kader,kaza ve kader ile ilgili hadislerin incelenmesi-143s-tez,ibrahim.civelek (2)

7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)

1/143

T.C

UKURAVA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI

KAZA VE KADER LE LGL HADSLERN NCELENMES

brahim CVELEK

YKSEK LSANS TEZ

ADANA2006


2/143

T.C

UKURAVA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI


brahim CVELEK

Danman: Prof. Dr. Ali Osman ATE

YKSEK LSANS TEZ

ADANA2006


3/143

ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne,

Bu alma jrimiz tarafndan Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnda YKSEK

LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Ali Osman ATE(Danman)

ye : Prof. Dr. Halife KESKN

ye : Yrd. Do. Dr. Asm YAPICI

ONAYYukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.

./..../2006

Prof. Dr. Nihat KKSAVA

Enstit Mdr

NOT: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve

fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri

Kanunundaki hkmlere tabidir.


4/143

i

ZET


brahim CVELEK

Yksek Lisans Tezi: Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal

Danman: Prof. Dr. Ali Osman Ate

Haziran 2006, 134 sayfa

Kader inanc imn esaslarndan biridir. Bu konu slmdan nce de insanlarn zihnini

megul etmitir. almamzda ncelikli olarak kader konusunun kapsamnda yer alan

kavramlar zerinde durduk. Bu kavramlarn tahlillerinin yannda, kader hakknda mezhebleringrlerini ve dayandklar delilleri vermeye altk. Daha sonra da kader hakknda Hz.

Muhammedden rivyet olunan hadisleri verdik. Kaderin imn bir mesele olduu, daha

domadan kaderin anne karnnda yazld, kaderin deimeyecei, kaderi ancak dunn geri

evirecei, tedavinin kaderden olduu gibi hadislere deindik. Bu hadislerin metin ve sened

ynnden shhati hakknda bilgi vermeye altk.

Anahtar Kelimeler: Kader, Kaza, rade, Kudret, Ecel, lim.


5/143

ii

ABSTRACT

INVESTIGATING HADTHS ABOUT FATE AND QADA

brahim CVELEK

Master Degree Thesis, The Department of The Basic Islamic Sciences

Advisor: Prof. Dr. Ali Osman ATE

June 2006, 134 Pages

Fate, is one of the principles of belief. People also, interested in this subject before the

Islamic religion. In this research, firstly we pointed out some concepts which take place in

this subject. Beside the analysis of these consepts, we tried to mention about ideas of creedsand their evidences about fate. We also mentioned hadiths which include. Subjects such as;

fate is a matter of belief, fate is written in mothers uterus before man was born, fate will

never change, only pray can change fate and cure is from fate...etc. We tried to give

information about the truth of these hadiths according to texts and documents.

Key Words: Fate, Qada, Will, Power, Death, Science.


6/143

iii

NSZ

Bu almamzda, Hz. Peygamberden nakledilen kader inancyla ilgili hadisleri

Hadis Usl kurallar erevesinde incelemeye altk. mnn artlarndan birisi olan Kaz

ve Kadere imn, slmn douundan itibaren tartlan bir mesele olmutur. nsanolu,

nereden geldii, nereye gidecei, yaratlnn bir amacnn olup olmad, yapt fiillerinin

sebebinin kendisi mi, yoksa baka bir varlk m olduu gibi sorulara hep cevaplar aramsa

da, bugne kadar bu konuda kendisini tatmin edici cevaplar bulamamtr.

Bu almamzda, kader konusunda Hz. Peygamberden rivyet olunan konuyla ilgili

hadislerde yer alan baz kavramlara da deindik. Bu kavramlar bilinmedii takdirde konunun

tam manasyla akla kavuturulmas mmkn gzkmemektedir. Szgelimi irade, ilim,kudret, istitat gibi kavramlar insann fiillerinin meydana gelmesiyle dorudan ilgilidir.

Ayrca mezheplerin bu kavramlara verdii anlamlara deinmek suretiyle konuyu biraz daha

derinletirdik. Daha sonra da kza-kader hakknda rivyet olunan hadisleri incelemeye alk.

Kaderin imn bir mesele olduu, deimeyecei, insan anne karnndayken kaderin yazld,

tedvnin kaderden olduu gibi hadisleri sunarken onlarn gerek metin gerekse senedlerinin

shhati hakknda deerlendirme yapmaya altk. almamzda objektif olmaya ve imkanlar

lsnde temel kaynaklardan yararlanmaya gayret ettik.

Aratrmamzda yaknen grdk ki, tarih boyunca itikd mezhepler veya eitli

gruplar kendi grlerini desteklemek iin Kurn ve hadisleri kendi grleri dorultusunda

tevl etme yoluna gitmilerdir. zellikle Emeviler, halka yaptklar zulm hakl gstermek

iin cebr fikirlere destek vermi ve kader grlerin karsnda yer almlardr. Bu iki zt

eilim arasnda bir de orta yolu benimseyen grup sz konusudur. Aratrmamzda bu gruba

da yer vermek suretiyle konuya aklk kazandrmaya altk.almam boyunca bana verdikleri maddi ve manevi desteklerinden dolay anne-

babama, deerli hocam Prof. Dr. Ali Osman ATEe ve eitli vesilelerle bana yardmc olan

arkadalarma teekkr bir bor bilirim.

brahim CVELEK

ADANA2006


7/143

KISALTMALAR

a.g.e = Ad Geen Eser

a.s = Aleyhis- Selm

Bkz. = Baknz

b. = Bin

c = Cilt

c.c. = Celle Celluhu

ev. = eviren

D.. = Dicle niversitesi

E.. = Erciyes niversitesiHz. = Hazreti

.. = stanbul niversitesi

r.a. = Radyallhu Anh

s. = Sayfa

s.a.v. = Sallallhu Aleyhi Vessellem

S.. = Seluk niversitesi

T.D.V= Trkiye Diyanet Vakf

v.b = Ve benzeri

v.d. = Ve devam

v.s. = Ve saire


8/143

NDEKLER

ZET..

ABSTRACT......NSZ....

GR

1.1. Aratrma

1.1.1.Konunun Belirlenmesi ve Snrlandrlmas.1

1.1.2.almann Amac....2

1.1.3.Aratrmada Kullanlan Yntem ve Teknikler.........2

1. BLM

KAVRAMSAL EREVE

1.1.Kaz Nedir?........................................................................................................................4

1.2. Kader Nedir?......................................................................................................................6

1.2.1. Kaderin Tanm ve Mezheplerin Gr6

1.2.2. Kader Tartmasnn Tarihi Sreci..8

1.2.2.1. Cebriyye ve Anlay 121.2.2.2. Kaderiye ve Anlay.....16

1.2.2.3. Ehl-i Snnet ve Anlay...18

1.3. Kaza ve Kaderin Kapsamndaki Kavramlarn Tahlili ve Mezheplerin Bu Konudaki

Tartmalar

1.3.1. lim........................................................................................................................25

1.3.2. rade.......................................................................................................................26

1.3.3. Kudret....................................................................................................................28

1.3.4. stitat....................................................................................................................28

1.3.5. Allhn ve nsann Fiilleri....................................................................................29

1.3.6. Kesb......................................................................................................................32

1.3.7. Rzk......................................................................................................................34

1.3.8. Ecel........................................................................................................................34

1.4. Hadisilerin ve Kelmclarn Kader Anlaylar

1.4.1. Hadisilerin Kader Anlay..37

1.4.2. Kelmclarn Kader Anlay.38


9/143

2. BLM

KAZ ve KADER ile LGL HADSLER

2.1. Kadere mn ile lgili Hadisler...........40

2.1.1. Kadere mn Etmedike mn Etmi Olunmaz........40

2.1.2. Allhn Yaratt lk ey Kalemdir.........41

2.1.3. ey Vardr ki mnn Aslndandr...........43

2.1.4. Cibrl Hadisi......44

2.2. Kader ve Amel likisiyle lgili Hadisler........................................................................46

2.2.1. Cennetlik ve Cehennemlik Olan Kimseler nceden Bir Kitapta Yazldr.....46

2.2.2. Herkes Kendi in Yaratlm Olana Erecektir48

2.2.3. Herkes Ameliyle mil olacaktr..512.2.4. nsann Yaratl ve Kaderinin Anne Karnnda Yazl.55

2.2.5. Hastalk Olarak Hibir ey Hibir eye Bulamaz.............................................61

2.2.6. Allah Bir Kulun Hayrn Diledi mi Onu Yapar...62

2.2.7. Allah ( cin ve ins dhil ) Mahlkat Bir Karanlk inde Yaratt.63

2.2.8. mr Ancak yilik Uzatr; Kaderi de Ancak Dua Geri evirir...65

2.3. Kadere Rz Gstermekle lgili Hadisler.......................................................................68

2.3.1. demolunun Saadet Sebeplerinden Biri de Allhn Hkmne Rz

Gstermesidir ...68

2.3.2. Allhn Diledii Olur; ayet Kelimesi eytn ine Kap Aar .....70

2.4. Kader Konusu ve ocuklarn Durumuyla lgili Hadisler........72

2.4.1. Bulua Ermeden Vefat Eden Mslman ocuklarn hiretteki Durumlar72

2.4.2. Hz. dem ve Hz. Ms Arasndaki Mnakaa....79

2.5. Kader Hakknda Tartmay Yasaklayan Hadisler......842.5.1.Bu mmetin Mecsleri Kader Yoktur Diyenlerdir Hadisi...............................84

2.5.2.Mrcie ve Kaderiyenin slmdan Nasibi Yoktur Hadisi....88

2.5.3. Kader Tartmalar Yznden nceki mmetler Helk OlmuturHadisi....90

2.6. Kader nanc ve Tedv...93

2.6.1. Tedv Kaderdendir Hadisi...93

2.6.2. Adak Kaderi Deitirmez Hadisi..96

SONU VE DEERLENDRME98

KAYNAKA.................................................................................................................101

EK..104

ZGEM..134


10/143

1

GR

1.1. Konunun Belirlenmesi ve Snrlandrlmas

Bu aratrmamzda, slmn iki temel kaynandan birisi olan hadislere dayanarak,imannn artlarndan kabul edilen kadere, hayr ve errin Allhtan geldiine imn etme

konusunu incelemeye altk.

Bilindii zere slmn douundan itibaren kza ve kader hakknda u ya da bu

ekilde bir tartma olagelmi, Kza ve kader konusu insann akln hep megul etmitir.

nsann fiillerinin nceden belirlenmi veya belirlenmemi olmas; insann fiillerinde hr olup

olmad; insann fiillerini ortaya koyarken bir irade ve bir kudrete sahip olup olmad gibi

sorular insanlarn zihinlerini kartrmtr.

Kader ile ilgili tartmalar tarih boyunca sadece slmla snrl kalmam, gemite

btn din mensuplar kader konusu ile ilgilenmitir. nsann fiilleri, onun Yaratc karsnda

ne durumda olduu insanlarn merak konusu olmu, bu konuda soru iaretleri devaml bir

ekilde kafalar kurcalamtr. nsanlarn hayat felsefelerini, dolaysyla yaay tarzlarn

dorudan etkileyen kader inanc ve bu inancn boyutlar, her an gndemde bulunan en canl

meselelerden biri olmutur. Konu ile ilgili olarak her devirde ok eyler yazlm, halen

yazlmaya da devam etmektedir. Kaderin bir sr olmas nedeniyle, sylenen ve yazlanlar daha

ok gvenilir dayana olmayan kiisel kanaatlar erevesinde ele alnmakta ve dier taraftan

hep imdiye kadar sylenenleri tekrardan ibaret kalmaktadr. zerinde ciddi olarak

durulmad, tam anlamyla ilgili boyutlaryla mukayese yaplmad iin, bu tekrar ve

aktarmalarda byk hatalar yaplmaktadr. Dolaysyla kafalarda elikili ifade ve dnceler

yer almakta; nihayet bunlar da bir takm inanlar eklinde ortaya kmaktadr. slam dairesiierisinde ortaya kan bu tartmalar biz grup altnda toplayabiliriz;

1-Cebriyye 2-Kaderiye - Mutezile 3-Ehl-i Snnet

Yukarda kaydettiimiz bu gruplardan Cebriyye, insan rzgrda savrulup giden bir

yapraa benzeterek onun hibir kuvveti olmadn, fiillerinde mecbur olduunu

sylemektedir. Kaderiyye ise, insana bir hayli zgrlk alan vererek, kaza ve kader

konusunda insann fiillerinin nceden Allahn bilgisi dhilinde olduunu, ancak Onun bufiillere muktedir olmadn syleyerek bir bakma Allah ciz drmektedir. Ehl-i Snnet

ise, bu iki grup arasnda orta bir yol benimseyerek ne insana tam bir hrriyet vermi, ne de

onu fiillerinde mahkm brakmtr.


