“kant’in ahlakinda tanri’nin yerİ ve İslevİ” - gÜlsah bakubala
TRANSCRIPT
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
1/92
T.C.
GAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ANABLM DALI
KANTIN AHLAKINDA
TANRININ YER VE LEV
YKSEK LSANS TEZ
HAZIRLAYAN
GLAH BAKUBALA
DANIMAN
PROF. DR. KAZIM SARIKAVAK
ANKARA
2006
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
2/92
Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne
Glah Bakubalaya ait Kant Ahlaknda Tanrnn Yeri ve levi adl almajrimiz tarafndan Felsefe Anabilim dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabuledilmitir.
(imza)Bakan ______________________________________Akademik nvan,Ad-Soyad
(imza)ye _______________________________________Akademik nvan, Ad_Soyad
(imza)ye ________________________________________Akademik nvan, Ad_Soyad
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
3/92
NSZ
Bilindii gibi Yenian en nemli dnrlerinden mmanuel Kanttr.
Onun nemli dncelerinden biri de ahlak hakkndaki dnceleridir. Bu
balamda Tanrya dair dnceleri de olduka zgndr. te bu
sebeplerden dolay bizim bu almada ki amacmz,mmanuel Kantn ahlak
felsefesinde Tanrnn yeri ve ilevi konusunu deerlendirmektir. Bu konuyu
aklamaya alrken, Kantn ahlak felsefesinde, Tanrnn nasl
anlamlandrldn belirlemeye altk. Kant kendi dnemine kadar gelen
geleneksel Tanr kantlamalarn eletirmi ve Tanrnn varln kendine has
bir ekilde temellendirmitir. Bizde almamzda, filozofumuzun Tanrnn
varln ne ekilde temellendirdiini gsterdik. Daha sonra Kantn din ve
ibadet hakkndaki fikirlerini almamza yansttk. Son olarak Tanrnn, Kant
felsefesindeki yerini ve ilevini deerlendirdik.
Tezimizin giri ksmnda bata giri ksmnda, Kantn hayatndan ve
eserlerinden bahsettik. Tezin lk blm olan ve Kantn Dnce Sistemine
Genel Bir Bak baln tayan bu blmde, Kantn bilgi anlayn, izledii
metodu ve ahlak felsefesindeki temel kavramlar genel olarak inceledik.kinci
blmnde, Kantn Tanr Anlayna yer verdik. Bu blmde, Kantn Tanr
anlayna genel bir bak ynelterek, Kantn Tanrnn varln
temellendirmede kulland ahlak kantn ve eletirdii dier Tanr
kantlamalarna yer verdik. Yine bu blmde Kantn ibadete bak asn
inceledik. nc blmde ise Kantn Ahlak Felsefesinde Tanrnn Yeri velevi irdelenmeye alld ve bu blmde, Kantn ahlak sisteminde bulunan
kavramlarla oluturduu btn sergiledik. Bunlarn haricinde, tezimizde
sonu ve kaynaka yer almaktadr. Sonu ksmnda, yaptmz alma
neticesinde vardmz fikirlere yer verdik.
Dier taraftan bu almay yaparken, Kantn ahlak felsefesindeki baz
temel kavramlar deerlendirerek, Tanr inancyla aratrmamzn snrlarnbelirledik. Kantta Tanr meselesinin ele alnd Yalnz Akln Snrlar inde
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
4/92
ii
Din adl eserinden ve dier eserlerinde de faydalanarak, filozofun Tanr
anlayn ortaya koymaya altk.
Bu almay hazrlarken, tavsiye ve yardmlaryla katkda bulunan
deerli hocam Prof. Dr. Kazm Sarkavaka teekkr etmeyi bir bor bilirim.
Yine deerli yardmlarndan tr hocam Prof. Dr. Recep Kla teekkr
ederim.
Glah Bakubala
Ankara,2006
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
5/92
iii
NDEKLER
nsz....i
GR. .1
KANTIN HAYATI ESERLER..............6
1.BLM..11
KANTIN DNCE SSTEMNE GENEL BR BAKI VE
AHLAK ANLAYIININ TEMEL KAVRAMLARI
1.1Bilgi Anlay.11
1.2.Kantn Ahlak Felsefesindeki Temel Kavramlar.15
1.2.1. yi rade .......15
1.2.2.. dev20
1.2.3. Ahlak Yasas..........22
1.2.4. Erekler lkesi..26
1.2.5.Ruh,zgrlk............28
1.3.Kantta Ahlak Din likisi....35
2.BLM..45
KANTIN TANRI ANLAYII
2.1.Kantn Tanr Anlayna Genel Bir Bak...45
2.2.Ahlak Kant.....51
2.3.Tanr Kantlarnn Eletirileri.....53
2.4.Kanttan Tanrya Dair Notlar.572.5.Dua zerine..64
3.BLM.............67
KANTIN AHLAK FELSEFESNDE TANRININ YER VE LEV..67
SONU.75
KAYNAKA..78
zet ....84
Abstract.....87
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
6/92
GR
lkadan bu yana insanolu dnyann balang sebebinin ne
olduunu dnegelmitir. lkada bu dnce arkhe problemi olarak
kendini gstermitir. lkada Yunan felsefesinde sistem, Tanr, insan ve
doa dnce balants iinde kavranmak istenmitir. Bu dnemde arkhe,
her eyin ba, kk, ilkesi saylmaktayd. Arkhe problemi hakknda
filozoflarn tespitlerini sralamak istersek: Thales her eyin meneinin,ana
maddesinin,asli maddesinin,ilkesinin arkhesinin su,sv olan klli ;birey
olduunu idda eder.1 Anaximandros a gre,her eyin balangcnda her
zaman gen ,diri, her zaman canl,ezeli ve ebedi olarak hareketli ,bitip
tkenmek bilmeyen sonsuz, snrsz anlamna gelen Aperion bulunur. Onu
temel zellii sonsuzluk ve snrszlktr2.Anaximenes havay ilke olarak alr;
zira onun ilkesi, btn eylerin doduu snrlar bulunmayan bir havadr.3
Herakleitos (M..540_480) ilk maddenin ate olduu iddiasnda
bulunmutur.
lkada Tanr tasarm ise Xenophanes (M..569_477) ile
tektanrcla doru ilerlemitir. Xenophanes, dneminde Tanrlarn insan
biiminde tasarlanmasna karn, kendi Tanr tasarmn oluturmutur. Bu,
arnm bir Tanrdr.4Felsefe tarihinin nemli filozoflarndan Socrates
(M..409_399), daha sonra konumuz gerei geni yer vereceimiz Kantn,iimizde ahlak yasas olduunu sylemesi gibi, iinde bir Daimonion
barndn belirtmi. Ona gre hayatn nemli anlarnda Daimonion
Socratese yol gsterirmi; daha dorusu alkoyucu bir rol oynarm.
1 Hsameddin Erdem,ilka Felsefesi Tarihi,H_Er Yaynlar,Konya,2000,s.78
2 A.g.e.,s.833
Emile Brehier,lka ve Ortaa Felsefesi Tarihi,ev:Mira Katrcolu,Milli EitimBasmevi,stanbul,1969,s.864 Macit Gkberg,Felsefe Tarihi,Remzi Kitabevi,stabul,1966,s.27
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
7/92
2
Socrates, bunu, iindeki Tanrsal bir ses sayar ve ona uyarm.5 Platonda
(M..427_348) kendisinden yzyllar getikten sonra Kantn da zerinde
duraca ruh konusuna sistemi iinde yer vermitir.
Platonun ruh anlatnn kkleri orphik_phytagoras retidir. Bu
retide ruh, Tanrsal kkldr, maddi duyusal olaney ruhu lekeler; insann
bu dnyadan elini ekmesiyle ruh arndrlr. lmsz olan ruh ger, bu
arada eitli klklara girer ve br dnyada yarglanr. Platonda ruh, ncesiz-
sonrasz olan idealara benzer.6 Platona gre, dnyann gerek sahibi
Tanrdr*; Tanrnn bu dnyay olgunlua gtren bir plan vardr; insan
Tanrya inanarak erdemli olmak iin bir dayanak elde etmi olur.7Platonun
Tanr hakkndaki fikirleriyle Kantn ileri srd tespitler birbirlerine yaknlk
gstermektedir. Yine Aristoteles (M..384_322) kendisinden nce gelen
filozoflarn deimenin nedenlerini ve niin davrandklar konusuna hi
eilmediklerini savunur.8 Platonun metafiziinde > na benzer;
ya da u metafiziine dahil etmitir.
Aristoya gre salt form Tanrlktr. Tanr tamamyla immaterialdir, cisimsizdir,
salt tindir; z de maddesi de kendisi olan dnmedir. Tanr, her trl
hareketin nedenidir. 9 Aristoteles, ilk hareket ettirici konusunda lk hareket
ettirici kendisinden baka bir ey tarafndan hareket ettirilmemitir. lk hareket
ettirici hareketsizdir, ncesiz ve sonrasz olup tektir demitir.10
lkadan Roma felsefesine kadar olan dneme baktmzda, Tanr
fikrinin, arkhe problemi olarak balayp Aristotelese gelindiinde KantnTanr anlayna benzer birtakm fikirler belirdiini grrz. Roma
felsefesinde tek kiinin mutluluunun problem olarak ele alnmas ile ahlak
5 A.g.e.,s.506 A.g.e.,s.68,*Not:Burada hemen unu belirtmekte fayda vardr.lka filozoflarnn hibiri,bunaPlaton ve Aristoteles de dahil,bugnk semavi dinlerin anlad ve kabul ettii Tanr anlayna benzerbir anlaya sahip deildir.7 A.g.e.,s.738 Ahmet Cevizci,lka Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi,Bursa,2001,s.1899 Gkberg,a.g.e.,s.8410 W.David Ross,Aristoteles, ev:A.Arslan,.Oktay Anar,.Y.Kavasolu,Z.Kurtolu;KabalcYaynevi,2002,s.78
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
8/92
3
felsefesi belirmitir. Amac mutlulua ulamak olan Epikrosuluk bu
dnemde hayat bulmutur.
Epikrosun (M..341_270) dnya retisinde, Tanrlarn dnya
zerinde hibir etkileri yoktur. Herhangi bir etkiden Tanrlar bsbtn uzak
tutmak iin, Epikros onlarn , yani dnyalar
arasndaki bolukta bulunduklarn syler. Tanrlar eksiksiz bir mutluluk
iersinde olduklarndan, onlarn dnya ile ilgilenmeleri, bylesine bir
mutlulukla badaamaz.11Epikur ahlaknn amac, aclar ve skntlar
ortadan kaldrmak, ruhu dinginlie ulatrmaktr.12
Ortaa felsefe ve ilahiyat doru idrake gtrd iddia edilen iki ana
retim dalyd. Bizim anladmz ekliyle doal bilimler ortaan sonlarna
kadar Avrupa kltrnde neredeyse yoktu.13Ortaa felsefesine geldiimizde
dinin etkisinin ar bastn grrz. Bilindii gibi ortaada bilim dinin etkisi
altna girmitir. Ortaa felsefesinde varlk ancak Tanrnn araclyla
aklanabiliyordu. Evren Tanrdan tremekteydi. Bu dnemden bir rnek
vermek istersek Aziz Augustinusun (354-?) Tanr anlayndan
bahsedebiliriz. Augistusa gre,doadaki dzen ve birlik en yksek derecede
akl ve her eyi bilen bir Tanrnn varoluuna, yetkin Yaratcnn birliine
iaret eder. Yine, yaratklarn iyilii, onlarn sahip olduu pozitif gereklik
Tanrnn iyiliinin ve evrendeki sreklilik ve kalclk da, Onun stn
bilgeliinin bir delili olmak durumundadr. te yandan, Tanr kendinden kaim
olan, ezeli ve ebedi, deimez ve yine sonsuz olduu iinde, sonlu insanzihni tarafndan kavranamayan Varlktr. u halde, o, tinsellii, sonsuzluu
ve basitliiyle mekan, ezeli ebediliiyle de zaman aar.14
11 Gkberg,A.g.e.,s.10012kr Gnbulut,Kk Felsefe Tarihi,Maya Yaynclk,Ankara,1983,s.2013 Gunnar skirbekk,Nils Gilije,Felsefe Tarihi(Antik Yunandan ModernDneme),ev:E.Akba,.Mutlu;niversite Kitabevi,stanbul,2004,s.15114 Ahmet Cevizci,Ortaa Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi,Bursa,2001,s.59
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
9/92
4
Ortaada slam felsefesini imcelediimizde devrine ve bugne k
tutan pek ok deerli slam filozofu ile karlamaktayz. Bunlardan birisi de
Farabidir.(870_950) Daha sonra almamz iinde yer vereceimiz Tanr
kantlamalarn, Farabi sistemi iinde kullanmtr. Farabi Tanrnn varl
konusunda ontolojik ve kozmolojik delilleri kullanmtr. Bu kantlar sayesinde
Tanrnn yokluundan bahsedilemez; nk Tanrnn yokluu
varsayldnda mantksal imkanszla sebep olur.
