kamÇi etkİsİ nedİr

TEDARK ZNCRNDE BLG ARPITMASININ ETKS: KIRBA ETKS Turan PAKSOY* Esra KESKNZET Tedarik zinciri yeleri birbiriyle srekli etkileim halindedir. Tedarik zincirinde bilginin paylamnda ortaya kan aksaklklar zincirde aksamalara ve verimsizliklere neden olur; ar stok yatrmlar ortaya kar, abartl sipari seviyeleri ve maliyetlerin ykselmesine neden olan talep dalgalanmalar oluur. Bu almada, tedarik zincirinde bilgi arptmasnn ortaya kard etkiler, krba etkisi olarak adlandrlan bu durumun iletmelerde oluturduu olumsuzluklar ve zm yntemleri ele alnmtr. Anahtar Kelimeler: Tedarik Zinciri Ynetimi; Bilgi arptmas; Krba Etkisi. ABSTRACT Distorted information in a supply chain causes inefficiencies for all members. The common symptoms of bullwhip effect could be excessive inventory, exaggerated order swings etc. The demand order variability in the supply chain is amplified as they moved up the supply chain. This paper considers the effect of information distortion; causes of the bullwhip effect and the methods for counteract the bullwhip effect. Keywords: Supply Chain Management; Information Distortion; Bullwhip Effect.

1. Giri Tedarik zincirleri birbiriyle ilikili tedarikiler, reticiler, datclar, toptanclar, perakendeciler ve mterilerden oluan, her ye arasnda aa ve yukar ynl bilgi aknn bulunduu sistemlerdir (Min ve Zhou, 2002). Tedarik zincirlerinde bilginin aktarm esnasnda ortaya kacak aksaklklar ya da arptmalar tedarik zinciri boyunca ilerlerken varyans artmakta ve her bir ye iin olumsuz sonularn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu durum kulaktan kulaa oyununda ilk oyuncudan son oyuncuya doru gidildiinde bilginin bozulmasna benzetilebilir. Eer her oyuncuya yanl syledii kelime kadar ceza verilecek olursa en ok cezay son oyuncu alacaktr. Ancak tm oyuncular bozulmu cmlenin oluumunda eit miktarda etkili ve sorumludur. Bu almann birinci ve ikinci blmlerinde Krba Etkisi olarak tanmlanan tedarik zincirinde bilgi arptmas kavram anlatlmtr. nc ve drdnc blmlerde srasyla Krba Etkisine neden olan faktrler ve etkinin azaltlmas iin nerilen yntemlerden bazlarna yer verilmitir. 2. Tedarik Zincirinde Bilgi arptmas Tedarik bir iletmenin faaliyetlerinin en nemli ve vazgeilmez ksmlarndandr. Bir iletme iin tedarik, kurulu aamasnda gerekli makine ve tehizatn tedarik edilmesi ile balar. letmenin faaliyetlerine balamas ve*

Dr., Seluk niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi

Turan PAKSOY Esra KESKN

alabilmesi iin hammadde ve malzeme tedarik etmesi gerekir (Karayaln, 1986). Tedarik zinciri ynetimi, tedarikilerden son tketiciye kadar olan tm deer yaratma srecinin eniyilemesi ile ilgilenir. Temel fikir, zincirin bir btn olarak dnlmesidir. Zincirdeki tm yeler, dolayl ya da dolaysz olarak dier zincir yelerini ve zincirin performansn etkiler. Tedarik zinciri ynetimi, hammaddelerin edinilmesinden imalat rnlerine ve buradan da tketiciye ilenmi rnlerin datmna kadar tm tedarik zinciri boyunca bilgiye dayal karar alnmasna olanak vermektedir. Tedarik zincirinde rn ak, hammadde kaynaklar, imalat, datclar, tketiciler vs. arasnda, her iki ynde de akan arz-talep ilem bilgisi tarafndan denetlenmektedir. letmeler rekabet artlarnda deien mteri taleplerine uygun, esnek bir retimi gerekletirebilmek ve tedarikilerden nihai mteriye kadar uzanan zincirdeki aksaklklar gidermek zorundadr (Paksoy ve Altparmak, 2003). Tedarik zinciri yelerinden birinden dierine bilgi ak esnasnda oluacak bilgi arptmas, zaman ve enerjinin etkili bir ekilde kullanlmamas nedeniyle ar stok yatrmlar, verimsiz mteri servisi, gelir ve kar kayplar, kapasite plan sapmalar, verimsiz tama ve uyulamayan retim izelgeler gibi ok byk verimsizlikler ortaya karr (Lee vd, 1997). Krba etkisi (Bullwhip Effect) olarak bilinen bu durum pek ok aratrmac tarafndan incelenmitir. Baz endstrilerde whipsaw ya da whiplash etkisi olarak da adlandrlan bu durum ilk olarak Jay Forrester (1961) tarafndan ele alnd iin Forrester Etkisi olarak tannmtr (Disney vd., 2003). Bu almadan sonra pek ok aratrmac tedarik zincirinin bu davran zerine almalar yapmtr (rn: Lee vd., 1997; Dejoncheere vd., 2002; Disney vd., 2003; Machuca vd, 2003; Fiala, 2004, v.b.). Bilgi arptmas; fabrika deposu, rn tama servislerinin depolar, reticinin pazarlama deposu, datcnn merkez deposu, datmcnn blgesel deposu ve perakende satcnn depolama alan gibi tedarik zincirinin her aamasnda mal alp stok etmeyi tevik eder. nk bu etki talep tahminlerinde nemli sapmalara ve sonucunda taleplerin karlanamamasna sebep olmaktadr (Lee vd., 1997). Towill ve Mc Cullen (1999) tarafndan yaplan almada krba etkisi ekil 1 de grld gibi zetlenmitir. Tedarik zincirinin her seviyesinde talep varyasyonu bir nceki seviyeden gelen siparie bal olarak katlanarak artmaktadr.

