jurnal - 63 es 2ya federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is Çxr...

200
AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ELM SRLR 2017, cild 63 SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN 2017, volume 63 2017, 63 1947-ci ildn nr olunur

Upload: others

Post on 23-Jan-2021

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

AZ�RBAYCAN M�LL� ELML�R AKADEM�YASI

TAR�X �NST�TUTU

ELM� �S�RL�R 2017, cild 63

SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN

2017, volume 63

����� ������ �� � � �����������

2017, ��� 63

1947-ci ild�n n��r olunur

Page 2: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

�������c� ���� ����� �����������

�.�.�������� ���� ����� ��������

��� ������� ������ ��� ��� �����

��! ��������:

"���� �#$%&'

����-��� ����� ���

Redaksiya hey�ti:

Akad. Nail� V�L�XANLI, akad. Teymur BÜNYADOV, akad. �smay�l HACIYEV, AMEA-n�n müxbir üzvü N�rgiz AXUNDOVA,

fil.ü.f.d. S�bin� ALM�MM�DOVA, �dil� A�AB�YOVA, t.ü.f.d. N�rgiz AXUNDOVA, t.ü.e.d. �rad� BA�IROVA,

t.ü.f.d. C�bi B�HRAMOV (ba� redaktor müavini), t.ü.e.d., prof. H�s�n �L�B�YL�, t.ü.f.d. �rad� �L�YEVA (m�sul katib),

t.ü.f.d. Sevinc �L�YEVA, t.ü.f.d. Allahverdi �L�M�RZ�YEV, t.ü.e.d �ahin F�RZ�L�YEV, t.ü.e.d. Qas�m HACIYEV,

t.ü.f.d. Hac� H�S�NOV, r.ü.f.d. Mehri XANBABAYEVA, t.ü.e.d. �dal�t QASIMOV, t.ü.f.d. Nigar MAKSVELL,

t.ü.f.d. Elmar M�H�RR�MOV, t.ü.e.d. Natiq M�MM�DZAD�, t.ü.e.d. Tamilla MUSAYEVA, t.ü.e.d. Tofiq MUSTAFAZAD�,

t.ü.f.d. Tofiq N�C�FL� (ba� redaktor müavini), t.ü.f.d. �lqar N�FT�L�YEV, t.ü.e.d. M�ry�m SEY�DB�YL�, t.ü.e.d. K�rim �ÜKÜROV

ISBN 978-9952-8268-9-0

© AMEA Tarix �nstitutu, 2017

Page 3: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

3

«(�)�*+-�/», «(�)�45��/», "&84� «(�)�$+�)�/»

R��id M�H�RR�MOV*

Açar sözl�r: “Panturkizm”, “Panislamizm”, �.Qaspiral�, Rusiya Fe-

derasiyas�, sovet Rusiyas�, SSR�, �lib�y Nüseynzad�. ������!� "���#: ��� ����, ��������, ��� ���, �. ���� ��,

��������� ���� , !!!�, ". ��������. Key words: panturkism, panislamism, I Gaspirali, The Russian Federa-

tion, Sovet Russia, USSR, Ali bay Huseynzade.

UOT:338.425

Çoxmill�tli dövl�t kimi Rusiyan�n tarixi inki�af�n�n �sas xüsusiy-y�tl�rind�n biri ondan ibar�tdir ki, onun müs�lman t�b��l�ri, h�r �ey-d�n �vv�l türk dünyas�n�n xalqlar�d�r. Müs�lman h�mr�yliyi ideyas� onlar�n dü�ünc�sind� v� milli-azadl�q h�r�kat�nda “inancda birlik”, türk xalqlar�n�n qohumluqlar�, onlar�n tarixi talel�rinin birliyi haqq�n-da kompleks t�s�vvürl�ri il� çul#a��r. H�rç�nd XX �sr� Rusiya öz t�r-kibind� qeyri-türk �silli bir çox müs�lman qruplar�na malikdir, lakin burada son Rusiya imperiyas�n�n1, sonra is� Sovetl�r birliyini2 müs�l-man �halisinin �sas kütl�sini t��kil ed�n xalqlar aras�nda türkl�r önd� idi.[12,1]

Müs�lman türkl�r indiki Rusiya Federasiyas�n�n xeyli hiss�sini t��kil edir(15 milyona yax�n) v� çox z�ngin m�d�niyy�t da��y�c�lar�d�r. Qeyd edilm�si xüsusil� vacibdir ki, onlar Rusiyan�n �n qiym�tli xam-mal m�nb�l�rinin v� �n z�ruri iqtisadi kompleksl�rinin yerl��diyi Orta Volqaboyunda, M�rk�zi Asiyan�n v� �imali Qafqaz�n xeyli hiss�sind�, Ural�n v� Sibirin bir çox �razil�rind�, y�ni strateji prioritet regionla-

* R��id M�h�rr�mov - GDU-nun dosenti, G�nc� Dövl�t Universiteti.

[email protected] 1 Rusiya �halisinin 1897-ci il siyah�ya al�nmas�n�n m�lumatlar�na �sas�n onun 125 milyon alt�

yüz min �halisinin 13 milyondan çoxu, y�ni 11-i türkl�r idi 2 �halinin 1989-cu il siyah�ya al�nmas�n�n m�lumatlar�na gör� türk-müs�lman �halisinin

say� 47 milyondan çox idi]

Page 4: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

4

r�nda c�ml��mi�l�r. [1,2] T�hlük�sizliyin, stabilliyin, �razi bütövlüyü-nün, mill�tl�raras� anla�man�n Rusiya Fedaralizmi sisteminin hüquqi f�aliyy�tinin köklü probleml�rinin h�lli türk xalqlar�n�n milli h�r�-kat�n�n ümumi vektorundan, bu h�r�kat�n siyasi istiqam�tind�n, türk-l�r iç�risind� �hvali-ruhiyy�d�n, türk-slavyan dialoqunun inki�af�ndan v� qar��l�ql� anla�mas�ndan çox as�l�d�r.

Türk-müs�lman dünyas�n�n ya�ad�#� probleml�r v� onlar�n milli h�r�kat�n�n yeni v� �n yeni zamanda ir�li sürdükl�ri ideoloji konsepsi-yalar bütünlükl� Rusiya probleml�ridir, Rusiya sosial reall�qlar�, milli siyas�ti, ictimai fikir probleml�ridir. Özünün etnom�d�ni v� dini birli-yini saxlama#a, daha s�x birl��m�yin yollar�n� v� formalar�n� tapma#a çal��an bu xalqlar�n milli h�r�katlar�n�n ir�li sürdükl�ri konsepsiyalar-dan �n vacibi pantürkizm v� panislamizm n�z�riyy�l�ri idi. Bu n�z�-riyy�l�r Rusiyaya xaricd�n daxil edilm�yib, Rusiya z�minind� meyda-na g�lmi�dir, onlar�n inki�af� ümummilli Rusiya tarixinin ayr�lmaz hiss�sidir.

Türk xalqlar�n�n böyük �ks�riyy�ti Rusiya dövl�tind� günd�lik h�yat�n normas�na çevril�n alçald�lma, iqtisadiyyat v� m�d�niyy�t sah�l�rind� s�x��d�r�lma hallar�na narahatl�qla yana��rd�lar. Hüquq b�rab�rliyi u#runda onlar�n mübariz�sind� islam v� türkçülük ba�l�ca daya#a çevrilirdi. Panislamç�l�q c�hdl�ri xarici müs�lman dünyas�nda da müdafi� olunurdu. Bu ideologiya daha �n�n�vi xarakter da��d�#� XIX �srin sonunda pantürkizm bir ideoloji yenilik hesab olunurdu. Türküstanda t�rcüm�çi kimi çal��m�� rus missioneri N.P. Ostroumo-vun “Türküstan, silah gücün� �sar�t alt�na al�nm��d�r, indi d� onun ru-huna nüfuz edilm�lidir”(10,168) fikrind� ayd�n ��kild� ifad� olunmu� mürt�ce siyas�t Rusiyadaxili türk-müs�lmanlara qar�� da yeridilirdi. Hakimiyy�tin t�hlük�sizliyini t�min etm�k üçün Rusiya müs�lmanlar-la ç�ki�m�k v� onlar� özll�rin� tabe etm�yin yollar�n� axtar�rd�. Bu ba-x�mdan, imperiya hakim dair�l�ri üçün �sas vasit� rusla�d�rma v� xris-tianla�d�rma siyas�ti idi (11, 63)

�������� � �������� �����-���� ����������� � � �-���-��� � � ���� ��, 1880-� �� �� ������� qeyd etdiyimiz sosial-tarixi z�mind� ������� � �����. ����� � ��� ���, ��������� � -��� ��� ���� ������� ���� �� � ���!������� ������������ �

Page 5: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

5

��������� k���-����� ������� "������ #���������� (1851-1914) ��-�� � ��� � ���� � � � ��$ � ��� ��! ������. �������� ���!-������ �� �� � �� � ����, �����, ����-���� ������� $��!������ ��-�������� $��!-� � � ����� �: «%�� , ���� , �� ����»-� ���� � ���� ��� � $�������. �smail Qapiral� irsinin �n nüfuzlu t�dqiqat-ç�lar�ndan biri Aleksandr Benniksen yaz�r: ”Qaspiral� Rusiya �mpe-riyas� türk müs�lmanlar�n�n birl��m�sinin z�ruriliyini “dild�, fikird� v� �m�ld�” birlik frazas�nda birl��dirilirdi. Onun noqteyi-n�z�rinc�, bü-tün türkl�rin (Pan-Türkis) v� bütün müs�lmanlar�n (Pan-�slamis” bir-l��m�si t�kc� onun kiçik kr�m-tatar xalq�n� deyil, h�m d� Rus imperi-yas�n�n bütün türk xalqlar�n� xilas etm�yin yegan� vasit�sidir.(sitat Svetlana Çervonnayan�n “����&��� �������� � ������� ���-�». m�qal�sind�n g�tirilmi�dir. «'������������ ����» jurnal�, *5, 2003).

+�� ��������� � ��/�� ����� ���� � ����-����� � ��������� ���!���� ". #���������� 1883-�� �� � �� ��� � «� ������» («� ���-� �») � ��� ��!��� �. ;�� �� , � �� �� ! �� �� ��$�� � ��� ��-!��, �������� ��-�� � �� ��� � � 1918-� � ! � � �&���� ����, ������ � �&�� � ��$ ����������. [6,12]

�������� ����, ��� ���� $��!������� � ���u�� #������� �&�-� � ��$� ���&���� ���� � ��������� ������� � �� «����� ���» ���� �� ��$�� �� � ����� � � ���� �� � �� ������. <� ����-��-��� �������� � �� �� #������� � � ��� � =���������� $����� # �-� � ����� > �! �������� ���� � � � � �� ����� ������� ���-� � �� ��� � ����������: «<� ����� – �� ����-����� ����� $���� � �&�� � ��-� � � ����� � �� ���� ����!�� ���� �������� $��!���� � ���� ���� � ! � � � ������ � ����� ���� ����� �&�� �� � � ��� �� �!! ��� ���������».[7] ?�� ���� ��, � � -� � $��! � � �� �� �, ���� �������� (� ��� ���) � ����� �&�� �� ���� ������������ (���� �) ����� ����. '��� ����� , �� ������, � ��� �� �&� , ��� � � �� ��� � �� ���� $��!������� ����� � ���$ ��! ���. ������� ����� ����� �&�� ��� (#��� '���-#������� �� ����� �� ���) ���� ����� �� � �, � ������: «… ? � �� � �� �, ���������� ����� � ��, �������� � �� �� � &���� � �-���$ ����������� ����������, �&�� � ��� ��� ».[7] ".#��-����� !��� ���� �, �������� ������� � � ��$ ���� ���� ������

Page 6: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

6

�� � $��!����� ���� � ����� � ���������� ������! �� ��$ ���� � � $� � � $������� ������. #�������!, &� $��!���� ���� ����, � �$����! � � �� � ������ $�������� , � � �� ������. [12,4]. < �, �� ��� ��������, � � ��� ��� � &� �����!������, ������� �����! ���� �����!������ �/�� ���, � �� �����!����� ������� $��!������ ���� �� � ��� ���� ������� ������ �� �, � �� �����!����� ������� � ������� � �� �� �� � ��� � � ���� ��@�� � ��� , ��������� $���$�� � ������� ��� �? ��@�� ��� ��� �������� � �!� ��$�� �� � "������ � � ����� �, �������� � �� �� � &���� � �-���$ ����������� ���������� �&�� � ��� ��� – �������� ���� �����!������ �/�� ��� � � �� �� ��������� – E���, J �� �$��, E���, K�� � �. $����!����� ���� ��� �� ���� ���! ��� ��� � �� �� � �� �� �� – ?����� ������/� � ���� ���������� ��� ���-��!������ � �� �������. <� � � ��� � � �, ".#������� ����� �� & � � -���� �����!������ ���� ��$������ � � �� �����!����� �&�-� � � ����� �&�� ��� ������������� �������� � �� ��! �� � ���� �/����� ����������, � !� � � �!� �� � !��$����� ����� ���-�����.[6,5]

". #���������� ����� � �� � ��� ����, �������������� &���� � � �� � � �� � �� ����� ���� � � � � ���!�������. %� �������� ������ ������� ���� ����� �� � �, �, � � ���� � �� � �� ������� ������/� ���������. '��� �� �� � ����� ����� ��������-�� ���� ���� ����� «��� ����» &-&�� � � ���� �� ��� �, ���� ���� $��!������� ����� ��, ������� ��������-�����@ �$�����!����-�� � ����� ������� ��$������!, � � ����� � �!� ���� �. E���-����� ���� ������� ������ �������� ������� – &�� � $��� ���� �������������� (��������� – 1887-� �� L������ � �� W����!�� � � ��� � ����������, ��� ���� �$��! ��; �&�� ��� � !������ � � �� � ��� �� � � �!� ��; ������������ �&� � ���� ���� �����-��� =����� ��� ��� � �&�����������) �� �� ����������� ����-���� ��$��������� ������� ����� ����� �. %� ������� ������ � �� ��� � ��� � � � ���� ��� ��� ������ � �!� �� �������������-���� �. Z �� � ���� ���������� ����� $��!������ ����� ���� «���-� ��» («\���- ����») ���������. ? � ���� ��� ��� «� ���-���»�� =��������� �� ��$ ������������ ��� �� !�� � � ���� ��-������� � �� ����. [6,7]

Page 7: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

7

���� ���������� ��� ����� � � ������� ����� � ���!����-��� �������� ��� ��� ��� ����� ��� � � ��� ����� � �, ".#��-����� «����-� ��» («��� �����») �������� �� �� �������� � 1884-�� �� <�$������� � �� ��� �� � � �����! ��� � ��! ���. [6,7]

#���������� ������ (��� ��� � � ����) ������ � @���������, � ������ � � � � ���� �, � � ���� � �� �, ���� �������� � � -������� ��� «� ��/������ � � ���������» ���� «� ������»�� � �� �. ^� ����� ��$�� �� ��$������� ����������� ����� ��� �, ���� !�-� � ����� ���� ���� ������ � ! � � � ���� ����/��� ����� �&��� � �� ���� �������.