Farabi, Tanr iin, O hibir eyin kendisinden mantksal ve ontolojik
bakmdan nce gelemeyecei ve yine hibir eyin kendisinden ontolojik
ynden veya varlk bakmndan stn olamayaca mkemmel varlktr. Yine
Tanr ezeli ve ebedidir; hibir skntdan, olumuzluktan veya potansiyaliteden
etkilenebilir deildir. te yandan, o ne madde ve ne de form olup, bunlar
kendinde birletirme zorunluluu veya sorumluluunda olmayan varlktr.
Olumsuz bir biimde tanmlanmaya devam edildiinde, o kendinden baka
hibir ama ve gayesi olmayan ve kendi varl yine bizzat kendisinden baka
herhangi bir eyden tremeyen varlktr. 15demitir. Daha sonra Farabi, ok
sistematik ve de slamla hi uyumayan bir ekilde, ilk Varlk Tanrdan
varlklarn sudur etmesini anlatr. Bu delilin z udur: lk Varlk(Tanr)
kemalinin bolluu sebebiyle alemdeki btn varlklarn nizamn, irade
ihtiyarndan tamamen bamsz olarak tabii zorunlulukla meydana getirir.16
Farabi, gnmze kadar ulam El_Medinet_l Fazla adl eserinde erdemli
ehir halknn tmnn bilmesi gereken mterek hususlardan bahsetmitir.
Bu hususlardan bazlar: lk nedeni ve onun sfatlarn bilmektir. Maddedenbamsz olan eyler, onlarn her birinin kendisine has olan sfatlar ve
mertebeleri _Faal Akla gelinceye kadar_ ve yine onlardan her birinin
kendisine has olan fiilleri17
15 A.g.e.,s.12716 Macit Fahri,slam Felsefesi Tarihi,ev:Kasm Turhan,klim Yaynlar,stanbul,1992,s.11117 Farabi,El Medinet_l Fazla(ideal Devlet),Aklamal eviri:Ahmet Arslan,VadiYaynlar,Konya,1997,s.67
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
10/92
5
Dier taraftan 17. yzyla gelindiinde Tanr meselesi filozoflarn
zihnini megul etmeye devam etmitir.17. yzylda yaayan nemli
filozoflardan Descartes oluturduu sisteminde Tanrya byk nem
vermitir. Tanr kavram ile sistemini tamamlayan Descartes insann kendi
zihninde Tanr fikrinin olduuna inanyordu. Filozof bu konuda,Kendimizde
bir Tanr ya da olgun bir varlk dncesi buluyoruz, o halde bizde
bulunmasn gerektiren olgunluklarn ne denli byk olmas gerektiini
gzden geirdikten sonra, onu ancak pek olgun bir varlktan yani, var olan bir
Tanrdan edinebileceimizi kabul etmek zorundayz. Biz kendi kendimizin
yaratan deiliz, yaratanmz Tanrdr ve dolaysyla Tanr vardr. Tanr cisimli
deildir, insanolu gibi duyularn yardmyla bilmez ve gnah
ilemez.18demitir. Grld zere Tanr, Descartese gre en yetkin ve en
gerek varlktr.
Demek ki Tanr meselesi ilkadan itibaren insanolunun zihninde
varolmutur Din felsefesi,sorusu zerinde durmakla
yetinmemi, yzyllarca btn felsefeye egemen olmu; felsefe dinin
buyruuna girmitir.19 Yani Tanr ve Tanrya ilikin sorunlar felsefede hep yer
almtr. .Kantta bu sorunla ilgilenmitir. Burada denebilir ki, lk kez Kant, din
ile felsefeyi birbirinden ayrarak, felsefeye bamszln kazandrmtr.
Birazdan ayrntl olarak inceleyeceimiz Kantn ahlak sisteminde de
greceimiz gibi, Kant, kendisine kadar gelen Tanr kantlamalarn
reddetmi, Tanr/ inan konusu ile bilgi konusunu birbirinden ayrmtr. Kant,oluturduu felsefe sistemiyle farklln ortaya koyacak tespitlerde
bulunmutur. imdi filozofumuzu hayat ve eserlerinden balayarak ksaca
tanmaya alalm.
18 Descartes,Felsefenin lkeleri,ev:Mesut Akn,Say Yaynlar ,stanbul;1998,s.6819 Takiyettin Mengolu,Felsefeye Giri,Remzi Kitabevi,stanbul,1992,s.288
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
11/92
6
HAYATI
Felsefe tarihinin en nemli filozoflarndan biri olan mmanuel Kant,
1724 ylnda Almanyann Knigsberg kasabasnda yoksul bir ailenin dokuz
ocuunun drdncs olarak dnyaya geldi. Aile fertleri koyu dindar
insanlard. Kant, elverisiz artlar altnda ve imkanszlklar iinde yetiti. On
yandayken annesini, yirmi drt yandayken babasn kaybetti.
17.yzyln sonlarnda Almanyann eitli yerlerinde zelliklede Kantn
doduu ve yaad blgede ar dini okullar almtr. Doal yetenekleri,
akll ve iyi niyetli oluu bir papaz tarafndan fark edilen Kant, sekiz yanda
dini bir okula gnderilmiti. Ailesinde balayan koyu sofu eitim okulunda
1740 ylna kadar devam etti. Bu eitimi srasnda Kant, okuldaki sk dini
disiplinin baz neticelere neden olduunu dnmtr. Okuldaki dini
uygulamalardaki zorlamalarn renciyi yalan sylemeye tevik ettiini
gzlemlemitir. Bu uygulamalar, Kantn din anlayn ekillendiren
unsurlardan olmutur.20
Kant, kendi ehrindeki niversiteye on alt yanda girmi ve on alt yl
sonra ayn niversiteden mezun olmutu. Mezuniyetini mteakip akademik
bir grev elde edemeyen Kant, eitli ailelere zel retmenlik yapt. Daha
sonra niversitede grev alan Kant, niversitede doentlie ykselebilmek
iin otuz bir yana kadar beklemek zorunda kalmtr. O dnemde Kantsadece fizik, fiziki corafya ve doa bilimleriyle deil mantk, metafizik, din
ve ahlak ile de ilgilenmi; bu arada deprem zerine iki yaz, rzgar zerine
bir aratrma yazs yazmt.21
20 D.West,Kta Avrupas Felsefesine Giri,ev:Ahmet Cevizci,stanbul,1998,s.3221 D.West, a.g.e. , s.32
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
12/92
7
Kantn ilk atamas iin byle uzun bir sre beklemesine ve ardndan
da, onca arzulad profesrlk nvannn kendisine verilmesi iin on be yl
daha beklemeye devam etmesine neden olaney, doduu yere olan tutku
derecesindeki ball idi; Kant, bu dnem boyunca dier Alman
niversitelerinden gelen teklifleri geri evirmi ve yerletii evde kendisini
hrete kavuturan seminerler vermeye devam etmiti. Bu yllarda Kant,
entellektel almalarn arlkl olarak matematie ve fizie ayrmt.
Kantn profesr olduu dnemde, almalarn matematik ya da
doal bilimler yerine metafizik ve mantk alannda yapm olmas bir lde
ans eseridir. Kant, kariyerinde profesrlk nvanna ykseldii andan
itibaren tm enerjisini felsefeye adam, yapt seminerler sayesinde
Almanyann en bilgin ve saygn kiileri arasna girmitir. Kantn hem zel
hem de kamusal alanda, bir konumac olarak sahip olduu hret en nl
kitaplarnn yaymlanmasndan ok nce onu geni kesimlere tantmtr.22
Kant, 1760l yllardan itibaren tamamen felsefeye ynelirken, yerleik
din anlayndan iyice kopma yoluna girer. Ayrca Christian Wolf (1679-
1754)'un rasyonalizminden giderek uzaklaan Kant kendisini dogmatik
uykusundan uyandrdn syledii David Hume (1711-1776)dan youn bir
biimde etkilenir. Kantn Tanrnn varoluunun kantlanmasnn mantk
asndan eletiren grleri de bu yllarda gelimitir. Kantn bu gibikonularla ilgili fikirlerinin topland eserleri 1764 ylnda yaymlanan
Untersuchung ber die Deutlichkeit der Grundztse der Naturlichen Teologie
und der Moral (Doal Teoloji ve Ahlakn lkelerinin Ak Seiklii zerine Bir
Soruturma) ve 1766 ylnda yaymlanan Trume eines Geistersehers erlitert
durch Trume der Metaphysik (Bir Ruh Grcsnn Dlerinin Metafizik
Dler Yorumuyla Yorumu)dir.
22 Scrutan, Roger, Kant Dncenin Ustalar, ev: Cemal Atilla, stanbul, 2003, s.209
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
13/92
8
Kantn Knigsberg niversitesinde kadrolu profesr olarak atand
1770 ylndan balayp yaklak 20 yl sren dnem, Kantn felsefi kariyerinin
eletirel dnemi olarak bilinir. Eletirel ve transendental felsefenin en ince
ayrntsyla ortaya konduu bu dnemde Kant, yenian en temel eserleri
arasnda geen nl kritiini yaynlar. Bunlar srasyla 1781 ylnda
yaynlanan Kritik der Reinen Vernunft (Saf Akln Eletirisi), 1788 ylnda
yaynlanan kritik der Praktischen Vernunft (Pratik Akln Eletirisi) ve 1790
ylnda yaynlanan Kritik der Urteilskraft (Yarg Gcnn Eletirisi)dir. Onun
birinci kritiinin yeterince anlalamamas zerine, Kritik der Reinen Vernunft
(Saf Akln Eleltirisi)un ksa bir zeti olarak yazd Prolegomena zu einer
jeden knftigen Metaphysik die als Wissenschaft wird auftreten knnen
(Gelecekte Bir Bilim olarak Ortaya kacak Her Metafizie kar
Prolegomena) ile ikinci kritiini tamamlayan bir kitap olarak kaleme alnm
olan Metaphysik der Sitten(Treler metafizii) de sz konusu eletirel
dnemin eserlerine dahil edilebilinir.
Kantn felsefi kariyerinin nc ve son dnemine gelince, o bu
dnemde, bir yandan btn felsefe sistemi iin toparlayc bir bak as
gelitirmeye alrken, bir yandan da din konusu zerine younlamtr.
Nitekim, daha nce birok kitabnda dolayl olarak ele ald din konusunu tek
bana iledii Die Religion innerhalb der Grenzen der bloen Vernunft(Yalnz Akln Snrlar inde Din) (1793) onun din hakkndaki dncelerini
gsteren nemli bir eseridir. Yaygn ve kurumlam btn dinleri st kapal;
fakat ayn zamanda sert bir ekilde eletirerek inan konularnn ahlak
konusundan kesin olarak ayrlmas gerektiini savunduu bu kitab nedeniyle
soruturmaya urayan Kant, Prusya Kral Wilhelme Sizin tebanz olduum
srece din zerine yeniden yazmak durumunda kalmayacam.23 demek
23 Ahmet Cevizci,Aydnlanma Felsefesi,(Felsefe Tarihi cilt 4),Ezgi Yaynevi,Bursa 2002,s.210
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
14/92
9
zorunda kalm; fakat kraln lmnn ardndan, verdii szn geerliliinin
kalmadn bildirerek, 1798 ylnda insan aklnn bamszln ve felsefeyi
yerleik din, teoloji ve hukuk karsnda savunduu Der Streit Der Fakltten
(Yetilerin atmas) adl eserini yazmtr. Bununla birlikte, sistemiyle ilgili
toparlayc bak asn vermeye alt eserini lm nedeniyle
tamamlamaya muvaffak olamamtr. Sz konusu eser, lmnden sonra
Opus Postumum adyla yaynlanabilmitir.
Kantn zel yaamyla ou zaman, bir saat dzenei gibi ruh, titiz, da
kapal ve kendini merkeze alan bir yaam benimsemi olmas nedeniyle
eletirilmitir. Kantn yaamnn disiplinli olduu dorudur. Kant, son dersini
1796 ylnda vermitir. O zamana gelindiinde yetenekleri krelmeye
balam ve daha nceki neesinin yerini kasvetli bir melankoli almt. Daha
sonralar da zihinsel akln, eski dostlarn tanma yeteneini, hatta basit
cmleleri tamamlama yeteneini bile yitirmitir. En nihayet bilincini yitiren
Kant 12 ubat 1804 ylnda vefat etmitir.24
ESERLER
Kantn yukarda bahsettiklerimiz dndaki belli bal eserlerinden bazlar
unlardr:- Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels Trkesi: Genel
Doa Tarihi ve Gkler Teorisi (1755), ev: Sekin Clzolu, Havvas
Yaynevi, stanbul, 1982
- Grundlegung zur Metaphysik der Sitten (1786) Trkesi: Ahlak
Metafiziinin Temellendirilmesi ev:onna Kuuradi Trkiye Felsefe Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1982
24 Cevizci, Aydnlanma Felsefesi, s/210-211
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
15/92
10
- Eine Vorlesung ber Ehtik Trkesi: Etik zerine Dersler ev: Ouz
zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003
- De Mundi Sensibilis Atque ntelligibis Forma Et Principlis (1770) Trkesi:
Duyu Dnyas ile Dnce Dnyasnn Formu ve lkeleri zerine
- dee zu einer allgemeinen Geschichte in Weltbrgerlicher Absicht
Trkesi: Dnya Yurttal Bakmndan Bir Genel Tarih Tasarm
- Der gne Trkesi: Ate zerine (1755)
- ber die Vulkane in Mondane (1785)Trkesi: Aydaki Volkanlar zerine
- Die Falsche Spitzfindigkeit der vier sylbgstischen Figuren (1762)
Trkesi: Drt Tasmsal Beti zerine Yanl Ayrntclk
- Beobachtungen ber das Gefhl des Schnen und Erhabenen (1764)
Trkesi: Gzel ve Ycenin Duygusu zerine Gzlemler
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
16/92
I. BLM
KANTIN DNCE SSTEMNE GENEL BR BAKI
.Kantn farkl konulardaki dnceleri arasnda belli birtakm
balantlar vardr. Bu sebepten Kantn Ahlak Felsefesi erevesinde Tanr
anlayn belirlemeye alacaksak onun dier baz konulardaki
dncelerini de konumuz erevesinde ele almamz gerekmektedir. Buna
gre de nce bilgi, sonra ahlak felsefesindeki yntem anlay ve daha sonra
da ahlak felsefesinde kulland baz kavramlara bu blmde yer vermeye
alacaz.