484

Tedarik Zincirinde Bilgi arptmasnn Etkisi: Krba Etkisi

ekil 1. Geleneksel Bir Perakendeci Tedarik Zincirinde Krba Etkisi (Towill ve McCullen, 1999). Krba etkisinin daha iyi anlalmas iin Bira Oyunu nun incelenmesi faydal olabilir. Bu deney, gerek organizasyonlarn nasl altn anlamaya yardm eden bir kk ortamn (microcosm) laboratuar ortamnda oluturulmas ile balar. Bu oyun ilk kez 1960 larda Massachusetts Teknoloji Enstits (Massachusetts Institute of Technology/MIT)nde Sterman tarafndan uygulanmtr (Senge, 1990). Bu oyunda sz konusu olan basit bir tedarik zinciridir. Sistemde bir bira markas ve bu bira markasn retmek ve datmakla sorumlu yeler vardr. Katlmclar (renciler, yneticiler, analizciler vb. ) mteri, perakendeci, toptanc ve popler bir bira markasnn reticilerini oynarlar (Lee vd., 1997). Her bir pozisyondaki oyuncu gerekli grdkleri kararlar almakta serbesttir. Tek amalar karlarn maksimize etmek iin pozisyonlarn ellerinden gelen en iyi ekilde ynetmektir. Oyuncularn, siparii verecekleri (tedarik zincirinde kendilerinden bir nce gelen) oyuncu hari dierleriyle iletiim kurmalar kesinlikle yasaktr. Yani sipari kararlar yalnzca kendilerinden nce gelen oyuncunun siparilerine baldr (Senge, 1991). Bira oyununda ucuz olduu iin hep ayn marka biray tercih eden gen bir mteri topluluu varsaylr. Perakendeci de bu mterilere her hafta gnlk gazete satt kadar dzenli bir ekilde bira satmaktadr. Perakendeci her hafta 4 kasa sat yapmasna ramen herhangi bir anda stounda 12 kasa bira bulundurmaya altndan dzenli olarak her pazartesi bira kamyonu485


