персо-

Картуши и другие элементы украшения на старых картах польских земельиз коллекции Национальной библиотеки

Р е з ю м е

нажами, с лицами святых, с аллегорическими и ис-торическими сценами, с портретами), с военными (паноплиа), архитектурными и геральдическими мотивами.

Поле картуши было местом используемым для помещения заглавия карты, фамилии автора или адресата дарственной надписи, даты и места из-дания, масштаба, а также дополнительного текста. Таким образом, рассматривая картуши с точки зрения выполняемой на карте функции, можно выделить картуши: заглавные, посвящённые ле-генде, дарственной надписи, масштабу, коммен-тариям, а также смешанные (совмещающие).

Иногда функцию картуши выполняли на картах другие декоративные мотивы, из которых наиболее часто встречается мотив драпировки, каменной плиты или обелиска.

Некоторые карты заканчивались декоративной рамкой, которая иногда имела вид бордюра, по-строенного из ландшафтов городов, изображений лиц в региональной одежде, портретов, истори-ческих и мифологических сцен или растительных мотивов.


В настоящих исследованиях по истории карто-графии украшение карт рассматривается не толь-ко как элемент декорации. Украшение является очень важным идентификационным фактором карт – помогает различать отдельные издания и тиражи, помогает устанавливать даты или очерёдность изданий.

Богатые украшения исчезли в картографии в

начале XIX века, когда практическое значение кар-ты, разработанной на основе всё более точных измерений, взяло верх над её декоративной функцией. Со временем основным декоративным элементом карты стал разнообразный, иногда нео-быкновенно изощрённый и контрастный шрифт, употреблённый для вне картографического содер-жания.

Перевод Р. Толстикова

kartusze i inne ozdoby na dawnych mapach ziem polskich ze

Documents