1.1.Bilgi Anlay
Bilindii zere Kant, Rasyonalizmin ve Emprizmin yanl / eksik
taraflar olduunu dnyordu, bu yzden her iki sistemi birletiren bu
esnada hatalarndan kanan felsefi bir sistem oluturma abasna girmitir.
Kant, bilgi sorununa her iki sistemin yaklamndan farkl bir yaklamla
eilmek istemitir. Bu istekten yola kan Kantn bilgi sorununa yaklam; ne
tek bana deneyimin ne de akln doru bilgiyi salamada yeterli olduklardr.
Bilginin mmkn olmas iin akln ve deneyimin bir araya gelmesigerekmektedir.
Kant'n bilgi teorisinden hareketle bakldnda, akl; z bilginin tm
ayrt edici zelliklerinin altnda sralandklar en stn bilisel yeti olarak
grlmelidir. Anlamadaki kullanmndan farkl olarak, akl mantkl birekilde
iki biimde daha kullanlmaktadr, pratik olarak ve karmlarmz tayarak,pratik akl, anlamann bir dal olarak deerlendirilemez; nk o yarglara
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
17/92
12
dahil olamaz. Buna ramen onun kullanm yine de merudur. Ne yapacam
dnebilirim ve benim eylemim bu srecin meru bir sonucu olabilir. Bir
yargnn mantksal sonularn tretmek anlamna gelen karm da
merudur. Ancak anlamadan farkl olarak karmda kendine has kavramlar
kullanmaz.
Saf akl bizim dncelerimize girdii zaman yanlsamann mant
bizi aldatmaya balar. Saf Akl, kavramlar deil de, tm amprik koullarn
ortadan kaldrld dnceleri kullanarak kendine has yarglarda bulunmas
olgusu ile ayrt edilir. Yanlsamann mant diyalektiktir. O, kanlmaz
olarak yanllk ve eliki ile sona ermektedir. Yanlla ynelik bu eilim
ikindir. Akl, dnyay dnceler araclyla bilmek zere yola ktndan
akln kendisini bekleyen yanllardan kanmasnn herhangi bir yolu yoktur.
Biz, deneyimin bilinebilir olanlarn terk edip onun tesindeki
koullandrlmam dnyaya doru yola kar kmaz, bu hatalar zaten
yaplm olur. te yandan deneyst olana ynelik bu beyhude yolculua
neden olan itkiden kanmamzn bir yolu da yok.25
Kant, bilginin mmknl konusunda amprizim ve rasyonalizmin
eletirisini yaparken bilginin snrlarn, insan aklnn deney olmakszn kendi
bana neler yapabileceini, bilginin kaynan, doru bilginin nasl mmkn
olabileceinin aratrmasn yapar.
Kant'a gre, btn bilgimizin deneyle baladndan kuku duyulamaz.
Zaman bakmndan deneyden nce hibir bilgi yoktur. Doutan olan
kavramlar denildiinde Kant'a gre, insanda her trl deneyden nce var
olan birtakm kavramlar, bilgiler dnlyorsa, byle bir ey yoktur. Bununla
25 Roger Scrutan, a.g.e., s/65-66
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
18/92
13
birlikte her bilgi, zaman bakmndan deneyle balarsa da yine de btn
bilgilerimiz deneyden kyor denemez. Akln deneyden almad ve
dorudan doruya kendisinden kard bilgiler vardr. Bu bilgilere Kant, a
priori (nsel) der ve bunlar, a pasteriori (sonsal) olan, yani kaynaklar
deneyde bulunan amprik bilgilerden ayrr. Kant, her trl deneyden bamsz
olan bilgilere a priori bilgiler der; a priori bilgilerden de amprik olanla hi
karmam olanlarna da salt bilgi der. Salt bilgiyi amprik bir bilgiden gvenle
ayrt edebilecek belirtilerde Kant'a gre, zorunluluk ve tmelliktir.26
Anlalaca zere Kant'n bilgi alanndaki amac, bilginin gvenilir
snrlarn belirlemek, akla, bilgiye eletirel yaklamaktr. Bu sayede insanolu
bilime ulama ansn yakalamtr. Kant'n eletirel yaklamna gre biz
duyumlarmz sayesinde nesneler tarafndan uyarlr ve belli tasarmlar elde
ederiz, aklmz da bu uyarlmaya kaytsz kalmaz ve elde ettiimiz
tasarmlarla kavramlar olutururuz. Bylelikle srekli olarak duyarlk
(sinnlichkeit) ve anlk (verstand) uyum ierisinde olur.
Kant'n ahlak anlayndaki temel kavramlardan bahsetmeden nce,
onun ahlak anlayn nasl ortaya koyduunu, nasl bir yol izlediini
incelemekte fayda vardr
Kant, ahlak problemlerine iki adan eilir: nsan olarak, filozof olarak.
Ahlak probleminin onun iin canl bir geerlilii vardr. O Ahlak problemini birsoyutlama olarak deil, kendisinin dnda deil, kendisinin bizatihi yaad
bir problem olarak grr. Bundan dolay onun ahlakla ilgili soruna bak
gnlk hayatta yaanlan ahlak problemi ile ilgilidir. Nitekim Kant filozof
olarak da herhangi bir ahlak felsefesi teorisini deil, gndelik hayattaki ahlak
duygusu ve yarglarn k noktas olarak alr; nk en basit bir insan bile
26 Bedia Akarsu, ada Felsefe (Kanttan Gnmze Felsefe Akmlar), nklap Yaynevi, stanbul203, s/31
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
19/92
14
ahlaki ykmllk bilgisinin, dev duygusunun bulunduuna inanr. Herkeste
bulunan bu genel ahlak bilincinden, salt akldan geleneyi ayrmak ister.27
Kant'n felsefedeki ilk ve temel misyonu bilimi temellendirmek daha
sonra da ahlakn ve dinin rasyonelliini savunmaktr. Bununla birlikte, bu hi
de kolay bir i deildir; nk bilim ve din yzyllardr birbirine kar amansz
bir mcadele iinde olmular ve bilim dinin otoritesi karsnda mutlak bir
zafer kazanma yoluna girmitir. Bu zafer Kant'a gre bilimin bak asndan
iyi ve olumlu olmakla birlikte, ahlak ve dinin bak asndan tam bir
felakettir.28 Kant'n metoduna gre akl, zgr olmal, kesinlikle bir vahyin
veya dinsel dogmann izinde alan bir karm veya kantlama arac
olmamaldr. Aksi halde bu felsefenin lmne yol aar.29
Kant; bilime, ahlaka, dine ayr ayr nem vermi, bu anlay ve
metodu gerei hibirini dierinden stn tutma gayretine girmemitir. Eletirel
yaklamyla birbirinden uzak duran rasyonalizm - amprizm gibi, din - bilim
gibi sistemlerin ayr ayr gerekliini deerlendirmitir. Din, bilim ve ahlak
temellendirmeye almakla beraber, canlnn bir rasyonalite tamasnn ne
manaya geldiini gstermeye almtr.
Kant, bilimi felsefi olarak temellendirme ihtiyac iinde olmutur. Ve obu temellendirmeyi de, kendisinden nceki filozoflarn tek yanl
speklasyonlarn deil, i bandaki bilim adamnn etkinliini, baar stne
baar kaydeden deneysel yntemi temele alarak yapmay baarmtr. Kant,
ikinci olarak eletirel felsefesi ile insan aklnn snrlarn ortaya koyar veya
27 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, .Kantn Ahlak Felsefesi, ..Edeb.Fak.Yaynlar, stanbul, 1968,s/4628
Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Ekin Yaynlar, Ankara, 1936, 3/29529 Doan zlem, Kantta Felsefe-Din ve Felsefe likisi stne 2.Felsefe Mantk ve Bilim TarihiSempozyumu (11-13.11.1987), Ege ni.Edeb.Fak.Yay., zmir, 1989
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
20/92
15
onun neyi bilip neyi bilemeyeceini gzler nne sererken, metafizie kar
bir tavr ald, modern zamanlarda David Hume' dan (1711-1776) sonra en
kapsaml metafizik eletirisini hayata geirir.30
1.2.Kant'n Ahlak Felsefesindeki Temel Kavramlar
Kant'n ahlak felsefesinden bahsetmeden nce, onun ahlak
felsefesinde geen nemli kavramlar tanmlamaya alalm:
1.2.1. yi rade
Aristoteles'ten beri, ahlaki anlam iinde aina olduumuz kendi bana
ya da ama olarak iyi ile baka bir ey iin iyi olan ya da ara olarak iyi
ayrmn31 temele alan Kant, Grundlegung zur Metaphysk der Sitten (Ahlak
Metafiziinin Temellendirilmesi) adl eserinin birinci blmnn daha giri
pasajnda dnyada kendi bana iyi olan tek bir ey olduunu ne srer: yi
rade.
Ahlak felsefesi tarihinde insan eylemlerindeki akln pratik akl anlamounlukla mutluluk (Eudommanizm) ya da yarar (Utilitarizm) kavramlarnda
aranmtr. Bu anlay, pratik akln kolay ama yaygn anlamdr. nsan
eylemlerinin amacn mutluluk ya da yarar ile aklayan bu grlere gre akl
sahibi olan insan, amacna akl sayesinde ulaabilir. Bu grler asndan
30 Ahmet Cevizci, Metafizie Giri, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2001, s/40331 Aristoteles, Nikomakhosa Ehtik, ev: Saffet Babr, Ayra Yaynevi, Ankara, 1989, s/17-18
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
21/92
16
pratik akl, mutlulua ulamak iin, olup bitendeki balar ve yasalardan
yararlanarak, en doru yolu bulma yetisidir.32
yi istem kendi bana, dorudan doruya iyi olan baka deerli
niteliklerin ve iyilerin ktye de kullanlabilmelerine karlk, mutlak deeri
olan biricik eydir. Kant'a gre, Hibir snr olmadan yani mutlak olarak,
dorudan doruya ve her koul altnda, iyi olarak kabul edilebilecek iyi
istemden baka hibir ey yoktur yeryznde33 Baka yksek deerler de
var elbette ve gerekte birok bakmlardan iyi ve deerli olabilirler bunlar;
ama mutlak bir iyilikleri yoktur, mutlak iyi deillerdir. Duruma gre kt de
olabilirler, iyinin iki ana eidi var: Bir ey, ya baka bir deerli olan etkiledii
iin iyidir_ bylece de herhangi bir amaca ulamada ara olarak ie yarar, o
zaman faydal olanla ilgilidir, deeri faydal olmasndan kaynaklanr_ ya da
bir eyin deeri kendi iindedir. Kant, kendi bana deerli bir ey iin kendi
bana iyidir, kendinde iyidir tanmlamas yapar ve byle bir kendi bana
deer olarak, kendinde iyi olarak da iyi istemi gsterir.34 Elbette bu srf bir
istekle, iyi olmay ya da iyi duruma ulamay istemekle kartrlmamal; bu iyi
istem iyi davranmaya tam bir iten kararla ona hazr olmada bulunur. Yani iyi
davrana tam iten bir karar varsa; ancak orda iyi istem vardr. yleyse iyi
istem, iten gl bir dntr. Ahlaki iyi dnte ortaya kar, sonucu
ne olursa olsun ahlaki eylem dla ilgili eylemlerinde ve onlarn sonularnda,
baarlarnda belirmez. Bir eylemin ahlaki deeri baarsnda, sonucunda
deil; eylemin arkasndaki dntedir. Eylemleri meydana getirenistemdeki dntr, bu dn durumlar gerektirdii zaman kendisine
uygun olan bir eyleme geer.