geldiinde 4 kasa sipari etmektedir. Ancak birden bira satlar haftada 8 kasaya ykselir. Perakendeci birinin parti verdiini dnr ve endie etmez nk stokta fazladan 8 kasa bira bulunmaktadr. Ancak bira satlar haftada 8 kasa olarak devam etmektedir ve perakendecinin stoklar tkenmektedir. Datm grevlisi geldiinde yine 4 kasa bira getirmitir (bu drt hafta ncesinin sipariidir). Stokta sadece 4 kasa bira kalmtr ve o hafta stoktaki tm biralarn satlaca anlamna gelmektedir. Bu arada perakendeci mterilerden sattaki art nedeninin bir mzik grubunun konserlerinde bu biray imeleri olduunu rendiinde aradan 4 hafta gemitir. Toptanc da perakendecilerden ald sipariler karsnda armtr. Beklediinden fazla gelen talebi karlamaya alr ama yine de miktar perakendecinin istedii kadar deildir. Perakendeci artk yok satmaktadr. Toptancnn gnderdii haftalk bira says ancak be kasaya ykselmitir. Bu say ise mterisinin talebini karlayamadndan itibarn kaybetmesine neden olmaktadr. Toptanc da perakendeci kadar sinirli ve fkeli hale gelmitir. nk fabrikadan sipari ettii miktarda biray alamamaktadr. Perakendeci her hafta 4 kasa sipari verdiinde toptanc 4 kamyon dolusu bira smarlar. Sipariler 4. haftann sonunda birden artnca ve toptanc bir dergiden konserlerdeki durumu haber alnca perakendecilerin talebini karlamak iin stoktaki biralarn hepsini gndermesi de yeterli olmamtr ve siparii 20 kamyona (yani 5 katna) karmtr. 8. hafta sonunda siparii 30 kamyona kardn bildirmek ve teslimat hzlandrmann bir yolunun olup olmadn sormak iin fabrikay aradnda (bu teslimat yapanlarla kat zerindeki iaretlerle kurduklar iletiimin dndaki ilk grmedir) retimin 2 hafta nce arttrldn renir. nk fabrikada sipariler 6. haftann sonunda artmtr ve birann hazrlanmas 2 hafta srmektedir. Stokta birka haftalk bira vardr ama bu da talebi karlamaz. Bu arada perakendeci elinde bira olmad iin srekli sipari vermektedir. Buna bal olarak toptanc da siparileri artrr. Her hafta bir ncekinden 20 kamyon fazla sipari vermektedir. Fabrika ylan siparilere ancak 12. hafta yetiebilmitir. Sipariler zamannda karlanamadndan perakendeci, toptanc ve fabrika zarar etmektedir. Perakendeci siparii karlanmadka her hafta siparilerini arttrmaktadr. Sonunda yirmi drt kasa sipari verir. Bu sipari toptanc tarafndan birka hafta sonra deerlendirildiinde biraya olan talep artk azalmtr. Buna bal olark sipariler de dmtr ama fabrika stoklad biralar elinden karmak iin teslimatlara devam eder. Toptanc da fabrikadan gelen biralar istemeseler de perakendecilere gndermektedir. Buna ramen 21. haftann sonunda perakendeci stou 98 kasa, toptanc stou 220 kamyon ve fabrika stou 220 kamyondur ve artk sipariler durmutur (Senge, 1991). Stermann bu deneyi stoun yanl anlalmas ve talep bilgisinin aktarmnda insan davranlarnn Krba etkisine sebep olabileceini gstermektedir. Bu deney pek ok rn ve faaliyet alan iin zaman ierisinde tekrarlanmtr. rnein, Kimbrough vd. (2002) 8 Mays 2000 tarihinde MIT rencilerinin oynad Bira Oyununda, tedarik zincirinde sipari varyansnn yukar ynl artn ekil 2 deki gibi tespit etmilerdir.486


Datcnn

ekil 2. Bir Grup renci Tarafndan Oynanan Bira Oyunun Gerek Verileriyle Krba Etkisi (Kimbrough vd., 2002). Krba etkisi zincir boyunca her yeyi etkilemektedir. Tedarik zincirindeki belirsizliin azaltlmas, bilgi akn hzlandrarak tedarik zincirinin veriminin arttrlmas iin krba etkisinin sebeplerinin bulunmas ve analiz edilmesi gerekmektedir. 3. Tedarik Zincirinde Krba Etkisinin Sebepleri Krba etkisine neden olan durumlarn anlalmas, yneticilerin bu etkiyi azaltmak iin stratejiler gelitirmesini kolaylatrr. Krba etkisinin azaltlmas amacyla yneticilerin strateji oluturmas iin bu etkiye neden olan karmak durumlarn anlalmas gerekmektedir. Krba etkisinin sebeplerini analiz etmek iin pek ok aratrmac tarafndan almalar yaplmtr. Lee vd. (1997) tarafndan yaplan almada; talep tahmini dzeltmeleri, yn sipariler, tedarik sreleri, fiyat dalgalanmalar, tedarik ktl olmak zere krba etkisinin be temel sebebi ortaya koyulmutur. Metters (1997) a gre ise, krba etkisinin sebeplerinin banda bilginin tedarik zinciri yeleri arasnda ilerlerken arptlmas gelmektedir. Metters (1997) yapt almada iletme ii iletiimde oluacak problemlerin, bilginin transferi esnasnda oluan zaman kayplar ile birletiinde etkinin temelini oluturduu zerinde durmaktadr. Sheu (2003) da yapt almada Metters (1997)n grn dorulayarak bilgi transferinde oluan gecikmelerin bilgi paylam ile salanabilecek verimlilii etkileyebileceini daha da nemlisi tedariki tarafndan tahmin edilen talep ile son tketicinin gerek talebi arasndaki sapmadan kaynaklanan etkiyi arttrabileceini ortaya koymutur.487