����� �������������� �&�� � ��$��� ?����� ���$�� ������-��� %.+.=������� ������������� ".#���������� ��� � ���� ����� �� � ���������� ������ ��$��������. 1911-� �� ���������� � ��� ����� «���� %������������ ������� ��������� ��������� ��!!���� ��������» ������ !��������� �&�� ��� ������: «;���-��� ��$ ��� �� �������� � ��� �� � � ����� � ��$�� ���� !����-��� ������� ��������� � ��/�� �&��� ��� �������. <�$����-��� � � ��� ������� ��������� � ��/�� ��� ��!��� – «� �-�����» ! �� � �� ������. _����� �� , <�$������� �������� � -������� ��������� ������������ ���/����». [9,12]

K���� ���������� � KK�"-� �������� � �������� ���-�� � ��/�� ���-��� ���� ������ $������� ����. 1923-�� �� ���$ ��� � � � �� ����� � �� ������ !���� ��$�� ����� �������� ?.K��-���-#������ ������� «K�����-#��������» ���� «�» ���������. \�-�� ����� ��� � �������� �, «K�����-#��������» ���� ��!� �� � «K���� ��������» ���! � ��/����������� ��� ��������� �����, ���� ��$������ � !! � � �������� ������������ ����� ������ ��� ��� ���� � � ��� ���� � � �� �������. 1920-� �� �� ����� ��������� � �������� (�����, � ���� ��� � �� � !��� ���� � ) ? �� ������� ���� !� �&�� � – ����� K������ ����������� ��-�����! ������ ����������. '��� =����� ���������� �������� ����� ������� �&� � – «����� �&�� ���» ������ � �� �� ��$�� ����� ���������� �������! ���� «"�!» �� � ������ �&���� �.[1;12]

KK�"-� �������� ����������� ����� ����-���� ���� � ��� � �&��� $������� ��������. ��������� � �!� �����

Page 8: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

8

� ��� � � � � �� � � ��� �� ���������. <� hal � � �����$� ���-� ��� � ��� ����� �, �� � � ���� �! �������������� � �� �� � � � ��� ������ � �� ��� � ��� � ��$� ��������. ? � � �, `� ��-��� KK� w=-��� > �!�������! ���������� ��� � �� ��� =.{.<���-$������� 1954-�� �� � �� ������ � � – «�������� �������� �����@ � $���� ��������» ���������. "��� �� ����, +.E.K �������� 1962-� �� +�������� w�� ����� KK� w=-��� !�� � � �� ������ «'������ ����������� W�!��!����� � ������� ���� �» � � �-/�� ������������� ���! � ����� �. 40 � ������ � ����� (2002-� �� ) � �� ��� ���� ����� =.K������ ?������� � �� ������ ���-���� � ��� � ��� � – «�������� � ����� �� #��!��� ���������-�����» � ��� � ���� ������.[13,39]

� �� ����� � ��/��� ����! ������ � � ����� �������� «������-��» � «����» �������� � � � !������! ������������ ����-���� (� ��� ) �������, ����� � � ���������� ����� ��@��� « �����-����», � ��� !����!���� �� � !�� ��� � ���������. =���! �� �&�� ��� ����� ����� � ��� ������������, ����������������� ��$������� #���������� � �� ��� � ������� ������� ��������������, �����-���� ��������������� ����, E��� ��������� � ��� ��� � � �� � ������� ��� � ������ � ������ �&��� � � ������! � ��� � ���� � �, ���� ����� � �� � ��� ��� ����� �� � �, ��� �, 1976-�� �� «���� ������»�� ?������ | ���� ���� ���.[3,39] <����� �� � -!��� !��� ��� � � ������ ������. +�$����� ������ �� � ����-��� � ������ ���� ������ , ���� �������������� �&� � ".#������� ���� �&����� ���� ����������� � � ��� � � ��� � � ���� � ���� ��� ���� !�� � ����-��� � ���� � ! � � � ���� � ����/� � �� ���� ��, � � !� � � � ����� ���. K���� ��@� �&����� � ".#���������� ���� ���� ��!!������ ����� ���� �� , ���������! ��-�������� !���/� !���������. <� � � ��� � � �, ��� ��������-��� ���� ���� K���� ���� ����� ���� ���� �� ���� � ���� � �, �& �����/���, ��� �����/��� �&������� �&�� �� � � �!� ��� ������-������ ��� � � �� �����. «��������» � «����» �������� «!�-�����!» ��! � �� � ���� � , �&�� �� ��� � � � � � ���� ��-���, ���� ���� «���» � ������ $������� !��$�� ����� �����!���� �&� � � ���� �������� �� �, �������� ����� �������� ��$, ������� ��!��� �� � �� �.

Page 9: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

9

T�zadl� bir ��� � �!! � ��������! ���� � ��. 1978-� �� = ��. KK� w=-��� � ������ ������������ ! ���� � ��� ��� � ���-��-� ��������� ��/ �� «���» � ���� � �� ��� � ����-���� «�-� �» � ������������� � ! � � � ���� &��� �&�� ��. `� � �����-��!�� ��� ����� ��� ��� �, �� ��/ �� �� � ���� �� � &�������-� ���. }�� ����, � �� ��/ �� �� «��������» �� ��� �� � ���-���: «���� ����� ����!�� ����� ������� $��!������� ��� ����� � �������� � � ��� � ���� �� ���� � � ���». K." '��!���� �� ����� � � �� ������ «������ ������!� �����» ��/ � �������� ���� � � ��-�� � �, ��� ������: «��������» {~{-{{ ��� �� �� ��� ������� $��!������� ���� �&�� � �������! � ��� �� � ���-�����! �����- �� �� ���� � ����-���� � � ���. «��������» � �� ��� �� � �&�� ���: «���� ��� ��� ������� ����� $��!����� ����� ����� ��-��!�� ���� �&�� �� ��� ����� �� � � ��� � � ���� �� ��� �� ���� ���-���@�� � � ����».[15,381-382] �������� ���������� ��� $��!���, ��������� � � ����, �� � $��!����� ��� � !! !��� � �� $�� � �&�� � � �, ��� �&�� ������ � ����� ����/� ��� �� �. <� � ����� ��� ��� �� � �, � ��������� ".#���������� !����/� ������ ������ ��������� �&�� � �, ��� �� ������ ������/�� � � �� � ������ ���!, ��������, ������� ���� $������� � �� ����.

�������� � �������� ����������� ���!������� �� �� ��-������������ ".#������� � � �����. J � �������� ���� ��������-��, � � ���� $����� ���� ����� � � � ���� ������ � ��� �. ��������� ��� � � ������� ����� �� � ��� � �� | ��� ��� ;�!�� (1839-1898) � ���� �� � ������ � ��� ����/� ������� $��!�����, � �� �� ���� ������� ����, ��-��� ���� ��$�� ���� ���� � ����� ��� � �� � ���� ��$����/� ������� ��� �� ��� -������ !��� ����. ' ������: «#������! ������� ���� �/�����/-�����, !������! – �� ����� ������� �����������, �� � ��� �� � ��� �� ����� � � ! � ��� ��������� ���� � ������, & ����� ����������� ���� ���� ��� ».(sitat M.�.R�sulzad�nin “pantür-küzm haqq�nda: Qafqaz problemi il� �laq�dar m�qal�sind�n götürü-lüb/ Oksford, 1985, s 67)

����� � � ��� ������ �����! ��� ��$��� «�����» (����) ���������� ���� ����� ��� ������� �� � ���� ���������, ��� ����������� ����! � �� ! � � � E���-E���-"������� �$� � ��-

Page 10: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

10

� ���� ���. ���$� <����� ������ 1966-�� �� =������� � �� ��� � «E��� ����� �» � ��� {~{ ��� ������� !��� � �� ���� �� � � ���� !�� �� ��� � � ������: «_���-� ��» � � ������� ������� !��� � ������ ".#������� ���� ��, �� ���� E��� ���� ��� � ���� � � � ��� � � ���� �&������� � #������� ����� ���� ������� ����! ����». [14,55]

������� � ����� � ��������� � � ������� �������� E��� ������ +���� =����� �/�� ����� ��! � ���� ��� ����������. '��� ��������� �������� ��� � ���� ��� � ����/� 1904-�� �� #�-�� � ��$�� «����» ! ���� ����� � �� ������ «"��� ��� �� �� �����» («_� � � ���� �») � !�� ���. '�����, �������� � ����� ��������������� ��!��� �� � � =����� �/�� ����� � ��� �-��� �� ���� ���������� ���� ���� ����� �����, ��� �������� �������. ', ����� � �� ����!�� ����� ���� $��!������� ���� �-���!���� ������������� ����� ������. =����� �/����� ��$��� ���-������ ��� � �� � � – � � �-��������� � ���� � � ���� ���-� � ��� � �. [4,211-219] +���� =����� �/�� 1908-� �� � ����� -� ������� 1911-� �� � «���� �����» («���� ��») ! ��� � �� ��-�� � ���� ������ � ����@� ��������� ��!�� �� «���� ���/�» � �-�������� ����� ��� � �� ��������.[4, 219-222]

{{ ��� �� �� ��� = ������� ����� � �������� ��� � � -� � �� ��� �� � ��/ ����� �. 1907-� �� «}����» (��������) @��-������� � �� � ��� ;� � � J������� ��� «����� �� , ��������� � �����������» �&� � � ��� ���, = ������� ��� ����� ���!-������ !����� ��� �� �� �� �������. {�������� ������ �, �� ������ ����� ���� ���� �������. ��������� � � ������� ;� � � J������� �� � ���� � ���� � ! � � �/����� �, � ! � � !�� ���� �, !��� �� ���� �� � ���� � ��� � �������! ���� � ��. ^&�� �� ������ +���� =����� �/�� ���������� � � �� �� �� � ;� < � J�-������ � ��$ ���� � !�� � ��� � � ��� ����� � � ���� �� �����-�� ����������. «;.�����» � $ ����� � «? ����-� $���»� ���� � $� = ������� ����� ��� � ;� � ���. +���/� ���/����� >�� ������� �a ���� ������� ����/��� � ��!� ��:

K� ���, �� !&��-�����, �� � $���, ;��������� ���� � � � � �� � �����!... <� �ü�� � �, � �� ��!-� � ����;

Page 11: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

11

?������� �������� � «"���» � «#����»?[4, 229-131] >��� � � �&������� �� J������� ;� � � ����� ������-

�� � � ����� ����, ���� ���� ���� «���������» � � ��������, ��-��� ���� � $ ����� � «;. (;�) �����» �� ���� ���� �&�� ��. =�-���� �/����� ���� �� ;� � � ��� ���� ����� � �������� «�� ��-���», � � �����������, ��� � $ �� ���� ������!.

;� � � "��������� ����� � �� ��� �$����� � & ��������-���� �� ����� � �� ��/����������. ' =����� ���� ��, =����� � -��������, =����� ����� � � � ��� ��, !�����, # �� ������!�� ��������������� ��$ $�� � �&�� �����. +������������� ������ =�-����� |&�� � � �, ;� � �� ����� � �� ��� � � ��� ��� � !� ���: «;� � � � �� � ������� ���� � , ���� �� � ����� &���� � � � ��� �� ���/ �� � � �� ����$����. ;� �, � �� � ���-J !! �».[4, 233]

<��� ����� ������ � ����� �����!������� � �� �� � -��� ����. \��� �� � �� � ���� ����! ���� � ! � � �&�� �� ��� � � ����������� �������� � � ���� ���� ���� � �� ��� ������-������� ��/��������� !�������� ����, ��� � � � ����� �������� ����/� �������. 1915-� �� "��������� +���� =����� �/����� �������! ���� �������� ��� ����-����-����� $��!������� ��!�!������ ����� E�-�� � ���������. 1915-1916-�� �� �� E��� �� ��� � <���p���, L����, <���� � K������ ����, ? �k =�������� �&��� � ��� -� ��� �������� ���� $��!������� �/�� � �� � ��!!���� ��������� ��������. E��� �������� ����� ������� ���� !� ����������� ����-�������, E��� � E��� $����!������� � ��� ���� � ����!������ �� -�� ��������. 1915-� �� <����� «����� ����� ��� ��!�!������ ��-��� � ��� �» ���������. | ��� �� � ���� �."�������, +.=�-���� �/��, ;.J������� , ;.=/����, ?.� � ��� � ?������ <����� ��$� �. | ��� � ��� � ���� $��!������� �������� �����-������ ������ ����! � !� �� 1915-� � �������� 8-� =����� �&�� �� �� , 1916-�� � ����� 9-�� � =<> ������� L����� ����� � �&�� ����� �. ?���� �� �� ����� ������������� ���� $��!����-��� �/�� � ��������, ��, ���, ���� ��!�!����!�������� ���� � �� ��������.[12]

<������� � �� �� �������� � � �������� ����� ��� � � ������� ������ ����� � � ��! �������! ����� �� �. \��� � � �-

Page 12: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

12

��� ������ ��� ������ ����� ������ � �������� �����/� ��-����� ���� $��!������� ��� �� ���, ������� �������� �&�� ����� �������! � ��� ��� ���� ���� ����� � ���� �� � �����������-/��� ������/� �������.

M�s�l�n, “K������� �������������� ������»�n son n��rl�rin-d�n birin� daxil edil�n “Pantürkizm” m�qal�sind� göst�rilir ki, bu “XX �srin ba�lan#�c�nda meydana ç�xan türk burjua-mülk�dar hakim dair�l�rinin bütün türkdilli xalqlar�n Türkiy�nin hakimiyy�ti alt�nfa bitl��dirilm�sini t�bli# ed�n mürt�ce-mill�tçi doktrinas�d�r”. [2,975; 9,159]

���� $��!������� �� ���� �� �������� ��� ����� � � �� ��-� ������� ����� ����� �&� ��� �������/�� � ������������� ��-������ � ��� �� ��� ��� � � � ��� ����� �� � ��$������, �� ��-�� � �� � ���������, $���� � &�� � � ����������� $ � ���� �������� ���� ������. <�� � � ���� ��������� �, ����� � ��� �� !���� ��� �� �������r � ����-���� $��!�����, � ������� � �� �����/� � ���� -!��� ��� ���� ���� $��!������� ����� � ����������. \��� ��$���-�� ���� �� �� � � ��� ���� �, ���� $��!������� ���� !���, ���� � �&��� ����� �&�� ��� ����������� �/����� ��! �� � ����� � �� �� ��� ����������, � � ��� � ������ �� �� � ���� ��� , � � � ��/�� � �� ����.

KK�"-�� ��!���, ����-���� ���� !� ���� �&�� �� ��� ���������, ���� $��!������� ������ � �! ��� ������ ���� ������ �� �����-������. =��� ������� ����� �, ��������� ��/������ ��� � ����� ���� $��!������ ��!����� � � ��� �, ����� ����������� ����� ����� � ��� �������� ����� ����� ���� � � !���-��������, � � �, ����� �� � ���� !��� !������� ������� !�������� � ��� �-� �� ���� ��$��� ������. <� ������ � ����� ���� � � ����� �� $��!�� ���� !��� ���/����� � ����, ����� � ��/���!, �� � $��!���� �� � ����� ��� , &��� � !���� ��$�������. \��� ���� $��!������� ������ yoxlu#undan ������� ��� ����������� �&�� � ������ ����������� � �� ������ !���-��� $��!������, �� �&�� � ���� $��!������ �����! � ���� !��� � �� � ���. <�$, ���� <&��� ��������� (�����) �&�-� ��� ��������� ����������!���. %�� �, ����� �&�� ��� ��������� �� ���� �������� �� � ���� �; ����, ��� ����������� ��/�������-���, ���� !����, ���� � � �� �&������ �; ����, $��!��� � ��-

Page 13: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

13

$������� ����� �, ������������, ������ ��� ��@� � ����� ����-��� ��������� ����� ��� ���� !��� !�����������, � � ��$ ���� ���� ������ ��� � ��� ���� ��� �; ��������, ����� ���� �&�-� �� ��� ��������� � � �� � �� � �� ��� �, ��� �����, � �� ������� ���-� ��� �������� � �! ��� ���������� ����. ;�� � !-��� , � � � �����/�� ������� � ��� ��� � ���� ���� � �������� ��-��� � ".#�������, | ��� ��� ;�!��, ;. J������ , ;. =/��/��, +���� =����� �/��, ?.� ����� , ;.���������� �� ������� !���-��������� ��@�� �� � �� �, ������� �.

K���� �� �-�� � ��� �� ���� ������� ��$��: ��/��� �&���-��� ���� ����� ��������!, � �� ����� �&�� ��� ���������-�� ��� ����! ����������� � � � �� �&�� � ���������, �������� � � � � ��� �&��� �� �?

<� ����� ����� ���m�� ��$ � �� ���� ��, &���� � ��� � ����� ���/��������� �&�� � �� ��: �� ��, �������� ��$� �� !� � �� � � -� � � ������� $��!���� ���� �� ��� �� ��� ���� � ������ �� ���-��, � � ����� ��� �, $ ������. ���� ����-���� ���� �&�� �� ��� ���� � �� �� � � ���� ���������� & � $� ������������ �������� ���-�� !����� ���� � ���� ����� �. %� � � � �� � �������� ��� � �-� � � =<>, =����� <���, �� � ����� &� �� ��������� � � !� �� ��� �� ��� � �� �� ������� � �� �� , � !� �, ���� ���-� � � ��������!���. \��� ��� � �����! � � ���� ��� � �, ����� �&�� � �&�������, �� �� �� �� �&��� ��������, �� �&�� � �������� ��� � �� � ��� � ��� ����� ��. H � �� $ ��� ����, ���� �� �� � ������ ���� ������, ������ � � �� $ ��� �� �-�������� ������ ��� &�� ��� ������!, �� ��������� � ���� ��� � ���� �� �ir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. «'������������ ����» jurnal�, *5, 2003) 2. K������� �������������� ������/. "�-�� «K������� ��������� »,?.,

1985, 1600 �. 3. �������� }������ ����� ?������ %@������: '���� ������� 1976, E.,

1998. 4. Akçurao#lu Yusif. Türkçülüyün tarixi. “Qanun”B., 2006, 308s. 5. ��������� Z.K. ' ��������� �������� � ������� ���/����. //����!���������

�������. 1992, *1.

Page 14: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

14

6. "����-��� #�������. ������� �����/�������: ����, ����� ����&��� �����/�����. K��������/, 1881.

7. ����@��� 1994, *1. 8. ^������������� ������/. ?.,1993. 9. �������� K.?. ". #��������-����&��� �������-�������� ����������/

!������//����!��������� �������, 1992, *1 10. Hayit B. Türküstan dövl�tl�rinin milli mücadileleri tarihi. Ankara, 1995. 11. L������� E.w. '���� �� ���� �������!� �������� � ����������(1865-

1917!!), ?.,1960. 12. K.�������� ����&�� �������� � ������� ����. «'������������

����» jurnal�, *5, 2003. 13. <���$��@��� =.{. ����&��� –����� �����!������ ����� ��������,

�������, 1954. 1. 14Battal Taymas. Kazanl� türkl�r, Ankara, 1966. 14. Rusca-az�rbaycanca lü#�t. II cild, Bak�, “Elm” n��riyyat�, 1978.