11/143

2

Peygamberimiz (s.a.v), kendi hayat boyunca kader konusunda tartmay yasaklam,

bu gibi tartmalarn bir toplumun helak olmasna yol aacan syleyerek Mslmanlar

uyarmtr. Gerekten de bu gibi tartmalar Hz. Peygamberin vefatndan sonra oalm,

insanlar kendi kt fiil ve zulmlerini Allha atfederek kaderin arkasna snmlar, bunun

sonucu olarak da Mslmanlar arasna nifak samlardr. zellikle bunu Emeviler

dneminde grmekteyiz. Emevler dnemindeki otorite, cebr anlayn benimsenmekle

birlikte bunu tm halka benimsetmek iin elinde bulunan tm imknlar kullanmtr. Gerek

ayetlerin bu dorultuda tevli, gerekse hadislerin uydurulmas bu dnemde balamtr.

Btn bunlar gz nnde bulundurarak, konuyu Peygamberimizin (s.a.v.)

zamanndan alp hadis kaynaklarna dayandrarak incelemek gerekmektedir. Biz de,

aratrmamz slmn iki ana kayna olan Kurn Kerm ve Snnet nda yapmaya

gayret ettik.

1.2. almann Amac

Bu almann amac, kza-kader konusunda Hz. Peygamberden (s.a.v.) rivyet

olunan hadislerin metin ve sened bakmndan tenkdini yaparak, shhat derecesini ortaya

koymaktr. Bunun yannda kza ve kader konusuyla ilgili olan baz kavramlara da deinmeksuretiyle, konuya aklk kazandrmaktr. nsanlk tarihi kadar eski bir konu olan kader,

imnnn alt artndan biridir. Allhn, her eyi nceden bildiine, hayr ve errin Allhtan

olduuna inanma hususunda hi kimsenin phesi olmamas gerekir. Eer nsann iinde

kader konusunda bir kuku varsa, orada gerek manada bir imandan sz edilemez. Kader

konusunda ilenebilecek eyler Kurn ve Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafndan bizlere

bildirilmitir. nsann yaratl, eceli, rzk vs. konular Peygamberimizin (s.a.v.) hadislerinde

aklanmaktadr. Hz. Peygamberden (s.a.v.) rivyet olunan, Cennetlik ve Cehennemlik

olanlarn nceden belirlenmesi, kaderin deimesi, kader hakknda tartanlarn mecslere

benzetilmesi, tedv ve kader, ocukken lenlerin durumu gibi konulardaki rivyetlerin shhati

hususunda sened ve metin tenkidi yapmay amalamaktayz. Ayrca ilgili hadislere yer

verirken kza ve kader hakkndaki tartmal konulara da yer vererek almamz

derinletirmek istiyoruz.

1.3. Aratrmada Kullanlan Yntem ve teknikler

almamzn zellii nedeniyle, ncelikli olarak tarihi yntem kullanlmtr. Byle

bir metodun takip edilmesi iin balca iki esas gerekmektedir. Bunlardan ilki, aratrma


12/143

3

konusu ile ilgili olan kaynaklarn toplanmas, dieri de elde edilen malzemenin

deerlendirilmesidir. Bu tr almalarda ktphane ve ariv almalarnn nemli bir yeri

bulunmaktadr. Kaydedilen bu verilerin bilimsel geerlik ve gvenirlilik kaidelerine uygun

olmas hususuna azami lde dikkat ettik. Verilerin kaydedilmesinin ardndan bunlar

deerlendirerek rapor haline getirmeye altk.

Ayrca gerekli hadis metinlerini toplandktan sonra, bunlar Hadis Usl asndan

metin, sened ve ricl tenkdine de tabi tuttuk. Bu yntemler hadis ilminde, bir szn ya da

fiilin Hz. Muhammede ait olup olmadn tespit iin en temel metottur.

almamzda ncelikle Hadis kaynaklar olmak zere, Tefsr, Kelm, slm

Mezhepleri Tarihi, slm Hukuku ve slm Tarihini ilgilendiren eserler taranm ve ilgili

yerleri filenmitir. Toplanan bu bilgiler, bilimsel geerlilik ve gvenirlilik llerine uygun

olarak deerlendirilmitir.

almamzn birinci blmnde, kza ve kaderin kelime anlamlar, kza ve kader

kapsamna giren baz kavramlar ve kza-kader konusundaki grler ele alnmaya

allmtr. kinci blmde ise, kza-kader konusundaki hadislerin sened ve metin

tenkitlerini yapmaya altk. Senet tenkidi hadisi nakleden kiinin doru, gvenilir biri olup

olmad, hadisi gerekten bir nceki kiiden alp almadna dair incelemedir. Hadisi

nakleden kiinin eer biliniyorsa parantez iinde vefat tarihini verdik, bilinmiyorsa soru

iareti koyduk. almamz bu ekilde yaplandrlarak konunun analizine allmtr.


13/143

4

I. BLM

KAVRAMSAL EREVE

1.1. Kza Nedir?Kza, Kadya slasisinden gelir. Hkmetti, yaratt, yapt, hikmet ile icad etti

manalarnda kullanlr. Bir ii bitirmek, tamamlamak bir iten farig almak anlamlarna da

gelir.1 Kzann lgatte yedi manaya geldiini, en mehurunun hkm olduunu belirtenler

olduu gibi bu kelimenin ok zengin bir anlam ieriinin olduunu, bunlardan zellikle lm,

ldrme, infaz, icab vb. manalarnn n planda bulunduunu da syleyenler vardr.2

Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak; emretmek, yerine getirmek anlamlarnagelen kza; Allhn nesne ve olaylara ilikin ezeli plann gerekletirmek eklinde

tanmlanr.3 bn-i Hazm, kazaya hkm ve haber verme manalarn verir. Seyyid erif

Crcan : Kza ezelde hkmdr. Btn mevcudtn levh-i mahfuzdaki toptan bulunuudur

der. Earye gre kza, yaratma, hkm verme, manalarna gelir. Buna gre kza; Allhn

ezel karar verme ve hkmdr. Bu Allhn iradesine gre btn varlklar iin geerlidir.4

Kza, hem sz hem fiili iine alan bir kavramdr. Sz ile karar vermek, hkmetmek

anlamna gelirken, fiille karar vermek, yaratmak demektir. Dolaysyla kza, szl manada

ilhi bir emri bildirmek veya yaplmasna hkmetmek; fiili manada ise yapmak demektir. Bu

adan kza, ilhi ve beer olmak zere iki ksmda mtalaa edilebilir.

Sz ve fiili anlamda ilhi alana misal u yetlerdir;5 Allh sadece kendisine ibdet

etmeyi ve ana-babaya iyi davranmay kesin bir ekilde emr (kza) etti.6 Allh yedi gnde

yeri, g var (kza) etti7 Beer alana misal de u yetlerdir; mn eden sihirbazlar; seni,

gelen apak mucizelere ve bizi yaratana stn tutmayacaz; ne hkm vereceksen (kza)

ver! Sen, ancak bu dnya hayatna hkm (kza) edebilirsin8 Hac ibadetini (kza)

yaptnzda Allh zikredin. 9

1 Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kaza, s.113.2 Glck, Bakllani ve nsan Fiileri, s.219.3 el-sfehani, T.D.V,slam Ansiklopedisi, VI, 58.(Kader maddesi)4 Glck, a.g.e, s.219220.5 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E..lahiyat Fakltesi.Dergisi, II, 195.6sr 17/23.7 Fussilet 4/12, Mmin 40/20.8 Th 20/ 72.9 Bakara 2/200.


14/143

5

Mturidye gre kza; Varlklarn Allh tarafndan hikmet ve kemalle meydana

getiriliidir. Mutezileye gre kza yaratma anlamna gelmez. Bu taktirde insann kusur ve

arzularna gre meydana gelen insann fiilerinin ve sorumluluk gerektiren, insann yaptklarn

Allha isnd edilmesi gerekir ki bu kabul edilmez, derler.10

Kza ve kader tabirleri, birbirinden ayrlmaz ve bir btn tekil eden iki para

gibidir. Binaenaleyh, genellikle bu iki kelime, her ne kadar Ear anlayna uygun olarak ele

alnm ise de kza-kader eklinde beraber kullanlmtr. Nitekim bn Esr, kaderin (belki bir

l zere) takdir i kzann ise yaratmak manalarna geldiini belirtikten sonra, birincinin

temel, dierinin bina mesabesinde, bunlar birbirinden ayrmann binay ykmak demek

olacana dikkat ekmitir.11 Kza kelimesi ile beraber kullanldnda kader; bir eyin

nceden tayin ve takdir edilmesi, belirlenmesi, kzada maksat ise, daha nceden belirlenen,

tayin edilen surette eyay yaratmaktadr. Kza bu anlamda, Hikmet ile yapmak, takdir ile

yaratmak anlamna gelir.12

Mturid kzay yle tarif eder; Cenb- Hakkn ezelde irade ve takdir buyurmu

olduu eylerin, zaman gelince her birini ezeldeki ilim, irade ve takdirine uygun bir ekilde

icad edip yaratmasdr ki, bu da yce Allhn kudret ve tekvn sfatlarna racidir.13

Kurn- Kermde kza lafz masdar olarak hi zikredilmemitir. Fakat pek ok yet-i

kerimde kzadan tretilmi, mtak kelimeler yer almtr. Bunlarn arasnda; Bylece

onlar, iki gnde yedi gk yapt(Fussilet, 12) yet-i kermesinde ism-i meful ve; Sen

yapacan yap(Th, 72) yet-i kermesinde ifade edildii gibi ism-i fail olarak zikri

gemektedir.14

lm-i ezelde tesbit edilen kza, iki ksma ayrlr;

1) Kza-i Mbrem: Bir art ve sebebe balanmayp, kati ve kesin olarak,

hkmolunan kzadr. Byle kzada sebebe yapmak hi fayda vermez. Bunda gereken tam

bir teslimiyettir.

10 Glck, Bakllani ve nsan Fiileri, s.221,224.11 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E.. lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 194.12 Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kza, s.116.13 Tun, Kader ve Kza Hakknda Dnceler, E..lahiyat Fakltesi Dergisi, XIV, 2.14 Adam, bn Arab Kza ve Kader, s.167,168.


15/143

6

2) Kza-i Muallk: Hkmolunan eyin, meydana gelmesi, bir art ve sebebe bal

olup, art ve sebepleri bulunduu zaman meydana gelir. Tarlaya tohum ekmek, sebeptir,

ekinin meydana gelmesi bunun sonucudur.15

Genel olarak baktmzda Maturidlerde kza, yaratma anlamna gelir; Earlerdeise ezel takdir anlamndadr. Mutezilede ise yaratma anlamna gelmez, sebebi ise

Muteziledeki adlet anlayna aykrdr. Yaratma anlam verildii zaman insann kt

fiillerinin de Allha nisbet edilmesi sz konusu olmaktadr ki, adalet prensibine gre bu

Allh iin muhaldr. Zira, Allh kullarna ktlk dilemez.

Kurnda kullanlarna gre kza, bazen bir ii yerine getirmek, bir eyi tamamlamak

ve bazen de bir eye hkm vermek, onunla ilgili bir eyi kararlatrmak anlamnda

kullanlmtr.16

1.2. Kader Nedir?

1.2.1. Kaderin Tanm ve Mezheplerin Gr

Kader Arapa da Kadera slasisinden masdar kipinde bir lafzdr. Bir eyi lme,

tahmin etme, lerek takdir etme, Bir eyi lye gre tayin ve tahsis etmek ve bir hikmete

gre tayin edip yapmak manalarna gelir. Dier bir tarife gre ise, Bir eyin lsn ve

snrlarn bildirmek, bir varl kendinde bulunan vasflarla tayin etmektir.17 Bir eyin

mahiyet ve niteliklerinin yan sra var olu zaman ve mekan belirlemek demek olan takdir

de kaderle e anlaml olup bazen onun yerine kullanlr.18

Kader ve takdir kelimelerinin yce Allha isnd, Onun yapt ilerin bir nizam,

ls ve hikmeti olduunu bildirir. Ayrca bu husus Onun btn her eyi bir hikmete gre

yaptn ve lzumsuz, mnsz, gelii-gzel, rast gele hibir i yapmadn gsterir.19

Kader, Kurn- Kermde masdar, fiil, ism-i meful olarak yer almtr. Biz her eyi

bir kadere (lye, dzene) gre yarattk yet-i kermesinde masdar; Onda arayp soranlar

iin gdalarn drt gnde takdir etti(dzene koydu) yet-i kermesinde fiil-i maz; Allhn

emri olmu bitmi bir kaderdir yetinde ise ism-i meful olarak zikronulmutur.20

15 Cc, Taner, slm nancnda Temel Kavramlar, s.227.16 Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kza, s.113,114.17 Keskin, Halife, a.g.e, s.59.18 Kad Abdlcabbar, Kader, T.D.V, slam Ansiklopedisi, XXIV, 58.19 Tun, Kader ve Kza Hakknda Dnceler, E..lahiyat Fakltesi Dergisi, IV, 2.20 Adam, bn Arab Kza ve Kader, s.168.