Bilginin aktarlmas sonucu ortaya kan sorunlar kadar yorumlanmas esnasnda ortaya kan sorunlar da bir takm verimsizliklere neden olmaktadr. yle ki; talep sinyalinin doru yorumlanamamas Krba etkisi iin nemli bir tetikleyicidir (Lee vd., 1997). Talep sinyali ileme denildiinde, talep tahmini dzeltmeleri ve bu dzeltmeler sonucu stok ikmal kurallarnn parametrelerinin sk sk dzeltilmesi anlalmaktadr (Dejonckheere vd., 2002). Bir ok iletmede talep tahmini mterilerden gelen talepler gz nnde bulundurularak yaplmaktadr. Bira oyununda da grld gibi talep modelinin oluturulmas srecinde oluturan kii kendi gzlemlerinden yararlanr. Bu durumda modelin gvenilirlii kiisel davranlara balanabilir (Senge, 1991). Bir rn iin sipari verildiinde siparii alan kii bu sipariten yola karak dier sipariler iin bir fikir oluturur. rnein; talep tahmini iin stel dzeltme yntemi kullanan bir iletme bu yntemle taleplerini srekli gnceller ve tedarikiye yollanan sipari iletmenin gelecek talep ihtiyacn karlayacak stok miktarn ve emniyet stounu yanstr. Eer sipari verme sresi uzunsa bu durumda daha fazla stok tutma isteinden dolay dalgalanmalar artmaktadr. Tedariki asndan bakldnda ise bir nceki aamadan gelecek sipariler talebini belirleyecektir. Eer tedariki de stel dzeltme yntemini kullanyorsa bu byk dalgalanmalara sebep olacaktr (Lee vd., 1997). Talepte meydana gelen arptma sonucu stoklarda da birtakm dalgalanmalarn meydana geldii Machuca vd. (2004) tarafndan yaplan almada ortaya koyulmutur. ekil 3 te de grld gibi perakendecinin verdii sipari, tedarik yeleri arasnda ilerlerken arptlarak artrlmtr. Bu durumda zincirin her aamasnda fazla stoklar olumaktadr.

ekil 3. Tedarik Zincirinde Siparilerin Ak (Machuca vd., 2004).

488


489


Stoklarn getirecei maliyetler nedeniyle iletmeler stoklarn olumasn istemezler. Ancak iletmeler stok maliyetlerini nemsemeyip sipari maliyetlerini gz nnde bulundururlarsa sipari verilmeden nce sipariler biriktirilmekte ve istenen seviyeye gelindiinde sipari verilmektedir. Yani sk sk sipari vermek yerine haftada, iki haftada bir yada genellikle ayda bir sipari verilerek az sayda sipari vermenin iletmeye getirecei maliyet azaltlmaktadr. zellikle MRP kullanan iletmeler periyodik olarak her ay sipari verdiinde tedariki ard ardna gelen kararsz siparilerle kar karya kalr. Eer tedarikilerin alt iletmelerin ou bu yntemi kullanyorsa sipariler akabilir. rnein, bir ay siparilerde bir durgunluk yaanrsa dier aylarda keskin dalgalanmalar oluabilir. Bu durum talepteki dalgalanmay arttrr (Lee vd., 1997). Talep sinyalinin yanl yorumlanmasna neden olan bir durum ise tedarikiler, reticiler ya da datclarn belli zamanlarda yaptklar fiyat indirimi, promosyon, miktar indirimi ya da skontolardr. Bunun sonucunda fiyatlarda oluan dalgalanmalar mterilerin bu avantajl durumu kullanarak ihtiyacndan fazlasn alarak stoklamasna neden olmaktadr. Fiyatlar normale dndnde ise stoktan tketim balamaktadr. retici talep tahmini yaparken mterinin satn alma modelini gz nnde bulunduracandan ve bu durum tketicinin satn alma modelini salkl olarak yanstmadndan retimi etkilemektedir. Yani satn alma miktarndaki deiim, tketim miktarndaki deiimi yanstmadndan Krba etkisini ortaya karmaktadr (Lee vd., 1997). Bir rnn talebi tedarik edilen miktardan fazla olduunda genellikle reticiler ellerindeki rn mterilerine orantl olarak datrlar. rnein, tedarik edilen sipari edilenin yzde ellisiyse tm mteriler sipari ettiklerinin yzde ellisini alrlar. Bira oyununda da grld gibi siparii zamannda karlanmayan mteri dier siparite verecei sipari miktarn abartr. Tedariki istenilen miktarda siparii karlamaya baladnda ise ar stoklar ve siparilerin iptal edilmesi gibi olumsuzluklar ortaya kar (Senge, 1991). Ayrca siparie bal talep tahmini ile yaplan retim ve buna bal uygunsuz datm stratejilerinin sonucu yn siparilerin olumas krba etkisinin oluumunu hzlandrr (Sheu, 2003). Krba etkisinin sebepleri belirlendikten sonra bu etkiyi azaltacak stratejiler belirlenmelidir. 4. Tedarik Zincirinde Krba Etkisini Azaltma Yntemleri Krba etkisinin iletmelerde ok nemli ve dikkate deer verimsizlikler ortaya kardnn anlalmasyla pek ok aratrmac bu etkinin nasl azaltlacana ynelik almalar yapmtr. Schmenner (2001) yapt almada Procter&Gamble irketinin krba etkisi ile 1919 ylndan beri nasl ilgilendiine ilikin bilgilere yer vererek krba etkisini tarihi bir bak ayla ortaya koymutur. Krba etkisinin azaltlmak istenmesinin temel sebebi iletmeye getirdii maliyetlerdir ancak iletmenin karllna olan etkisinin llmesi zordur. Metters (1997) yapt almada parasal terimlerle krba etkisinin nemini ifade ederek kalite llerinin getirdii maliyetlerdeki krba etkisine ve kalite geliim490