32
H.Heimsoeth, I. Kantn Felsefesi, ev: Takyettin Mengolu, Remzi Kitabevi, Ankara, 1993, s/11433 Kant,Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi,ev:.Kuuradi,TFKY,Ankara ,1982,s/6634 a.g.e., s/67
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
22/92
17
Dnyada, dnyann dnda bile iyi bir istemeden baka kaytsz
artsz iyi saylabilecek hibir ey dnlemez. Anlama yetisi, zeka, yarg
gc ve ad ne olursa olsun dncenin dier doa vergisi yeteneklere ya da
mizacn zellikleri olarak yreklilik, kararllk, soukkanllk, eitli
bakmlardan iyi ve istemeye deerlidirler. Kukusuz, ama bu doa balarn
kullanacak olan isteme ve bundan dolay karakter denen zel yap iyi deilse,
son derece kt ve zararl olabilirler. Tarihin baladklaryla da durum
ayndr. Gllk, zenginlik, onur, salk ve mutluluk ad altnda her trl
esenlik ve kendi durumundan memnun olma insana cesaret verir; bylece de
sk sk bunlarn insann ruhsal yapsn etkilemesini, dolaysyla eylemde
bulunmann tm ilkesini de hakl ve genel olarak amaca uygun klacak iyi bir
istemenin olmad yerde insan haddini bilmez yapar.35
yi isteme, etkilerinden ve baardklarndan deil, konan herhangi bir
amaca ulamaa uygunluundan da deil, yalnzca isteme olarak, yani kendi
bana iyidir; o kendi bana ele alndnda onun herhangi bir eilimin, hatta
isterseniz btn eilimlerinin topunun birden, lehine gerekletirilebilecei her
eyden, karlatrlamayacak kadar daha yksek deer verilmelidir. Talihin
zel cilvesi ile veya vey ana muamelesine uram bir doal yapnn cimri
donatmndan dolay bu isteme, amacn gerekletirmede gsz ve
yalnzca iyi isteme olarak kalyorsa, yine de mcevher gibi, kendi tm
deerini kendinde tayan bir ey olarak, kendi bana parldar. Yararllk
veya verimsizlik bu deere ne bir ey ekleyebilir, ne de ondan bir eyeksiltebilir. Yararllk, denebilir ki onu gnlk alverite daha iyi kullanabilmek
veya onu henz yeterince bilmeyenlerin dikkatini ekmek iin bir ereve
olur, onu bilenlere salk vermek veya deerini belirlemek iin deil.36
35Kant,a.g.e.,s.8
36 Kant, a.g.e, s/8
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
23/92
18
Kant'a gre talihin insana saladklar deerler, kendi bana iyi
olmadklarndan bir deeri yoktur; ayrca iyi isteme tarafndan ynetilmeyen
deerlerin de bir nemi yoktur. Kant'a gre, asl olan iyi, iyi istemenin
kendisidir. yi istemeyi, devin sorumluluunu bilen, pratik akln buyruklarn
tanyan, devini sadece dev olduu iin yapan iradedir.37 Bu yzden Kant,
hedonist ya da pragmatist ahlak teorilerine kardr. Kant, mutluluu ama
edinmeye kardr, ona gre mutlu olmaya layk olmak iin iyi isteme zorunlu
kouldur. yi isteme, kendi bana o kadar deerlidir ki amacn pratie
dkemese bile bu durum iyi istemeden hibirey eksiltmez.
Kant'a gre tabiat, insan bir gayeye gre yaratmtr. Bu gaye,
mutlulua erimek olamaz. nk mutlu olmas iin ona yalnz igdleri ile
eilimleri yeterdir. nsan da igdlerden baka bir de akl vardr. Btn
yaratklar arasnda akl olan tek varlk insandr. Ona btn deerini akl
kazandrr. Akl, iyi istemenin yneticisidir.38 Yine Kant, akln gerek
fonksiyonu, herhangi bir gaye iin vasta olarak iyi olan deil, kendinde iyi
olan bir istemeyi ortaya karmaktadr. Bundan dolay isteme, en stn iyidir
ve mutluluk da dahil baka her eyin art olmaldr der.39
yi isteme tabirini aklarken Kant, ona baka bir eyle ilikisi iin deil
de, sadece kendinde iyi (good in itself) olan bir isteme kavram olmas
asndan dikkat eker. Mesela, ac veren bir ameliyatn bizatihi kendisi iledeil onunla hedeflenen faydal sonula ilgilidir. Oysa Kantn iyi isteme
kavram, kendinde yani zati kymetinden dolay daima iyi olan bir istemeyi
ifade eder; fakat bir isteme, ne zaman kendinde yani bizzat kendi
kymetinden dolay iyidir? Kii fiziki artlarn yerine getirmesine mani olduu
gzel bir davrana niyet edebilir. Bu durumda istemesi iyidir. Acaba onu iyi
37
a.g.e., s/1938 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, Ankara, 1991, s/1339 a.g.e., s/13
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
24/92
19
yapan ey nedir? Kant bu soruyu cevaplamak iin, ona gre ahlakiuurun en
bariz zellii olan vazife kavramna mracaat eder. Srf vazifeden dolay
harekete geen bir isteme, iyi istemedir.40
Demek ki Kanta gre, ahlaki deeri olan davranlar, ancak vazifeden
dolay yaplanlardr. Baka hibir niyet gzetmeden, kar beklentisi
olmakszn sadece dev duygusu ile yaplanlardr.
yi isteme, vazifeden dolay davranta bulunmak durumunda ortaya
kmaktadr. Vazife ise, evrensel bir ahlak kanununa saygdan dolay
davranta bulunmak demektir. Burada son derece somut bir vazifeden
dolay davranta bulunmak kavramyla kar karya geliriz ki acaba
buradaki somutluu, ahlaki hayata nasl uygularz? Kantn bu soruya verdii
cevaba gemeden nce, kulland maksim ve prensip kelimelerinden ne
anladn aklamakta fayda vardr. Kantn teknik terminolojisinde prensip,
saf pratik aklda temellendirilmi objektif bir ahlak kanunudur. O, insann srf
akli ve ahlaki bir fail olarak, kendisine gre hareket edecei bir prensibidir.
Yani o failin fiilen kendisine gre hareket ettii bir prensiptir. Maksimler,
muhtelif cinsten olabilirler, ahlak kanununun objektif prensibine uyar veya
uymayabilirler.41
Demek ki iyi isteme, Kant ahlaknda ok nemli bir yere sahip.
Evrensel bir ahlak yasasnn olabilecei hususundaki kantlama yollarndan
biridir. yi isteme, kendinde iyi bir ey olarak kar, fayda ya da mutluluk
amac gtmeyen gsteriten uzak olan, kiinin karakter yapsna balaycl
olmadan, sorumluluk ve vazife duygusuyla beraberlik gsteren, evrensel
ahlak kanununa duyulan sayg ile eylemde bulunulur.yi istemelerin ahlaken
40 Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/39-4041 Kl,A.g.e., s/41
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
25/92
20
de iyi olabilmeleri istememizdeki prensiplerimiz olan maksimlerimize baldr.
Kendi iimizde yapacamz sorgulama ile maksimlerimizin evrensel
olmalarn isteyip istemediimizin hesabn kendimize vererek eylemde
bulunmamz ok nemlidir.
1.2.2. dev
Kant, iyi isteme kavramn gelitirmek iin dev kavramna bavurur ve
yaplan eylemin deerinin ahlak boyutunu da deve dayandrmtr. Yani
yaptmz eyi devden tr yapyorsak, Kanta gre bu eylemin ahlaki bir
deeri vardr. Bir eylemin kaynandan sadece dev duygusu varsa, bunun
dnda herhangi bir niyet yoksa o eylem iin kendi bana iyi bir eylemdir
diyebiliriz.
dev ise kanuna duyulan zorunlu saygdan doan eylemdir. Ancak
burada zorunluluk, dorudan doruya akla dayanacak bir eylemin gerekli
olmasyla ilgili bir zorunluluktur. Bir eylemde belirleyici olan kanunsa istem iyi,
eylem ahlakdir. Bir eylem, sonunda zarar bile olusa istemenin ahlak
deerini belirleyen, bir kanuna uygun olarak doru olduu iin istenmi
olmasdr. Buna gre ahlak eylemi belirleyen, kendiliinden iimizde oluan
herhangi bir eilim de
il, kanun kar
sndaki sayg ya
antsdr.
Kant, iyi istemin dev balantsnda insan eylemlerini u ekilde
blmler:
1. deve aykr olanlar
2. deve uygun olanlar
2-a. Eilimden kan
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
26/92
21
2-b. devden kan (deve kar saygdan kan, hem de iinde hibir
eilim olmadan, hatta eilime kar gerekleen eylemler).
dev isteme buyrulan eydir, bylece de istem iin ahlak bir
zorunluluu dile getirir. kinci olarak Kant, unu ileri srer: devden kan
eylemin deeri, eriilmek istenilen maksatta, niyette (Absicht), gdlen
baarda deil, karar verdiren maksimdedir. dev, kanun karsndaki
saygdan doan bir eylemin zorunluluudur.42
Kant, iyi istemin dev balantsnda insan eylemlerini blmledikten
sonra, deve uygun eylemlerin devden dolay m yoksa baka bir amatan
dolay m ayrt edilebileceini belirtir. Kant, deve uygun eylemler arasnda
eilimlerden kanlarla, devden kanlar rneklerle belirtir. rnein bir
bakkaln mterisi kim olursa olsun maln daha pahalya satmayp herkese
ayn paraya satmas deve uygundur. yle ki ocuk bile aldanmadan
alveri yapabilir. Dolaysyla bu bakkal mterilerine drste hizmet
etmektedir. Ancak bu durum bakkaln devden dolay ve drstlk ilkesinden
dolay byle davrandna inanmamz iin yeterli deildir. Ayn zamanda
karlar da byle davranmasn da gerektirmektedir. Bakkal, daha ok
mteri ekebilmek iin de byle davranabilir. yleyse burada eylem
dorudan deve deil, kar duygusuna dayanmaktadr.43 Buradaki rnekten
de anlalaca zere; dev olduu iin yaplan bir eylem, eilimlerdentamamen arnm olmaldr. Byle olmas durumunda o eylemin ahlaki
deerlerinden bahsedebiliriz. yi isteme yannda dev kavramn getirmiti.
dev kavramyla beraber de ahlak yasas gndeme gelir.
42 Akarsu Bedia, A.g.e., s/7243 Kant, Ahlak metafiziinin Tenellendirilmesi, s/13
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
27/92
22
1.2.3. Ahlak Yasas
dev, yasa karsndaki saygdan doan bir eylemin zorunluluudur.
Kantn yasa ile demek istedii ey, yasa olarak yasadr. dev uruna
davranmak, yasaya duyulan saygdan kaynaklanmaktadr. Yasann zsel
biimi evrenselliktir; baka deyile kural d kabul etmeyen san evrensellik,
ahlak yasas, fizik yasalar gibi evrenseldir. Bir insann eylemleri, eer
ahlaksal deer tayacaklarsa yasaya saygdan yerine getirilmelidirler. yi
isten, koulsuz olarak biricik iyi, dev uruna davranmada belirir. 44
Ahlak kanunu, Kanta gre, salt akln bir faktumu olarak karmza
kyor, bu kanunun var olduunu a priori olarak biliyoruz, nk bizde onun
bilinci var. Ahlak kanunu, dedktion yolu ile kantlanamazsa da, zgrln
imkann kantlar. Ahlak kanunu, teorik olarak zlemez bir soru olan zgr
olup olmadmz evetlemektedir.45 zgrlk kavram Kantn
antinomilerinden birisidir. Zira zgr olup olmadmz konusunda birden
farkl cevap mmkndr.
Kanta gre ahlak yasas, kendisini, yapmalsn buyruu ile bir
gereklilik gsterir. Kant, buyruklar koulsuz (Kategorik) ve koullu (Hipotetik)
buyruk olmak zere ikili bir tasnife tabi tutarak aklar. Buna gre, eer bir
eylem, belli bir amaca ulamada ara olarak iyi ise, yani idare belli koullarabal ise, bu koullu buyruktur. Buna karlk, buyruk, kendi bana iyi olan bir
istemenin ilkesi ise, yani hibir koula bal deilse koulsuz buyruktur.46
44
Copleston, Kant Felsefe Tarihi, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 2004, s/16845 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, ..Edebiyat Fak.Yaynlar, stanbul, 1968, s.6146 Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi, s.31
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
28/92
23
Doadaki her ey, belli yasalara gre gerekleir ve bu yasalarn
ortaya koyduu bilgiler, ilke olarak adlandrlr. Bu yasalar, dolaysyla da
ilkeleri kavrama yetisi ise akldr. Yalnzca akl sahibi bir varl yasalarn
tasarmna gre yani ilkelere gre eylemde bulunma yetisi ya da istemesi
vardr. Bylece isten, akll bir varlk iin sz konusu olur. Yasalardan
hareketle eylemleri belirleyebilmek iin akl, gerekli olduundan isteme
pratiktir. O halde isten, eilimlerden bamsz olarak ancak akln pratik
bakmdan zorunlu, yani iyi olduunu bildii eyi seme yetisidir. Ancak yasa,
bir zorunluluk ifade ederken; isteme, zgrl ifade eden bir yetidir.