16/143

7

Kader ve takdir, herhangi bir eyin miktarn belirlemek ve aklamaktadr. Bu

manada bir eyin hakknda, onun miktarn belirledim, takdir ettim denir. Fakat Kadera

kknden alndn da takdir anlam iinde kudret verme de vardr. Bu mnda Allh bana

bir ii yapma gc verdi denir. Binaenaleyh, Allhn eyay takdiri iki ekilde olmaktadr;

Biri kudret vermesiyle, dieri de belli bir miktar ve zel bir ekilde bir hikmet zere

klmasyladr.21

Earye gre kader, her eye ait zel hkm ve karardr. Varlklarn birer birer

yokluktan varla gemeleridir. Bu da ilhi iradenin zaman ierisinde onlarn her birini l

ve snrn tespit ederek onlar ayrntlar ile ortaya koymasdr. Maturidye gre kader,

Allhn ezel olarak yarattklarnn zararl, irkin, iyi ve gzel niteliklerini bilip tespit ettii

ezel takdir, hkm ve tahlittir.22

mm Maturid, kaderin ancak Allhn kudreti dhilinde olduunu ve insann ne

ilminin ne de kudretinin eyann ne zaman hangi meknda, ne gibi vasflarla meydana

geleceini belirlemeye asla muktedir olmadn, kendine Cibrl hadisini de destek olarak

kaderin Allhtan olduunu beyan etmektedir.23 Bu gryle mm Maturid kaderin tayin

ve tespit olduunu vurgulamtr.

Mutezile kelmclar sorumluluk douran beeri fiilleri kader ve kzann dnda

tutmulardr. Zira onlar kader ve kzann insanlara ait fiillerin hkmn aklayp haber

vermekten ibaret olduu kansndadrlar.24 Baka bir deyile onlara gre kader beyan etmek,

bildirmek, aklamak anlamna gelir. Ayrca bu kelimeye mecburluk katlamayacan da

ifade ederler.25

Bakllan kaderi, takdir ve yaratma olarak tarif etmekte ve bunu ayetlerle

delillendirmektedir. Crcani ise kaderi, mmkinatn birer birer ademden vcud sahasnaintikali olarak tanmlar.26

Kader kzadan daha geni ve etrafldr. Kader Allhn ilim, kza ise kudret sfatna

dayanmaktadr. Bu sebeble kader, kzadan ncedir. Kza olunan ey kaderde vardr, fakat

kader de olan her ey kza olmamtr. Yani bir eyin varlk sahasna gelmesi hem kza, hem

kederdir. Yaratlmayan eyler ise kaderdedir, fakat kza edilmemi yani meydana

21 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E.lahiyat Fakltesi Dergisi, VII, 194.22 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.219.23 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.63.24 Kad Abdlcabbar, Kader, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 58.25 Keskin, a.g.e, s.60.26 Keskin, a.g.e, s.66.


17/143

8

gelmemilerdir. nsanla ilgili kaderi ikiye ayrabiliriz. Birincisi, insann kendi irade ve

kudretiyle iledii fiil ve amellere baldr. kincisi ise, onun irade ve kudreti dnda

meydana gelen hadise ve hallere aittir. kinci trden kader, bir srdr bu srlar hirette, adlet

gnnde btn incelikleriyle grlecektir.27

Kza ve kader kavramlar zerinde mezhepler arasnda bir birlik yoktur. Buna sebep

olarak, bu iki kelimenin lugatta ve dolaysyla ayetlerde farkl ve birbiri anlamnda

kullanlm olmas gsterilebilir. te yandan Allhn zamandan ve mekndan beri olmas

sebebiyle, bu iki tabir ayn anlama gelebilir. nk Allhn nceden takdiri ve vakit gelince

sonradan yaratmas gibi ifadeler, hep bizim iin anlam tar. Nitekim btn bunlar,

yaratlanlarla ilgili tabirlerdir ve netice olarak her mezhep, kendi grleri dorultusunda,

yetlere dayanarak bu tabirlere anlam vermeye almaktadrlar.28

1.2.2. Kader Tartmasnn Tarihi Sreci

lk insandan gnmze kadar insanlk tarihinin geirdii safhalar iinde deimeyen

eyler vardr. Yaad evrenin artlarna gre hayatn idame ettirmek iin ne denli uyum ve

gelime gstermi olursa olsun ona insan dedirten zelliklerinde pek nemli bir fark

grlmemitir. Dn iin dnen insan, bugn iinde dnen insandr. Kinattaki yerini, bunoktaya nasl geldiini, kendisinin ne olduunu ve sonunda ne olacan hep dnmtr.

Hl da dnmektedir. Aslnda sorular deimemitir. Deien ou kere bulduu

cevaplardr. nsanolu durup dinlenmeden bu sorulara cevap mcadelesine dnce hayatn

srdrp gitmektedir. 29

Kader inanc, bildiimiz kadaryla ilk alardan bugne dek tarihinin en nemli

problemi olmutur. Bu problem insan aklna arz olan en karmak bir problemdir.30 Bu konu

filozofu, politikacs, hukukusu, din adam, psikolou ve sade mminiyle btn toplum

katmanlarn megul etmi ve zerinde ok youn tartmalar meydana gelmitir.31 Eski, yani

ne kadar filozof ve kelamc gelmise bu konuda arp kalmlardr. Yunan filozoflardan

Epicouros ve baz filozoflar insan hrdr ve bunun iin kader yoktur, insan hayra ve erre

sevk eden bir kuvvet de yoktur, demileridir.32 Yahudilikte de mnakaalar, kader, cebir ve

ihtiyar konular etrafnda cereyan etmektedir. Karailer cebr, Rabiler ise ihtiyar

27 Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, XIII, 538.28 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E.lahiyat Fakltsi Dergisi, VII, 195.29 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.15.30 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.269.31 Bac, Kader nancnn Siyasetle ilikisi ve Bu likinin Hadis Uydurmadaki Rol, Dicle ..F.Dergisi, s.105.32 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.269.


18/143

9

grndedirler. ark Hristiyanlnda ise umumi temayl insan iradesinin hrriyetine

inanma istikametindedir.33

rade hrriyeti problemi, kza ve kader problemi olarak da mteal edilmitir. Konuya

er problemi de eklenmi, kt fiillerin Allh tarafndan yaratlp yaratlmad, daha geniifadeyle hsun ve kubuh meselesi de mnakaalara mevzu tekil etmitir. 34

Her bir irade fiilinin nceden belirlenmi bir neticesi olduunu ve bunu deitirmeye

bizim gcmzn yetmediini biliyoruz. u halde burada da bir tayin ve takdirin olduu

phesizdir. Sokrates, Platon, Aristo temelde insann kendi fiillerine yn verebilecei fikrini

kabul etmi grnmektedir. Fakat bunlarn, insann fiillerinin meydana gelmeden bir tanr

tarafndan bilinip bilinmedii hususunda ki grleri hakknda bir fikir ne srmek mmkn

deildir. nk onlarda dini anlay mitoloji iinde kaybolmutur. Antik Yunan felsefesi

bilhassa nasl yaamalyz sorusuna cevap aram olan insan filozoflar insan hrriyetini bir

n kabul olarak ortaya koymulardr. Yahudilik ve Hristiyanlk bu felsefeden

etkilenmidir.35

slmiyetten nce Araplara geldiimiz vakit onlar kader kavramnn karlnda

Dehr kavramn kullanmlardr. Onlarda da bir tr kaderci yaay hkimdi. Zira ldeki

hayat kaderci anlay kolaylatryordu. Kiinin zihnen daha rahat olmasn salyordu. Bir

bakma onlar Dehr kavramn ilhlatryorlard. slm ise bu tr kadercilii reddetmi, onun

yerine Allahn ilim, irade ve kudretini koymutur.36

Hz. Peygamber (s.a.v.)in vefatn takip eden ve hicri birinci asr iine alan bir zaman

diliminde Mslmanlar megul eden hususlar iinde hi phesiz ilki kader konusu

olmutur. Kaderi inkr edenleri knayan ve kader mnakaalarndan men eden hadisler bize

aka gstermektedir ki daha Hz. Peygamber (s.a.v.)in hayatnda bile Mslmanlar arasndabu tr dnceler belirmeye hatta mnakaa konusu olmaya balamt.37 Yalnz Hz.

Peygamber (s.a.v.)in iddetli yasa ve sahabelerin ayn ekilde tutumlar sebebiyle bu

devirde byk fikir hareketi haline dnmemitir. Ancak Hz.Osmnn ehit edilmesini takip

eden olaylar, i savalar, Mslmanlar zerinde byk tesirler icra etmi, ok ac hatralar

brakm ve neticede kompleks akaid problemlerinin ortaya kmasna sebep olmutur. 38

33 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.270.34 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.143.35 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.17,19.36 Keskin, a.g.e, s.23.37 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.154.38 Topalolu, Kelam lmine Giri, s.3.


19/143

10

Mslmanlar arasnda kan i savalarda hayatn kaybedenlerin durumu konusunda

tartmalar olmutur. ldren de ldrlen de mslmandr. Katl slmda byk gnahtr.

yleyse kebire ileyen (mrtekib-i kebire) bir mminin iman durumu nedir? Katl gibi bir fiili

ileyen insan bu fiili ilerken hr bir iradeye sahip midir? Yoksa kader-i ilahinin mecburi bir

tatbikisi midir?39 Kader konusunda ilk mnakaalar balatan Mabed el-Cheni (v699)

olduu kabul edilmektedir.40 Kader probleminin ortaya k ve bu konuda yaplan

mnakaalar slmda siyasi ve dini gelimelerden neet etmi ve bizzat slmn kendi

bnyesinden, yani dahil sebeplerden domutur. Bununla birlikte her ne kadar, problemin

douunda harici sebeplerin, yabanc unsurlarn birinci derecede bir tesiri yoksa da, onun

daha sonraki tarihlerde geliip derinlemesinde ve eitli ekillerde formle edilmesinde, hem

dou Hiristiyan lhiyatnn hem de Yunan Felsefesinin byk lde etkisinin olduu inkredilemez.41

Buna gre Mabed el-Cheni, kader konusundaki fikirleri Eb Yunus Senseveyh el-

svar diye tannan bir hristiyandan almtr. Gaylan ed-Dmeki (v101720) de Mabedin

fikirlerini yaymtr.42 Yalnz burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardr; Mabed el-

Cheni, Yunus el-svar den bu fikirleri duymu olmasayd u ya da bu ekilde kendi kendine

ayn eyleri dnebilirdi. Mabed yerine bir baka kimse de bu grleri ve mnakaalar

balatabilirdi. nk insan var olal akln karlat en etin problem bu olmutur. Yani

burada sylemek istediimiz d tesirler olmasa bile bu dnceler slmn kendi bnyesi

iinde de filizlenebilirdi. Nitekim bn Rt ve W.M.Watt bu yaklam kabul etmektedir.43

Mabed el-Chenden sonra onun fikirlerini yayan Gaylan ed-Dimekiye gre, kader;

hayryla, erriyle kulun yaratmasyla vcuda gelir. Bu manada kaderi insanlara nisbet ve

tefviz ettii iin kaderi adn almtr.44 lk fikri hareketler devrinde halifelerin ve sahabe- i

kiramn Kaderiyyeye tavr ok menfi bir ekilde kendini gstermitir. lk devirdeki bu

harekete karlk sahabenin kader konusunda, naslarda bildirilen kader inancn aynen kabul

ettiklerini, zerinde fikir yrtmekten kesinlikle kandklarn grm bulunmaktayz.45

Buhari, Sahhinde rivyet ettiine gre Hz. Peygamber (s.a.v.) sahabeden bir grubun

kader zerine sohbet ettiini iitmi ve fkeyle km, fkesi yznden belli oluyormu,

39 Yeprem, rade Hriyyeti ve mm Maturid, s.155.40 Yeprem, a.g.e, s.155; Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiileri, s.30; Keskin, slam DncesindeKader ve Kza, s.19,20.41 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiileri, s.31; Yeprem, a.g.e, s.155.42 Yeprem, a.g.e, s.156.43 Yeprem, a.g.e, s.157.44 e-ehristani, el-Milel, I, s.277.45 Yeprem, rade Hrriyeti ve mm Maturid, s.158,159.