programlarnn gereksinimlerine dikkat ekmektedir. Yapt bu almada problemi dinamik programlama yaklam ile ele almtr. Ynetimsel kaynakl parametrelerde ayarlamalar yaplarak iletmenin karllnda %5 orannda bir artn olutuu sonucunu ortaya koymutur. Lee vd. (1997) yaptklar almada krba etkisine neden olan be faktr belirlemilerdir. Belirlenen bu faktrler iin oklu talep tahmini gncellemelerinden saknmak, yn sipari miktarlarnn azaltlmas, fiyat dalgalanmalarnn duraan fiyatlar haline getirilmesi, tedarik ktlnn ve abartl siparilerin ortadan kaldrlmas gibi zm yntemleri nermilerdir. Krba etkisine neden olabilecek drt temel faktr ve krba etkisinin nasl kontrol edilebileceini Tablo 1 deki gibi zetlemilerdir. Bu almada, krba etkisini azaltma yntemleri Lee vd. (1997) tarafndan belirlenen ve yukarda Tablo 1de zetlenen ekilde snflandrlarak incelenecektir. 4.1. Talep Tahmini Gncellemelerinden Kaynaklanan Etkilerin Azaltlmas Tedarik zincirinde tm yeler birbirlerine bal olarak bir takm tahminler yapmaktadr. Zincirde tahminlerin dzeltilerek ilerlemesi Krba Etkisini ortaya karacandan dorudan mteriden talep alma yntemi kullanlmaldr. Bunun iin Mason- Jones (1997) mteri taleplerine ilikin verilerin zincir boyunca paylald bilgi zenginletirilmi (information enrichment) tedarik zinciri modelini nermitir. Zincirin ilk halkasnn nihai mteri talebini gzlemledii ve zincirin sonraki halkalarndaki birimlerin tahminlerini kendilerine gelen sipari bilgilerinden yararlanarak yapmak zorunda olduklar geleneksel tedarik zinciri ile bilgi zenginletirilmi tedarik zincirinin karlatrmas ekil 4 te verilmitir.

ekil 4. Geleneksel Tedarik Zincirine Kar Bilgi Zenginletirilmi Tedarik Zinciri (Mason- Jones ve Towill, 1997).491