Eylemlerinde itici gcn yasadan alan bir isten iin zorunluluk ve zgrlk
ayn eydir. Bu isten iin yasa, baka bir gce dayanmadndan kendini
tam bir zgrlkle gsterir, bylece de isten iyidir. Kant, isteme iin zorlayc
olduu lde nesnel bir ilkenin tasarmlarna emir, bu emrin formlne de
buyruk adn verir. Kanta gre btn buyruklar, bir gerek ile dile getirilirler,
bununla da akln nesnel yasasnn znel yaps bakmndan bu yasa zorunlu
olarak belirlenmeyen istemeyle balantsna iaret ederler.47
deiik davranekline karlk, trl buyruk vardr. Bunlardan
sadece birisini ahlak buyruk olduundan aralarndaki fark anlamak
nemlidir.
Kantn yukarda szn ettiimiz buyruklarla ilgili dncelerini biraz
daha tahlil etmemiz gerektiini dnrsek bunu yle aklayabiliriz: nce Almanca renmek istersen, unlar yapman gerekir. cmlesini inceleyelim.
Burada dikkat edilmesi gereken iki husustan ilki, yerine getirilmesi emredilen
hususlarn, srf kendileri iin deil de, baka bir gayeye vasta olarak
emredilmi olmalardr. Bu sebepten buyruk, artl (Hypothetical) buyruk
diye isimlenir. kinci olarak da, bahse konu gaye, herkesi tabiat gerei arzu
ettii bir gaye deildir. Almanca renmeyi bir insan, ister veya istemez.
47 a.g.e., s/29
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
29/92
24
Kant, bu tr buyruu da problematik artl buyruk veya maharet buyruu
(imperative of skill) adn verir. Bu tr buyruun ahlakla hibir ilgisi yoktur.
kinci olarak tabiatn bir zorunluluu olarak mutluluu arzu ettiinde u tr
faaliyetlerde bulunman gerekir. cmlesini inceleyelim. Dikkat edilirse burada
eer mutluluu arzu edersen diye bir art cmlesi yoktur. Sadece insann
mutluluu arzu ettii olgusu beyan edilmektedir. Bu sebeple bu trl
uyruklara Kant, assertorik artl buyruk adn verir. Kanta gre, bu trlartl
buyruklar da ahlak deildir. Ona gre ahlak buyruk, kaytsz bana iyi olan
davranlar emreden buyruklar ahlakdirler. Bu tr buyruklara Kant, kesin
buyruk (categorical imperative) adn verir.48
Demek ki Kant, buyruklar arasnda bir snflandrma yapm ve bunlar
ahlak deere sahip olanlar ve olmayanlar eklinde ayrmtr. Kantn
ahlaknda koulsuz buyruk, nemli bir yere sahiptir. Koulsuz buyrukun, tpk
iyi isteme gibi eilimlerden uzak, baka bir maksat gdlmeden, objektif ve
zorunlu bir yaps vardr.
Kant, ahlak yasas, mutluluk ve Tanr kavramlar arasnda balant
olduunu dnr. Nitekim ahlak yasas, Kanta gre, en byk iyinin bir
paras olan, ahlaklla uygun olan mutlulua gtrmelidir. Biz ahlaklla
engel tekil eden her eyin darda brakld yani ahlak dnyasnda ahlakla
mutluluun birletii bir sistemin varln dnebiliriz. Fakat dncedzeyinde kald srece ahlaklln mutlulukla sonulanmas sadece bir
ideden ibaret kalr. Ahlakllkla mutluluk arasnda var olduu dnlen
zorunlu iliki ancak ahlak kanunlarna gre dnyay yneten mutlak bir akl
tasavvur edildii zaman hesaba katlabilir. En yetkin ahlaki irade ile kutsall
birletiren byle bir akl, dnyadaki her eit mutluluun sebebidir. O halde
akl, pratik adan zorunlu olan mutluluk, ahlakllk ilikisini ancak, mutlak asli
48 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s.44-45,Bkz. Kant,Groundmork,.82
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
30/92
25
iyinin idealinde bulur. Bundan dolay Tanr postulat, akln bizi kabul etmeye
zorlad bir ykmllktr.49
Kanta gre, ahlak yasas, salt pratik akln bir nesnesi ve son amac
olarak en yksek iyi kavram araclyla, insan dine gtrr. Burada btn
devlerin yaptrmlar olarak deil de, Tanrsal buyruklar olarak, alglanmas
gerekir. Ahlak yasalar, en yce varln buyruklar olarak grlmelidir. nk
ahlak yasasnn bize abamzn konusu yapmak zere verdii en yksek iyiyi,
ancak ahlaka yetkin, her nesneye gc yeten bir iradeden bekleyebiliriz. En
yksek iyi kavram da kiisel mutluluumuzda bulunmaktadr. Ancak en
yksek iyi, gelitirmeye ynelik idaremizin belirleyici nedeni mutluluumuz
deil, ahlak yasasdr. Ahlak yasas bize, mutlu olmaktan ya da kendimizi
mutlu klmaktan ok kendimizi mutlulua deer klmay buyurur. En yksek
iyinin tamamlanmas ancak tarihsel araclk yoluyla gerekleebilecei iin,
mutluluu ancak Tanrnn araclyla umma hakkmz vardr. Tanr, irade
olarak yarattklarnn mutlulua deer olmalarn ister ve bu mutluluu onlara
balayabilir. Bu yzden mutluluk umudu ilkin, ancak din ile balayabilir.50
Ahlak yasalar, insanlara emirler buyurur. Ynetici olan, insanolundan
belli beklentilerde bulunan ey akldr. Bir eylemin ahlak deerinden
bahsedebilmek iin o eylemin iindeki niyete bakmamz gerekir. Bu niyette
pek tabi ki dev bilincidir. Kanta gre ahlak yasas dardan verilmemitir, oinsan aklnn varlk yapsndan gelmektedir. Fakat bir yandan da Kant ahlak
yasasn Tanr varlnn belirleyicisi olarak grr. Byle bir ey ise burada
eliki olduunu hissettiriyor insana. Bir yandan buyruklarn akla bal
olduunu belirtirken Kant, bir yandan da ahlak yasalarnn kutsal olduundan,
49 Ernst Casser, Kantn Yaam ve retisi, ev: Doan zlem, nklap Yaynevi, stanbul, 1996,
s/41950 Kant; Pratik Usun Eletirisi, ev: I.Kuuradi, M.Gkberg, F.Akatl, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara,1999, s/200-201
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
31/92
26
yasalara gre hareket ettiimizde Tanrnn iradesine de hizmet etmi
olunacan belirtiyor.
Kesin buyruk, btn akl sahibi varlklarn belli bir tarzda hareket
etmeleri gerektiini buyurur. Ayn zamanda bu akll varlklar, evrensel bir
kanun olmasn isteyebilecekleri maksimlere gre hareket etmelidirler.
Bylece buyruk, akl sahibi varlklara bir ahlak ykmllk ykler. Kant, bu
kesin buyruun nasl mmkn olduunu aratrr ve onun imkannn zaruri
artnn Hrriyet (Freedom) kavramnda olduunu syler. Fakat ona gre
Hrriyet, ispatlanamaz. Bu sebepten kesin buyruun imkannn, artnn,
hrriyet fikrinde bulunmas gerektiini sylemekle yetinmeliyiz. nk biz
ancak hrriyet fikri ile srf vazifeden dolay ahlak davranta bulunabiliriz.51
1.2.4. Erekler lkesi
Ereklerini kendi ilerinde barndan ussal varlk dncesi, ahlaksal
yasalar getiren ussal isten ile birleerek, bizi erekler lkesi kavramna getirir.
Bu lke ile ussal varlklar ortak yasalar altnda birleir ve Kantn deiiyle bu
yasalar, ussal varlklarn amalar ve aralar olarak birbirleriyle olan ilikilerini
dzenlediinden, ona erekler lkesi denebilir. Ussal varlklar erekler lkesine
iki yoldan ait olabilir: 1- Ona bir ye olarak aittir, 2- Yasalar koymas ile st
nder olarak aittir, yasamada bulunurken bir bakasnn istenci altndadurmaz. Belki de Kantn, her ussal varln hem ye hem de egemen olduu
bir erekler lkesi yaratt yorumuna gidilebilir. nk hibir ussal varlk,
yasama da bulunurken bir bakasnn istenci altnda durmaz.52
51 Recep Kl, Ahlakn Dini Temelinin nemi, s/49-50,Bkz. Kant,Groundwork,s.11652
Copleston, A.g.e.,s.183
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
32/92
27
Kantn erekler lkesi salt bir idealdir, ayn zamanda bir olanaktr. O
kesin buyurumun tm ussal varlklar iin ortaya koyduu kural ile uyumlu
olacak dzgler yoluyla olgusallaacaktr.53
Erekler lkesinde, insanlarn nemli amalar ans eseri nemli
olmayan amalaryla kendi ilerinde kar karya gelirlerse, eer kiinin
faydal vicdannn ve ssl gerekliinin yaylmasna izin verilmezse, dinin
yannda duran temel kurallar ve ahlaka ballk erdemi, bilgiyi severek
yaatr. Tedbirli olmak ve n yarglara gz yummamak, kiinin olaan gizli
gereklii ve beraberindeki zgrl, maksimi, kiiyi ikiyzllkten korur.54
Erekler lkesi balamnda, Kant, felsefeyi dnya kavram asndan
ereklerin sistematik birliinin salanmas olarak grr ve zel erekler en
yksek erekler olarak kavrandnda insan varlnn tm belirlenimi (veya
amac) (die ganze Bestimmung des menschen) ve en yksek ereklerle ilgili
olarak gereklemi olur. nsan aklnn yasa koymasnn felsefede iki nesnesi
vardr: Doa ve zgrlk. Bunlar doa yasalarn olduu kadar, ahlak
yasalarn da ierir ve balangta iki ayr sistem olsalar da nihai olarak tek bir
felsefi sistemde birleirler. Doa alannda yasa koyma, zorunluluun
yasalarnn tannmasdr; baka bir deyile akl, yasalarn doada tanr. Ama
ahlak yasalar sz konusu olduunda, akln koyduu yasalar, olmas
gerekenin yasalar, zgrln yasalar olacaktr ve insan varlnn btnbelirlenimi de bu yasalar araclyla olacaktr. En yksek erekler de, bu
sebeple insan varlnn btn belirlenimi olacaktr.55
53
a.g.e., s/18454 Philip Rectom, Was ist Aufklrung?, Recllam UNeversal Bibliothek, Germany, 2004, 3/2655 Blent Gzkan, Kant ve niversite deas, Cogito dergisi, YKY, Say 41-42, stanbul, 2005, s/221
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
33/92
28
Anlalyor ki Kant iin akl ile birlikte yryen erek, eilimlerden
bamsz olarak koulsuz buyrua boyun eer ve eylemlerini deve saygdan
dolay gerekletirirse ideale ulam olur.
1.2.5. Ruh, zgrlk
Akln ilkelerine ya da kavramlarna metafizik varlklar yani deneyin
tesinde bulunan varlklar, karlktrlar. Akln bu kavramlarna da Kant
ideler adn verir. Duyarln a priori formlar uzay ve zamand. Anln a
priori formlar kategorilerdi, akln a priori formlar idealardr. dealar, Kanta
gre, alg dnyamzda kendisine karlk olan bir nesnenin verilmedii,
duygularn kendisine karlk olan bir eyi salayamadklar zorunlu salt akl
kavramlardr.
Bu ideler arasnda metafiziin teden beri konusu olan kavram
vardr: Ruh, zgrlk, Tanr. Kanta gre ruh dncesi hep, tantlanmak
istenilmi, ancak yaln bir dnce bile bu tr bir varln tantlanmasnn
olanaksz olduunu gstermektedir. Kanta gre ide, gerek olan reel bir
varln kavram deil, sonsuzlukta bulunan bir bilginin devidir.56
Demek ki ruh idesi saf akln varlk yapsnn gereidir, onun varl saf
akln varlna baldr. Saf akl, ruhun lmsz olduunu varsayar. Ruhun
lmszlne Kant Summum Bonum (en yksek iyi) der.
56 Bedia Akarsu, ada Felsefe, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s/38
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
34/92
29
Summum Bonum her hangi bir eyle kaytlanmam en ykse iyi
mansna gelir. Fazilet, kaytsz artsz en yksek iyidir. Mutluluk da en
yksek iyi kavramnda bulunur. En yksek iyi, btn olan, en stn iyi
mansna gelir. Burada erdem, hep koul olarak en stn iyidir, nk en
stn iyinin tesinde baka bir koul yoktur, mutluluk ise; hep ona sahip olan
iin, geri ho bir eydir, ama genel olarak kendi bana ve her bakmdan iyi
deildir; her zaman iin ahlksal yasaya uygun davran koul olarak
varsayar.57
Fazilet ve mutluluk arasndaki ba pratik olarak zaruridir. nk biz
faziletin ardndan mutluluu getireceini dnrz. Aslnda fazilet ile
mutluluun bir arada bulunmas tesadfdir. Bu bir sorun yaratmaktadr.
nk pratik akl, fazilet ile mutluluk arasnda ba kurmak isterken, realite
bunun zaruri olmadn gsterir. te bu sorunun zmnde Kant, ruhun
lmszlne bavurur.
Bu konuda Kant unlar belirtmitir. Ahlk kanunu bize, pratik akln
objesi olan en yksek iyi yi gerekletirmemizi emreder. Bu, ahlk kanunun
mutlulua sebep olduu iin fazileti takip etmemizi emrettii manasna
gelmez. Fazilet, istemenin ve hislerin ahlak kanuna tam uygunluu demektir.