20/143

11

onlarn karsnda durarak yle buyurmutur; Ey topluluk, sizden nceki mmetler bununla

saptmlardr. Peygamberleri zerindeki ihtilflaryla saptmlardr. Kitbn bir ksmn dier

ksmna arptmlardr. Kurn- Kerm, size bir ksm dier bir ksma arpasnz diye nzil

olmamtr. Bilkis Kurnn bir ksm dier bir ksmn tasdik eder. Siz ondan aka neyi

anlyorsanz onunla amel ediniz. Size ne mtebih grnyorsa, ona da imn ediniz46

Emevi iktidar dneminde baktmzda, onlarn dini sadece siyasi bir ara olarak

kullanmalar, hatta daha nceki kavgalarda hi taraf olmam lml bir yol izleyen birok

sahabe ve ileri gelenler srf iyi niyetten ortaya atm olduklar hadiselere katlan

Mslmanlarn durumu hakknda hkm vermekten kanarak bu ii Allha havale

etmelerini de siyasi zulmlere alet olarak kullandlar.47 Kader doktrini Emevi zulmne kar

kan bir ok kimselerce kabul edilmesine karn siyasi hrriyet hususunda gerek bir alaka

da mevcut deildi. Bu doktrin adlet fikri yoluyla siyasileri ilgilendirmi oluyordu, nk

hcm edilen Emevi rejiminin sultan karakteri deil, bir rejimin adaletsizlii idi.48 lk

Mutezile denilen bu zmrenin slm tavrn kendi lehlerine kullanarak yaptklar zulmn

Allha havale edilmesine kadar ii gtrdler. Bylece kadercilik bir yerde Emevi iktidarnn

merutiyet zemini oluyordu.49 ounluu sahabilerin oluturduu bu ilk Mutezile denilen

grup itikadi meseleleri tartma konusu yapmamtr.50 Onlarn bu konudaki tavrlar; takdis,

tasdik, aczi itiraf, skt, imsak, kehf, teslim forml ile ifade edilmektedir.51 Emevi

iktidarnn Cebriyye anlamnda kader inancn tevik etmekle kendi iktidarn garanti altna

alm olmakta olup bu gr kendi otoritesini ortaya karmakta gecikmedi. Balangta

Emevi hanedannn kar bir tavr al ve dinin gerek anlamn ifade eden bir tavr fikri

tartmalar neticesinde Allhn ilim, irade ve kudretini snrlayan gre dnd. Buradan

hareketle bu meselenin ilk kndan birbirine tam zt iki u ifade eden cebriyye ve kaderiye

tarafndan tartlm olduunu syleyebiliriz.52 nsanlar yaadklar artlar dorultusundakendi grlerine dini karakter vermek iin destek aramlar kendileri Kurn ve hadislere

uymak yerine kendi grlerine destek salamak iin Kurn ve hadislerde tevile

gitmilerdir.

imdi de kader hakknda tartan mezhepler ve savunduklar fikirleri grelim.

46 el-Buhari, Tefsr 2/237.47 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.27,28.48 Watt, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader, s.204.49 Keskin, a.g.e, s.27,28.50 Keskin, a.g.e, s.29.51 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Tartmalar, s.145.52 Keskin, a.g.e, s.29.


21/143

12

1.2.2.1. Cebriyye ve Kader Anlay

Kader meselesi, slm dan nce muhtelif din saliklerini ve mrik araplar megul

etmi, slmiyetten sonra ise Kurn- Kerim ve Hz. Peygamberin(s.a.v.) akaid

meselelerinde cidal ve mnakaay men etmelerine ramen zaman zaman mslmanlararasnda da cidal konusu olmutur. Bilhassa Emevi dneminde zuhur eden bir grup, kaderi

ispat etme babnda insann sahip olduu czi iradeyi selbederek, onun, fiillerin yaratcs

olmayacan, onun tarafndan yaplan herhangi bir hareketin kendine nisbet edilmeyeceini

ifade etmitir. Kuldan fiili nefy ve onu Rabbe izafe etmilerdir.53 Cebriyye frkas Cad b.

Dirhem ile Cehm b. Safvan er-Rabisnin taraftarlardr.54 Yalnz burada dikkat edilmesi

gereken bir husus vardr. Eb Hanifeye nisbet edilen Fkh- Ekber ve Vasiyyede kelamn ilk

temel kaynaklar saylan Kitbul-ntisar, Makalt, el-bane ve et-Tenbih vb. baka

otoritelerin kitaplarnda bir mezhep ad olarak Cebriyyeye rastlanmaz. Esasen kimin Cebr

gre kimin de Kaderi gre sahip olduu kesin deildir. Bir kaynan Cebriyyeden

sayd bir kimse baka bir kaynakta veya bazen ayn kaynakta, fakat baka bir rivyete gre

Kaderiyyeden bir olarak gsterilmektedir.55

Earnin Zerkandan aktard bir rivyete gre Cehm, Allhtan baka bir failin

bulunmadn sylemitir. Ona gre ....gerekte Allhtan baka hibir kimsenin (varln)fiili yoktur, yalnz O fildir, insanlara fiilleri mecaz olarak nisbet edilir. Bu tpk aa byd,

felek dnd ve gne batt denmesi gibidir. Oysa bunlar yaptran Allhtr....Nitekim O, insan

iin bir uzunluk yaratm ve insan bununla uzun, bir renk yaratm onunla renkli olmutur.56

Mutezile mensuplaryla Ehl-i Snnet kelmclarnn Cebriyye kavramna ykledikleri

anlamalar nemli lde birbirinden farkldr. Mutezeliyeye gre Cebriyye kullara ait btn

fiillerin nceden belirlenmi bir plan (kader) dahilinde gerekletiini ve bu tr fiillerin, kulunksmi tesiri sz konusu olsa bile ilahi irade ve kudretten bamsz olarak meydana gelmesinin

mmkn olmadn kabul eden gruplarn addr. Ehl-i Snnet kelmclarn ounluuna gre

ise insanlara ait fiillerin, kendilerinin hibir etkisi olmakszn yalnz ilhi irade ve kudretin

tesiriyle gerekletiini ve insanlarn gerek anlamda herhangi bir fiillin sahibi olmadklarn

iddia edenlere Cebriyye denir.57

53 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Tartmalar, s.57.54 Yeprem, slmda tikadi Mezheplerle Akaid Esaslar, s.283.55 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.33.56 Turhan, a.g.e, s.34.57 M. F. Abdlbaki, Cebriye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, VII, 205.


22/143

13

Cebriyyeye gre insann hibir irade hrriyeti yoktur. Her ey nceden Allh

tarafndan takdir edilmitir. Kul takdir edilen bu fiili yapmaya mecburdur. nsanlar bir robot

gibidir. Baka bir deyile Allhn mutlak iradesi karsnda insanlar havada rzgra tabi

olarak oraya buraya srklenen bir ty gibidir.58 Btn fiiller cebri olduu gibi sevab ve kab

da cebridir59 derler.

Kd Abdlcabbrn nakline gre, Cehm b. Safvan, Biz fiillerimiz iin birer zarf

gibiyiz. Bu fiiller bizde ne zaman yaratlrsa o zaman var olurlar, yaratlmazsa da olmazlar 60

demitir. Cehm ve taraftarlarn bu katksz determinist, cebr gre gtren sik herhalde

Kurn da her eyin yaratcs,61 gc her eye yeten62 bir varlk olarak tasfir ve tarif edilen

Allh inanc olmaldr. Onun, tebihi gerektirir endiesi ile yaratklarn sfatlaryla Allhn

tarif edilmesini caiz grmeyerek hayat ve ilim sfatlarn Odan nefyetmesi buna mukabil

yarattklarndan hi birinin kudret, fiil ve yaratma ile tavsif edilmeyeceini syleyerek bunlar

yalnz Allha has sfatlar olarak telakki etmeyi Cehmin Allh det sonsuz kudret ve

yaratc g olarak tasavvur ettiini gsteriyor. Ne varki, hayat ve bilgiden yoksun byle bir

kudret, kr bir kudrettir ve dolaysyla bu anlayn yol aaca gr kanlmaz olarak hem

metafizik hem de ahlk planda iinde hibir hrriyetin bulunmad tam bir determinizm

olacaktr.63

Mezhepler tarihi yazarlar Cebriyyeyi ar ve mutedil grlere sahip olmas

asndan iki gruba ayrmlardr. nsanlarn fiillerini de hibir etkisinin bulunmad ve irade

hrriyetinden tamamen yoksun olduu grn savunan arlar, bunlar Cehmiyye,

Bittihiyye, Bekriyye ve Sabbhiyye diye anlanlardr. nsana ait ihtiya fiillerinin Allh

tarafndan yaratldn ve onlarn fiillerini mstakil olarak gerekletiremediini

benimsemekle birlikte sorumluluu ahlk adan salam bir zemin bulmak amacyla bu

fiillerde insanlarnda etkisi bulunduunu kabul eden mutedil(mutavasst) Cebriyyedir.

Tehnev, btn Ehl-i Snnet-i Mutavasst Cebriyye iinde mtalaa etmitir. Cebriye

teriminin esas itibari ile insanlarn irade hrriyetinden tamamen yoksun brakldklarn

savunanlar anlamna geldii dikkate alnrsa, baz istisnalar bir yana Ehl-i Snneti bu

mezhebe dahil etmek isabetli grnmemektedir.64

58 Yeprem, rade Hrriyeti ve mm Maturid, s.197.59 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Tartmalar, s.5860 Yeprem, a.g.e, s.159.61 Enam 6/102, Rad 13/16, Zmer 39/62, Mmin40 /62.62 Bakara 2/20,106,109,148,259,284.63 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.3564 M.F. Abdlbaki, cebriye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, VII, 207.


23/143

14

Cebriyye taraftarlar bu fikirlerini savunmak iin iki kant ileri srmlerdir: Birincisi;

Allhn birlii Ona ortak koulmamas fikridir. Eer kul kendi fiilini kendi yaratrsa o

zaman onun yaratc olmas gerekir. Hlbuki yaratclk yalnzca Allha mahsustur. kincisi;

Allhn ilim sfatdr. Allh her eyi bilir. Bir insann faaliyetlerini Allh nceden bildiine

gre, her ey Onun bilgisine gre oluyor demektir. nsan kendi iradesi ile hareketlerini

deitirirse, bu hal Allhn ezel bilgisine ters der.65

Cehm b. Safvan, mezhebini, Kurn yetlerini tevil etmek esas zerine kurmutur.

Onun zatndan gayri btn sfatlarn nefy, ahirette gzle grlmesini red ve nihayet Onun

hakikatte mtekellim olmadn beyanla, Kurn Kermin mahlk olduu neticesine

varmlardr.66 mer Nasuhi Bilmen yle diyor; Cebriyye ilkin Allh yetersiz

gstermemek iin her eyi Allhn iradesine brakmakla, bir nevi Allha zulm aibesi isnad

etmitir. kinci olarak Allhn ilminin zellii, insan hrriyetine mani deildir. Allh elbette

her eyi bilir, ancak Allh, olacak eyi olacandan dolay bilir. Yoksa bildii iin o eyler

meydana gelmez.67

Cebr gr kabul edenler aslnda Kurn dan ve hadislerden kendilerine dayanaklar

bulmulardr. Bunlardan bazlarn zikredelim;

Eer Allh isteseydi onlarn hepsini hidayet zerine toplard. O halde sakn

cahillerden olma.68 Allh dilemedike siz dileyemezsiniz.69 Eer Rabbin dileseydi

yeryznde bulunan herkes topyekn iman ederdi.70 Allh dileseydi tek bir mmet yapard,

fakat O, diledii kimseyi sapklkta brakr, dilediini hidayete erdirir.71

Allh dilerse mnafklara azab eder, yahut da tevbelerini kabul eder.72 Bu ve benzeri

yetleri delil olarak getiren Cebriyyeciler, insann fiillerinde mecbur olduunu, her eyin

belirleyicisinin Allh olduunu sylemiler, hadislerden de kendilerine dayanak bulmulardr.Buna misal olarak; Dikkat ediniz aki olan annesinin karnnda aki olandr, sad olansa

annesinin karnnda sad olandr.73

nsanda irade, istitat ve fiili nefyeden Cebriyye mezhebine gre kader, insann

mahkmu olduu ilahi yazgdr. smail Hakk zmirlinin syledii gibi; Cebriyye kadere ar

65 ner, nsan Hrriyeti, s.50.66 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, s.61.67 ner, a.g.e, s.52.68 Enam 6/35.69nsan 76/30.70 Yunus 10/99.71 Nahl 16/93.72 Ahzab 33/24.73 Mslim, Kader 2, 2037.