Geleneksel tedarik zinciri ile bilgi zenginletirilmi tedarik zinciri arasndaki temel fark bilgi zenginletirilmi tedarik zincirinde her zincir yesi kendi tahminini son tketicinin sipariine bal olarak yapmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken, bilgisi zenginletirilmi tedarik zinciri bir satc idareli stok (Vendor Managed Inventory/VMI) modeli deildir. Bilgisi zenginletirilmi tedarik zincirinde her safha kendine sipari edilen rnleri kendinden bir nceki zincir yesine vermek durumundadr. Yani tedariki rnleri direkt mteriye teslim etme yetkisine sahip deildir (Dejonckheere vd., 2002). Tedarik zincirinde yukarda bulunan yelerin, aada bulunan yelerin talep ve stok bilgilerine ulaarak, aadaki yeler iin gerekli tahminleri ve yeniden tedarikleri gncellemeleri durumu Satc dareli Stok (Vendor Managed Inventory /VMI) yada srekli ikmal program (Continuous Replenishment Program /CRP) olarak bilinir. Satc dareli stok modeli (VMI) zincirde krba etkisinin azaltlmas iin nerilen bir dier yntemdir (Lee vd., 1997). Krba etkisini azaltmann dier bir yolu da talep tahmini yntemlerinin salkl bir ekilde kullanlmasdr. Chen vd. (2003), talep tahmini yntemlerinden olan hareketli ortalamalar ynteminin temelini oluturduu bir almayla sipari verme politikalar (order-up-to policy /OUT) iin krba etkisini lmtr. Dejonckheere vd.(2003) ayn bulgular ve sonular dier talep tahmini yntemlerini de kullanarak onaylamtr. Buna gre ok aamal bilgi zenginletirilmi tedarik zincirinde OUT politikas kullanldnda deiiklikteki art, geleneksel tedarik zincirindeki arttan daha az olmaktadr. Dejonckheere vd. (2004) tarafndan yaplan almada da OUT ynteminin krba etkisini nlemde olan etkisi zerinde durulmutur. ki tip ikmal kural analiz edilmitir. Bunlar sipari verme politikas (OUT) ve sabit sipari verme politikasdr. Bu yntemler talebin deikenliini azaltmak iin kullanlmaktadr. OUT politikalar kategorisinde bilgi paylam kam etkisini nemli lde azaltmaktadr. zellikle zincirde yukar ynl ilerlendiinde bu azalmann etkisi daha ok grlmektedir. Bununla beraber krba etkisi tamamyla ortadan kaldrlmamaktadr ve zincirin bir st halkasndan itibaren tekrar ykselmektedir. Siparilerdeki artn kontrol mhendislii perspektifinden OUT yntemi ile lld durumda klasik OUT ynteminin krba etkisine neden olduunu ortaya koyulmutur. Eer kesirli dzeltmeler olarak adlandrlan ikmal kurallarna dayal dzenlemeler yaplrsa dzgn sipari rnekleri gelitirilebilir. Yani karar vericilerin gvenilir tahminler yapmas durumunda sipari dalgalanmalarn azaltmak mmkn olabilir. 4.2. Yn Siparilerden Kaynaklanan Etkilerin Azaltlmas Partiler halinde sipari verme krba etkisi tetiklemektedir. letmeler daha sk ve kk partiler halinde sipari vererek krba etkisini azaltabilirler. Bunun iin bir kamyon dolusu sipari vermenin daha az maliyetli olduu durumlarda da iletmeler bir tedarikiden ya da komu tedarikilerden az miktarlarda ok eitte rnler alarak bir kamyon dolusu malzeme tedarik edebilirler. Ayn ekilde birbirine yakn mterilere kamyon dolusu datm yaplabilir. Bu ekilde haftalk yaplan datmlar gnlk datmlara indirilebilir (Lee vd., 1997).492


Gnmzde pek ok iletme mterinin talep bilgisinin paylalmas ve bilginin merkeziletirilmesi iin teknolojik gelimelerden faydalanmaktadrlar. Fiala (2004) ya gre bilgi asimetrisinin engellenmesi iin bilginin merkeziletirilmesi gerekir. Bunun iin STELLA yazlm olarak adlandrlan bir simlasyon modeli kullanm ve merkeziletirilmi bilgi sayesinde tedarik sreleri ksaltlabileceini ve ynlar halinde verilen siparilerde parti hacminin azaltlabileceini ortaya koymutur. Tedarik zincirinde krba etkisinin azaltlmasnda bilginin merkeziletirilmesi kadar paylam da nemlidir. Tedarik zinciri yeleri arasnda sipari bilgisinin paylam iin elektronik veri deiimi (Electronic Data Interchange/EDI) yntemi nerilmitir. Machuca vd. (2003) tarafndan yaplan alma, web tabanl tedarik zinciri simulatr kullanlarak tedarik zinciri ynetiminde elektronik veri deiimi (EDI) kullanmnn potansiyel faydalarn gstermektedir. Simlasyon deneyi EDI nn tedarik zincirindeki ortalama stok maliyetlerine, kmlatif maliyetlere, ar stoklara ve amplifikasyona etkisini lmektedir. EDI simlasyon almasndaki lmlerin sonucu olarak deikenlerin deerlerinde istatistiksel olarak azalmalar tespit edilmitir. EDIn tam anlamyla anlalp tedarik zincirinin tamamnda uygulanmas tedarik zinciri ynetimindeki gelimelerle beraber kayda deer tasarruflar da beraberinde getirmektedir. Ayrca bilgi gecikmeleri de kesin bir ekilde azalmaktadr. Ayrca iletmelerde katsz, bilgisayar destekli sipari verme (Computer-Assisted Ordering /CAO) sistemi oluturularak mteri siparileri sklatrlabilir. Bu sistemi kullanarak iletmeler sipari olutururken kayt ilemlerinden ve krtasiye masraflarndan kaynaklanan maliyetleri drebilirler (Lee vd., 1997). 4.3. Fiyat Dalgalanmalarndan Kaynaklanan Etkilerin Azaltlmas Kam etkisini azaltmann yollarndan biri de fiyat indirimlerinin seviyesini ve skln kontrol altnda tutmaktr. Tedarikiler, reticiler ya da datclar belli zamanlarda fiyat indirimi, promosyon, miktar indirimi ya da skonto yaparlar. Bunun sonucunda fiyatlarda dalgalanmalar oluur. Mteri bu avantajl durumu kullanarak ihtiyacndan fazlasn alarak stoklar. Fiyatlar normale dndnde stoktan tketim balar. retici talep tahmini yaparken mterinin satn alma modelini gz nnde bulundurur. Ancak yaanan bu durum tketicinin satn alma modelini salkl olarak yanstmadndan retimi etkiler. Yani satn alma miktarndaki deiim, tketim miktarndaki deiimi yanstmadnda Krba etkisi ortaya kar (Lee vd., 1997). Disney vd.(2003) tarafndan yaplan alma yelerin birbirine seri olarak bal olduu geleneksel tedarik zinciri ile satc idareli stoklamaya (VMI) dayanan tedarik zincirinin performanslarn mukayese etmektedir. Bu aratrmada vurgulanmak istenen, krba etkisinin bu iki alternatif yapdan hangisinde daha etkili olduudur. Fark denklemleri zerine kurulmu simlasyon modellemesi ile reticinin sipari faaliyetlerine dikkat ekilmektedir. Ayrca VMInn, rnlerde yaplan skontolardan ve fiyat deikenliinden kaynaklanacak ani talep deiikliklerine cevap vermede etkili bir yntem olduu gsterilmektedir. Mterilerin stok iin almlarna sebep olabilecek fiyat493