Fakat ahlak kanuna tam uygunluk, kutsallktr ve bu kutsallk, duyular
dnyasndaki akl sahibi hibir varln varoluu iinde ulaamad biryetkinliktir. Bu sebepten eer fazilet, pratik akl tarafndan emredilen ve ayn
zamanda insanolu tarafndan elde edilmeyen birey ise, en yksek iyinin bu
ilk eleman ideale doru sresiz ve sonsuz bir ilerleme formu iinde
gereklemelidir. Fakat bu sonsuz ilerleme ancak, ayn akl sahibi varln
57 Kant, Pratik Akln Eletirisi, ev: I.Kuuradi, U.Gkberg, F.Akatl, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara,1999, s/107
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
35/92
30
sonsuza dek srp giden varoluu ve kiilii ki (buna ruhun lmszl
denir) varsaymyla olanakldr.58
Demek ki en yksek iyi, pratik olarak ancak ruhun lmszl
varsaymyla mmkn olmaktadr. Dolaysyla ruhun lmszl, ahlak
kanununa ayrlmaz bir ekilde bal bir ey, saf pratik bir akln postulasdr.
Burada ruhun lmszl ile ilgili bir hususa dikkat ekmekte fayda vardr.
Bir taraftan faziletin kazanlmas mmkn olmak zorundadr. nk pratik
akl tarafndan emredilmitir. Bu sebepten eer o yaamda kazanlmazsa,
iinde onun kazanlabildii baka bir yaam olmaldr. Dier taraftan ise, o ne
bu hayatta ne de baka bir hayatta asla elde edilemez bir ideale doru
sadece sonu gelmez bir ilerleme vardr. Bu durumda sanki ahlak kanunu
imkansz reddeder gibi gzkmektedir. Kant bu problemi de, Tanrnn
varln pratik akln postulas olarak koymak suretiyle zmeyi dener.59
zgrlk, ayn zamanda, speklatif akln btn ideleri iinde, onu
alglayamasak da imknn a priori olarak bildiimiz biricik idedir, nk
zgrlk bildiimiz ahlak yasasnn kouludur. zgrlk kavram araclyla
Tanr ve lmszlk idelerinin nesnel gereklii ve bu kavramlar varsayma
hakk, hatta bunlar varsaymann znel zorunluluu yaratlm oluyor. Akl,
bununla teorik bakmdan genilemiyor, yalnz daha nce problem olan bir
imkan burada bir onaylama oluyor ve bylece akln pratik kullanm teorik
akln unsurlaryla balanyor.60
Anlalyor ki Tanrnn varl, ruhun lmszl pratik akln kendi
abasnn yararllnn kanlmazln gvence altna alan postulalardr.
Daha nce zgrln Kanta gre bir ide olduunu belirtmitik. Hepimiz
58
a.g.e., s/13059 Kl, A.g.e., s/47-48,Ab Kant, Pratik Usun Eletirisi, s/132-13360 Kant, Fikir Mimarlar, ev: Nejat Bozkurt, Say Yaynlar, stanbul, 2005, s/119
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
36/92
31
zgr olduumuzu dnrz, herhangi bir eylemde bulunurken hr
irademizi kullandmz dnrz. Kanta gre bu dnce yalnzca bir
idedir.
Akln iine dt antinomilerden Kant, en ok zgrlk antinomisi
zerinde durur. nk bu antinomi, isten (irade) zgrl sorunu ile
ilgilidir. Kant, insann maddesel yn ile yani bedeni ve igdleriyle
fenomenal dnyasna bal olmasna karn, yine de zgr olabileceini
kabul ediyordu. Evren iinde nedensellik yasas kaytsz koulsuz getiine
gre insann da bu yasaya bal olmas gerekirdi. Oysa insan zgrdr,
nk insann karsna gereklilik diye bir ey kyor, insana ahlaksal
istemler (talepler) konuyor. nsann bir ahlak yasasna uyma isteminde
bulunabilmesi iin onun zgr olduunu kabul etmek gerekir. Bylece doa
stne, yani fizik tesine ykseli Kantta zgrlk ile oluyor veya yle de
syleyebiliriz: Noumene alan yol, buradan balyor. Nitekim insann
zgrle dayanan ahlaksal yn artk fenomenler dnyas iinde deildir.
zgrlk ile artk aklla bilinir bir dnyaya, dolaysyla duyulur-st olana,
yani metafiziin dnyasna girilmitir.61
zgrlk kavram, bir salt akl idesi olduuna gre, bylece de deney
olgusu deil, bir dnce olgusu olduuna gre, zgrln gereklik
dnyasnda bir karl olup olmadn bilemeyiz. zgrlk, bir salt akl idesiolduuna gre nesnel geerliini hibir zaman deneye dayandramayz. Ama
zgr olduumuz kansndan da ayrlamayz. zgrlk, ancak kendinde bir
isten bilinci olduuna inanan yani kendisinde istekler yetisinden ayr bir
yetinin, eylemlerini doal igdlerden bamsz bir akln belirledii bir yetinin
bulunduu bilincinde olan bir varlkta akln zorunlu koulu olarak geerlidir.
yleyse kategorik imperatifin (ahlak yasas) nasl olanakl olduu sorusu da
61 Bedia Akarsu, ada Felsefe, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s/41
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
37/92
32
tek bir varsaymla yantlanabilir: zgrlk idesi, yani ancak kendimizi zgr
olarak kabul edersek bu impretafin olanakl olduunu yani bizim iin geerli
olduunu kavrayabiliriz. Kendimizi akll ve ahlaka sorumluluu olan insanlar
olarak gz nne alnca da bu zorunlu olur.62
Baka bir adan da bakldnda Kantn eitimli kamuoyu hakkndaki
dncelerini kullanan ilk yazarlardan biri olan Johann Gottfired Christion
Keisewetter Kantn aydnlanma programyla ilikisini mcadeleci bir iliki
olarak tanmlar ve u ekilde betimler: Felsefenin bu gerek savunucusu
btn nyarglara kar lmne mcadeleye giriti hakikat gneinin
na kamaan gzlerle bakmaya alt, gelenein titreyen n
sndrd.63 Keisewettere gre despotizmin btn trlerine kar savayla
eletirilen felsefe, kleliin kkn kazma ve devin hkmranln
hatrlatma hizmetinde bulundu. Bu nitelendirmeler, ilk bakta, Kant
felsefeyi ince bir hat zerinden bir politik programa geri gtrmenin mmkn
olduu izlenimini verir. Eer Kant, eletirel dncenin politik boyutunu ihmal
etmediyse, o zaman analizin btn niyetini, akl eletirisine gtren
dnmn titizliini onlarn deneyimin olanann koullarn temellendirme
ve bylece gerekliin btnn ekillendirme tartmalarndaki yetkilerini
politik kullanmn yararlar iinde yeniden deerlendirmek, Kantn
dncesine dar ereveden bakyorsak zor grnr. yleyse bizim
despotizm, klelik ve tahakkm kavramlarna en geni anlamda, dnyayla
kurduumuz bilisel ve pratik iler iinde olgun olmaya ynelik Aydnlanmactalebe kart olan her trden bamllk ve bask ilikilerini atfetmemiz
gerekmektedir. te o zaman bu kavramlar, sadece akl eletirisindeki etkili
zgrleme taleplerinin somut doruklar olarak deil, ayn zamanda onlarn
metaforlar olarak ortaya kar.64
62 a.g.e., s/45-4663
Birgit Recki, Kant ve Aydnlanma, ev: Hakan rekciolu, YKY, Cogito Dergisi, say 41-42,stanbul, s/20964 a.g.e., s/209
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
38/92
33
Saf Akln Eletirisinde deneyimin olanann koullar sorusuna bir
cevap olarak bilginin geerlilik taleplerinin gvence altna alnmasyla
balayan akl eletirisi, iyinin zgr iradede temellendirilmesine ve nihayet
dnmsel duygudan doan gzellik anlayna kadar uzanr. Kantn
izledii dncelerin merkezinde yntemsel olduu kadar, nesnel bir
zgrlk idesi durur: Bu her eyden nce kendi kendisini temel alan, dsal
gereklilikten bamsz olarak dnen znenin etkinliidir, bu etkinlik ise,
aklsal bakmdan olduu kadar pratik bakmdan da onun kendi kendine yasa
koymasna baldr. Bilgi kuramnda, duyarln formlaryla belli bir ortak
etkinlik iinde bulunan anln kendiliindelii, analizin merkezinde dururken,
ahlak felsefesinde sz konusu olan iradenin zerklii, onun eylemde kendi
zgrln belirlemesidir ve nihayet estetik deneyin kuramnda, zgrlk,
bilgi gcnn zgr oyununda, herhangi bir nesnenin haznesinin
yaplmasnda aa kar.65
Demek ki Kanta gre zgr olduumuz inanc, pratik bakmdan
zorunlu bir varsaymdr. Ama Tanr ve lmszle inancn zgrle inan
kadar gvenilir bir temele dayanmadn da kabul etmitir. Nasl Tanr ve
lmszlk olmadan en yksek iyinin gereklemesi imknszsa zgrlk
olmadan da ahlakllk imknsz olur. zgrlk, bir idea olarak ahlak kanunun
temeli oluyor. Dolaysyla zgrln gereklik dnyasndaki karlnn olup
olmadn bilemeyiz. Bir ide olduu iin de, deneye dayandramayz.zgrlk deneye dayandrlamayan bir idede olsa biz zgr olduumuz
dncesinden ayrlmayz.
Grld zere Kantn ahlak felsefesi; ahlak yasas, dev, irade ve
zgrlk etrafnda ahlaki bir bilginin olabilirliini tartan bir sisteme
65 a.g.e., s/210
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
39/92
34
dayanmaktadr. Kantn ahlak sisteminde Tanr kavramnn da ok nemli bir
yeri vardr. Konumuz gerei uzun yer vereceimiz iin Tanr kavramndan
daha sonra bahsedeceiz. Kantn ahlak felsefesindeki temel baz kavram ve
konulardan bahsederek onun ahlak anlayn genel hatlaryla gz nne
sermeye altk.
Kantn ahlak anlaynda dikkat eken bir husus da a priori
bilgilerimizdir, yani yaplmas gerekenlerin ya da olmas gerekenlerin
bilgisidir. Hepimiz bu hususlar yerine getirmesek dahi, olmas gerekenler
doruluunu korumaya devam eder. te bu sebepten bu tr bilgilerimiz a
priori bilgilerdir. Kant, bu a priori bilgilerimizi gstermekle yetinmemi ayn
zamanda onlarn kaynaklarn bulmaya da araclk etmitir. Temel
prensiplerin kayna olarak da pratik akl gstermitir.
Kanta gre ahlakl olmak dinin nceliini gerektirmiyor bununla
beraber Kant, ahlak prensiplerinin objektif olmasn istiyordu, ite bu durum
bir tutarszlk yaratmtr. Bunun sebebi ise, Kantn ahlaknn din temelli
olmamasndan kaynaklanmaktadr. Kant, ahlak dini temele
dayandrmamasna ramen, ahlak prensiplerinin evrensel olmasn istemitir.
Kant, akl ile temellendirdii teorisine Tanry katmak zorunda kalmtr,
fakat buradaki Tanr kavram dinden soyutlanm haldedir.
Ahlakn temellendirilmesi bahsinde, ahlakn din ile deil de akl ile
temellendirilmesi hususu, onun Srf Akln Snrlar inde Din isimli eser de
daha ak bir ekilde ifade edilir: Ahlakllk, hr fakat ayn zamanda akl
vastasyla kendini kaytsz artsz kanunlara tabi klan insan kavramnda
temellendirildii mddete insann vazifesini anlayabilmesi iin, ne kendi
zerinde bir baka varlk fikrine, ne de vazifesini icra etmek iin kanundan
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
40/92
35
baka bir saike ihtiyac vardr.66 Buna gre de netice olarak diyebiliriz ki,
Kantn felsefi sisteminde ahlak , pratik akl zerinde temellendirilmitir.
Kant, en yksek nemi akla vermitir. Doru ve iyinin yegane kavraycs
olan akl, teorik kullanmda tecrbe ettiimiz dnyann bilgisini bize verirken,
pratik kullanmda ahlaki hrriyet dnyasna ait genel geer prensipleri belirler.
Pratik akl, hem bilen, hem de harekete geiren, hem nasl hareket etmemiz
gerektiini belirleyen kurallar koyan, hem de bu kurallara gze bizi hareket
etmeye sevk eden bir yetidir. Dolaysyla, saf pratik akla sahip ahlaki bir
ahsiyet olan insan, kendi kendini idare eden, kendi ahlak kurallarn kendi
koyan hr bir varlktr. nsann itaat edecei ahlak kanunu bizzat kendinin
koymas, istemesinin otonom olmasyla mmkndr. Ayrca, insann pratik
aklnn bir emri olmas sebebiyle ahlak kanunu, btn akl sahibi varlklar iin
genel geer kesin bir buyruk halini alr ve dorulanmak iin tabiatst akn
otoriteye ihtiya duymaz.67 Ancak unutmamak gerekir ki Kant, zgrl idea
olarak saymaktayd. Anlalaca zere Kant, ahlak felsefesinin merkezine
insan koymutur.