24/143

15

tazimden dolay teklifi yok sayacak kadar ileri gitmitir. Hatta alem-i kevnde masiyet

yoktur demeye kadar varmlardr.74 smail Hakk zmirli Cebriyyeyi u drtlkle

tanmlyor;

zerinde kader hkmn icra ederken insan iin are bulunur mu?Bu durumda o biare ne yapabilir?

nce ellerini arkaya balayp denize atyor

Sonrada sakn ha slanma ha! diyor. Bu olur i mi?

Cebriyye bu drtlkte de grld gibi kaderin mutlakln ve onun karsnda

insann mahkmluunu vurgulamaktadr. Kader karsnda insan eli kolu bal denize atlan

kii gibidir. Bu da kula yaplan teklifin geersiz ve belki de mecaz olduu anlamna

gelmektedir. smail Hakk yle zetliyor; Olu aleminde masiyet yoktur. nk fail olan

insan Allhn iradesine itaatkr ve fiil de murada muvafktr. Maktul mahbuddur. Olan

herey lhi kudrete tbidir. Bu halde emir ve nehy arasnda fark kalmamaktadr.75 Bunun

yannda Cebriyye, kader konusunda kul fiillerinde mecburdur, onun kendine has hibir gc

ve iradesi yoktur derken baka trl inanan kimsenin kfre dtn de sylemitir.76

Cebriyye akl yrtme ile nasslar tek tarafl olarak ele alm ve kendi n kabulleri ile

deerlendirmitir.77 Ehl-i Snnet alimlerinin kanaatine gre ihtiyari fiillerin lhi iradenin

zorlamasyla gerekletiini sylemek Allhn adlet, rahmet ve hikmet sfatlaryla

badatrlamaz . Ayrca peygamber gndermek suretiyle insanlar buyruklarna uymakla

ykml tutmasna ve sonuta uymayanlar cezalandrmasna hem nasslar hem de apak akli

ilkeler asndan savunula bilir bir aklama getirmek de mmkn deildir. unu da belirtmek

gerekir ki cebir gr, insann iinde yaad teebbs etme-alma-baarma dnyasnn

realiteleri ve kendi vicdan kanaatlaryla da badamamaktadr.

78

Cebriyye neticede doruolan deerlendirmeyi bulamamlar, Allhn bir ok vazife ile yaratt, kendisine muhatap

olarak kabul ettii insan dier cansz lem derecesine indirmilerdir.79

74 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kza, s.70.75 Keskin, a.g.e, s.71,72.76 Topalolu, Kelama Giri, s.286.77 Keskin, a.g.e, s.72.78 Mturid, Cebriye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, VII, 207.79 Keskin, a.g.e, s.73.


25/143

16

1.2.2.2. Kaderiyye ve Kader Anlay

Szlkte kaderiyye kadere mensup olan, kader taraftar manasndaki kaderden

gelmekle birlikte ilk dnemlerden itibaren bu anlamn aksine, sorumluluk douran fiillerle

ilgili ilahi kaderi red edenleri ifade etmek zere kullanlmtr. Kaderiyye kelimesi kaderkonularna lszce dalanlar anlamnda da kullanlmtr.80

Kaderiyye kader meselesine yaklam bakmndan paralel durumda bulunup daha

sonra taraftarlarnn kendisine katld Mutezile ile ilikili olmakla birlikte en azndan

balangta ondan ayr olan bir frkadr. Kaderiyyenin ortaya k slmn ilk dnemlerinde

meydana gelen i ekimelerle irtibatlandrlabilir. Cemel Vakas ile Sffn Savanda

mslmanlarn birbirinin kann aktmas dier kelam problemi ile kader konusunu da

gndeme getirdi. Emevi idarecilerinin halkn kar kt baz uygulamalar kadere

ykleyerek kendilerini aklamaya almalar siyasi muhalefet evrelerinde tepki

dourmutur.81

Bunlar Mabed el-Chen ile Gaylan ed-Dmeknin nderliinde ortaya konan kt

fiilerin ilh kaderle deil, insann hr iradesiyle gerekletii esasna dayanan harekettir.82

Kaderiyye kader ve iradeyi kula nisbet etmekle kalmamtr, daha da ileri giderek ilim ve

takdir manasndaki kaderi de inkr etmilerdir. nsan, amellerini kendi bilgisiyle bizzat

kendisi taktir eden bir varlktr. O fiillere kendi iradesiyle ynelir, sonra kudretiyle o fiilleri

yaratr. Bunun manas Allh ezelde bu amelleri takdir etmez, Allhn iradesinin bunda dahli

yoktur. Allhn kudretinin bu fiillerin ortaya kmasnda rol yoktur. Bu fiilleri ancak

vukuundan sonra Allh bilir, demektedirler.83

Kaderiyye nin grlerini yle sralyabiliriz;

a) Hayr ve iyilikler Allhtan; er ve ktlkler insandandr.b) Allh insanda tam ve eksiksiz bir fiil yapma gc (istitat) yaratmtr.c) nsann fiilleri ve amelleri kendisine braklmtr.d) nsana g verilen konuda Allhn kudreti yoktur.e) nsann ne yapt ve ne olaca konusunda Allhn nceden bilgisi, takdiri ve

dilemesi yoktur.

80 Nasr b. Abdlkerim, Kaderiye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 64.81 Hseyin Atvan, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 64.82 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.285.83 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.289.


26/143

17

f) nsan fiilleri Allh tarafndan takdir edilmi ve yaratlm deildir, onlar bizzatinsan tarafndan takdir edilir ve yaplr. Eer byle olmasayd, takdir etmedikleri

ve glerinin yetmedii eylerden tr cezalandrlm olurlard ki bu adalete

aykrdr.84

Ahlk sorumluluun iki temel art olan yapabilme ve seme hrriyetinin insanda

mevcut olduunu metafizik bir esasa oturtmak iin kaderiyye meyyideye konu olmas

bakmndan insan fiillerini lemde meydana gelen, hadiselerden ayr mtala etmi ve

adletin gerekleebilmesinin ancak insann sorumlu olmas ve dolaysyla bunun da gerekli

artlara sahip olmasyla mmkn olabileceini savunmutur. Ancak onlar, Allhn ezel ve

snrsz bilgi, irade ve kudreti karsnda bunun mmkn olmadn grnce; zellikle insan

fiilleri konusunda, bu sfatlar ya da en azndan onlarn ezeliliini inkr ederek muhdes

olduklarn iddia etme cihetine gitmi grnyorlar. Tabiidir ki, en temel sfatlardan yoksun

brakm (tatil) ya da snrlandrlm bu Tanr anlay slm toplumunda tasvip grmek bir

yana, kfr olarak addedilmitir.85 Kaderiyenin bu grlerini daha sonra Mutezile

kendilerine temel alm fakat onlar Kaderiyye ile zdeletiremeyiz.

Mutezeliye gre, Allh ancak iyiyi diler, kty O irade etmez. O salh ve aslh

murd eder. Ktl dilemek kendisi de bizzat ktdr. Allhn byle kt bir eyi yapmasdnlemez. Bundan dolay kaderden sz etmek imknszdr. Mutezile, Allhn insann

yapp etmelerini ezelde belirlemi olmasn ve buna uygun olarak yaratmasn kabul

etmemektedir.86

Kaderiyye ve Mutezilenin dell olarak ileri srdkleri baz yet ve hadisleri

zikrederim:

-Allh kiiye ancak gcnn yetecei kadar ykler! Kazand iyilik lehine, ktlkde aleyhinedir. Rabbimiz! Eer unutacak ya da yanlacak olursak bizi sorumlu tutma87

-Bu yaptnzn karldr. Yoksa Allh kullarna zulmetmez.88

-Ktlk ileyenlere ktlkleri kadar ceza verilir89

-Bamza gelen herhangi bir musibet ellerimizle ilediklerinizden trdr.90

84 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.3885 Turhan, Kasm, a.g.e, s.39.86 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.75.87 el-Bakara 2/286.88 Al-i mran 3/18289 Yunus 10/27.90 e-ra 42/30.


27/143

18

-Semuta gelince biz onlara da doru yolu gsterdik. Fakat onlar sapkl doru yolla

tercih ettiler.91 Bunlardan baka yzlerce ayet bulunaktadr.

-Her ocuk tabii ftrat zerine doar. Nihayet anne babas Yahudi, Hristiyan veya

Ateperest yapar.

92

-Allh Tel buyurur ki: bu kullarmn hepsini ktlkten arnm bir ekilde

yaratm fakat bilehare onlar dinlerinden saptrmtr.93

nsan fillerinden dolay vgye veya yergiye mstahak olur, kt ve irkin fiillerden

tr yerilir ve mcazt grlr. nsann kendisine ait olmad, kendi irade ve kuvvetiyle

yapmad fillerden dolay yetinmesi ve ceza grmesi irkin bir eydir. dil olan Allh, irkin

bir ey yapmayacana gre bu fiillerin filinin insan olmas gerekir.

94

Bunlara cevap olarak ncelikle insann btn fiilleri doru ve gzel deildir. Yapp

etmeleri baz zamanlarda Allhn emir ve yasaklarna uygun olmayabilir. nsanlar iinde

mmin olduu gibi kfir olanlar da vardr. yilik yapanlar olduu gibi zulm, hrszlk, sefeh

vb. ktlk yapanlar da vardr. Haydi, iyi fiilleri Allha izafe edelim ama bu kt fiilleri

Allhn kudretine nasl verebiliriz? Hlbuki iyilii istemek ve yaratmak iyi olduu gibi

ktl istemek ve yaratmakta ktdr. Kfr irade etmek ve ona rza gstermek kfrdr.

Meseleye bu adan bakacak olursak Allhn fiilleri iinde kt olan ve uluhiyet sfatlaryla

badamas mmkn olmayan eylerin olduunu sylemi oluruz.95

Bata ashbn ileri gelenleri olmak zere Selef yntemini benimseyenler

Kaderiyyenin karsnda yer alm, Hz. Ali, Abdullh b.Abbas, Abdullh b. mer, Cbir b.

Abdullh, Eb Hureyre, Enes b.Mlik gibi sahabeler aka bu mezhepten uzak olduklarn

beyan etmilerdir. Hatta Abdullh b. mer, bu anlaytaki kimselerin ilhi kaderi kabul

etmedike Uhud Da kadar sadaka verseler bile bunun kabul edilmeyeceini belirtmitir.96

1.2.2.3. Ehl-i Snnet ve Kader Anlay

nsan ahlki sorunlarn temel unsurlar olan irade hrriyeti ve yapma gcn ona

vermedii halde yine de onu kendinden kan fiillerinde sorumlu tutmakla Allhn adletine

glge dren cebr gr ile ahlk hrriyet adna insan fiilleri sahasna Allh mutlak

91 Fussilet 41/17.92 Mslim, Kader, 6.93 Mslim, Cennet, 17.94 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.46.95 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.75,76.96 Hseyin Atvan, Kaderiye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 65.


28/143

19

kudretle kapatarak onu snrlandran kaderi gr slm mmetinin byk ounluu

tarafndan kabul grmemitir. lhi adlet ve kudrete insann sorumluluu ilikisine rasyonel

bir aklama ve onu dengeli bir zemine oturtma abasna Mutezilenin byk bir ounluu

ilhi kudret yerine ilhi adleti ne kararak insann sorumluluu zerinde srarla durma

arzusu gstermilerdir ve bylece, muhaliflerin onlar itham ettikleri gibi, byk lde

kader gr hattnda kalmlardr. 97Ehl-i Snnet bilginleri hem Cebriyyeyi hem de

Kaderiyyeyi hatal bulmulardr.98 Onlar, orta yolu benimsemitir. nsann yapp etmelerine

bir ilhi n bilgi vardr. Fakat bu n bilgi insann iradesini yok etmediinden dolay insannn

irade hrriyetine aykr deildir. Bundan dolay insan yapp etmelerinde hrdr. Fiillerinin

yaratcs deildir, ancak yapcsdr.99

Orta yolu seen Ehl-i Snnet bilginlerinin farkl grleri vardr. leri srdkleri

fikirlerle bazlar Cebriyeye bazlar Kaderiyeye daha yakn olur. Ehl-i Snnetin grlerini

iki koldan deerlendirebiliriz. Bunlar Earlik ve Maturidliktir. Earlere gre insanda bir

irade kudreti vardr; fakat bu kudretin, yapt iler zerinde etkisi yoktur. O ancak

kazanmaya (kesbe) muktedirdir. Ear cebrden kurtulmak iin kesb kavramn

kullanmtr.100

Eari Allhn kfiri brakn (hzlan) insann da isyan etme gcn yaratmas olaraknitelendiriyor, hatta isyann yaratl olarak kfr de kzann dorudan bir hedefi kabul

ediyor. Bununla birlikte ktl tam olarak mahrum olma eklinde tanmlyor. Fenalk ve

iyilkik Allhn yarattklardr. mn Allhn bir nimeti, ltfdr. mn nimetini veren

Allhtan bu nimeti verip vermemesi istenemez. Allh bunu fazlndan vermektedir. Kfirlere

imnla emretmektedir. Onlar imn gc vermediinde ise onlar brakmaktadr. Bununla

birlikte onlar imndan mahrum etmemektedir.101

Ear, kader konusunda, kader tariflerine girmemi, kulun yaratlnda sad, aki

olduu, rzknn ve ecelinin tespit edilmi bulunduu hususunu ayet ve hadislere dayanarak

nakli delillerle aklamtr. Ayrca Ear kader meselesinde amellerin nceden takdiri ve

yaratlmas mns ile kaderi inkr eden Mutezileye kar bulunmakta ve Kaderiye

isminin onlara daha uygun dtn savunmaktadr.102

97Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.60.98Topalolu, Kelam lmine Giri, s.287; ner, nsan Hrriyeti, s.52.99Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.75.100 ner,nsan Hrriyeti, s.53.101 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.224,227.102 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.220221.