“PANTURK�ZM”, “PAN�SLAM�ZM”, YOXSA “PANTURAN�ZM”

XÜLAS�

M�qal� Rusiya siyasi v� elmi mühitind� heç d� birm�nal� qiym�tl�ndirilm�-

y�n, �slind� türkxalqlar�n�n m�n�vi-siyasi azadl�qlar� u#runda müb ariz� ist�yind�n do#an ideoloji konsepsiyan�n araçd�r�lmas�na h�sr edilib.

M�qal�d� “türkçülük” v� “islamç�l�q” n�z�riyy�sini öz milli-azadl�q mücadi-l�sinin letmotivi hesab ed�n türk xalqlar�n�n bu mübariz� s�rh�ddi Rusiya hüdud-lar�n� açaraq beyn�lxalq miqyasl� “Turanç�l�q” xarakteri da��d�#� diqq�t� çatd�r�l�r. Mü�llif ara�d�rmas�n�n sonunda Turan dövl�tinin yaranmas�n� bu müq�dd�s mü-cadil�nin h�d�fi hesab edir.

$��%���&, $��'�&�& ' $������&

���%&�

!��$� ���%�&� ���� � ������ ������'�+����� ��/��/��, ���-

��+� %��� ������� % ������ � ���%�� :� $:� �� ����; ���% � �%�� %��%��-������+����� �%�:���. !��$� /��� ��, +��:� ���-��$, +�� ��'��� ���� « �� ����» � «��������», ���� �� �� ����� �-�� �+���� ��������%�� �%��� /���$�-��%�:������$�� :� $:�, �� ���� ' �/� ������, � ��: ��� % ��<�� ���; ��=�:; ; ��� >� ���. "%�� �+����, ���+�� /��$� ?��� �%�&��� :� $:� �%������ �: ��%�� >�- ���'� '���� ��%.

Page 15: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

15

“PANTURANISM”, “PANISLAMISM” OR “PANTURANISM”

SUMMARY

The article deals with ideological concept not being estimated unanimously in the

political and scientific environment of Russia, in fact the desire of turkish people struggling for spiritual-political freedom.

The article investigates the idea of “Turanism” having international scope exceeding the borders of Russia, and considering the theory of “Turkism and Islamism” as the essence of national-liberty struggle.

As a result of the article the author considers the creation of Turan state as the sacred target of this struggle. Our target is not an imagination. A desire that can be realized. Desires find themselves in the thinking of people as an imagination and beco-me true in the activity of people.

Page 16: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

16

Ç�ND� S�YAS� S�STEM, ONUN F�RQL� ASPEKTL�R� V� �NSAN HÜQUQLARININ M�HDUDLA�DIRILMASI

Fidan �L�SG�ROVA*

Açar sözl�r: Çinin siyasi sistemi, insan hüquqlar�, parlament, Çin kon-

stitutsiyas�, qanun K�����!� "���#: ������+���� ������ P���, � % +���%��, � �-

���, P������/�� P���, ��� Key words: China political system, human rights, parlament, The Chi-

na Constitution, law Siyasi sistem h�r bir ölk�nin ictimai-siyasi h�yat�n�n ayr�lmaz t�rkib

hiss�si hesab olunur. Siyasi sistem dövl�t hakimiyy�tinin yaranmas�, for-mala�mas� v� f�aliyy�ti il� ba#l� prosesl�rd� i�tirak ed�n bütün strukturla-r�, f�rdl�ri v� sosial qruplar� özünd� birl��dirir. Bütün ölk� miqyas�nda f�-aliyy�t göst�r�n, xüsusi t�siretm� mexanizmin� malik olan dövl�t onun �sas elementl�rind�n biri, �sas daya#�d�r.

Çin Xalq Respublikas� (ÇXR) dünyada �halisinin say�na gör� (1.38 milyard n�f�r) birinci, Asiya qit�sind� �razisinin böyüklüyün� gör� Rusi-ya Federasiyas�ndan sonra ikinci ölk�dir [2]. �qtisadi inki�af s�viyy�sin� gör� is� ÇXR Amerika Birl��mi� �tatlar�ndan sonra ikinci yerd�dir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqq�t m�rk�zind� saxlay�r. Bel�ki, dünyan�n �sas inki�af etmi� ölk�l�rind� Çini ist�r siyasi, ist�r iqtisadi, ist�r m�d�ni sah�-l�rd� h�rt�r�fli v� d�rind�n t�dqiq ed�n sinoloqlar�n say� kifay�t q�d�r çoxdur. Onlar�n �sas m�qs�di Çinin çox az müdd�t� bu q�d�r u#urlara imza atmas�n�n s�b�bl�rini ara�d�rmaq v� �ld� olunan n�tic�l�rd�n öz öl-k�l�rind� isifad� etm�kdir.

Çinin siyasi sisteminin özün�m�xsus xüsusiyy�tl�ri var. Çinin çox bü-yük �raziy� sahib olmas�na baxmayaraq, o, unitar idar�etm� qurulu�una malik ölk�dir. Demokratiya indeksin� gör� Çin 2015-ci ilind� 167 ölk� ara-s�nda 136-c� yeri tutmu�dur, bu da ölk�d� avtoritar idar�etm�nin mövcud-lu#u dem�kdir [10]. Avtoritarizm özünü ist�r seçki prosesl�rind�, höku-m�tin f�aliyy�tind�, siyasi h�yatda i�tirakda, ist�rs� d� siyasi m�d�niyy�tin formala�mas�nda, v�t�nda� azadl�qlar�n�n qorunmas�nda a�kar göst�rir.

* Fidan �l�sg�rova - Az�rbaycan Dill�r Universiteti, Region�ünasl�q kafedras�, mü�llim.

Page 17: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

17

ÇXR idar�etm� formas�na gör� respublikad�r. Kuba, �imali Koreya, Vyetnam, Laos kimi ÇXR d� birpartiyal� sistem� malik dövl�tdir. �nzibati qurulu�una gör� ÇXR 22 �yal�t�, be� muxtar vilay�t�, 4 �yal�t s�viyy�li b�l�diyy�y� v� 2 xüsusi idar�etm�y� malik regiona bölünür.

1949-cu il noyabr�n 1-d� yaranan ÇXR uzun müdd�t Mao Tsedunun (1949-1976) hakimiyy�ti alt�nda olmu� v� bu gün� q�d�r Çin Kommunist Partiyas� hakimiyy�tin bütün sferalar�na n�zar�ti �lind� saxlay�r. Sosializ-min Çin� uy#unla�d�r�lm�� formas� olan maoizm ölk�d� geni� t�bli# edi-lirdi. 1958-ci ild�n etibar�n Mao Çin v�t�nda�lar�na ya�ay�� icaz�si siste-mi t�tbiq etmi� v� bu sistem bugün� kimi qüvv�d�dir. Bel� ki, �hali “k�ndd� i�l�y�n i�çil�r” v� “��h�rd� i�l�y�n i�çil�r” kateqoriyalar�na ay-r�ld� [7]. Bu sistemin t�tbiqi il� k�ndd�n ��h�r� kütl�vi ax�n�n qar��s� al�n-d�, çünki dövl�t �hali üçün mü�yy�n edilmi� yerd�n k�narda ya�ayanlar�n �rzaq yard�m�na, s�#orta imkanlar�na, s�hiyy� d�st�yin� heç bir t�minat vermirdi. Polis dig�r �yal�tl�rd� icaz�siz çal��anlara qar�� t�zyiql�r göst�-rir, onlar� h�bs edir, h�bsxanadan ç�xd�qdan sonra is� �vv�lki ya�ay�� m�sk�nl�rin� gönd�rirdi. Bu sistem “aparteid” rejimi il� müqayis� oluna bil�r. Bel� ki, ��h�rlil�r müxt�lif sosial, iqtisadi v� m�d�ni sah�l�rd� üs-tünlükl�rd�n yararlana bils�l�r d�, Çin �halisinin �ks�riyy�tini t��kil ed�n k�ndlil�rin bel� imkanlar� yoxdur v� onlarla “gerid� qalm�� v�t�nda�lar” kimi davran�l�r. Bu da Çind� insan hüquqlar�n�n pozuldu#una d�lal�t edir.

Müasir Çin konstitutsiyas�nda v�t�nda� hüquq v� azadl�qlar� haqq�n-da madd�l�rl� yana��, Den Syaopinin 1979-cu ild� q�bul etdiyi “4 �sas qa-nun” (sosializm yolu, demokratik idar�etm�, Çind� Kommunist Partiyas�-n�n liderliyi, Maonun fikirl�rinin v� marksizm-leninizm prinsipl�rinin q�-bulu) da yer alm��d�r [10; 6]

M�hz bu “4 �sas qanun” ÇXR r�hb�rliyin� xalq� n�zar�t alt�nda saxla-ma#a imkan verir. Bel� ki, qanuni nöqteyi-n�z�rd�n bu “4 �sas qanun” v�-t�nda� hüquqlar�ndan çox üstündür. Bu da, 4 qanundan h�r hans� birini pozan v�t�nda��n d�rhal h�bs olunmas� üçün hüquqi z�min yarad�r. Bu da Çind� insan hüquq v� azadl�qlar�n�n kifay�t q�d�r t�min olunmad�#�n� sübut edir.

Çin hökum�tinin Sintizyan-Uy#ur Muxtar Vilay�tind� ya�ayan uy-#urlar�n hüquqlar�n� kobud ��kild� pozdu#u bütün dünya ictimaiyy�tin� m�lumdur. Burada ya�ayan sufi t�riq�tin� malik müs�lman uy#urlar öz dini ibad�tl�rini normal ��raitd� h�yata keçir� bilmir, Çin hökum�ti t�r�-

Page 18: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

18

find�n süni mane�l�rl� üzl��irl�r. Halbuki, Çin Konstitutsiyas�nda insanla-r�n azad dini etiqad� müdd�as� mövcuddur. Eyni zamanda, dövl�t orqanla-r�nda v� yüks�k maa�l� i�l�rd� i�l�m�k uy#ur türkl�rin� aid edilmir. B�s Çin hökum�tinin Uy#ur türkl�rin� qar�� bu ayr�seçkilik siyas�tin� “hüqu-qi” don geyindirm�si üçün real z�min n� vaxt yarand�? Bu z�min 2001-ci il 11 sentyabr Amerika Birl��mi� �tatlar�nda ba� vermi� terror hadis�sin-d�n sonra AB�-�n terror üz�rind� müharib�sinin ba�lamas� oldu. Bel� ki, 11 sentyabr hadis�sind�n ba�layaraq bugün�d�k Çin hökum�ti Çinin �i-mal-q�rbind� Sintizyan �yal�tind� müst�qillik �ld� etm�k u#runda müba-riz� aparan v� bu �razini “��rqi Türküstan” adland�ran seporatist qüvv�l�-ri “terrorist” adland�r�r. Çin hökum�ti bu qüvv�l�ri beyn�lxalq �slam ter-ror ��b�k�sinin t�rkib hiss�si hesab edir v� onlar�n Orta ��rqd�n maliy-y�l��dirilib, Pakistanda t�lim görüb, t�crüb�l�rini Çeçenistan v� �fqan�s-tanda h�yata keçirdikl�rini iddia edir. Xüsusil� d�, ��rqi Türküstan �slami H�r�kat�n�n birba�a �l-Qaid� il� �laq�l�ri oldu#u iddia edilir. T�bii ki, bütün bunlar h�bs olunan seporatistl�rin ictimaiyy�tin gözü qar��s�nda aç�q m�hk�m�l�r ��klind� hakim önünd� hüquqi ��kild� mühakim� olun-mamas�na s�b�b olur, onlara h�bs olunduqdan sonra i�g�nc�l�r edilir.[1]

Çin konstitutsiya hüququ birba�a demokratiyan�n üç institutunu tan�-y�r: seçkil�r, deputat�n geri ça#�r�lmas� v� referendum [4]. Konstitutsiyada seçkil�rin ümumi olmas� göst�rils� d�, �slind� siyasi bax�mdan m�hdudiy-y�tl�r mövcuddur. Seçki komissiyalar� ictimai asayi�i ciddi ��kild� pozan ��xsl�ri d� (bu ��xsl�r konstitutsiyada “cinay�tkar ünsürl�r” adlan�r) ciddi n�zar�td� saxlay�r. Seçici siyah�s�nda öz ad�n� tapa bilm�y�n ��xsin birba-�a m�hk�m�y� müraci�ti qanunla n�z�rd� tutulmay�b, �vv�lc� seçki ko-missiyas�na �ikay�t edilm�lidir. H�r bir seçicinin bir s�s� malik olmas�na baxmayaraq, Çind� seçki hüququ qeyri-b�rab�rdir. Bel� ki, k�nd �halisin� nisb�t�n ��h�r �halisi üçün üstünlükl�r n�z�rd� tutulmu�dur [9]. Bu f�hl� sinfinin r�hb�r rolunu t�min etm�k c�hdi il� izah olunur. Seçkil�r h�m d� ona gör� qeyri-b�rab�r hesab olunur ki, milli azl�qlar üçün üstünlükl�r, habel� ordu üçün xüsusi nümay�nd�lik d� mü�yy�n edlir.

Çind� hakimiyy�t bölgüsü prinsipi q�bul olunmam��d�r. Burada f�rqli yana�ma t�tbiq olunur, dövl�t hakimiyy�tind� �sas nümay�nd�li or-qan kimi yaln�z sovetl�r q�bul edilir v� a�a#�dan yuxar�ya do#ru bütün or-qanlar onlara tabedir. Bu “dövl�t hakimiyy�tinin bütövlüyünün t��kilati-

Page 19: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

19

hüquqi konsepsiyas�” adlan�r. Çind� �sas s�lahiyy�tli 6 struktur f�aliyy�t göst�rir: Ümumçin Xalq Nümay�nd�l�ri M�clisi (ÜXNM), ÇXR s�dri, Dövl�t �uras�, M�rk�zi H�rbi �ura, Ali Xalq M�hk�m�si v� Ali Xalq Pro-kurorlu#u. Bunlardan ÜXNM, onun Daimi Komit�si v� Respublika s�dri yuxar� hakimiyy�t orqanlar�na aiddir [7].

ÜXNM �yl�tl�rin, mu;tr ry�nlr�n (�n iri mu;tr v_idl�rin), m�rk�z� tabe olan ��_�rl�rin ;lq nümy�nd�l�ri m�clisl�ri, _b�l� �rdu nümy�nd�l�ri t�r�find�n 5 il müdd�tin� s�çilir. `nun t�rkibind� �n ç�;u 3 min d�putt �lml�d�r. Hz�rd d�puttlr�n sy� 3 min n�f�rd�n zd�r. B�l� M�clisd� i�güzr müzkir� prmq ç�tindir, iclslr ç�; v;t t�mt�-rql� v� qbqcdn _z�rlnm�� ss�nri üzr� k�çirilir [11]. Ü{NM-in d�-puttlr� öz f�liyy�tl�rini ist�_slt, t��kiltlrd i� v� s. il� prl�l h�yata keçirm�lidirl�r. H�sb �dilir ki, “zd �dilm�y�n d�putt” (imperativ mandat) sttusu d�putt kütl�l�rl� d_ s�; b#l� �lmq, �nlrl birlikd� çl��mq, �nlr�n �_vli-ru_iyy�sini v� �_tiyclr�n� d_ y;�� bilm�k imkn� v�rir. �lb�tt�, bu zmn dövl�t i�i üçün d�putt�n �lduqc z v;t� ql�r. �mperativ mandat �slind� deputatlar�n müst�qil f�aliyy�tini m�hdud-la�d�r�r. ÜXNM-nin Daimi Komit�sinin reqlamentini pozan deputat Daimi Komit� s�drinin d� i�tirak etdiyi iclasda özünüt�nqid ruhunda ç�x�� etm�-lidir. Bununla da o, öz s�hvini etiraf edir v� üzr ist�mi� hesab olunur. Öz deputatl�q m�suliyy�tini d�rk ed� bilm�y�n, iclaslarda üzrsüz s�b�bd�n d�f�l�rl� i�tirak etm�y�n v� v�zif� s�lahiyy�tl�rind�n sui-istifad� ed�n deputatlar öz seçicil�ri t�r�find�n s�sverm� il� geri ça#�r�la bil�r, bu da Çin siyasi sisteminin özün�m�xsusluqlar�ndan biri hesab olunur.