indirimlerinin seviyesinin ve sklnn kontrol altnda tutmak iin kullanlabilir (Lee vd., 1997). 4.4. Tedarik Ktlndan Kaynaklanan Etkilerin Azaltlmas Krba etkisine neden olan faktrlerin banda talep bilgisinin zincir boyunca ilerlerken arptlmas gelmektedir. Bilginin iletimi esnasnda karar vericinin yapt hatalar, bilginin geciktirilmesi ve yanl aktarlmas sonucu krba etkisi oluabilir. Carlsson ve Fullr (2002) krba etkisi zerine yaptklar almada karar analizi zerine kritik bir inceleme yapmlardr. Krba modellerinde bulank saylar kullanarak krba etkisinin karmakln azaltc sonular elde etmilerdir. Bylece karar verme problemlerinin zm iin uygulanabilir yaklamlar ortaya koymulardr. Dejonckheere vd. (2002) tarafndan yaplan alma, ok kademeli bir tedarik zincirinde, mteri talebi bilgisinin tedarik zinciri boyunca paylalmasnn etkiyi azaltmakta ok nemli olduunu gstermektedir. Mterilerin istedikleri sipariin ne zaman ellerinde olabileceini bilmesi iin stok ve kapasite bilgilerinin paylalmas gerekmektedir. Bu ekilde mterilerin ihtiyalarndan fazla sipari vermelerini engelleyebilir. Zhang (2004) tarafndan yaplan almada tek malzemeli- tek yklemeli stok sisteminde (single-item-single-inventory system) talep verilerindeki gecikmenin stok kontrol asndan krba etkisine olan etkilerinden bahsedilmektedir. Buna gre, sistem OUT yntemi ile kontrol edildiinde gecikmi talep bilgilerinin sebep olduu etki, sipari srecinde azaltlmaktadr. 5. Sonu ve Deerlendirme Krba etkisi tedarik zinciri yelerinin karar verme aamasnda yaptklar bir takm hatalarn sonucudur. Bu durum iletmelerde llmesi ok zor olan verimsizliklere sebep olmakta ve tedarik zincirinin her yesi iin artan maliyetlere neden olmaktadr. Bu etkinin azaltlmas ve ortadan kaldrlmas iin iletmeler buna sebep olan durumlar belirlemelidir. Bu sebepler tahmin hatalar, talep tahmini metotlar, talep tahminlerinin tedarik zincirinde ilerlerken dzeltilmesi, uzun tedarik sreleri, bilginin paylalmamas, sipari miktarnn fazla olmas vb. sralanabilir. Bu sebeplerden birkann bir arada bulunabilmesi ihtimali iletmelerin bu sebepleri saptarken zorlanmalarna ve yanl problemleri zmek iin uramalarna neden olabilir. Ancak sebep ne olursa olsun krba etkisini azaltmak iin bilginin merkeziletirilerek zincirdeki yelerin salkl iletiiminin salanmas gerekir. retici kendi stok seviyesini bayisi ile paylamaldr. Tedarik edilecek rnn eitlilii arttrlarak sipari skl salanmal ve buna bal olarak yn sipariler azaltlmaldr. Zincirdeki yelerin ayn tahmin metotlarn kullanmas ve ayn sipari politikasn oluturmas ve siparilerin kesin olmas da etkiyi azaltr. letmelerin kendi ilerindeki iletiimin de salkl bir ekilde yrtlebilmesi de ok nemlidir. Bunun iin organizasyonel ilikiler kuvvetlendirilmelidir. Btnletirilmi yeni bilgi