29/143

20

Earye gre Allh, ilim sfatyla lim, kudret sfatyla kdir, irade sfatyla mrd,

hayat sfatyla diridir. O her eyi ezel olarak bilir hibir ey Onun bilgisi dnda kalmaz. O

her eye kadirdir ve her eyin yaratcs O dur. Ondan baka yaratc yoktur. O dilemeden hi

kimse bir ey dileyemez. Allhn mlknde Onun dilediinden bakas olmaz; bizler, Onun

iin dilememizi diledii eyden bakasn dileyemez. nsan fiilleri Allh tarafndan yaratlr ve

takdir edilir. Kurn da; sizi ve yarattklarnz O yaratmtr.103 buyrulmutur. Hayr ve err

Allhn kza ve kaderiyledir; iyi olsun, kt olsun, ac olsun, Allhn kza ve kaderine

inanrz ve biliriz ki, bizim yaptmz hata bizden deildir ve isabet edende bizim hatamzdan

dolay deildir. nsanlar kendilerine fayda ve zarar vermezler.104

Ear Allhn mlknde Onun irade ve kudreti dnda herhangi bir eyin

gereklemesi mmkn olmad gibi kendisi diledii her eyi yapabilir. O, Mutezilenin

iddia ettii gibi kullar iin aslh olan gzetmek zorunda da deildir. nk onun tbi

olaca bir yasa (erat) yoktur. Aksine emir ve yasaklaryla yasay o koyar. Dolaysyla iy-

kt, gzel-irkin, farz-haram, gibi niteliklerin kendinden objektif bir deeri yoktur, hibir

ey kendiliinden ne iyidir ne ktdr; adlet aslnda Mutezilenin iddia ettii gibi Allhn

insanlara eit muamele yapmas yahut kulun ahlki hrriyete sahip olmas deil, Allhn

emirlerine itaat etmektir. Hem ahlki deerlerin hem de insanlarn fiillerinin Allhn irade

ve kudretiyle belirlenip takdir edilmi olmas Allhn fiilleri hakknda bir adletsizlik

fikrine de ok yol amaz. nk adletsizlik veya zulm ancak daha yksek olann tayin

ettii snr tecavz etmek veya hakk olmayan eyi yapmaya kalkmaktr ki, her iki halde de

O, kinatn mutlak sahibi ve nazm ve her eyden mstani olan Allha nisbet edilmez.105

Allh snrsz irade ve kudretiyle lemin mutlak hkimi olarak, insanlarn glerinin

yetmeyecei eylerle ykml tutabilecei gibi dileseydi hi kimseyi mkellef tutmazd.

Ykmllk koymak Onun zerine vcip olmad gibi, ykmlle ramen O diledii gibi

insanlara mukafat ve ceza vermeye kdirdir. Sevap, nimet ve ltuf Onun fazl, azab ve ikab

Onun adletidir. nk O yaptklarndan sorumlu deil fakat onlar sorumludur106

Ear, Mutezilenin grlerine kar u ekilde cevap vermektedir:

lk olarak; mn ile iradeyi birbirinden ayrmakta Mutezileye cevap verilmi

olunuyor. mm el-Harameyn bu konuya geni yer ayrarak irade ile emrin ayr eyler

olduunu belirtmeye aba sarfediyor. Mutezile Hz. brhmin (a.s) olunu kurban ediinde

103 Saffat 37/96.104 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.74.105Turhan, a.g.e, s.74.106 Enbiya 21/23.


30/143

21

sadece bir hazrlk olduunu buna kar Earler bunu bizzat emri yerine getirmek olarak

aklarlar. Mutezilenin emr ve iradenin ayn eyler olduuna cevap vermi oluyorlar.

kinci olarak; Mutezilenin iddias, itaatin irade ile olan alkasdr. Buna kar srlen

dell udur; taat iradeyle ilgili deildir. taattin alkas emr iledir. Allh kfirin kfrn iradeeder, diler; ama bununla birlikte ona imn etmesini emreder. Bu konuda Eb Lehebin

durumu gsterilir. O imn etmek istemedii halde ona, imn etmesi emredilmitir. Kfr

konusunda kfir, imna sahip olmay istemedii iin Allh ona kfr yaratmaktadr.

nc olarak; Allhn kzasna rz gstermek vciptir, eer kfr bu kza ile

vazedilmise, o taktirde kfre rz gstermenin vcip olacan sylemek gerekir, oysa byle

bir rza kfrdr eklindedir. Earnin buna cevab yledir: Kfr ve isyan Allh

tarafndan hkmedilmi olarak kabul edilmedir, gerek de byledir. Bu adan onlara rza

gstermek icap eder. Bu, Allhn onlar kendisinden yaratt fail ile kesbin alakas ynnde

deildir. Zira kesbin zati veya asli bir etkisi yoktur, o sadece fiilin faile isnadn salar. Bu

ekilde kfr ve isyan konusunda ileri srlebilecei, yermenin ortadan kaldrlabilecei

dnlm olup, neticede Allhn kazasna Ear anlayna rz gsteriliyor.107

el-Lumada Ear yle demektedir; Biri tutar da Allh Tel masiyetleri kza ve

taktir etmi midir? derse, ona, evet diye cevap veririz. O, masiyetleri yaratmak, yazmak ve

olacan haber vermek suretiyle kza ve taktir etmitir. Kurn da yle buyrulmutur:

srloullarna kitpta dorusu yeryznde iki defa bozgunculuk yapacak ve kibirlendike

kibirleneceksiniz diye kza ettik.108 Yani buradaki kza ettik onlara haber verdik,

bildirdik mnsndadr. Yine baka bir yette; Bunun zerine onu ve ailesini kurtardk

yalnz karsnn geride kalanlardan olmasn takdir ettik109 buyrulmutur. Burada geen

takdir ile Cenb- Hakk biz ona yazdk ve geride kalanlardan olmasn bildirdik manasnkastetmektedir. te biz bylece Allh Telnn kza ve kaderinin burada emiri demek

olmadn ifade ediyoruz.110

nsana sunulan teklif her ne kadar Allhn keyfi iradesine bal olsa da bir meyyide

olduuna gre, bu teklif ve meyyidenin abes olmasndan kurtulmas iin bir sorumluluun

olmas gerekmektedir ki, Ear kesb retisiyle insana bu sorumluluu yklemeye alr.111

Earler, Cebr ve Mutezil grler arasnda orta bir tikad edinmek istediklerini ve bylece

107 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.224,227.108sra 17/4.109 en-Neml 27/57.110 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturid, s.219,220.111 Turhan, Kelam ve FelsefeAsndan nsan Filleri, s.76; Yeprem, M.Saim, a.g.e, s.226.


31/143

22

nsann kesbi vardr, ancak kesb ve kesb edilen Allh tarafndan yaratlr. Grne kail

olduklarn belirten bn Rde gre bu gr anlamszdr nk iktisab ve mkteseb Allh

tarafndan yaratlnca insann iktisabnda mutlaka mecbur olmas gerekir.112 Ayrca Earde

kudretin fiillin sadece bir ynde olduu gz nne alnd takdirde, bu grn mutlak

cebir grnden fark kalmamaktadr. nsann fiillerinin takdir edicisi ve yaratcsnn Allah

olduunu gstermek suretiyle, Mutezileye muhalefet, endie ve gayreti sonucu savunduu

fikirlerin cebre dmesinden kurtulmak iin insana sorumluluk yklenerek yolu semi ve

bunu temellendirmek iin de kesb formln bulmutur. Ama kesbi hazrlayan btn

unsurlar gibi bizzat kesbin kendisi de Allh tarafndan yarlmaktadr.113 Ear eklektizminin

grnte, tefvize nazaran cebre daha yakn olduu iindir ki buna Cebr-i Mutavasst

denmesi det olmutur.114

Dier Ehl-i Snnet kolu da Maturidliktir. Maturidye gre insan, fiillerinde irade

hrriyetine sahiptir. Fakat insan fiillerinin yaratcs deildir. Fiillerin yaratcs Allhtr.

nsan o fiilleri kesb eder. Maturidye gre kesb, yaplmasna kesin ekilde karar verilmi

kasttr. Maturid, kesbin bir eyi ihtiyar etmesi, ya da semesi veya kasdetmesi olduunu

syler. nsann kendisine verilen kudretle fiili kesbedip etmemekte, yani yapp-yapmamakta

hrdr.115 Maturid insan fiilleri hakknda orta yolu benimsemitir. Maturidnin orta yoluna

gre insann filleri, bir ynden Allhn bir ynden ise insanndr. nsan fillerini ne yalnzca

Allha ne de insana nisbet etmek mmkndr.

nsann fillerini, insana nisbet edilmeyip yanlzca Allha nisbet edilirse, o taktirde

insan bunlara zorlanm olur ve dolaysyla insann bunlardan niin sorumlu tutulaca

aklanamayaca gibi, Allhn emir ve nehye konu olan fiilleri yapmas, vad ve vaide

muhatap olmas ve bunlardan dolay ceza ve mkfat grmesi gerekecektir; bu akln ve naklin

kabul edecei birey deildir. Fiiller hibir ynden Allha nisbet edilmeyip yanlzca insana

nisbet edilecek olursa, bu takdirde de insan fiillerinin mutlak faili yahut yaratcs olacak ve

O her eyin yaratcsdr116, O her eye kdirdir117 gibi yetlerde Allhn kendisini tavsif

ettii sfatlar Odan esirgenmi olacaktr. Bundan baka insanlarn fiillerinde onlarn

idraklerinin ulaamayaca ve akllarnn kavrayamayaca baz zellikler vardr. Sz gelii

insann bir eyin yokluktan varla k aklyla kavramas mmkn deildir. Kez insan

112 Turhan, a.g.e, s.81.113 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturid, s.219,220.114 ner, Necati, nsan Hrriyeti, s.53.115 ner, a.g.e, s.53,54.116 Enam 6/102.117 Enam 6/17.


32/143

23

fiillerinin gzel ve irkin olarak meydana geldii grlmekle beraber, fiilleri ileyenlerin

onlarn ne kadar gzel ve irkin olduklarn bilemedikleri gibi, onlarn gzel grd bir fiil

tersine de tecelli edebilmektedir.118 Bu sebeple diyoruz ki, insannn fiilleri olduklar gibi

meydana gelmeleri ynnden insana izafe edilemez. nsann kasdnn dnda zuhur etmesine

ve benzerini meydana getirmekten ciz olmasna ramen, bu fiillerin gerekten insana ait

olmas mmkn olsayd, o taktirde olduu gibi lemin, her eye gc yetmeyen her eyi

nicelikleriyle bilmeyen bir kimse tarafndan meydana getirilmi olmas da mmkn olurdu ki,

bu da yaratma konusunda temasl gerektirirdi. Oysa, hibir ey Ona benzemez119

buyurulmutur. Bu bakmdan bu fiillerin yaratlmalar ynyle insana nisbet edilebilmeleri

asla dnlemez. lemdeki her ey gibi insan fiillerinin de yaratcs Allhtr.120

Maturidye gre ihtiyar fiiller, istitatl-ahvle sahip bulunan insann bir fiilli

yapmaya ihtiyar ettii anda onda Allh tarafnda yaratlan bir kudretle meydana gelmektedir.