�halinin say�na gör� Çinin dünyada birinci olmas�na, �razisinin bö-yüklüyün� gör� ön s�ralarda yer tutmas�na baxmayaraq, Çin parlamenti (ÜXNM) birpalatal�d�r. Onun s�dri v� daimi r�hb�r orqan� yoxdur. �clas-lara h�r sessiyada seçil�n sessiyan�n r�yas�t heyy�ti r�hb�rlik edir. ÜXNM sessiya qaydas�nda i�l�yir. Sessiya ild� bir d�f�, mart ay�nda iki h�ft�liy� ça#�r�l�r [11].

Çind� Kommunist Partiyas�n�n n�zar�tind� olan bir neç� partiya ol-mas�na baxmayaraq, ÜXNM-nin t�rkibind� partiya fraksiyalar� yoxdur. Onlar�n �v�zin� seçki vahidl�rind�n “nümay�nd� hey�tl�ri” (deputat qrup-lar�) yarad�l�r. Konstitutsiyada ÜXNM v� onun Daimi Komit�sin� geni� s�lahiyy�tl�r verils� d�, bu s�lahiyy�tl�r tam ��kild� h�yata keçirilmir.

Page 20: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

20

Yuxar� dövl�t idar�etm� orqanlar� s�ras�na Dövl�t �uras�-ÇXR höku-m�ti aiddir. Dövl�t �uras�n�n xüsusiyy�ti ondan ibar�tdir ki, burada nazir d�r�c�sin� b�rab�r tutulan “ba� müf�tti�” v�zif�si vard�r. Dig�r bir nüans is� ondan ibar�tdir ki, b�zi nazirl�r Dövl�t �uras�n�n üzvü deyil, onun ic-laslar�nda i�tirak etmir, v� ya yaln�z m��v�r�tçi s�s hüququ il� i�tirak edir-l�r. Dövl�t �uras� ba�qa dövl�tl�rd� hökum�tin s�lahiyy�tl�rin� ox�ar s�-lahiyy�tl�ri h�yata keçirir. Onun bir çox aktlar� Dövl�t �uras�n�n v� ÇKP M�rk�zi Komit�sinin birg� q�rarlar� ��klind� q�bul edilir. Bu aktlar çox vaxt siyasi direktiv xarakterli olub, mühim ideoloji v�zif�l�ri yerin� yeti-rir. Nazirl�rin yan�nda, t�rkibi hökum�t t�r�find�n t�sdiq olunan kollegiya f�aliyy�t göst�rir. Kollegiyan�n q�rarlar� nazirin �mri il� r�smil��dirilir. Nazir kollegiyan�n q�rarlar� il� raz�la�mad�qda mübahis�li m�s�l�y� höku-m�tin iclas�nda bax�l�r.

M�rk�zi H�rbi �ura kollegial h�rbi idar�etm� orqan�d�r. O, s�drd�n v� üzvl�rd�n ibar�tdir. S�dr ÜXNM, üzvl�r is� ÜXNM-in Daimi Komit�si t�r�find�n t�yin olunur. M�rk�zi H�rbi �uran�n üzvl�ri ÜXNM sessiyala-r�nda i�tirak etm�lidirl�r, lakin onlardan yaln�z deputat olanlar s�sverm� hüququna malikdirl�r.

ÇXR s�dri v� onun müavini ÜXNM t�r�find�n 5 il müdd�tin� seçi-lir. S�dr v� müavini olmaq üçün qoyulan ya� m�hdudiyy�ti 45 ya�d�r. Siyasi hüquqlara malik olan v� 45 ya��na çatm�� ist�nil�n Çin v�t�nda�� ÇXR s�dri v� onun müavini seçil� bil�r. Eyni bir ��xs iki d�f�d�n art�q bu v�zif�y� seçil� bilm�z. Müavin ÇXR s�drin� onun i�ind� köm�k edir v� s�dr� veril�n s�lahiyy�tl�r ona verilmir [3].

Bel�likl�, ÇXR unitar idar�etm� qurulu�una malik ölk�dir. Ölk�d� hakimiyy�t bölgüsü prinsipi yoxdur v� 6 �sas hakimiyy�t orqan� f�aliyy�t göst�rir: ÜXNM, ÇXR s�dri, Dövl�t �uras�, M�rk�zi H�rbi �ura, Ali Xalq M�hk�m�si v� Ali Xalq Prokurorlu#u. Çind� bir neç� partiya olmas�na baxmayaraq ÜXNM-nin t�rkibind� partiya fraksiyalar� yoxdur. Onlar�n �v�zin� seçki vahidl�rind�n “nümay�nd� hey�tl�ri” (deputat qruplar�) ya-rad�l�r. Deputatlar imperativ mandata sahibdir. Seçkil�r �razid�n as�l� ola-raq, qeyri-b�rab�r t��kil olunur. ÇXR s�dri s�lahiyy�tl�rin� gör� “z�if pre-zident” hesab olunur. Çind� insan hüquq v� azadl�qlar� kobudcas�na pozu-lur. Çin dövl�ti bunu konstitutsiyan�n “4 �sas madd�” adland�r�lan madd�-nin pozulmas�n�n qar��s�n� almaq m�qs�dil� etdiyini sübut etm�y� çal��sa

Page 21: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

21

da, dünyada onun bu add�mlar� pisl�nilir. N�tic� etibaril� ÇXR çox f�rqli idar�etm�y�, siyasi sistem� malik bir ölk�dir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Chien Peng Chung, “Chinas war on terror 2002: September 11 and Uighur Sepa-ratism”, pdf, http://www.cfr.org/china/chinas-war-terror-september-11-uighur-sepa-ratism/p4765

2. China Population, http://www.worldometers.info/world-population/china-population/ 3. Constitution of the People’s Republic of China, Constitution of the People's

Republic of China, Section 2, Article 79. 4. Constitution of the People’s Republic of China, http://www.npc.gov.cn/englishnpc/Constitution/node_2825.htm 5. Democracy index 2015, http://www.yabiladi.com/img/content/EIU-Democracy-

Index-2015.pdf 6. Eckholm Erik. "Beijing Journal: A Maoist Hero's Ghost Tilts With Falun

Gong". The New York Times on the Web, 30 May 2001 7. H�bibzad� Elcan. Salam Çin. Bak�, 2007, s.13-15. 8. http://afe.easia.columbia.edu/special/china_1900_mao_early.htm 9. Kevin J. O’Brien. Villagers, elections, and citizenship in contemporary China.

Modern China 27, 2001, pp. 407-35. 10. Mao Zedong: Biographical and Political Profile,

http://chineseposters.net/themes/four-basic-principles.php 11. National People’s Congress, http://www.npc.gov.cn/englishnpc/news/ 12. World GDP Ranking 2015, https://knoema.com/nwnfkne/world-gdp-ranking-2015-

data-and-charts

$ '�(����) ����&� + ���E, �� ���'(�� ��$���� /��(�) + �'��� $��+ (�' +���

9;<#= ���">�?��# ���%&�

������+���� ������ �%������ ���%�� +��$� �:&���%��- ������+�-

���� ������� �� �. P������� � ���� �����:���� � ���&� ���:� ������-+���� ������. � ;��� �������%�� :��� %��%���, +�� ��:� ����� ������, ��<� �� � '���� ��%��'� �� %���� P��� ����+���� �� � �'�; �� . � ����� % 1982 '��� ��������/���� ���$� P��� � ��'�� ��� ����� -��� �, % �� <� % ���, �' +�%�� � % � �%�:��� +���%��. � �������/�� ������� ��'� ��������; �����. � P��� � �����%��� � �/�� ������� %�����. ����� ��%��� ��%��, ���� �� ����+���� �%������ P������� � -������, �' �� :���=�� ��$ % <��� �� �. �'� � ��������$ ��:� ���� �� ������� � ��.

Page 22: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

22

POL�T�CAL SYSTEM �N CH�NA, �T’S D�FFERENT ASPECTS AND

RESTR�CT�ON OF HUMAN R�GHTS Fidan Alasgarova

SUMMARY

The political system of each country is considered to be an important part of soci-al and political life. People's Republic of China is one these countries with different political systems. According to the research it was observed that China's electoral sys-tem and public administration has significant differences in comparison with other countries. The provisions in the constitution adopted in 1982 promotes democracy, at the same time refuses human rights and freedoms in China. There are many controver-sial aspects in Chinese Constitution. In China, there is not a principle of separation of powers. China National Representative Council as the Chinas Parliament plays an im-portant role in the life of the state. Chinese President is a "weak" president. But together with the CCP, the army commander and president responsibilities, he is powerful. So, all the different aspects of Chinese political system is reflected in this article.

Page 23: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

23

BÖYÜK BR�TAN�YA V� AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASI MÜNAS�B�TL�R�N�N �SAS �ST�QAM�TL�R�

Aygun R���DOVA*

Açar sözl�r: Bak� nefti, qar��l�ql� �laq�l�r, geostrateji mövqe ������!� "���#: ������ ���$, �%���� ��� ���=���, '����-

��'�+����� ����/�� Key words: Baku oil, mutual relations, geostrategic position

Az�rbaycan v� Böyük Britaniya aras�nda yaranan �laq�l�rin tarixi

XlX �srin sonu XX �srin �vv�ll�rin�-h�l� Az�rbaycan�n çar Rusiyas�n�n t�rkibind� oldu#u dövr� t�sadüf edir. Böyük Britaniyan�n "��rq siyas�ti" nd� böyük �h�miyy�t� malik olan Canubi Qafqaz v� xüsusil� d� X�z�r nefti XX �srin �vv�ll�rind� ingilis maqnatlar�n� özün� c�lb ed� bilmi�di. XlX �srin sonu XX �srin �vv�ll�rind� neft strateji xammal kimi birinci d�-r�c�li �h�miyy�t k�sb etm�y� ba�lam��d�. Lakin r�ngar�ng t�bii resurslar-la z�ngin imperiyaya sahib olan �ngilt�r� n�d�ns�, neft faktorunu n�z�rin-d�n qaç�rm��d� v� ya ola bilsin bu ilk bax��dan bel� görünürdü. �slind� is� �ngilt�r� höküm�ti neftin v� neftli �razil�rin �h�miyy�tini ba�a dü�ür-dü, sad�c�, uygun ��raiti gözl�yirdi. 1918-ci ild� Londonun "Tayms" q�-zeti yaz�rd�: "X�z�r-bütün �sas ticar�t yollar�n�n keçdiyi qov�aqd�r. �g�r biz bu gün bu daxili d�niz� birba�a diqq�t ay�rm�r�qsa, bu bizim onun tica-ri v� siyasi �h�miyy�tini �vv�ll�r anlamad�#�m�z anlam�na g�lm�m�lidir. Biz bu haqqda daha �vv�ll�r d� bilirdik-X�z�r Britaniyan�n �sas maraqla-r�ndan biridir". (2,s.110)

I Dünya müharib�si �r�f�sind� neftin dünya siyas�tind� v� iqtisadiy-yat�nda oynad�#� rolun �h�miyy�ti getdikc� art�r. �ngilt�r�nin d�nizl�rd� �sas daya#� olan Britaniya h�rbi donanmas�n�n yenid�n qurulmas� �ngilt�-r�ni yeni neft m�nb�l�ri �ld� etm�y� vadar edirdi v� bu m�nada �ngilt�r� höküm�tinin ��rqd�ki v� Qafqazdak� neft yataqlar�na olan mara#� günü-günd�n art�rd�. Neft strategiyas� Yax�n v� Orta ��rqd� ingilis hegemonlu-#unun h�yata keçirilm�sinin �sas�n� t��kil edirdi (2, s. 75). M�hz bu dövr-

* R��idova Aygun Abub�kir q@z@ - AMEA - n�n Tarix �nstitunun Beyn�lxalq �laq�l�r �öb�si-

nin doktorant�. Elmi R�hb�r : T.ü.e.d. prof. H.C. �lib�yli

Page 24: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

24

d� ingilis kapital� Bak�n�n neft m�d�nl�rin� intensiv ��kild� siray�t edir v� h�r c�hdl� Az�rbaycanda möhk�ml�nm�y� çal���rd�.

Art�q XlX �srin sonunda Bak�da "Jeyn v� Makendyun", "Samuel v� Ko" kimi ingilis �irk�tl�ri f�aliyy�t göst�rirdi. 1897-ci ild� "�eyl transpate and trading" �irk�ti yarad�ld�. 1898 -ci ild�n ba�layaraq 1902-il� q�d�r 115-� q�d�r ingilis �irk�tl�ri Rusiya imperiyas�n�n neft m�d�nl�rin� 68 mln rubl s�rmaye yat�rm��d�lar ki, bunun da 47 mln t�kc� Bak�dak� neft m�d�nl�rinin pay�na dü�ürdü. 1904-cü ild� �ngilt�r� benzin� olan t�labat�-n�n 74%-ni m�hz Bak� neftinin hesab�na t�min ed� bilmi�di (3,s.100).

Rusiyan�n neft s�nayesind�, xüsus�n d� Az�rbaycan neft s�nayesin-d� �ngilt�r�nin monopoliyas� n�z�r� çarpacaq d�r�c�d� hiss olunurdu. l Dünya müharib�si �r�f�sind� ingilis maqnat� Deterding� m�xsus "Royal-Datç-�ell" tresti h�tta Rot�ildi s�x��d�raraq Bak�da birinci yer� ç�xa bilmi�-di (s.100).

Neft Bak�s�nda dig�r q�rb dövl�tl�rinin maraqlar� toqqu�urdu v� �n-gilt�r�nin r�qibl�ri bundan narahat olma#a ba�lad�lar. AB� konsulu Smit yaz�rd�: "Bak� tezlikl� �ngilt�r� ��h�rin� çevril�c�k. Yax�n g�l�c�kd� bü-tün neft ticar�ti ingilisl�rin �lin� keçs� heç k�s t��ccübl�nm�y�c�k" (1, s.78). AB�-�n bel� h�y�can� bo�una deyildi. Bel�ki, Rusiya neft s�naye-sind� 108 ingilis mü�ssis�si v� ya 134, 6 milyon rubl yatirim yat�r�lm��d� ki, bu da bütün s�hml�rin 1/3 dem�k idi (s.79).

Böyük Britaniya m�hz iqtisadi maraqlar�n� t�min etm�k m�qs�dil�, Qafqazda, o cüml�d�n Bak�da ged�n siyas� prosesl�rin d� gedi�at�nda bi-lavasit� i�tirak etmi�dir. 1918-1919-cu ill�rd� C�nubi Qafqazda, xüsus�n d� neft Bak�s�nda özünün h�rbi-siyasi mövqeyini t�min etm�y� çal��an �n-gilt�r� höküm�ti ikili siyas�t apar�rd�. Qeyd etm�k lazlmd�r ki, 1918-1920-ci ill�r C�nubi Qafqaz�n tarixind� h�m siyasi, h�m d� milli münasi-b�tl�r bax�m�ndan g�rgin dövr kimi xarakteriz� olunur. Erm�nil�rin Az�r-baycana qar�� �razi iddias� il� ç�x�� etm�si regionda v�ziyy�ti g�rginl��dir-m�kl� yana��, h�m d� bölg�y� mara#� olan dövl�tl�rin, o cüml�d�n �ngil-t�r�nin bura müdaxil� etm�sini d� asanla�d�r�rd�.

Bak�da f�aliyy�t göst�r�n Erm�ni milli �uras� Antanta qo�unlar�n�n komandan� ingilis general� Tomsona Qaraba# v� Z�ng�zurda guya erm�-nil�rin hüquqlar�n� pozan Az�rbaycan höküm�tind�n �ikay�t edirl�r. La-kin erm�nil�rin bu �ikay�tl�rin� baxmayaraq, Tomson Qaraba# v� Z�ng�-

Page 25: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

25

zurun Az�rbaycan höküm�tinin idar�si alt�nda qalmas�n� b�yan edir (5, s. 16). 1918-ci ilin dekabr�n�n ilk günl�rind� Tomson G�nc�, Qazax v� Ca-van�ir q�zalar�ndak� erm�ni liderl�rin� teleqram yazaraq h�min �razil�rd� qanunsuzluqlara v� az�rbaycanl� �haliy� qar�� edil�n soy#unçulu#a son qoyulmas�n� t�l�b edir. Ingilis general� eyni zamanda �u�a, Z�ng�zur, Ca-van�ir v� C�bray�l q�zalar�nda az�rbaycanl� general X. Sultanovun haki-miyy�tini tan�y�r (s. 17)

�ngilt�r� komandanl�#�n�n r�smi mövqeyi ilk bax��dan az�rbaycanl�-lar�n d�st�kl�nm�si v� regionda sabitliyin pozulmas�nda erm�nil�ri günah-kar kimi t�qsirl�ndir�n kimi göst�rs� d�, o dövrün s�n�dl�ri "erm�ni m�-s�l�si" nd� ingilis höküm�tinin birm�nal� münasib�ti olmad�#�n� üz� ç�-xard�r. Bel�ki " Tehrandak� Ingilis konsulu t�r�find�n erm�ni nümay�nd� hey�tinin q�bul edilm�si m�lumdur" (s.18). 1918-ci ild� Britaniya h�rbi nazirinin ad�na ünvanlanan teleqramda deyilirdi: Erm�nil�r Naxç�van ya-x�nl�#�nda m�#lub olmalar�na baxmayaraq, yenic� b�rpa olunmu� körpünü m�hv edibl�r. (s.18). �ngilt�r� höküm�ti özünün dü�ünülmü� idar�etm� si-yas�tind�n istifad� ed�r�k milli ziddiyy�tl�ri daha da k�skinl��dirirdi. "El� dü�ünm�k olar ki, ingilis komandanl�#�n�n erm�ni-tatar münasib�tl�rini nizama salmaq üçün gönd�rdiyi nümay�nd� hey�ti h�r �eyi qaydas�na qo-yacaq... lakin erm�nil�r silahlanmaqda davam edirdil�r v� aç�q-ayd�n Bri-taniya t�msilçil�ri t�r�find�n d�st�kl�nirl�r" (5, s. 18)

"Heç bir vilay�t g�l�c�kd� güclü dövl�t yarada bil�c�k q�d�r s�rb�st olmamal�d�r" prinsipin� �saslanan Britaniya hökum�ti el� Erm�nistan�n özün� qar�� da ikili siyas�t apar�rd� (5, s. 21). �st�r h�rbi, ist�rs� d�, diplo-matik yolla Böyük Britaniya h�r v�chl� yeni yaranan respublikalar aras�n-da mövcud olan milli ziddiyy�tl�rd�n maksimum yararlanma#a çal���r, pa-ralel olaraq bu respublikalar�n milli-demokratik ideyalar�n� b�y�ndiyini v� d�st�kl�diyini b�yan edirdi. Lakin hadis�l�rin sonrak� gedi�at�, Rusiyada bol�evikl�rin tam q�l�b�si, Rusiya imperiyas�n�n b�rpa edilm�si q�rb döv-l�tl�rini, o cüml�d�n, Böyük Britaniyan� müv�qq�ti olaraq C�nubi Qaf-qazdan uzaqla�d�rd�.