1.3. Kantta Ahlak Din likisi
Kant ahlakn Tanrbilim zerine kurulmas gerektiine inanmyordu.
Onun iin Tanrya inan, ahlaksal bilinte temellenmitir. Ahlaksal yasa,
Tanrya inan zerine kurulmaz. Kanta gre ahlak, dini ngerektirmez.nsann devini kabul edebilmesi iin Tanr dncesine gereksinimi yoktur
ve ahlaksal eylemin en son gds dev uruna devdir. Tanrnn
buyruklarna boyun ei deil. Ayn zamanda ahlak, dine gtrr. En yksek
66
Recep Klk, Ahlakn Dini Temeli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1998, s/50,Bkz. Kant,Religion within the limits of Reason Alone, s/3, ev:67 Kl, A.g.e, s/51
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
41/92
36
iyi dncesi yoluyla ahlaksal yasa, dine, e deile tm devlerin Tanrsal
buyruklar olarak tannmasna gtrr.68
Hatrlayacamz gibi, ahlaksal yasa mutlu olmaktan ok kendimizi
mutlulua deer klmay buyuruyordu. Bu noktada Summum Bonum un (en
yksek iyi) gereklemesi; ancak Tanrsal araclk ile mmknd, dolaysyla
mutluluu Tanr ile umabiliyorduk. Kanta gre, mutluluk umudu ilkin din ile
balar.
Saf akln snrlar iinde kalnd srece, din, hibir vahiy kavram
tamaz ve byle bir kavram tanmaya ihtiyac ve izni yoktur. Ve ite bu
anlamda din, saf ahlak ierii olmaktan baka hibir neme sahip deildir.
Olsa olsa din, saf ahlak ieriini yalnzca bir baka bak noktas altnda ve
belli bir simgesel klf iinde serimler. yleki, Kant, iin din, kendi devlerimizi
Tanr buyruklar olarak tanmaktr. Demek ki burada da merkezde dev
kavram yer almaktadr. Ancak, Salt Akln Snrlar inde Din de, dinin
geerliliinin kken ve temelinin aratrlmas, etiin temellendirilmesi
srasnda varlm olan bu sonulardan farkl bir ynde karmza
kmaktadr. Burada dev kavram yerine, buyruun ieriini ahlak yasann
taycs, dayana olarak dndmz bir en yksek z idesi ile birlikte
kavrarz. Byle bir ynelim insanlar iin kanlmazdr, nk zgrlk gibi en
yksek bir ide bile, insan iin ancak bir tasarm ve emalatrma iinde
kavranabilir.69
Buna gre diyebiliriz ki, Kantn dini yorumu, ahlak ve aklc bir
karakter sergiler. Onun iin din, devlere tanrsal buyruk olarak yaklamak
demektir. Tanrsal inanca giden yol, ahlaksal yasalardan geiyor. Kantn din
felsefesine baktmzda ise, aydnlanmann etkisinde olduunu
68 Copleston, A.g.e., s/9769 Cassrer, A.g.e, s.47
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
42/92
37
syleyebiliriz. Ancak btn bunlarla birlikte Kant, edimsel olarak varolmu
biimiyle dine pek nem vermez.
Kant, dinden sz ederken, onu rasyonel ve tarihi veya empirik diye bir
ayrma tabi tutar. Eer o, hibir nitelik eklemeden dinden sz ediyorsa
rasyonel dini kasteder. Gerek ve evrensel olan din de budur; nk o akla
dayanmaktadr.70 Kantn grne gre, inan (faith) bir ok farkl ekillerde
karmza kabilir; fakat ancak bir tek doru din vardr. Bu bakmdan Falan,
bu veya u inanca mensuptur demek (yani Yahudi, slam, Hristiyan,
Katolik inanlarndan birine mensuptur demek.) u veya bu dine (religion)
mensuptur demekten daha yerinde olur.71
Sadece Akln snrlar iinde Din adl eserinde Kant, ahlakn insan
kavram stnde temellendirilebileceini, dolaysyla insann kendi devini
tanmak iin ne Tanr'ya ihtiyac olduunu, ne de eyleme gemek iin ahlak
yasasndan baka bir harekete geirici nedene ihtiyac bulunduunu
belirtmitir. nsanolunun bilmesi gereken ey, insann kendisi dnda baka
hibir eyin (Tanr'nn) kendisine yardmc olamayacadr. Bu durumda
ahlakllk dine ihtiyac duymaz; ahlakl olmak iin pratik akl yeterli
olmaktadr.72
Daha ncede bahsedildii zere Kant'a gre ahlakllk dini gerektirir.Buradaki din kavram tarihi dinlerden ziyade filozofumuzun doal din olarak
tanmlad din anlaydr. Nitekim Kant'a gre ahlak kanunlar veya
devlerimiz, otoritelerinin varln baka bir eye borlu deillerdir; ama ayn
zamanda biz onlar Tanr buyruklar olarak dikkate alrz. Bundan yola karak
70 Mehmet S.Aydn, Kantta ve ada ngiliz Felsefesinde Tanr Ahlak likisi, Umran Yaynlar,Ankara, 1981, s/95,Bkz. Kant,Religion,s.105-10671
a.g.e., s/95,72 Kant, die Religion innerhalb der Grenzen dar Blopen Vernunft, Editr: Philip Reciam, Stutgart, 2004,97
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
43/92
38
Tanr'ya ibadet etmek ile ahlak kanunlarna uymak zde olmaktadr. Kant
ahlak kanunun evrensel olduunu savunduundan dolay onun Tanr'ya
ibadeti de evrenselletirdiini syleyebiliriz. Burada sz konusu olan din,
evrensel dindir.
Kant'a gre, tarih iinde gelien, sz gelii kilise kurumunca
formlletirilen uygulamaya konan din, empirik dindir. Bu din, devirden
devire, toplumdan topluma deiir ve evrensel deildir. Onun en belirgin
zellii vahye dayandn iddia etmesidir. imdi 'Kanun Koyucu' ilahi
iradenin ya kendi bana ykmllk tamayan ve aklla bilinemeyen
dolaysyla belli bir tarih kesiminde vahiy eklinde, ya da saf ahlak kanunlar
eklinde dnlmesi mmkndr. Kant'a gre sadece ikinci ekil dorudur
ve evrensel uygulama imkanna sahiptir.73 Buradan Kant'n vahye dayanan
dinlerin evrenselliine inanmadn kartabiliriz.
Kutsal metinlerde yer alan grlerin ahlak alannda yeterli lde
yararl olabilmeleri iin onlarn evrensel ahlak ilkeleri asndan ele alnmalar,
baka bir deyile bir tarihi dinin rasyonel inan asndan yorumlanmas
gerekli olmaktadr. nk bizi muhatap alan bir retinin, ilahi bir kaynaa
sahip olup olmadn ancak bu yolla grebiliriz. Bundan dolaydr ki, eski ve
yeni her eit inan sisteminde din bilginleri, kutsal kitaplarda yer alan
konular evrensel ilkeler nda yorumlamlardr. Kant, buna en iyi rnekolarak Mslmanlar gsterir;
Muhammediler, duygusalln her eidine yer veren cennet tasvirine
ruhani anlamlar vermeyi ok iyi bilmektedirler.74
73 Aydn, A.g.e. , s/97 ,Bkz. Kant,religion,s.14374 a.g.e., s/98
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
44/92
39
Kantn bu cmleyle anlatmak istedii ey u olsa gerek; Kuran da yer
alan cennetle ilgili tasvirleri herhangi bir yoruma tabi tutmadan alrsak insan
u veya bu fiili, ahirette elde edebileceini mit ettii u veya bu zevk iin
ilemi olacaktr. Bu takdirde ahlak kendiliinden artl (hipotetik) bir temel
zerine oturacakt. Mslmanlar, sz konusu bu tasvirlere ruhani anlamlar
vermekle onlar ahlakiletirmektedirler. Kant, bu gibi yorumlarn halkn
inancna zarar vermeden yaplabildiine, yaplabileceine inanmakta ve
bunun, insanln yararna olduunu sylemektedir.75
Kant'n ibadet hakkndaki grleri de dindar iin kabul edilmesi kolay
olamayan grler olmutur. Kant, ibadeti, ahlak kanunlarna uyma eklinde
tanmlamaya yneliyor ve Tanr'ya kar devlerin olabileceini kabul etmeye
yanamyor. Oysa ibadetin, beeri devleri yerine getirmenin tesinde bir
anlam ve derinlik tad inkar edilemez. Tanr badette mminin karsna
'Sen' olarak kar, Kant felsefesinde hep geri planda kalyor. Bu yzden onun
felsefesinde yer alan ahlak kantnn tutarl olmasna ramen sun'i olduunu
ve insan gerek anlamda dini inanca gtrmediini savunanlar bile
olmutur.76
Grld zere Kant'n din anlaynn merkezinde insan
bulunmaktadr. Kant, tarihi din anlaylarna uzak durmaya almtr. Kant,
dogmatizmden uzak kalarak aklla kavranabilir olan din anlay gelitirmeyealmtr; unu da gzden karmamak gerekir; Kant, dogmatik din
anlayndan uzak kalmakla beraber inanszl da tasvip etmez. Bu konuda
fikrini; saf akln eletirisinin ikinci yaymnn nsznde u ekilde satrlara
dkmtr; nanca yer aabilmek iin bilmeyi bir yana atmak zorunda
kaldm. Metafiziin inatl, ar usun ahlaki eletirisi olmakszn metafizikte
ilerlenebilecei nyargs ahlaka ters den ve her zaman inat olan tm
75 a.g.e., s. 9876 Aydn, A.g.e., s/101
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
45/92
40
inanszln gerek kaynadr.77 Kant'n din anlay teizm'den uzaktr. Ona
gre din vazifeyi, ilahi bir emir olarak tanma olarak tarif olunabilir. Eer
vazifenin byle olduunu Tanr bildirmitir dersek, din vahye dayal olmu
olur; eer vazifenin bu ilahi vasfn vazife olmasndan zmnen kartyorsak,
dinin tabii olduunu kabul ediyoruz demektir. Bununla birlikte vahye dayal
olan dini de tabii sayabiliriz. u manadaki, bu tr dinde, akln bulaca ve
kabul edecei ahlaki esaslara dayaldr. Onun iin denebilir ki, vahiy ahlaki
duygusalln insanlarn kalbinde gelimesini kolaylatrma hizmetini
grmtr.78
Demek ki Kant, tarihi dinler olarak adlandrd vahiy kaynakl dinleri
evrensel bulmamakla beraber bu dinlerde sz konusu olan vahyi kabul
etmede zorunluluumuz olmadn dnr. Kant'n din anlaynn
temelinde insan olduunu belirtmitik, bu temele ahlaki krterleri de
ekleyebiliriz. Nihayetinde Kant, dini devlerin ilahi buyruklar olarak kabul
edilmesi79eklinde tanmlyor. Bu tanmlamadan yola karsak Kant'n kabul
ettii din anlayndaki devler, ilahi buyruklarn evrensel nitelikli olduu
sonucuna bizi gtrr. Bylelikle Kant dini, ahlaka dayandrm olur ve ahlak,
dine herhangi bir gereksinim duymaz.
Kendi bana geerlilii olan ahlak yasas en yksek iyinin
gereklemesi iin almay gerekli klar. Bunun ise, ancak byle bir iyininolanakl olduu varsaym ile bir anlam vardr. Bu en yksek iyinin
gereklemesi ise, ancak Tanr'nn etkinlii aracl ile dnlebilir. yleyse
ykmleyici gc iinde ahlak dine bal deildir; tam tersine en yksek iyi
yolunda ahlak insan dine gtrr. Tanr'nn buyruklarn ahlaki devler olarak
grdmze gre, dinin z de ahlaksaldr, diyebiliriz; Gerek ahlaksal
77
Kant, Ar Usun Eletiri, ev: Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1993, s/2978 Mehmet E.Erisirgil, Kant ve Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul, 1993, s/35779 Kant, Denken mit Kant, Editr: Wilhelm Weischedel, Main und Leipzig, 2004, s/129
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
46/92
41
eylem, yalnzca devden kmaldr. Umut ve korku gibi yarar gzeten hibir
itici g araya karmamaldr.80 Kant'a gre evrensel olan din doal dindir.
Tarihi dinler, ona gre, evrensel nitelik tamazlar.
Doal din, ahlakllk kurallar barndrmaz, doal din pratiktir ve Tanr
tarafndan zerimize den devlerin doal olarak idrak ediliidir. Demek ki
ahlakllk ve teoloji birleince dini oluturuyor. Ahlakllk olmadan din olmaz,
ancak ahlakllk iermeyen dinlerde vardr ve insanlar ahlakllk iermedii
halde bir dine sahip olduklarn sanrlar; bu tr dinler, d kltr ve
geleneklerden ileri gelirler. Bu ise, bir ahlakllk deil, insann bu tr
grenekler vastasyla gzne girmee alt Tanr'ya kar devlerini
yerine getirmek iin dikkat ve gayret gstererek akll davranmasdr.