Her hangi bir fiillin yergiyi ve azab yahut vgy ve sevab haketmesi insann ona olan

ihtiyar ve kastna dayanr; insan iyi yahut kt hangi fiili istemise Allh onda onun kuvvetini

yaratr, fiil z itibariyle vg ve yerginin yahut mkfat ve cezann sebebi olmayp, tersine

iyi ve ktye elverili olabilir. Baka bir ifadeyle fiil, fiil olmak bakmndan ne iyidir ne

ktdr, ne gzeldir ne de irkindir. Onun iyi yahut kt, gzel ya da irkin olmas insann

ona olan kasdna baldr.121

nsan sadece Allhn yaratt bir fiili kesbediyorsa, bu durum insann gerek faili

olmasn nleyen bir husus oluyor mu? Maturidyeye gre konu, bu ekilde anlalmamaldr.

Zira ona gre; herkes bizzat bilir ki, yapt ite hr olduu gibi, fail ve ksibtir. Bu

ifadeden insann yapt bir ii hr olarak, kendi irade ve insiyatifini kullananrak yapt

anlalmaktadr. Fiilin Allh tarafndan yaratlmas insana bir mecburiyet yklemez. Fiilinde

hr olduuna gre, Allhn yartt o fiili ister yapar, ister yapmaz. Hr iradesini yapma

ynnde kullannca o fiilli kesb etmi olur.122 nsan eitli seenekler arasnda birini seip

eylem sahasna geirmektedir.

Maturid, fiilin yaratlmas safhasnda yine de bir zarretin varln kabul etmektedir.

nk, fiilin fiil olarak yaratlmasnda insann hibir fonksiyonu yoktur. Ancak, yaratlan o

fiilli kesb etme ynnden insan tamamen hrdr; bu ynyle ilgili hibir zorunluluk sz

118 .Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.85.119ra 42/11.120 Turhan, a.g.e, s.86.121 Turhan, a.g.e, s.91.122 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.58,59.


33/143

24

konusu deildir. in yaratma ile nitelenmesinde insann bir etkisi olmad iin fiil insan

iradesinin dnda meydana gelir ve insan onu kabullenmek zorunda kalr. Bu, fiilin yaratma

yndr, fiilin kazanlmas ynnde ise insan tamamen iradesinin hakimidir. Fiil bu ynyle

insan iradesine bal olduu iin, sorumluluk insana ait olmaktadr.123

Maturidi, kza ve kader meselesinde Allhn ilim sfatyla izaha almtr. Kza

sadece irade sfatndan deil Allhn ilim sfatndan da kar, ona da baldr. nk Allhn

ilmi insann ihtiyarna mtevakkftr. Maturid, kza ve kader meselesini Allhn ilim sfatna

balamakla, bir yandan insann hrriyetini, dier yandan da bu ince ve nazik meseleye

pisikolojik bir yn vererek problemi kmaza sokmuyor. Onun meseleye yaklam ilahi

yaratma ile insan yaratma arasnda fark gzetimi eklindedir. Zaman, insan zihninin

formlarndandr. Allh iin zaman diye bir ey yoktur. Mekn iin de ayn eyler sylemek

mmkndr. Onun da geerlilii yeryz insan iin sz konusudur. Allhn katnda zaman

ve mekndan sz edilemez. O mutlak bir varlktr. Bu tarzda bir zaman snflamas ancak

insan iin vardr. O halde yce Allh dn, bugn ve yarn ayn l ve oranlarda farksz ve

mutlak olarak bilir. Bylece Allhn kza ve kader meselesinde ve bu ana meseleye bal

dier insann fiillerini ilgilendiren yan meselelerde Allhn mutlak ilminin insan ve ona

verilmi hr iradeyi kuatmas tabii oluyor. nsan Allahn ilminin dnda birey yapamaz.124

Ehl-i Snnet, Kurn ve Hadisi, Cebriyye ve Kaderiyyeye nisbetle daha salam bir

metodla (tertib metoduyla) tetkik etmiler ve bu sayede her iki gr telif eden, hatalarn da

ortaya koyan yet ve hadisler bulmulardr. Ehl-i Snnet limleri, ilhi teklfin vki olmas ve

olmamas bakmndan insann hallerini de tetkik etmiler ve grmler ki Allh Tel insana,

mutlak mnda bakmayacak, dinlemeyecek, yemeyecek, imeyecek, gibi bir mkellefiyet

yklememitir. Onun emrettii ey, insann, iitme, grme, yeme... vastalarn baz yerlerde

(hell eylerde) kullanmas ve baz yerlerde de (haramlarda) kullanmamasndan ibarettir. O

halde Allhn emrine taalluk etmesi veya etmemesi bakmndan bu iki husus arasnda bir fark

olmaldr. Bu fark u olabilir; nsan bu iki ktan birine muktedir klnm, fakat br k iin

kendisine bir kudret verilmemitir.125

Bu mezhebin grlerine ksaca deindikten sonra kza ve kader meselesi

ierisindeki baz kavramlarn tahlillerini yapalm.

123 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.60.124 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.228,230.125 Topalolu, Kelam lmine Giri, s.288,289.


34/143

25

1.3. Kza ve Kaderin Kapsamndaki Kavramlarn Tahlili ve Mezheplerin Bu

Konudaki Tartmalar

1.3.1. lim

Snn kelm limleri umumiyetle, bizim konumuz asndan ilmi iki ksmaayrmaktadrlar; kadm ilim ve hdis ilim. Byle bir taksimi Allhn ilim sfatnn varln

kabul etmeyi Mutezilede bulmak mmkn deildir. Kader inancn dorudan ihtiva eden,

kadim olarak kabul ettiimiz lhi Bilgi nasldr? Veya benim bilgimle Onun bilgisi arasnda

nasl bir fark vardr? Ki olmu ve olacak her eyi tafsiltyla bilmektedir. Bilgisinden hibir

ey gizli kalmamaktadr.126

lhi Bilgi, beer bilgide olduu gibi tecrbelerle kazanlm bir bilgi olmadndandolay zamana, mekna ve sebebe bal bir bilgi olmakla vasflandrlamaz. nk insan

bilgisinde deimez olan tek zaruret deime zelliidir. Deime ve yeniden oluum,

meydana gelme ise varlkla ilgili olan bir bilginin elde edilmesinden nce bilinen eyle ilgili

bir cehaletin varln tasavur etmeyi, bilgi meydana gelmeden nce varlktan habersiz olmay

gerektirir. Halbuki ulhiyet hibir ynden noksan ifade etmeyecek olan, keml mnsnda bir

sfatla ancak tavsif edilebilir. Cehl ise apak bir noksanlk olduundan dolay lhi Zaata

cehlin izafe edilmesi muhaldir.127

rade bilgiye dayanr. nsann iradesi bilgisi dnda deildir; nce bir eyi bilir, sonra

ister ve yapar. Bilinmeyen bir eyi istemek mnszdr. Maturdye gre insan, fiillerin her

ynn ve ulaacaklar neticeleri btn detaylaryla bilmesi imknszdr. Zaten insanlara

peygamberler gnderilmesinin sebeplerinden birisi de, insanlarn kavrayamayacaklar veya

herkesin kavrayamayaca yanlla decei hususlar onlara da Maturid tarafndan sz

konusu edilmektedir.128

Nesefye gre; bir nesne yaratlmadan nce, btn detaylarylaancak Allh tarafndan bilinebilir.129 nsann nerede doaca, nerede lecei gibi kendi

iradesi dnda meydana gelecek eylerle ilgili Allhn bilgisinin olduunu Kurn aka

ifade etmektedir.130 Nesefi lemdeki dzenden hareketle Allhn bir n bilgisinin olduunu

ispat etmitir. Eer yaratmadan nce bir ilim yok idiyse lemde bulunan dzeni ve varlklar

arasnda bulunan uygunluu zikretmek gleir.131

126 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.95.127 Keskin, a.g.e, s.97,98.128 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.99,100.129 Yazcolu, a.g.e, s.101.130 Lokman 31/34.131 Keskin, a.g.e, s.108.


35/143

26

Allh Telnn insanlara ait fiiller dhil olmak zere btn nesne ve olaylar vuku

bulmadan nce bilmesi Onun fiili sfatnn kapsamyla olup kaderin ilk mertebelerini tekil

eder.132 Onun bilgisi, zaman ve mekna bal olmadndan, zaman ve meknda mevcut olan

deimeler, Onun bilgisine tesir etmez. Ayrca bu bilgi sfat messir ve aktif bir sfat deil,

zat bir sfattr. Bundan dolay objesini var etmesi mmkn deildir.133 lhi ilim kullarn irade

ve kudretlerini ortadan kaldrmaz aksine Allh kullarn fiillerini hr irade ve kudretleriyle

yapacan bilir. Allh hangi sonularn hangi sebeplere bal olduunu, bunlara kimlerin ba

vuracan ve nasl bir netice elde edeceini, yani nesne ve olaylarn sebep ve sonularyla

birlikte ezelde bilir.134

1.3.2. rade

Arapa kelime olan irade asl olarak talep etmek mnsna gelen r-v-d

sulasisinden ifal vezninden mastardr. Emretmek, istemek, dilemek, arzu etmek, meyl

etmek, bakp isteyerek en iyiyi semek, kasd etmek ve bir eyi severek ona itina gstermek

manalarna gelir.135

slm kelmnda bu kelime iki ynl olarak hem insanlarn fiilleri yapmalarna, kendi

fiillerinin sahipleri olarak onlar onlarn mesuliyetini yklenmelerine imkn veren bir zellikolarak ve hem de deer, Allhn sr bir seim ve tercihle fiillerini yaptn ifade etmek

iin kullanlmtr.136 rade herhangi bir ekilde kendisinden fiil vuku bulan bir hali

canlya gerektiren bir sfattr. rade daima yoklua taaluk eder. rade nefsin arzular olarak da

tarif edilmitir. Bu arzular; itiyak, eilim, sevgi ve kasd olarak gsterilmitir.137 Kurn-

Kermde irade iin meiet ve ihtiyar kelimelerinin kullanldn grrz. Hem insan iin

onun hr olduunu belirtecek ekilde kullanlm hem de Allh hakknda Onun tesirinin

snrsz ve mutlak olduunu ifade etmek ii kullanlmtr.138

Bir el-Mutemir iradeyi ikiye ayrmtr; 1. Fiil, 2. Zat. Allh zat sfat olan iradeyle

hayr ve salh bilmesi ve onu istemesi caz deildir. Bunlar bilmesi demek, dilemesi

demektir. Fiil sfat olan irade veya onunla dilenen ey Onun yaratmas demektir. Bu fiilden

ncedir. Yani bilme ve dileme ile yaratma anlamndaki irade bir arada bulunamaz. Bundan

132bn Teymiyye, Kader, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 60.133 Keskin, , slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.110.134 Kad Abdlcebbr, Kader, T.D.V slam Ansiklopedisi, XXIV, 60.135bni Manzur, Lisanl-Arab, III, 187136 Keskin, a.g.e, s.121.137 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.67.138 Keskin, a.g.e, s.122.


36/143

27

dolay Allhn iradesi insanlarn fiillerini dilemekten ibaret oluyor ve bu da emirdir.

Nazzama gre, Allhn iradesi, Onun ii, emri ve hkmdr.139

Mutezile lemin sonradan yaratldn ispatlamak iin irade sfatn kabul eder, ama

bu irade hdis ve mahalsiz bir sfattr. Bunun yannda Mutezileye gre Tanr yanlzca iyiolan fiillerin yaplmas, kt fiillerin yaplmamasn emredici oluu vardr. Bunun dnda

Onun kullarnn ktlk yapmasn irade etmesi mmkn deildir. Allh insanlarn fiilleri

hakknda ancak iyi olanlar emreder, irade eder.140

Eariye gre Allhn iradesi btn murat edilmesi mmkn olan eylere taalluk

etmektedir. Bunun aksini dnmek ilim sfatnda olduu gibi Allhn baz eyleri irade

etmediini sylemek Ona irade sfatnn ztt olan, mecbur, mekruh, ciz olmak gibi noksan

sfatlar izafe etmek olacaktr. Allh hdis olan her eyin hlkdr ve irade etmediini

yaratmas dnlemez.141

Maturidde irade, her gerek failde bulunan bir vasftr. Burada Mutezilenin

iradenin fiil olduu eklindeki grne benzer bir durum mahade etmekteyiz. u farkla

ki, Mutezilede irade, her halukarda fiilden nce olduu halde, Maturidde iradenin fiille

beraber bulunduunu sylenmektir. Ona gre eer irade fiille birlikte deil de, fiilden nce

ise irade ancak temenni mnsn ifade eder ki Cenb- Hak bundan mnezzehtir. Cenab-

Hakn ezeldeki iradesi temenni mnsnda olmadna gre ihtiyar manasn ifade eder.

nk fiildeki ihtiyara baktmz zaman her ihtiyar sahibinin ayn zamanda da bir irade

sahibi olduunu grmekteyiz. Allh Telnn irade ve ihtiyar sahibi bulunduunu bize

gsteren Cenb- Hakkn fiilleridir.142

Maturid, mutlak ve ezeli bir ilahi anlayn kabul eder. Allh mutlak irade sahibidir.