XX �srin sonunda SSR�-nin da#�lmas� il� C�nubi Qafqaz�n siyasi m�nz�r�si yen� �vv�l� qay�td�: geostrateji mövqe, beyn�lxalq münasib�t-l�rin öz�yini t��kil ed�n t�bii qaz v� yanacaq resurslar�, iflasa u#ram�� si-yasi sistem, yenic� müst�qillik �ld� etmi� lakin h�l� d�qiq siyasi inki�af

Page 26: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

26

yollar�n� mü�yy�nl��dirm�y�n g�nc dövl�tl�r, milli ziddiyy�tl�r v� bütün bu amill�rd�n istifad� ed�r�k regionda üstünlüyü �l� almaq u#runda bir t�r�fd�n bir-biril� r�qab�t aparan q�rb dövl�tl�ri, dig�r t�r�fd�n is� m�#lu-biyy�ti il� bar��mayan v� regionda hegemonlu#unu qaytarmaqda israrl� olan Rusiya. M�hz bel� bir vaxtda Böyük Britaniya yen� d� r�qibl�rini qabaqlayaraq, daha çevik t�rp�ndi. "Yax�n ��rq� alternativ olan neft v� qaz m�nb�l�rin� giri� �ld� etm�k üçün q�rb bu ölk�l�rd� qanun-qaydan�n v� stabilliyin yaranmas�na nail olmal�d�r" (4,s.124). Az�rbaycan müst�qil-liyini elan ed�r-etm�z "D�mir ledi" nin-Margaret Tetçerin Az�rbaycana qeyri-r�smi s�f�r etm�sinin arxas�nda el� bu m�nb�l�r� giri� �ld� etm�k v� dünya bazar�na çixar�lmas�nda liderliyi �l� almaq m�qs�di dururdu. Margaret Tetçer ist�r Britaniyan�n ba� naziri oldu#u dövrd�, ist�rs� d� lordlar palatas�n�n üzvü oldu#u vaxtlarda Britaniya biznesinin maraqlar�n� dünyada t�min etm�k üçün �lind�n g�l�ni ed�n dövl�t xadimi olmu�dur. SSR�-nin da#�lmas� �r�f�sind� SSR�-i �razisind� BP-nin f�aliyy�t� ba�la-mas� v� geni�l�nm�si d� Tetçerin ad� il� ba#l�d�r. M�hz M. Tetçer BP-ni bu bölg�d� "neft k��fiyyat�na" ç�xma#a ruhland�r�r.

1992-ci ilin sentyabr�nda "D�mir ledi"-Marqaret Tetçer Bak�ya s�-f�ri zaman� Az�rbaycan�n o zamank� prezidenti �. Elçib�yl� görü�ür. �. Elçib�y v� M. Tetçer aras�nda Böyük Britaniya v� Az�rbaycan aras�nda �laq�l�rin formala�mas� v� inki�af etdirilm�si haqq�nda dan���qlar apar�l�r. �ngilt�r�li nazir demokratik c�miyy�tin qurulmas� v� inki�af etdirilm�-sinin, iqtisadi islahatlar�n keçirilm�sinin z�ruriliyini vur#ulay�r. Qaraba# münaqi��sin� d� öz münasib�tini bildir�r�k t�r�fl�rin raz�l�#a g�lm�sinin region üçün d� �h�miyy�tli olaca#�n� bildirir (7). Onu da qeyd etm�k la-z�md�r ki, M. Tetçer iki dövl�t aras�nda qar��l�ql� münasib�tl�rin formala�-mas�nda, iki dövl�t aras�nda dostluq v� �m�kda�l�#�n inki�af�na özünün töhf�sini ver�n siyasi xadim olmu�dur. Bak� s�f�ri ç�rçiv�sind� Tetçer Ç�-raq v� �ahd�niz yata#�nda �m�kda�l�q haqq�nda BP v� Norveç �irk�ti Sta-toil aras�nda sazi� ba#lanmas�na nail olur. M. Tetçerin s�f�rind�n az son-ra, sentyabr�n 28-d� Böyük Britaniyan�n s�naye v� ticar�t üzr� dövl�t kati-bi, ticar�t naziri Maykl Hezeltayn ba�da olmaqla Böyük Britaniyan�n i�-güzar dair�l�rinin nümay�nd�l�ri Az�rbaycana s�f�r� g�lirl�r (7). M. He-zeltay Az�rbaycan�n o zamank� prezidenti �. Elçib�yl� görü�mü� v� ba� nazir Con Meycorun m�ktubunu prezident� çatd�r�r. Con Meycor respub-

Page 27: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

27

lika r�hb�rliyin� gönd�rdiyi m�ktubunda Az�rbaycanla münasib�tl�rin g�-l�c�kd� daha da inki�af ed�c�yin� ümid etdiyini bildirmi�dir (6,s.33).

1991-ci ild� oktyabr�n 18-d� Az�rbaycan Dövl�t Müst�qilliyi haq-q�nda Konstitusiya akt�n� q�bul edir. Böyük Britaniya Az�rbaycan Res-publikas�n�n müst�qilliyini r�smi olaraq 1991-ci il dekabr�n 31-d� tan�y�r. 1992-ci ilin �vv�lind� Az�rbaycan�n üzl��diyi mür�kk�b ictimai-siyasi v�-ziyy�t v� iqtisadi böhran iki ölk� aras�nda diplomatik münasib�tl�rin qu-rulmas� prosesini bir q�d�r l�ngidir. 1992-ci ilin mart ay�n�n 11-d� Böyük Britaniyan�n Xarici i�l�r v� Birlik üzr� dövl�t katibinin Az�rbaycana s�f�-ri zaman� Az�rbaycan Respublikas� v� Böyük Britaniya iki dövl�t aras�n-da diplomatik münasib�tl�rin qurulmas� haqq�nda memarandum imzala-y�rlar (6, s. 34).

Diplomatik münasib�tl�rin qurulmas� Az�rbaycan v� Böyük Britani-ya r�hb�rl�rind�n iki ölk� aras�nda i�güzar v� siyasi �laq�l�rin hans� m�c-rada inki�af ed�c�yini mü�yy�nl��dir�n b�zi m�s�l�l�rin tez bir zamanda detallar� il� n�z�rd�n keçirilm�sini t�l�b edirdi. Britaniya höküm�ti ilk olaraq Da#l�q Qaraba# problemin� öz münasib�tini mü�yy�nl��dirm�li idi. Böyük Britaniyan�n xarici i�l�r v� birlik üzr� dövl�t naziri Duqlas Hoqq ölk�miz� ilk s�f�ri zaman� b�yan etdi ki, g�li�inin �sas m�qs�di ölk�sinin Qaraba# münaqi��sinin sülh yolu il� h�ll olunmas�nda vasit�çi rolunu oynamaq ist�m�sidir (6, s. 35).

Böyük Britaniyan�n Da#l�q Qaraba# münaqi��si problemin� mü-nasib�ti ba� nazir Con Meycorun Az�rbaycan Respublikas�n�n preziden-tin� 1992-ci ilin sentyabr�nda gönd�rdiyi m�ktubunda ayd�n ��kild� �ksini tapm��d�: Da#l�q Qaraba# Az�rbaycan �razisidir v� onun r�smi statusu mübahis� obyekti ola bilm�z. Biz bu münaqi��y� regionda stabilliy� t�h-lük� v� Az�rbaycan v� Erm�nistanda kommunist rejimind�n demokratiya-ya keçid yolunda ciddi mane� kimi bax�r�q. Biz AT�T-in sülh dan���qlar� yolu il� t�r�fl�ri raz� sala bilm�k üçün göst�rdiyi s�yl�rini d�st�kl�yirik (6, s. 38).

Tezlikl� �ngilt�r� m�tbuat�nda Da#l�q Qaraba# v� orada ba� ver�n-l�r haqq�nda yaz�lar meydana ç�xd�. 1988-1994-cü ill�rd� "The Guardian", "The Times", "Financial Times", "BBC news", "BBC newsight" kimi Bri-taniya media orqanlar�nda Qaraba# münaqi��sinin s�b�bl�ri, f�sadlar�, Qaraba# tarixi il� ba#l� yay�mlanan materiallar�n �ks�riyy�ti erm�nip�r�st

Page 28: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

28

mövqeyi v� ya b�zi faktlara subyektiv yana�ma il� f�rql�nirdi (8, 6, s. 36). Britaniya medias�nda Da#l�q Qaraba# "anklav, mübahis�li ankkav, müba-his�li region, �i�-müs�lman-xristian" konflikti kimi t�qdim olunurdu (8). Britaniya medias�n�n mövqeyi il� dövl�tin r�smi mövqeyi üst -üst� dü�-mürdü. Bu bir t�r�fd�n Az�rbaycan�n informasiya blokadas�nda olmas� il� d� izah olunurdu. Bel� v�ziyy�t uzun müdd�t davam ed� bilm�zdi v� tez-likl� h�r iki t�r�fin s�yi n�tic�sind� Az�rbaycan informasiya blokadas�n-dan ç�xa bildi. 1992-ci ilin sentyabr�nda Az�rinform il� Britaniyan�n n�-h�ng radiostansiyas� olan "Bi-bi-si" aras�nda informasiya mübadil�si v� g�l�c�kd� Londonda v� Bak�da bölm�l�ri olan vahid informasiya fondu-nun yarad�lmas� haqq�nda müqavil� imzaland� (6,s.36). Bu g�l�c�kd� Da#l�q Qaraba#la bagl� dogru informasiyan�n verilm�si v� iki dövl�t ara-s�nda münasib�tl�rin korlanmamas� üçün h�r hans� bir neqativ hal�n ba� verm�m�sinin qar��s�n� alma#a xidm�t etm�li idi.

1992-ci ild� Britaniyan�n Rusiyadak� s�firi Brayn Foll öz etimadna-m�sini Az�rbaycan Respublikas�n�n prezidentin� t�qdim edir. Qeyd etm�k laz�md�r ki, Böyük Britaniyan�n Az�rbaycandak� s�firliyi 1992-ci ilin sentyabr�nda ticar�t nümay�nd�liyi kimi f�aliyy�t� ba�lam��d�. �yul ay�n-dan is� �ngilt�r�nin Rusiyadak� s�firi h�m d� Az�rbaycana s�fir t�yin edil-di (7). Bu vaxta q�d�r Birl��mi� Krall�q yaln�z Moskva v� Kiyevd� öz s�-firlikl�rini açm��d� (Erm�nistanda is� 1995-ci ild� aç�lm��d�) (6, s. 38).

1993-cü ild� Az�rbaycan v� Böyük Britaniya aras�nda parlamentl�-raras� �m�kda�l�#�n �sas� qoyuldu. Britaniya parlamentinin nümay�nd� hey�tinin ilk s�f�ri K�lb�c�rin i�#al� il� eyni vaxta t�sadüf etdiyind�n bu hadis� parlamentin nümay�nd�l�ri t�r�find�n k�skin t�nqid olundu. Eyni zamanda Böyük Britaniya öz s�lahiyy�tl�rind�n istifad� ed�r�k BMT-nin T�-n�n Da#l�q Qaraba#la ba#l� 822 v� 853 sayl� q�tnam�l�rin q�bul olun-mas�na da t�sir göst�rmi�di.(Az�rbaycan höküm�ti erm�ni h�rbi qüvv�l�-rinin Az�rbaycan �razisin� müdaxil�sinin artmas� il� ba#l� BMT -nin T�-na müraci�t etdiyi vaxt T�-n�n iclas�na Britaniyan�n BMT-ki nümay�nd�si David Hanney r�hb�rlik edirdi) (6, s.39). Q�bul olunan q�tnam�l�rd� Er-m�nistandan h�rbi �m�liyyatlar� dayand�r�lmas� v� h�rbi qüvv�l�rinin i�-#al olunmu� Az�rbaycan torpaqlar�ndan çixar�lmas� t�l�b olunurdu.

Az�rbaycan v� Böyük Britaniya aras�nda münasib�tl�rin intensiv in-ki�af� prezident H. �liyevin hakimiyy�ti dövrün� t�sadüf edir.

Page 29: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

29

1994-cü ilin 22-25 fevral tarixl�rind� Az�rbaycan Respublikas�n�n prezidenti H. �liyevin Böyük Britaniyaya ilk r�smi s�f�ri ba� tutur. S�f�r �rzind� H. �liyev Britaniyan�n o zamanki ba� naziri Con Meycor v� xari-ci i�l�r v� birlik i�l�ri üzr� naziri Duqlas Hoqqla görü�ür. S�f�r zaman� H. �liyev v� C. Meycor iki ölk� aras�nda �m�kda�l�q m�s�l�l�rini t�nziml�-y�n �sas sazi�-Az�rbaycan Respublikas� v� Böyük Britaniya aras�nda "Dostluq v� �m�kda�l�q haqq�nda birg� b�yannam�" imzalay�rlar (7).H. �liyev s�f�r zaman� M. Tetçerl� d� görü�ür. Bir saat ç�k�n görü� zaman� Az�rbaycanda ged�n dövl�t quruculu#u, siyasi plüralizm, azad-bazar iqti-sadiyyat�n�n yarad�lmas�, insan hüquqlar�na hörm�t v� onlar�n qorunmas� m�s�l�l�ri v� Qaraba# m�s�l�si il� ba#l� müzakir�l�r apar�l�r.Görü� zama-n� H. �liyev bildirir ki, "Böyük Britaniyaya biz dünya siyas�tind� böyük siyasi ç�kiy� malik olan v� beyn�lxalq siyasi, iqtisadi sistemd� apar�c� yer tutan dövl�t kimi bax�r�q" (7). Britaniya r�hb�rliyi v� i�güzar dair�l�ri il� çoxsayl� #örü�l�ri zaman� Az�rbaycan prezidenti öz ölk�sinin demokrarik v� hüquqi dövl�tin qurulmas� yolunda inamla add�mlad�#�na v� bu yolda dünya t�crüb�sind�n yararland�#�na qar�� t�r�fi inand�ra bildi. Az�rbay-canla Erm�nistan aras�nda yaranan münaqi��nin s�b�bl�ri Britaniya hökü-m�ti v� parlamenti üzvl�rin� bir daha çatd�r�ld� (9).

S�f�rin yekunu olaraq t�hsil, s�hiyy� elm v� m�d�niyy�t, enerji re-surslar� v� dig�r sferalarda qar��l�ql� �m�da�l�#� n�z�rd� tutan s�kkiz r�s-mi s�n�d imzaland� ki, bunlar�n alt�s� Az�rbaycan Respublikas�n�n prezi-denti v� Britaniya ba� naziri t�r�find�n imzaland� (8).

Az�rbaycan Respublikas�n�n prezidentinin Böyük Britaniyaya ilk r�smi s�f�ri iki ölk� aras�nda diplomatik v� siyasi �m�kda�l�#�n inki�af� yolunda mühüm add�m oldu. 1994 cü il mart ay�n�n 30-da Böyük Bri-taniya v� �imali �rlandiya Krall�#�nda Az�rbaycan Respublikas�n�n s�firli-yi f�aliyy�t� ba�lad�. M. M�mm�dquliyev öz etimadnam�sini Böyük Bri-taniya kraliças�na t�qdim etdi (8).