Doal dinde, kendimize kutsal bir yasa koyucu, mfik bir ynetici ve
adil bir yarg tasarlamaktan baka bir dine (teolojiye ) ihtiyacmz yoktur; bu,
tek bir zde dnlm, doal dinin temeli olduu srece teolojiye gereken
bir Tanr kavramdr. Bunlar, Tanrnn ahlaksal zellikleridir; Tanrnn doal
zellikleri, ayet ahlaksal zelliklerinden daha byk bir etki yaratabilecek ise
gereklidirler. Demek ki ahlaksal zellikler en yce zn mutlak kudretine, her
yerde hazr ve nazr, her eyden haberdar oluuna ve birliine ilikin koullar
altnda gerekleirler.81
Din, ahlaklla g, gzellik ve gereklik kazandrr, nk kendinde
ahlakllk bir para ideal bir eydir. Ahlak yle der: Kendinde ve kendin iin
ahlakl olmalsn bakalar nasl isterse yle olsunlar, o zaman ahlak yasalar
bende bir ideal olmaya balarlar. Ahlak yasalarna g ve geerlilik
kazandran bir zn mevcut olmas gerekir. Ama bu kutsal, mfik ve adil bir
80 Bedia Akarsu, Ahlak retileri II, .. Edeb.Fak.Yay., stanbul, 1998, s/15281 Kant, Ethica Ehtik zerine Derslek, ev: Ouz zgl, Pencere Yaynlar, stanbul, 2003, s/93
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
47/92
42
z olmak zorundadr. Byle bir tasarm olmazsa ahlak, bir fikirden teye
gitmez. Din, Tanr hakknda speklatif bir bilgiyi gerektirmez.82
Din, insanlarn kendilerine kar devlerini barndrr. Din insanlarn
karanlk gleri deildir. nk insan Tanr'ya neeli bir kalple ve zorunluluk
anlaynn dnda hizmet eder. Zamanla birlikte deimez, insanlara ahlakl
yaamalar gereini hatrlatr. Tanr'nn houna giden ise yalnz dine ballk
ve Tanrya hizmettir. Ahlak, direkt olarak dini ynetir, ahlaki yasa koyucunun
sahip olduu kuvveti dnda insanlarn ilerlemesi, bu istemelerdeki son
amac (dnyann yaratl)dr. Son amala ayn olan ey insanlarn
yapabildikleri ve yapmalar gerekenlerdir. Din yasalarn iinde bizim yasa
koyucuya ve hakime olan uzakln bizim zerimizdeki iddetini bulundurur,
din Tanr anlaynn idrak edilmesidir. Birbirinden farkl dinler yoktur, ama
farkl ak ilahi dnce sanatlar ve onlardaki statsel retiler, akln
yapabileceklerinin dnda olanlar, ilahi istemelerin, manevi tantm
sanatlarnn formlarnn farkll sz konusudur. rnein Hristiyanlk
oumuzun bildiklerini k bir liste olarak form haline gelmesidir.83
Din, bizim btn devlerimizin ilahi emir olduu anlaydr. Herkesin
ncelikle bilmesi gereken ey, ilahi emirlerin ne olduu anlaydr. Herkesin
ncelikle bilmesi gereken ey, ilahi emirlerin ne olduu bilmesi ve devlerini
tanmasdr. Dnyadaki din, insan soyunun evrensel tarihini sorgular, nksaf ahlaki dnce olarak kurulmak ister. Kilise dncesi burada yalnz
insanlarn genel tarihinin tasvirini betimleyebilir, bylelikle kii kendisinin
farkllna ve deime formu ile deimez, saf dini dnceyi karlatrr.84
82 a.g.e., s/9583
Kant, Denken mit Kant, Editr: Wilhelm Weischedel, nsol verlag, main und Leipziq, 2004, s/128-12984 Kant, Die Roligion innerhalb der Granzen der bloen vernunft, Editr: Philip Reclam, Stuttgart, 2004,s/163
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
48/92
43
zgrln hedefledii gaye hakknda hkmde bulunmak
zorunludur. nk zgrlk bizzat pratik akldr. O, bir vazife vazifenin (dev)
art olan zgrlk, ruhun lmszl, Allahn varl gibi meseleler
hakknda da bir hkm vermeye zorlar. Pratik akln duyduu ihtiya,
metafiziksel fikirleri hkm vermeye kiiyi mecbur klar. te bu ihtiya, bu
zorunluluktur ki makul bir imann yegane mmkn temelidir. Bu durumda din,
ancak vazife (dev) binaenaleyh ahlakllk zerine dayanabilir. Ahlak nasl
pratik akldan douyorsa, din de ona dayanyor. Bu adan din akla dayaldr
diyenlerin hakk vardr. Bundan tr pratik akln dourduu ihtiya dini
imana sevk eder. Tarihi olarak tespit edilmi dinlerin gerektirdii inanlarda
dahil olmak zere her imann makul olmas gerekir, yani nce onun konusu
saf akln muhtevas iinde olmal, ikinci olarak pratik akl onun tasdikine bizi
sevketmi bulunmaldr.85
yi ilkenin stnl ancak btnyle ahlaki bir cemiyetle, ahlaki bir
cumhuriyetle mmkndr. yle bir Cumhuriyet ki onun temel tekilatlar
ahlak yasas ve vazifeden oluur. Ahlak yasann gereklemesini akll
varlklarn amac olarak dnebileceimiz gibi yasalar sadece vazifelerden
oluan bu cemiyetin yasa koyucusu da pek tabi ki Allah olur. te byle
ideal bir cemiyet, dini cemiyet olur. Bu cemiyetin fertleri tamamen hrdr,
yani onlarn hareketlerini yalnz ahlak yasas idare eder. Byle olduuna
gre, gerek dini cemiyet gemiten gelmi ve pheli olan binaenaleyh
insanlar ihtilafa ynlendiren bir takm sembollere dayanmaz ve sabit olanahlak yasasna dayanr. Byle bir cemaatin reisi, gzle grlmeyen bir
varlktr ki her fert dzeltmek iin almak suretiyle, onun devletinin ferdi
olabilir. deal bir cemaatin fertleri arasnda yalnz bir ba vardr; o da her
insanda ortak olan pratik akla imandan baka bir ey deildir.86
85 Eriirgil, A.g.e, s/35086
A.g.e.,s.357
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
49/92
44
Yalnz burada dikkati eken bir husus var ki o da; insann sadece
ahlakl olmasnn Tanr'ya hizmet aamasnda yeterli olup olmayacadr.
nsanolu genelde bunun yeterli olmayaca duygusuna kaplmaktadr.
Bundan dolay, insan birtakm ekiller ve ayinlerle Allaha ibadet etmeye
mecbur olduunu zannetmektedir. Gemie bakldnda insan iindeki
imann dayanan aratryor, ibadetlerini yapabilmek zere mabetler
yapyor, dini ayinin yaplmas iin rahiplere muhta oluyor, hakknda itilaf olur
meseleleri tartmaya imkan vermemek ve zvermek zere mukaddes
kitaplara gerek duyuyor. Ksacas inanlarn ou olduu gibi kabul edilemez,
onun iin bunlar srf ahlaki bir ekilde yorumlanmaldr. Byle makul ve geni
yorum sayesinde geleneksel din ile pratik akl arasnda uyum oluturulabilir.87
Din konusunda Kant Rasyonalisttir ama dinlere de saygldr. Felsefe de
dogmatizme hcm etmesine karn kukuculuktan kanr. Yine ahlak
alannda her trl d yasay reddettii halde, yansttklarndan daha da sert
bir i yasaya boyun eer. Speklasyonda cesaret ve atlganlk, kurulu dzene
ve allm pratie uyma Kant'n dncesinin zel bir niteliidir.88
Buraya kadar bahsettiimiz Kant'n din anlaynda temel kaynak
Sadece Akln Snrlar iinde Din idi. Kant'n din anlayn incelediimizde
grrz ki din, kendi devlerimizi Tanr buyruklar olarak tanmadr ve
tamamen pratik akln rndr. te bu sebepten ahlak, kiiyi dine gtrr.
Kant 'tarihi din' olarak nitelendirdii dinlerde mevcut olan kutsal kitaplarnoluumunu salayan vahiyleri zararsz sayar, fakat Kant'a gre vahiy kiinin
kendindeki ahlak yasasdr. Kant, din anlaynn temeline Tanr'y deil
insan koymutur ve insan zgr bir varlktr. Yine de insan pratik akl
sayesinde devlerinin bilincine varabilir, dolaysyla devlerinin bilincine
varmak iin Tanr'ya ihtiyac yoktur.
87 a.g.e., s/35788 Kant, Fikir Mimarlar, s/118
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
50/92
II. BLM
KANTIN TANRI ANLAYII
2.1.Kantn Tanr Anlayna Genel Bir Bak
Doa ile akl arasnda bulduu uygunluktan cesaret olan Aydnlanma
dncesi yalnz doa olaylarn deil, manevi olaylar da aklda yerleik olan
ilkeler ile aklamaa girimi, akl iin doutan olan kavramlar ve ilkeler
ile Tanry da, iyiyi de, adaleti de bilmemizin mmkn olduuna
inanmtr. Bundan da, Aydnlanmann akl dini, akl ahlk ve doal
hukuku domutur. mdi insan byle bir akla nasl varmtr? Tanrsal
akldan pay aldndan varmtr. lk, temel akl dan Tanr, yaratmas
srasnda bir yandan evren, br yandan da insan ruhuna sz geen ilkeleri
yerletirmitir. Aydnlanmada kullanlan deimle ekmitir. te nesne ile
dnce arasndaki uygunlukta bu yzdendir. Onun iindir ki, evreni
yaratrken Tanrnn ne dnp tasarladn anlayabilirsek, bu ilk
dnceye kadar geri gidebilirsek, evrenin yapl ve kuruluunu
kavrayabiliriz.89 Aydnlanma iin ok tipik bir r olan deizmin, rationalizmin
bu en ar biiminin anlayna gre, Tanr evrenin iine matematik-mekanik
ilkeler yerletirmitir; dolaysyla Tanr byk bir mantk, matematiki gibidir,
o; istese bile, evrene yerletirmi olduu rationel dzene kar gelemez; onunistenci bile bu rationel ilkelere baldr. Bu anlayta Tanrnn gc artk
sonsuz deildir; onun evren iin u ya da bu dzeni semesine akl klavuzluk
etmitir, dolaysyla akl istenten ncedir. Onun iin, akln kurdurduu
bu dzen dnda kalan bir eyi Tanr yapamaz, yani bu dnyada mucizenin
yeri yoktur. Tanr evreni mucizelerle deil, rationel yasalarla ynetir. Geri bu
yasalar o kendisi koymutur, ama bir defa yarattktan sonra evrenin gidiine
89 Gkberg,A.g.e,,s.392
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
51/92
46
artk karmaz olmu, onu kendi kendine ilemee brakmtr. Dolaysyla
Tanrnn bizi artacandan korkamayz, bu dnyada her ey yolundadr,
iyidir; Tanrdan ktlk gelmez. 90te Kant, Aydnlanmann ana izgileriyle
belirtilen bu rationalizmini eletirmitir. Bu dnemde Kant, David Humeun
kendisini dogmatik uykularndan uyandrdn syler.
Kanta gre, deneyi amaya alan fikirler, antinomilere (elimelere)
sebep olur. Bu elimeler kanlmazdr, elimeler, idelerle akln yaps
arasndaki mnasebetten kaynaklanr. Bu mnasebetten tr antinomileri
yok sayamyoruz.
Kanta gre, bizi antinomiler karsnda brakan drt tane kosmolojik
ide vardr:
- Evrenin balangc ve snr sorunu (Evrenin zamannda bir balangc,
mekanda bir snr var m, yok mu?)
- Maddenin yaps sorunu (maddenin blnemeyen son paralar var m,
yok mu?)
- zgrlk sorunu (Nedenler zincirinde geriye doru gidersek, sonunda
artk kendisinin bir nedeni olmayan, yani zgr olan bir varla varlabilir mi,
varlamaz m?)
- Tanr sorunu (Evrenin nedeni olan zorunlu bir varlk var m, yok mu?)
Bu sorunlarn hem tezlerini, hem de antitezlerini, ayn kesinlikle
cevaplandrabiliriz. Bu yzden ister istemez elimelere dmekten
kanamayz.91
90A.g.e.,s.392
91 Kant, Proleqomena,ev:i.Kuuradi,Trkiye Felsefe Kurumu,Ankara,1995 s. 104
-
7/31/2019 KANTIN AHLAKINDA TANRININ YER VE SLEV - GLSAH BAKUBALA
52/92
47
Kant,zgrlk ve Tanr idelerinin antinomilerini zmei
denerken yle birtakm dnceler ileri srer ki, bunlarla artk fenomenler
dizisi dna kp, bsbtn baka bir alana; ancak aklla kavranan bir
dnyaya sokar. in iine ahlaki kayglar kartrdndan, Kantn buradaki
tutumu teorik bakmdan pek tutarl olamyor.92
Kant iin Tanr idesi, akln dzensiz speklasyonlaryla ya da dinlerin
etkisi