Maturidler, Mutezile gibi insana irade hrriyeti vermektedirler.143

Mutlak olarak kendi iradesine sahip olan insan bu iradeye dayanarak kendi fiilini de

kendisi yaratmaktadr. Hayr, erri, isyan, taati, sevab ve gnah hepsini kul kendisi

yapmaktadr. nsan mutlak olarak hr bir iradeye sahiptir, bir eyi yapma ya da yapmamaya

tamamen onun iradesine bal ve sadece kulu ilgilendiren bir husustur. Allh kullarn

139 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.68,69.140 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.132.141 Keskin, a.g.e, s.133.142 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.278143 Glck, a.g.e, s.74.


37/143

28

fiillerine mdahale etmez, onlar mkellef kld eyleri yapabilmeleri iin onlara hr bir

irade vermitir.144

1.3.3. Kudret

Kudret; hayat sahibinin iradeyle, fiille ve telkine muktedir olduu bir sfattr. Kudret,

irade kuvvetine etki yapan sfattr. rade olmaynca kudret bal bana fiil meydana

getiremez. Fiillin meydana gelmesi iin nce irade sonra kudret gerekir.145 Bakllan; Allh

her eye kadirdir.146 ayetini yorumlarken yle devam eder: Kesin olarak biliyoruz ki

fiillerin kudreti olmayan birisinden meydana gelmesi imknszdr. Ona gre Allh mutlak ve

ezel bir kudrete sahiptir.147

nsanda varl kabul edilen ve gerekten var olan g belirli alanlarda etkindir.

Allhn mutlak ve snrsz kudreti hibir kayt ve arta tabi olmadan her fiili yaratt halde

insan bu g ve yetenekten mahrumdur. nsann gcnn yetkisi snrldr. Allh kudreti ile

yoktan her eyi yaratt halde insan byle bir ey yapamaz. nsan asla yoktan, cisim, cevher,

raz yaratmaya, atom, hcre, molekl yaratmaya muktedir deildir. Ear ye gre kudret ile

fiil arasnda zaman bakmndan imknszlk olduundan insan gcn sarf eder etmez fiil

meydana geldiinden, kudret ancak bir mmkn iin uygun ve geerlidir.148

nsann cz miktarda bir gc vardr. Bu gle fiillerini icra hayatn tanzim edip

dzenler. nsan bu gc sayesinde asla mecbur olmadn bilir ve hisseder. Zira bir eyin

dou ve oluu annda mecburiyet yoktur. Mecburiyet, zorlanma; var olan bir eye isteyerek

veya istemeyerek vuku bulur. nsann nnde somut olarak bir ey bulunacak ki insan o ey

hakknda isteme veya istememe tarznda bir tavr taknsn.... Zorlanma byle durumlarda

sz konusudur oysa insan sahip olduu g ile bir fiili tercih eder, benimser, o fiildenvazgemeyerek onu iler.149

1.3.4. stitat

stitat kelimesi arapa tavaa slasi kknden gelen istifalvezninde bir mastardr.

Lgatte g, kudret, kuvvet, takat ve vusat manalarn ihtiva etmektedir. Bu kelimeler

144 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.136,137.145 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.103.146 Maide 5/120.147 Glck, a.g.e, s.122.148 Glck, nsan ve Kaderi, S..lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 29.149 Glck, a.g.e, II, 30.


38/143

29

birbirine yakn manal kelimelerdir.150 stiat Allhn canl varlklarda yaratt bir arazdr,

onunla ihtiyari fiiller icra edilir.151 Kelmclar hemen tamamna gre istiat, bir fiillin

gereklemesinin temel art olan kudret, kuvvet ve takat anlamna gelemektedir.152

nsanlarn fiillerinin gereklemesinin art olan istiatin, kulda var olup olmadtartma konusu olmutur, Cebriyye hari tutulacak olursa btn tikad mezhepler kulun

ihtiyari olan fiilleri gerekletirmesi iin bir kudretin varln kabul etmilerdir.153

Earye gre, istiati Allh yaratt taktirdir fiil vardr ve fiil olunca da kesb vardr.

Nasl ki alet yoksa fiil de yoktur. Ancak fiillin yokluunun sebebi aletin yokluu deil,

istiaatin yokluudur. nk alet varsa kudrette vardr. Kudret olunca kesb de vardr. Kesb

olunca fiil vardr. Ear, karsn boayan yahut klesini azad eden bir kimsenin bu fiile ne

zaman kadir olduu sorusuna da boama ve azad etme annda kadir olduu cevabn

vermitir.154

Maturid iki trl istiatin olduunu syler:

1. Sebeplerin salaml ve aletlerin shhati ki, bu fiilden ncedir ve Allhn bir

nimetidir. Bu salam bir bedene sahip olutur.

2.Yaplan iin ahlaki deer kazanmas hailidir. Bu taktirde fiil nitelik kazanr sevap veceza ile temas halinde olur ki bu fiillin seimidir. Bununla birlikte insan ihtiyari fiillerini

yapar. Bu fiil iin bir illettir.155

nsann fiili olduuna gre, bu fiile ilikin bir gcn bulunmas da kanlmazdr. Fiil

var olduka kudrete muhtatr. Kudret fiillin artt olduu gibi istiat de kudretin art

olmaktadr. stiatin varl konusunda bir sorun yoktur, sorun bu gcn fiil ilenmesinde mi,

yoksa ilenme esnasnda m bulunduu meselesi iddetli ve sonu gelmez tartmalara

konu tekil etmitir.156

1.3.5. Allhn ve nsann Filleri

nsann irade ve gc tarif edildikten ve bu irade ve g faaliyete getkten sonra fiil

ve kesb ile karlalmaktadr.

150 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.139.151 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.125.152 Keskin, a.g.e, s.141.153 Keskin, a.g.e, s.141.154 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.209.155 Glck, a.g.e, s.126,127.156 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.77.


39/143

30

Fiil, hareket demektir.157 Kader ve kza akidesinin en nemli kavramlarndan birisi de

fiil kavramdr. Burada fiilden kastmz, hem insann kendisinden dolay hesaba ekilecei

amelleri, yapp etmeleridir ki, Kurn onlar insana vermektedir; hem de Allhn fiilleridir ki,

btn mslmanlar Allhn her eyi yaratt hususunu kabul etmilerdir.158

nsanda iki trl fiil vardr;

1. nsann iradesi olmadan Allhn yaratt fiil; titreme, kalp ve kan dolam

hareketleri gibi...

2. nsann irade ve gc ile birlikte Allhn yaratt fiil...159

Btn tikad mezhepler insann fiilinin oluumun da onun sorumluluunu

temellendirmek iin kendisine ait, Allh tarafndan yaratlmam olan ve fiiline esas tekileden bir unsurun varln kabul etmilerdir.160

Allhn fiilini anlatmak iin dilde kullanlan en yaygn terim halk kelimesidir.161

Trkede yaratma olarak kullandmz halk, szlk anlam, lp bimek, bir nesneyi bir

nesneye lerek kesip dikmek, ayarlayp yapmak.... Halk kelimesi genelde iki anlamda

kullanlr. Biri, rneksiz bir nesne ortaya koymak dieri de lmek tahmin etmektir.162

Yaratma kelimesi Kurn da iki mnda kullanlmaktadr. Birincisi; bir eyi yokluktan varlakarmak.(Enam1) kincisi; bir eyden baka bir eyi yaratmak.(Nisa10, Nahl4, Nur-45)

Maturidye gre Allahn fiilinin mns, yaratmak ve yokluktan varla karmak demektir.

Baka bir yerde de yle tarif eder; cismin yaratlmasn mns cisim yok iken, sonradan

yokluktan varla karlmas demektir.163

Maturidnin tarifine gre yaratmann sadece Allha mahsus bir i olarak

anlalmasna karlk Muteziller, insanda da Allhta olduu gibi, yaratma gcn kabul

etmektedir. Onlara gre insan da Allh gibi mevcut olamayan eyi varlk sahasna karabilir.

Maturid, Mutizilenin yaratma ile ilgili grlerini kesinlikle reddetmektedir. Zira ona gre

bu dnce, kinatn ezel olmas sonucunu dourur. Ayrca, bu anlaytan dolay Allhn

birliinin de zarar grecei grndedir.164 Maturid; Allh, snrsz, mutlak kudreti ile

tahakkuk eden fiil konusunda hibir kayt altnda deildir. O yaptklarndan sorumlu deildir.

157 Glck, nsan ve Kaderi, S..lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 30.158 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.161,162.159 Glck, a.g.e. s,31.160 Keskin, a.g.e, s.162.161 Keskin, a.g.e, s.165.162 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.52; Keskin, a.g.e, s.165,166.163 Yazcolu, a.g.e, s.53.164 Yazcolu, a.g.e, s.54; Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.169.


40/143

31

nk mutlak kudret bunu gerektirir. O yaptklarndan sorulmaz, hlbuki onlar sorulacak165

buyrulmutur der.166

Cenb- Hakkn fiillerinde hep hikmet mahade etmekteyiz. Akl banda olan

herkes de bunun byle olduunu grr. Hikmet; her eyde doruyu bulmak ve layk olduuyere koymak demektir. Bu mnda hkim doruyu bulan, her eyi layk olduu yere koyan

mnsn ifade eder. Allh gerei gibi bilen onun her eyden mstani olduu halde, her

eyin ona muhta bulunduunu, gc, kudreti ve hkmranlnn sonsuzluunu ve

dolaysyla her eyin mliki, yaratcs ve mutasarrf bulunduunu hakkyla idrak eden bir

kimsenin Onun iyi veya kt ya da zararl gibi grnen btn fiillerinin bir sebebe, bir

hikmete bal olarak tecelli ettikleri hususunda pheye dmesi dnlemez. Zira Allh

bizatihi hkimdir, ganidir, her eyi bilendir. Onun bir an iin dahi hikmetten kmas

cehaletin kendisine arz olmas ve dolaysyla yaratklarn ihtiyalar bilmez hale gelmesi

imknszdr. Bu da gsteriyor ki Onun btn fiilleri, bir hikmete, bir sebebe bal olarak

tecelli etmektedir. nsan aklnn ise bu hikmeti gerei gibi idrak etmesi kavramas mmkn

dedeildir.167

Yaratma mnsnda fiilin insana nispetinin, en azndan Ehl-i Snnet kelmclar

asndan imknsz olduu fikri vardr. u halde insann ceza ya da mkfat grmesinintemelini ne tekil etmektedir? Bu suale dinin genel esaslar erevesinde doru cevap

verebilmek iin, btn slm kelmclar insana fiilin nisbet edildiini kabul etmektedirler.

Bunun aksini de iddia etmek imknszdr. nk dinin temel kayna olan Kurn bunu

aka ve saysz defalar sylemi ve bu nispetten dolay insann mesul olacan da

belirtmitir.168 Kurnn bu nisbetini btn kelmclar kabul etmiler ancak bu nisbettin nasl

olduu keyfiyeti hakknda nemli fikir ayrlklar ortaya kmtr. Bunun da kayna

insanlarn fiillerinin nceden belirlenip belirlenmedii problemidir.169

Mutezileye gre Allh insann fiiline mdahalede bulunmaz, ancak Allhn insana

balangta bir defa verdii gle insan devaml olarak fiilini kendisi yapar ve bu g ondan

hi ayrlmaz.170 Bunlara gre kul kendi fiillinin halkdr ve bu fiillere Allh kdir deildir ve

kullarnn fiillerini yaratmaz.171

165 Enam 6/102.166 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.281.167 Yeprem, a.g.e, s.283168 Bakara 2/85,197; Tin 95/6; Zilzal 99/ 7,8.169 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.172.170 Glck, nsan ve Kaderi, S..lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 31.171 Keskin, a.g.e, s.168.


41/143

32

Maturid ve Nesefye gre, insann hr fiil sahibi olduu, dilediinizi ileyin,

yaptklarna karlk olarak, iyilik yapn172 bu yetlerden anlalmaktadr. Dilediinizi

yapn!, demek insanda istediini yapabilme gcnn bulunduunu gsteren Kurni bir

delildir. yaptklarnza karlk olarak ifadesi de, yukardaki mnlar teyit etmektedir.

nsan, iyilik ve ktl yapabilecek kabiliyette olduu iin sonucuna da katlanmak

durumundadr. yi i neticesinde elde edilecek mkfat ve kt iin sonucu olan cezada

insann hr olarak seip yapt ie karlk olarak takdir edilmektedir.173

Ehl-i Snnetin gerek Maturid ve gerekse Ear kol

kader,kaza ve kader ile ilgili hadislerin incelenmesi-143s-tez,ibrahim.civelek (2)

Documents