1998-ci ild� 19-24 iyul tarixl�rind� H. �liyev Britaniyaya ikinci r�s-mi s�f�rini edir. Görü� zaman� Az�rbaycan prezidenti �ngilt�r� kraliças� ll Yelizaveta il� d� görü�ür. Kraliça ll Yelizaveta il� r�smi görü� zaman� kraliça Az�rbaycanda demokratik v� hüquqi dövl�tin yarad�lmas�n� diq-q�tl� izl�diyini bildirir. Ba� nazir Toni Bleyernen görü� zaman� britaniyal� ba� nazir Britaniyan�n Az�rbaycan�n �razi bütövlüyünü tan�d�#�n� bir daha

Page 30: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

30

dil� g�tirir. Britaniya naziri Az�rbaycan-�ngilt�r� münasib�tl�rinin strateji �m�kda�l�q xarakteri da��d�#�n� xüsusil� qeyd edir bel�ki, �ngilt�r�nin Az�rbaycana X�z�r-Qafqaz regionunun apar�c� dövl�ti kimi baxd�#�n� bil-dirir. S�f�r zaman� müdafi� v� maaliyy� nazirl�ri il� d� görü�l�r keçirilir.

Az�rbaycan prezidentinin Britaniya s�f�rinin yekunlar�n� t�hlil ed�n ingilis m�tbuat� qeyd edir ki, H.�liyev ingilt�r� il� iqtisadi sah�d�ki �m�k-da�l�#� öz ölk�sinin milli t�hlük�sizliyi il� �laq�l�ndirm�y� çal���rd�. Bu-nunla ba#l� Az�rbaycan prezidenti X�z�r d�nizind�ki enerji resurslar�na Britaniya �irk�tl�rinin geni� miqyasda c�lb olunmas� müqabilind� Qaraba# münaqi��sinin h�llind� Britaniyadan d�st�k alma#a v� bununla da Rusiya-n�n Qafqazdak� h�rbi �m�liyyatlar�n�n qar��s�n� alma#a çal���r (3,s.66).

Keçiril�n görü�l�rin n�tic�si olaraq iki dövl�t aras�ndak� siyasi �la-q�l�rin miqyas� bir az da geni�l�ndi, Az�rbaycan Respublikas� a�a#�dak� m�s�l�l�r üzr� Böyük Britaniyan�n siyasi d�st�yini �ld� etdi:

1) X�z�r d�nizinin hüquqi statusunun mü�yy�nl��dirilm�si v� onun hiss�l�r� bölünm�sinin z�rurililiyin�

2) Da#l�q Qaraba# probleminin h�ll olunmas�nda Az�rbaycan�n �ra-zi bütövlüyünün toxunulmazl�#�na

3) Neftin Az�rbaycan t�r�find�n t�klif olunan yolla n�ql olunmas�na (Bak�-Tiflis-Ceyhan)

4) Siyasi, iqtisadi, m�d�ni sah�l�rd� iki t�r�fli �laq�l�rin geni�l�ndi-rilm�si z�rur�ti (6, s. 45).

2003-cü ild� �. �liyev Az�rbaycan Respublikas�n�n prezidenti seçil-dikd�n sonra h�m daxili, h�m d� xarici siyas�t x�ttind� H. �liyevin kursu-nu davam etdir�c�yini b�yan edir. �. �liyevin hakimiyy�ti dövründ� d� Böyük Britaniya v� Az�rbaycan Respublikas� aras�nda olan ikit�r�fli mü-nasib�tl�r öz m�cras�nda davam edir.

2004-cü ilin dekabr�nda prezidenti �. �liyev Böyük Britaniyaya r�s-mi s�f�ri zaman� ba� nazir T. Bleyernen görü�ür. 1998-ci ild� ba#lanm�� "Dostluq v� �m�kda�l�q B�yannam�si" yenid�n t�sdiql�nir, t�r�fl�r ara-s�nda mü�t�r�k müqavil�l�r imzalan�r. Prezident �. �liyev Britaniya Bey-n�lxalq �laq�l�r Kral Institunda "Regional v� global münasib�tl�rd� yeni Az�rbaycan" mövzusunda ç�x�� edir.

2008-ci ild� may ay�n�n 7-d� Böyük Britaniyan�n xarici i�l�r nazirli-yinin Avropa i�l�ri üzr� mü�aviri Jim Mörfi Az�rbaycana s�f�r edir. J. Mörfi Az�rbaycan b� Erm�nistan aras�nda Da#l�q Qaraba# münaqi��sinin

Page 31: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

31

sülh yolu il� h�ll edilm�sinin region üçün d� �h�miyy�tli oldu#unu qeyd edib.Eyni zamanda onu da bildirib ki, Az�rbaycan�n �razi bütövlüyü m�-s�l�si mübahis� obyekti ola bilm�z-Qaraba# Az�rbaycan �razisidir v� bu Britaniya v� dünya t�r�find�n q�bul edilmi� faktd�r. Az�rbaycan�n antiter-ror koalisiyada i�tirak�ndan dan��an J.Mörfi Az�rbaycan�n bu sferadak� f�-aliyy�tinin Britaniya administrasiyas� t�r�find�n yüks�k qiym�tl�ndirildi-yini, Avropa Birliyi il� �laq�l�rin geni�l�ndirilm�sinin Az�rbaycan üçün daha da �h�miyy�tli oldu#unu bildirib. O h�m d�, Britaniyan�n Az�rbay-can il� ist�r siyasi, ist�r iqtisadi, ist�rs� d� dig�r sferalarda �laq�l�rin ge-ni�l�ndirilm�sind� maraql� oldu#unu da qeyd edib (9).

�. �liyevin Birl��mi� Krall�#a 2004, 2009, 2012-ci ild� etdiyi s�f�r-l�r ikit�r�fli �laq�l�rin inki�af�nda v� yüks�k s�viyy�li siyasi dialoqun daha da möhk�ml�nm�si yolunda öz töhf�sini vermi�dir.

2016-c� ilin aprel ay�nda at��k�sin pozulmas� il� c�bh�d� yaranan g�r-gin v�ziyy�t Böyuk Britaniya m�tbuat�nda da öz �ksini tapm��d�r. NBC x�b�r agentliyi, Assosiated Press, Guardian münaqi��nin tarixi bar�d� m�lumat verm�kl� yana��, bölg�d� ba� ver�n son hadis�l�ri d� d�y�rl�n-diribl�r. Guardian regionda ba� ver�nl�r� dair yazark�n bildirir ki, ciddi geo-siyasi t�sir� malik olan Qaraba# münaqi��si X�z�r d�nizinin qaz v� neftini Avropa bazarlar�na ç�xaran regionda t�hlük�sizliy� h�d�dir (9). Bri-taniyal� jurnalist, Karnegi Beyn�lxalq Sülh Fondunun t�hlilçisi, Qafqaz, xüsusil� d� Qarabag münaqi��si üzr� müt�x�ssis, Qaraba# hadis�l�rinin xronoloji t�svir olundu#u "Black qarden" (Qara ba#) �s�rinin mü�llifi To-mas de Vaall Guardiana müsahib� ver�r�k aprel hadis�l�rin� münasib�t bil-dirmishdir: "hadis�l�rin daha da böyüyüb geni� miqyasl� müharib� h�ddin� çatmamas� üçün beyn�lxalq t�zyiqin gücl�ndirilm�sinin vacibdir " (10).

Diqq�t ç�k�n m�qam Britaniya m�tbuat�n�n Qaraba#dak� höküm�ti separatç� rejim kimi göst�rim�sidir: "Az�rbaycan t�r�fi son 48 saat �rzind� 16 h�rbiçisinin öldüyünü, Qaraba#�n separatç� hakimiyy�ti is� 20 h�rbiçisi-nin öldüyünü v� yerli �hali aras�nda da itgil�rin oldu#unu x�b�r verir" (10).

Az�rbaycan v� Böyük Britaniya aras�nda s�x iqtisadi �laq�l�r d� mövcuddur. Böyük Britaniya Az�rbaycanda �n böyük xarici investtorlar-dan biridir. Bu �laq�l�r h�l� H. �liyevin prezidentliyi dövründ�-1998-ci ild� "Böyük Britaniya il� �m�kda�l�#�n geni�l�ndirilm�si haqq�nda" imza-lad�#� xüsusi s�r�ncamdan sonra daha geni� vus�t ald�. Hal-haz�rda Az�r-

Page 32: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

32

baycanda dörd yüzd�n çox Britaniya �irk�ti f�aliyy�t göst�rir (8). �qtisadi sah�d�ki ikit�r�fli �laq�l�rin öz�yini enerji sektoru t��kil edir. H�r iki hö-kum�t X�z�rin Az�rbaycan hiss�sinin öyr�nilm�si v� t�bii qaz v� neftin da��nmas� sah�sind� u#urlu �m�kda�d�rlar. Az�rbaycana g�l�n ilk Britani-ya �irk�ti Ramko Energydir. M�hz bu �irk�t 1991-ci ild� h�l� Sovet �ttifa-q�n�n süqutundan �vv�l X�z�rin Az�rbaycan sektorunda d�rinsulu hiss�d� yerl���n d�niz yatag�n�n i�l�nm�si üzr� dan���qlara ba�lay�b (7). 1992-ci ild�n is� Britaniyan�n neft s�nayesin� liderlik ed�n BP Az�rbaycanda f�-aliyy�t� ba�lay�r. "�srin müqavil�sin�" �sas�n Az�ri-Ç�raq-Gün��li v� �ahd�niz layih�l�rinin �sas pay bölgüsü olan �irk�tl�rd�ndir. Sonrak� ill�r-d� BP Az�rbaycanda neft v� qaz yataqlar�n�n k��fiyyat v� istismar�, el�c� d� regional neft -qaz infrastrukturunun yarad�lmas� sah�sind� n�h�ng layi-h�l�r t�qdim etmi�dir. 2012-ci ild� t�kc� Az�ri-Ç�raq-Gün��li layih�sin� 39, 7 mld dollar s�rmay� yat�rm��d�r. Bak�-Tbilisi-Ceyhan �sas ixrac neft k�m�ri v� Bak�-Tbilisi-�rzurum qaz k�m�rinin tikintisi üçün is� 4,7 mld dollar investisiya qoymu�dur (7).

2011-ci ilin statistik m�lumat�na gör� Britaniya Az�rbaycan�n böyük ticar�t partnyorlar�ndan biri olmu�dur v� h�l� d� Az�rbaycanda �n çox in-vestisiya yat�ran xarici ölk� olaraq qal�r. Dövl�t Statistika Komit�sinin m�lumat�na �sas�n 2012-ci ild� Britaniya investisiyalar� xarici investisiya-lar�n 51, 7 %-ni t��kil edir. 2009-cu ild� iki ölk� aras�nda biznesi geni�-l�ndirm�k, ticari v� investisiya �laq�l�rinin d�rinl��dirilm�si m�qs�dil� Britaniya-Az�rbaycan Biznes Konsullu#u yarad�lm��d�r. Konsulluq müta-madi olaraq Az�rbaycanda Britaniya �irk�tl�rinin ticari xidm�tl�rini v� Londonda biznes t�dbirl�ri h�yata keçirir (8).

�kit�r�fli �m�kda�l�q humanitar sah�d� d� özünü göst�rm�kd�dir. 1997-ci ild� yarad�lm�� �ngilt�r�-Az�rbaycan C�miyy�tini iki dövl�t ara-s�nda humanitar �laq�l�rin yaranmas� yolunda ilk add�m hesab etm�k olar. �ngilt�r�-Az�rbaycan c�miyy�tinin haz�rki s�drl�ri professor N. Pa�ayeva v� Lord Freyzerdir (8). Britaniya Krall�#� xaricd� t�hsil almaq arzusunda olan az�rbaycanl� t�l�b�l�rin �ks�riyy�tinin �sas h�d�fl�rind�ndir. Az�r-baycan dövl�tinin maliyy� d�st�yi il� 27 müxt�lif ölk�l�rd� t�hsil alan 1842 t�l�b�nin 419 n�f�ri Britaniya universitetl�rind� t�hsil al�r (7).

Son be� il �rzind� Böyük Britaniyada f�aliyy�t göst�r�n Az�rbaycan �irk�tl�rinin say� �h�miyy�tli d�r�c�d� artm��d�r. Eyni zamanda Britaniya-

Page 33: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

33

da çoxlu sayda t�l�b� v� diaspora t��kilatlar� da f�aliyy�t göst�rir ki, bun-lara misal olaraq Avropa-Az�rbaycan c�miyy�tini, Az�rbaycan T�l�b� c�-miyy�tini, Kembric, Az�rbaycan C�miyy�tini, Mançester-Az�rbaycan c�-miyy�tini, Aberden-Az�rbaycan C�miyy�tini, Oxford-Az�rbaycan c�miy-y�tini v� s. misal göst�rm�k olar (9).

�ki dövl�t aras�nda mövcud münasib�tl�rin xronologiyas�na q�sa n�-z�r yetirdikd� bel� n�tic�y� g�lm�k olur ki, qar��l�ql� münasib�tl�rin inki-�af� h�r iki dövl�t üçün çox �h�miyy�tlidir. �st�r Az�rbaycan, ist�rs� d� Böyük Britaniya h�m beyn�lxaq, h�m d� regional m�s�l�l�rd� strateji partnyor kimi ç�x�� edirl�r. Bu müst�qillik �ld� erdikd�n sonra beyn�lxalq al�m� inteqrasiya ed�r�k, özünün cografi v� t�bii üstünlükl�rind�n istifad� ed�r�k regionda v� dünyada ba� ver�n hadis�l�rin �sas i�tirakç�s�na çevri-m�k ist�y�n, eyni zamanda Qaraba# konfliktinin �dal�tli h�ll olunmas� yolunda özun� güclü partnyorlar axtaran Az�rbaycan üçün n� q�d�r �h�-miyy�tlidirs�, qloballa�an, enerji resurslar�n�n mövcud oldu#u regionlarda �sas qüvv�y� çevrilm�k u#runda mübariz� ged�n bir zamanda regionda Az�rbaycan�n simas�nda özün� iqtisadi t�r�fda� tapan Britaniya üçün d� bir o q�d�r �h�miyy�tlidir. Bu gün Az�rbaycan diplomatiyas�n�n qar��s�n-da duran m�s�l� iki dövl�t aras�nda yaranm�� siyasi, iqtisadi münasib�tl�ri daha da inki�af etdir�r�k, Böyük Britaniyan�n Az�rbaycan�n Da#l�q Qara-ba# bölg�si d� daxil olmaqla �razi bütövlüyünün d�st�yini bundan sonra da q�tiyy�tli ��kild� davam etm�sini t�min etm�k v� �n �sas� Erm�nista-n�n t�cavüzkar dövl�t kimi tan�nmas�na nail olmaqd�r. "Neft Az�rbaycan�n �sas s�rv�tidir v� biz Az�rbaycan�n "BP" v� Britaniya höküm�ti t�r�fin-d�n siyasi v� m�n�vi d�st�yinin z�man�tin� �min olmal�y�q " (H. �liyev).

M�NB� V� �D�B�YYAT

1. ";���% �. �. ���������+����� ����� % �� �%���/���� ������� � ���=������. �., !�/?'��, 1959, 295c

2. ���=%��� �. ������� ���� �'� ����� % ��%��$� (���/ {l{-+�� {{ %%.), >:����� >��, 1988

3. !����% ". �. "�� :��< % ��% ����� ������� ��<�� ���; ���=�-��. (1993-2003 ''.), ���, " ":���%, �����% � ���%$� ", 2004-120�.

4. >��+� �. �������%� �� %���� '���� ��%��: !� ��'�� ��� ����&�'��� ��- / � ' �� >��+� ; �� . � '�.-5-� ���.-�.: "�$�� �:��=� , 2015.-504 �.

5. ������� !. �. �� %� "�� :��<��� �����:���: ���� ��, ��:����, ��-�� '��-�� :��<���; ���=���, ���, � ��, 1998 '.

6. �������!.�."�� :��<�-� ������ ���=��� (% +�� XX %��) ���;

Page 34: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

34

>�� «>;���», 2008,�� 128 7. www. visions.az/history, 449/ 8. lib.aliyev-heritage.org./ az/7540160 9. 9.www.anspress.com 10. 10.www.theguardian.com

� +�� �$��+'�) +��& � J��

+�'� ���� ������������ � ���$��'� ���%&E

����%���� ���=��� ��<�� ������: ����� � "�� :��<�� -

+���$ �&� % +�� {{ %��. � ����$��� �����/�� !�%������ ������� % �- ��� 1920 '�� "�� :��<���� �����:���� � ����=�� � �% % ���=���; �%�; �� . ����� %�����%���� % 1991 '��� "�� :��<�� �%��� ��%�-������� ��<�� �%��� �� �� ���� %�%$ �%�%�$�� ?�����+����� � ����-��+����� ���=���. � "�� :��<, � ������: ���� ��'��� %������� % �+���%� �� a��'�+����; � �� �%, �� % �=��� ��<�� ���;, �� � �'��-�$�; � �:���. ����� ��'�, �� "�� :��< %�����%�� �%�� ��%���-����$, = �� +� ���%� ���' � �%�$�� % ��<�� ���� ���:&���-%�. �����$��� �%�� '��' ��+����� � � � ���� � ����&���%, "�� :��< � �% ����� % �� �, � ������&�� ���$ ���+�%�� �' ���� % �'��� � % �� �%�; ��:����;, ��<� % ��/� ������: ���� � ��: �� ���$�'� � �� ��� �� %����%�'� � �'��� �%�� �'� �-� :;���'� �������. ��� "�� -:��< ������: ���� � ����%���� � �� �� ?���� �� �%��; ?� '���+�-���; ��� ��% �� �%�� ���.