494


sistemlerinin kullanlmas ile bilginin iletimi esnasnda oluacak gecikmeler ve arptmalar azaltlarak krba etkisi hafifletilebilir. Sonu olarak iletmeler, krba etkisinin olumsuzluklarn ortadan kaldrmak, iletmelerinin ve tedarik zincirinin verimliliini ve karlln arttrmak iin etkinin sebeplerini iyi analiz ederek gerekli stratejileri belirlemelidirler. Sebebi tam olarak tanmlanmam bir problem iin uygulanacak her hangi bir yntemin baarsz olma ihtimali yksek olacandan yntem yada yntemler seilmeden nce sistem ayrntl olarak gzden geirilmelidir. Krba etkisinin temel sebebinin insan faktr olduu dnldnde krba etkisinin sebeplerinin, ortaya karaca sonularn ve zm yntemlerinin bu almada deinildiinden ok daha fazla olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Kaynaklar CHEN, F., DREZNER, Z., RYAN, J., SMCHI-LEV, D., 2000a, Quantifying the bullwhip effect in a simple supply chain: The impact of forecasting, lead times, and information, Management Science 46 (3), 436443. CHEN, F., RYAN, J., SIMCHI-LEV, D., 2000b, The impact of exponantial smoothing forecasts on the bullwhip effect, Naval Research Lojistics 47 (4), 271-286. CARLSSON, C., FULLR, R., 2002, A position paper on the agenda for decision analysis, Fuzzy Sets and Systems 131, 3- 11. DEJONCKHEERE, J., DISNEY, S. M., LAMBRECHT, M. R., TOWILL, D. R., 2004, The impact of information enrichment on the bullwhip effect in supply chains: a control engineering perspective, European Journal of Operational Research 153, 727- 750. DEJONCKHEERE, J., DISNEY, S. M., LAMBRECHT, M. R., TOWILL, D. R., 2003, Measuring the Bullwhip effect: A control theoretic approach to analyse forecasting induced Bullwhip in order-up-to policies, European Journal of Operational Research 147, 567-590. FIALA, P., 2004, Information sharing in supply chains, The International Journal Of Management Science(In press). KARAYALIN, ., 1986, Endstri Mhendislii Ve retim Ynetimi El Kitab, 1. Bask, alayan Basmevi, stanbul. KIMBROUGH, S.O., WU, D.J., ZHANG,F., 2002, Computers play beer game: can artificial agents manage supply chains?, Desicion Support Systems 33, 323-333. LEE, H. L., PADMANABHAN, P., WHANG, S.,1997b. The bullwhip effect in supply chains, Sloan Management Rewiew 38 (3),93-102. MACHUCA, J. A. D., BARAJAS, R. P., 2004, The impact of electronic data interchange on reducing bullwhip effect and supply chain inventory costs, Transportation Research Part E 40, 209-228. MASON-JONES, R., TOWILL, D.R., 1997, Informatin Enrichment: Designing supply chain for competitive advantage, International Jurnal of Supply Chain Management 2 (4), 137-148.495


METTERS, R., 2002, Quantifying the bullwhip effect in supply chains, Journal of Operations Management 15 (2), 89-100. MIN, H., ZHOU, G., 2002,, Supply Chain Modeling: past, present and future, Computers& Industrial Engineering, Vol 43, Issue 1-2, pp 231-249. PAKSOY, T., ALTIPARMAK, F., 2003, Datm alarnn tasarm ve eniyilemesi kapsamnda tedarik zinciri ve lojistik ynetimine bir bak: son gelimeler ve genel durum, Yldz Teknik niversitesi Dergisi 2003/4, 149-167. SCHMENNER, R. W., 2001, Looking ahead by looking back: Swift, even flow in the history of manufacturing, Production and Operations Management 10 (1), 87-96. SENGE, P., (1991), Beinci Disiplin, (ev. Ayegl ldeniz, Ahmet Doukan), 2. Bask, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. TOWILL, D.R., MCCULLEN, P., 1999, The impact of an agile manufacturing programme on supply chain dynamics, International Journal Logistic Management 10 (1), 83-96. ZHANG, X., 2004, Delayed demand information and dampened bullwhip effect, Operations Research Letters, (In Press).

496

kamÇi etkİsİ nedİr

Documents