THE MAIN DIRECTIONS OF RELATIONS BETWEEN THE UK AND THE

AZERBAIJAN REPUBLIC SUMMARY

The establishment of relations between the UK and Azerbaijan began in the late

XIX and early twentieth. After the occupation of Azerbaijan by Soviet Russia there was a break in relations between two countries, but Azerbaijan after gaining independence, economic and political relations were restored. Both Azerbaijan and the United King-dom act as a strategic partner of both international and regional issues. After Azerbaijan gained independence and began to integrate into the international community through its geographical and natural advantages, it has become a country wishing to become a main player in the region and world events, as well as to acquire a strong partner in the UK face for a justice settlement of the Nagorno-Karabakh conflict.For the UK, Azer-baijan is also the face of considerable importance which it has acquired a partner on the way to globalization of available energy resources to become a major force in the regions where there is a constant struggle.

Page 35: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

35

RUS – ÇEÇEN MÜHAR�B�L�R�N� F�RQL� YANA�MA: TERROR H�D�S� YOXSA AZADLIQ MÜBAR�Z�S�

B�yim ABDULLA*

Açar sözl�r: �imali Qafqaz, çeçen xalq�, rus-�e�en müharib�si, azadl�q

mübariz�si, terror K�����!� "���#: !�%� �� P%��, +�+����� ��, p�����-+�+�����

%���, :� $: � �%�:���, �� � Key words: Northern Caucasus,chechen nation, russian-chechen wars,

struggle for freedom, terror Son 15 ild� müasir tarixd� ba� ver�n qanl� müharib�l�rd�n biri d�

Çeçenistanda ged�n çeçen xalq�n�n azadl�q müharib�sidir. Bel� ki, bu mü-harib�d� yüz minl�rl� insan ölmü�, �sir dü�mü� v� yaralanm��d�r. Mühari-b� t�kc� Çeçenistana deyil, el�c� d� Rusiyaya da maddi ziyan vurmu� v� insan itkisin� s�b�b olmu�du. Yüzl�rl� Çeçen ail�si qaçq�n kimi xaric� getmi�, xüsusil� d� Avropa ölk�l�rind� m�skunla�m��d�r. Çeçen problemi rus tarixind� �n k�skin, qanl� v� aktual probleml�rd�n biridir. Çeçen mü-harib�l�ri Az�rbaycan�n da daxil oldu#u Qafqaz regionunu tarixind� d�rin izl�r buraxd�#�ndan onlar�n öyr�nilm�si Az�rbaycan tarix�ünasl�#� üçün d� aktuald�r.

Qafqaz regionu çox �lveri�li co#rafi mövqed�, Qara d�niz v� X�z�r d�nizi aras�nda, Avropa v� Asiyan�n k�si�m�sind� yerl��mi�dir. Barry Rodrigue qeyd edir ki, region t�kc� r�ngar�ng t�bi�ti il� deyil, eyni za-manda müxt�lif xalqlar�n m�skunla�mas� il� d� diqq�ti c�lb edir. O, Qaf-qaz regionunda otuz milyon insan�n q�rx müxt�lif dild� dan��d�#�n� vur#u-lay�r [11, 5]. Bu bax�mdan region daim güclü imperiyalar�n – Fars, Yu-nan, Osmanl� v� Rus imperatorlar�n�n h�d�f m�rk�zi olmu�dur v� region u#runda mübariz� aparm��d�rlar.

�imali Qafqazda yerl���n ölk�l�rd�n biri d� Çeçenistand�r. Çeçenl�r özl�rini Vai Nax v� ölk�l�rini is� Noxçi Mokx adland�r�rlar [11, 7]. Erk�n orta �srl�rd� Çeçenistan �razisinin �sas hiss�si, o zaman regionda mövcud olmu� Alaniya dövl�tin� daxil olmu�dur. Qeyd ed�k ki, çeçen c�miyy�tin-d� formala�m�� teyp-tukxum sistemi XIX �sr�d�k mövcud olmu�dur. Bu * B�yim Abdulla - AMEA, A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu, dissertant

Page 36: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

36

sistem özünüidar� v� �razi-icma prinsipl�ri �sas�nda formala�m��, bir v� ya bir neç� k�ndin daxil oldu#u t��kilatlardan – teyp v� tukxumlardan iba-r�t idi. Teyp v� tukxumlar�n nümay�nd�l�rind�n t��kil olunmu� ali �ura – M�xk-kxel d� f�aliyy�t göst�rirdi [6, 176-185].

Moskva Rus dövl�ti yarand�qdan sonra (XV-XVI �srl�r) bir çox im-periyalar kimi öz s�rh�dl�rini geni�l�ndirm�y� v� qon�u xalqlar� �sar�t alt�na almaq siyas�ti h�yata keçirm�y� ba�lay�r. Bu i�#alç�l�q siyas�tind� Qafqaz regionu mühüm rol oynay�rd�. Rus �mperiyas� M�rk�zi Asiya v� Yax�n ��rq� ged�n c�nub koridoru axtarmaq m�qs�di il� Qafqaz da#lar�n-da �m�liyyatlara ba�lay�r. Qafqazda ilk rus m�sk�nl�ri XVI �srd� sal�nsa da yerli �hali il� ruslar aras�nda heç bir münaqi�� ba� verm�mi�di. Bu sa-bitlik yerli �razil�rin Rusiya imperiyas�n�n t�rkibin� daxil edilm�sin� kimi davam edir. �lk silahl� toqqu�ma 1922-ci ild� Pyotrun Çeçen k�ndini �l� keçirm�k ist�m�si il� ba� verdi.

Bu �razil�rin �l� keçirilm�si heç d� asan ba�a g�lm�di. Dig�r müs�l-man xalqlar kimi çeçenl�r d� Rus �mperiyas�n�n i�#al�na qar�� uzun müd-d�t mübariz� aparm��d�rlar. Çeçen mübariz�si XVIII-XX �srl�r boyunca davam etmi�dir. Rus ordusu yerli �halinin güclü müqavim�tin� rast g�lmi� v� Qafqaz�n i�#al� yar�m �srlik (1817-1864) müharib�d�n sonra mümkün olmu�udur. Rus Generali Yermelov qeyd edirdi ki, yerli xalqlar aras�nda �n çox mübariz� aparan çeçenl�rdi v� onlar�n müqavim�tinin q�r�lmas� il� regionun i�#al� ba�a çatar.

Rafiq Qurbanov “Qafqaz Tarixi” �s�rind� qeyd edir ki, da#l� xalqla-r�n, o cüml�d�n çeçenl�rin imperiyaya qar�� mübariz�si dövründ� �eyx M�nsur, B�ybullat, Qazi M�h�mm�d, �mam H�mz�, �mam �amil v� s. kimi liderl�r azadl�q h�r�kat�n�n önünd� ged�r�k ��xsi f�dakarl�qlar� il� �halini müqavim�t� ruhland�rd�lar [ 2, 533].

Bu müqavim�t h�r�kat�n�n �n mühümü t�bii ki, �eyx �amilin ba�ç�-l�#� alt�nda apar�lan mübariz� idi. Bu mübariz� Q�rb t�r�find�n “Mürid döyü�l�ri” olaraq adland�r�lm��d�r [4, 1970-1988].

1818-ci ild� ruslar Çeçen �razisind�, Sunja çay� sahilind� Qrozn� Qalas�n�n �sas�n� qoyurlar. XIX �srin ortalar�nda Qafqaz regionu v� Çeçe-nistan güc yolu il� Rus imperiyas�n�n t�rkibin� qat�l�r v� Qrozn� regionun m�rk�zin� çevrilir. ��h�r yerli �hali aras�nda �vv�ll�r Solj-Qala kimi d� adland�r�l�b. S�naye inqilab� v� neft hasilat� n�tic�sind� region dünyada

Page 37: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

37

mühüm rol oynama#a ba�lad�. XX �srin �vv�ll�rind� Rusiyan�n neft� olan ehtiyac�n�n 20%-i bu regionun pay�na dü�ürdü.

Rusiyada Sovet hakimiyy�ti qurulduqdan sonra Çeçenistan �vv�lc� Terek, sonra is� Da#l� muxtar respublikalar�n t�rkibin� daxil edilmi�di. 1922-ci ild� Rusiya Federasiyas�n�n t�rkibind� Çeçenistan Muxtar Vilay�-ti yarad�lm��d� [1, 68].

1929-cu ild� kollektivl��dirm� prosesi ç�rçiv�sind� xalq�n bu siyas�-t� qar�� üsyanlar� ba�lan�r v� bu üsyan 1934-cü il� kimi davam etdi. 1934-cü ild� Çeçenistan v� �nqu�etiya muxtar vilay�tl�ri Çeçen-�nqu�etiya Muxtar Vilay�ti ad� alt�nda birl��dirildi. 1936-c� ild� Çeçen-�nqu�etiya Muxtar Sovet Sosialist Respublikas� yarad�lm��d�.

Bir çox xalqlar kimi Çeçenl�rin milli kimlikl�rin� t�sir ed�n mühüm hadis�l�rd�n biri d� onlar�n m�cburi Sibir v� Orta Asiyaya sürgün edilm�-sidir. 1944-cü il 23 fevral�nda Sovet hökum�ti Çeçen-�nqu�etiyada dig�r respublikalarda oldu#u kimi “Sovet hökum�ti �leyhin� olanlar�” müxt�lif adlar alt�nda mühakim� ed�r�k sürgün� gönd�rdil�r. Bel�c� r�hb�r i�çil�-rin �ks�riyy�ti h�bs olundu. Eyni zamanda Çeçen-�nqu�etiya �razisind� üsyanlar ba� qald�rd� v� n�tic�d� Çeçen-�nqu�etiya Müv�qq�ti �nqilab Hö-kum�ti elan edildi [12].

Yar�m milyon çeçen v� inqu� yurd-yuvalar�ndan deportasiya olun-dular. Sürgün olunan �halinin bir qismi acl�q, soyuq v� müxt�lif x�st�lik-l�rd�n dünyalar�n� d�yi�dil�r. Çeçenl�rin tarixi torpaqlar�na geri dönü�ü qada#an olunmu� v� bu bölg�l�rd� rus v� ukraynal� qaçq�nlar yerl��diril-mi�di [9].

1957-ci ild� Stalinin ölümünd�n, çeçenl�rin sürgününd�n 13 il sonra Sovet r�hb�ri Nikita Xru�ov b�ra�t f�rman� imzalay�r v� sürgün edilmi� bü-tün ��xsl�r geri öz v�t�nl�rin� geri dönm�k hüququ qazan�rlar [3, 77-92].

Deportasiya olunmu� xalqlar geri – öz tarixi v�t�nl�rin� qay�td�qdan sonra Çeçen-�nqu� respublikas� yenid�n b�rpa olunmu�du. [15, s�h. 92-100].

1985-ci ild� Mixail Qorbaçovun hakimiyy�t g�lm�si v� “Glasnost”, yenid�nqurma siyas�tini h�yata keçirm�si il� Çeçenl�r d� azadl�q u#runda mübariz�y� ba�lam��, dinl�rini v� bir xalq olaraq özl�rini müdafi� fürs�-tini qazanm��d�rlar [7].

Ölk�l�rin iqtisadiyyat� z�ifl�dikc� xalqlar öz müq�dd�ratlar�n� özl�ri h�ll etm�yin yollar�n� axtarma#a ba�lad�lar. Bu prosesl�r 1990-c� ild�n

Page 38: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

38

sonra daha da aktivl��mi�dir. Bildiyimiz kimi, Qafqazda yerl���n v� im-periyan�n t�rkibin� daxil olan ölk�l�r-Gürcüstan, Az�rbaycan, Erm�nistan bir-birinin ard�nca öz müst�qillikl�rini elan etm�y� ba�lad�lar.

1990-c� ilin noyabr�nda Qrozn�da çeçen xalq�n�n qurultay� ça#�r�l-m��d�. Sovet ordusunda general-mayor rütb�sin� q�d�r yüks�lmi� ilk Çe-çen olan Cövh�r Dudayevin d� i�tirak etdiyi bu qurultay�n sonunda Çeçen Respublikas� Noxçi-Çonun dövl�t suverenliyi haqq�nda s�n�d q�bul olunmu�du [13, 143].

1991-ci ilin pay�z�nda Çeçen-�nqu�etiya parçalan�r v� Çeçenistan “Çeçen �çkeriya Respublikas�” ad� alt�nda öz müst�qilliyini elan etdi. Ke-çiril�n seçkil�rd� Cövh�r Dudayev dövl�t ba�ç�s� seçilir.

Rusiya ciddi c�hdl�rl� müst�qillikl�rini yenic� b�rpa etmi� dövl�tl�-r� qar�� zor t�tbiq etm�y� ba�lay�r. Çeçenistan Rusiya Federasiyas�n�n si-yas�tind� mühüm yer tuturdu, çünki �imali Qafqaz rus neft s�nayesi üçün mühüm region idi v� Rusiya Federasiyas� Sovet dövründ�ki n�zar�ti da-vam etdirm�k, X�z�r v� Qara D�nizd� güc sahibi olmaq niyy�tind� idi. Bel� ki, 1994-cü il� kimi Çeçenistan neftini Rusiya bazarlar�ndan k�narda satma#a ba�lad� [13].

1991-ci ilin 7 noyabr�nda Rusiya Federasiyas�n�n prezidenti Yeltsin “konstitutsiya qaydalar�n�” qorumaq m�qs�di il� Çeçenistanda fövq�lad� hal elan etmi� v� Dudayev haqq�nda h�bs �mri ç�xardaraq ordunu Qrozni-ya gönd�rmi�dir. Dudayev d� �li silah tutan h�r bir ��xsi silahland�rm��-d�r. Dudayevin müv�ff�qiyy�tli siyas�ti rus ordusunun geri ç�kilm�sin� s�b�b olmu�dur [8, 165-179].

1993-cü ild� Rusiya Federasiyas�nda konstitusiya haqq�nda referen-dum keçirils� d� Çeçenistan v� Tatar�stan bu seçkil�rd� i�tirak etmir. Rusiya Federasiyas� 1994-cü ild� Tatar�stanla ayr�ca müqavil� imzalamaq haqq�nda dan���qlara ba�lasa da, h�min ilin noyabr�nda T�hlük�sizlik �u-ras� Çeçenistana qar�� h�rbi müdaxil� ba�lamas� haqq�nda q�rar q�bul edir. Müharib�nin ba�lanmas�n�n �sas s�b�bi SSR-inin da#�lmas�ndan sonra xalq�n diqq�tinin ölk�d� yaranan sosial-iqtisadi probleml�rd�n ya-y�nd�rmaq, ölk�nin �razi bütövlüyün qoruyub saxlamaqdan ibar�t idi.

I Çeçen müharib�si 1994-1996-ci ill�ri �hat� edir. I Çeçen müharib�-sinin �n mühüm xüsusiyy�ti döyü�l�rin h�rbçil�r� qar�� apar�lmas�d�r. Bu müharib�d� gerilla (partizan) taktikas� il� apar�lsa da sivil insanlar� heç

Page 39: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

39

vaxt h�d�f� al�nmam��d�. 1995-ci ild� Rus h�rbçil�rin� qar�� apar�lan iki böyük h�rbi �m�liyyatlar u#ursuzluqla n�tic�l�nmi� v� çeçenl�r özl�rini xilas etm�k üçün �sir götürüb bu v�ziyy�td�n qurtulmu�durlar. Bu istisna-dan ba�qa birinci müharib�d� Çeçenistan M�rk�zi �craiyy� komit�si sivil insanlara qar�� h�r hans� bir �m�liyyat� qada#an etdirmi�dir [10, 322].

Rus generallar� Çeçenistan� iki h�ft�y� i�#al ed� bil�c�kl�rini dü�ün-s�l�r d� Qrozn�n� almaq 1995-ci ilin mart�nda mümkün oldu. Yerli �hali-nin güclü müqavim�tini q�rmaq, Qrozn�ya çatmaq üçün rus ordusu dekabr ay� boyunca h�ml�l�rini davam etdirdil�r. Dekabr�n 18-d� ��h�ri top v� t�yyar�l�rd�n m�rmi, raket at��in� tutaraq mülki �halini kütl�vi q�r#�na m�ruz qoydular. Dekabr�n 31-d� is� Qrozn� üz�rin� hücuma keçir v� bura-da ruslar çeçen mücahidl�rinin a#las�#maz müqavim�ti il� rastla�d�lar. Bu döyü�d� yüzl�rl� rus �sg�ri �sir götürülmü� v� itkin dü�mü�dür. Bu döyü�l�rd� 25000-d�n çox mülki v�t�nda� amans�zcas�na m�hv edilmi�dir [2, 542-543].

1996-c� il aprelin 22-d� Qexi-Çu k�ndi yax�nl�#�nda C.Dudayev ra-ket z�rb�si il� öldürüldükd�n sonra vitse-prezident Z�limxan Yandarbiyev Çeçenistana r�hb�rlik etmi�di [1, 70].

Xarici t�zyiql�rin sonunda t�r�fl�r AT�T-in ba�ç�l�#� il� bir masa �traf�nda dan���qlara ba�lad�lar. Yeltsinin Milli T�hlük�sizlik �uras�n�n katibi general Aleksandr Lebedev il� Çeçen mücahidl�rinin lideri Aslan M�sh�dov aras�nda keçiril�n görü�l�ri n�tic�si olaraq 1996-c� il 25 avqus-tunda Hasavyurt At��k�s Müqavil�si imzalan�r. Müqavil�d� 31 dekabra kimi Çeçenistan�n statusunu mü�yy�nl��dirm�k üçün referendum keçiril-m�si raz�la�d�r�lm��d�. [6] Müqavil�y� �sas�n t�r�fl�r münaqi��nin h�llin-d� güc t�tbiqind�n imtina edirdil�r.

Bel�likl�, Rusiya çeçenl�r� qar�� apard�#� növb�ti müharib�d� m�#-lubiyy�tini r�smi ��kild� t�sdiql�di. Eyni zamanda Rusiya öz t�rkib hiss�-si sayd�#� Çeçenistan�n istiqlal iddialar�n�n h�lli m�s�l�sini 5 illik müdd�t� t�xir� sald� [2, 556-557].

1996-c� ild� imzalanm�� sülh müqavil�si Çeçenistanda sülhü b�rq�-rar etm�di. Rusiya bu müharib�nin n�tic�l�ri il� bar��mam��, hökum�t dai-r�l�ri yeni müharib�y� haz�rla�ma#a ba�lad�. Çeçenistan daxilind� ged�n bir s�ra hadis�l�r, ölk� prezidenti M�sh�dova qar�� tör�dilmi� sui-q�sdl�r Rusiya v� Çeçenistan aras�nda siyasi münasib�tl�ri daha da g�rginl��-

Page 40: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

40

dirmi�dir. �kinci çeçen-rus müharib�sinin ba�lamas�n� t�tikl�y�n iki s�b�b olmu�dur. Birincisi Çeçen mücahid komandirl�ri Basayev, Hattab, Udu-qov kimi komandirl�rin �imali Qafqazda dini bir dövl�t qurmaq ist�kl�ri il� ba#l� idi. Onlar�n f�aliyy�ti 1998-ci ild� Aslan M�sh�dov hökum�tinin n�zar�tind�n k�narda ba�lam�� v� daha çox Da#�standa yay�lm��d�r. 1999-cu ild� Basayev v� X�ttab�n ba�ç�l�#� il� mind�n çox yaraql� d�st�l�r Da-#�stan�n Botih bölg�sind� bir neç� k�ndi i�#al etmi�dirl�r.

�kinci çeçen-rus müharib�sinin ba�lamas�n�n da ikinci s�b�b is� Da-#�standak� hadis�l�rin qar��s�n� almaqda aciz qalan rus ba� naziri Sergey Stepa�inin i�d�n ç�xar�lmas� v� onun yerin� köhn� Dövl�t T�hlük�sizlik Bürosunun i�çisi v� t�hlük�sizlik xidm�tinin r�isi Vladimir Putinin 1999-cu ild� ba� nazir t�yin olunmas� idi [8, 170-172].

Rus h�rbi hava qüvv�l�ri Volqodonsk partlay���na "cavab" olaraq sentyabr�n 23-30 Cövh�rqala da daxil olmaqla Çeçenistan�n ��h�r v� k�ndl�rini daha �idd�tli bombardmana m�ruz qoydular. Apar�lan �m�liy-yatlar zaman� yüzl�rl� adam öldürülmü�, on minl�rl� v�t�nda� evsiz-e�ik-siz qalm��d�r. Minl�rl� mülki v�t�nda� can�n� bu d�h��td�n qurtarmaq üçün qon�u respublikalara, �sas�n d� �nqu�etiyaya keçm�k m�cburiyy�-tind� oldu [2, 561-563]. 2000-ci ilin fevral�n �vv�ll�rind�n Qrozn� yeni-d�n rus ordusunun n�zar�tin� keçmi�dir. Çeçenistan�n �sas ya�ay�� m�nt�-q�l�ri �l� keçirildikd�n sonra, aprelin 18-d� Rusiya r�hb�rliyi Çeçenistan-da ordu �m�liyyatlar�n�n sona çatd�#�n� r�smi olaraq b�yan etmi�dirs� d�, lakin reall�qda bu �m�liyyatlar davam edirdi.

Putinin hakimiyy�t ba��na g�lm�si il� çeçenl�r� qar�� apar�lan müha-rib� öz formas�n� d�yi�di. O, çeçen xalq�n�n mücahidl�r� verdiyi d�st�yi v� qay#�n� azaltmaq, mübariz�ni dayand�rmaq m�qs�di il� yeni plan ha-z�rlad�. Plana �sas�n “Çeçenl�ri pullu Çeçenl�rl� m�#lub ed�c�k”di. Bu m�qs�dl� �hm�d Kad�rov 5 oktyabr 2003-cü ild� keçiril�n seçkil�rd� ha-kimiyy�t ba��na g�tirildi. O, 2004-cü ild� stadionda SSR�-nin �kinci Dün-ya müharib�sind� qazand�#� q�l�b� münasib�ti il� t��kil olunan t�dbird� sui-q�sd n�tic�sind� öldürüldü. 2004-2007-ci ill�rd� Alu Alxanov Çeçe-nistan prezidenti seçilmi�dir. 2007-ci ild�n is� �hm�d Kad�rovun o#lu Ramzan Kad�rov bu v�zif�ni yerin� yetirir. Ramzan Kad�rov Rusiya me-yilli siyas�t h�yata keçirir. Regionda sakitlik b�rpa olunsa da, Rusiyaya qar�� mübariz� h�l� d� apar�lmaqdad�r.

Page 41: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

41

Birinci çeçen müharib�si il� ikinci çeçen müharib�si aras�nda mü�y-y�n f�rql�r var idi. Birinci çeçen müharib�sinin �n mühüm f�rqli xüsusiy-y�ti bu müharib�nin �sg�rl�r� qar�� apar�lmas� idi. Bel� ki, bu müharib� dövründ� sivil insanlara qar�� heç bir döyü� apar�lmam��d�r. Yaln�z 1995-ci ild� rus �sg�rl�rin� qar�� apar�lan döyü� u#ursuzluqla n�tic�l�nmi�, çe-çen mücahidl�ri özl�rini xilas etm�k m�qs�di il� �sir götürmü� v� bu dö-yü�d�n canlar�n� qurtara bilmi�dirl�r. Bu istisnadan ba�qa ilk çeçen müha-rib�sind� Çeçenistan h�rbi m�rk�zi dinc �haliy� qar�� apar�lacaq h�r hans� bir h�r�k�t� qada#a qoymu�durlar. �ki müharib� aras�nda olan müdd�td� çeçen mübariz�si vahabil��m�y� do#ru yön�lmi�dir. �kinci çeçen mühari-b�sini daha çox "cihad" kimi q�l�m� verilmi�dir.

�kinci Çeçen müharib�sinin f�rqli c�h�tl�rind�n biri d� AB�-da ba� vermi� 11 sentyabr terror hadis�sind�n sonra AB�-�n rus-çeçen müharib�-sind� Rusiyan� d�st�kl�m�si v� ruslar�n insan haqlar�n� pozmas�na qar�� heç bir t�dbirin görm�m�sidir [5, 352-367].

�kinci çeçen müharib�sinin ilk müharib�d�n dig�r bir f�rqi d� dinc �haliy� qar�� apar�lan intihar hücumlar�n�n gerç�kl��dirilm�sidir. Bu hü-cumlar� h�yata keçir�nl�rin �ks�riyy�ti qad�nlar olmu�dur. 2002-ci ild� 72 n�f�rin ölümü il� n�tic�l�n�n Qrozn� hökum�t evin� edil�n hücum v� 2004-cü ild� çeçen mücahidl�ri t�r�find�n Beslan ��h�rind� mü�llim v� �agirdl�rin �sir götürülm�si v� rus t�hlük�sizlik orqanlar�n�n müdaxil�si zaman� 330 n�f�rin ölm�sin� s�b�b olan hadis�l�r dam#as�n� vurmu�dur [5, 22]. 2002-ci ilin oktyabr�n 23-26-da Moskada Teatr M�rk�zind� bir qrup döyü�çü t�r�find�n “Nord-Ost” tama�as�n� izl�y�n tama�aç�lar� �sir götürmü�dür. Bu terror akt� n�tic�sind� 130 n�f�r �sir öldürülmü�dür. [16]

Çeçenistan bugünkü Ramzan Kad�rov r�hb�rliyi alt�nda iqtisadi c�-h�td�n inki�af etm�kd�dir. Respublikan�n �sas strateji m�rk�zl�ri rus or-dusunun n�zar�tind�dir. Qrozn� ��h�ri müasir, inki�af etmi� metropolis� çevrilmi�dir. Ölk�nin iqtisadiyyat�n�n inki�af etdirilm�si üçün bir çox re-gional islahatlar h�yata keçirilir. Bütün bunlara baxmayaraq ölk�d� stabil-lik tamamil� b�rpa olunmam��d�r.

Yuxar�da qeyd olunan m�lumatlara �saslanaraq vur#ulamaq yerin� dü��r ki, �imali Qafqaz regionun r�smi Moskvaya tabe olmas� Rusiya Fe-derasiyas�n�n daxili siyas�ti bax�m�ndan çox �h�miyy�tlidir. M�hz bu s�-b�bd�n Rusiya Federasiyas�n�n �imali Qafqaz siyas�ti Rusiya hakim

Page 42: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

42

dair�l�rin h�r zaman müzakir� obyekti olmu�dur. H�mçinin qeyd etm�k laz�md�r ki, rus-çeçen müharib�l�ri tarix� çeçenl�rin azadl�q u#runda apard�#� mübariz� kimi tarix� dü�mü�dür. T��ssüf ki, 2001-ci il 11 sent-yabr, AB�-da ba� vermi� terror hadis�sind�n sonra bu azadl�q mübariz�si-n� “radikal islam” donu geyindirilm�si beyn�lxalq arenada bu münaqi��y� ikili yana�man�n realla�mas�na v� azadl�q h�r�kat�n�n kölg�d� qalmas�na s�b�b oldu.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT 1. Aqil �ahmuradov, Rusiya-Çeçenistan Müharib�si Haqq�nda// Bak� Universitetinin

x�b�rl�ri, ¹2, 2012 2. Rafiq Qurbanov, Qafqaztarixi // Bak� 2008 3. Abdullah Temizkan, “Kuzey Kafkasyada Müridizmin Kurumsalla�mas�ve Qazavat”

//Karadeniz Ara�t�rmalar�, 2010, Say�: 25 4. Ahmet Akmaz, “Kafqasya Müridizm Hareketinin Önderi �mam Mansur” //1997,

Yeni Türkiye,Y�l: 3, Say�: 6 5. Alaeddin Yalç�nkaya, Kafqasyada Siyasi Geli�imler // �stanbul, Lalezarkitapevi, 2006 6. Caner Ye�il, Sovyet sonrasi dönemde çeçen direni�i islami temelli müridizm mi?

yoksa radikal islam terörümü? // https://www.academia.edu, 2014 7. Hasan Kanbolat, “Rusiya Federasiyanunun Kafkasiya Politikas� ve Çeçen Sava�� ”//

Avrasiya Dosyas�, Rusiya Özel Say�s�, 2001 8. Muhammad Shashani, 1944 Çeçen Sürgünü’nün Altm�� Alt�nc� Y�ldönümü //

http://www.waynakh.com/tr/2010/02/1944-cecen-surgununun-altmis-altinci-yildonumu/

9. M. Turgut Demirtepe, Orta Asya&KafkasyaGüçPolitikas� // Ankara, 2008 10. Barry Rodrigue& Gary Lawless, “Chechnya, the Caucasus, & World Justice”,

Editors,With Helle Degnbol, Associate Editor, June 2008 11. Mariya Yevsyukova, The conflct between Russia and Chechnya // Working Paper

#95-5(1), University of Colorado, Boulder 12. ���% �<., `+� �� ������+����� ���� �� ��+�. {{ %��. � �%�; +���;. �.:

�P�, 1997 13. P�����% �. � ��� /��. ` ����� �; � ��; ���%���� �'�=����

�����:���� // ����� �� ��� �'�=����. 1995 14. {���;�����% ". �����<� �� ��'�� � �'��� �%�� ����/�� %

��+����� �����:���� // ��� �$� "��� � P%��, 2000, � 4 (10) 15. ��+���� ����:��� � +�+�/�: ���� �� � ��% ������$: ��� ��� ���-

��������� �+�� ���� �/�� // ����%, 19-20 � ��� 2005. �.: ���, 2006

16. http://ria.ru/spravka/20131023/971874957.html

Page 43: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

43

�99���\� +��� $ �] � � ����� -(�(��� � + ��: �/� �� ���� �� ' � �^�� �� �+ � ��

�. .�_<`��# ���%&�

���� !!!� � �%�� � +�� /���$�-��%�:������$�; �%�<���

P%���. � �%��� � ?��� ����� �� ���, % ��� +���� +�+�/� +�� :� $:� � �%�:��� � ��%�������$. � ���$� ����������� ��%�:������$� :� $: +�+�-���'� �� % {{ %���. >�<� ���� ����� ���%�� � �+�� �� %�� � %��- �� ��+����� %���, %��%������ �;�<�� � ����+����$�� +� �� ��'� �������. � ���$� �� ������ ��� � +���%�+����; <� �% � ��� ��$�'� � �, ���� �� ��� %��, ���� �%���� ��� �� � , ���� �� � ���;�-���� % ?��� �� ���.

D�FFERENT APPROACH TO THE RUSSIAN-CHECHEN WARS: TERROR THREAT OR STRUGGLE FOR FREEDOM

B. N.Abdulla SUMMARY

With the weakening of the Soviet Union, the national-liberation movement was

widely spread in the Caucasus. Chechens, like other nations began to struggle for their self-determination and to establish independent state. XX’s century Chechen’s struggle for freedom, Russian-Chechens war, causalities and war’s damage were explored in this article. As well as, the main reasons of these wars, different and similar features of the first and second wars have been analyzed. Also in this article investigated the terrorist attacks, which occurred during these wars also investigated in this article.

Page 44: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

44

AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASININ BEYN�LXALQ M�QRAS�YA T��K�LATI (BMqT) �L� MÜNAS�B�TL�R�N�N D�NAM�KASI

Aqil �HM�DOV�

Açar sözl�r: miqrasiya siyas�ti, beyn�lxalq hüquq, �m�k miqrasiyas�,

miqrant hüquqlar�, milli qanunvericilik ������!� "���#: ��' /��� �������, ��<�� ���� � %�, � ���-

%� ��' /��, � % ��' ��%, /���$�� ����-����$��%�

Key words: migration policy, international law, labor migration, rights of migrants, national legislation

Miqrasiya t�bii prosesdir, onun qar��s�n� almaq olmaz,

almaq da laz�m deyil v� ümum�n müsb�t xarakter da��y�r. Dünyada miqrasiya prosesi bütün ölk�l�r�, xalqlara aiddir

Heyd�r �liyev Az�rbaycan xalq�n�n

ümummilli lideri Giri� Son on ild� dünyada ba� ver�n sosial-iqtisadi transformasiya, siyasi

g�rginlikl�r v� münaqi��l�r, h�mçinin iqlim d�yi�iklikl�ri fonunda bey-n�lxalq miqrasiya prosesl�ri f�rqli istiqam�t alm��d�r. Xalqlar�n tarixi kö-çü kimi ba�lanan bu proses müasir dövrd� aktuall�q k�sb etm�kl� müsb�t v� m�nfi tendensiyalarla mü�ühid� olunur. Görk�mli dövl�t xadimi Heyd�r �liyevin yuxar�da qeyd olunan nitqind�n ayd�n görm�k mümkün-dür ki, miqrasiyaya müsb�t yana�ma �sas götürülm�li v� bu t�bii proses bütün dünya xalqlar�n�n ortaq tarixi v� m�d�niyy�ti kimi müasir dövrd� d� �h�miyy�tini itirm�mi�, proses davam etm�kd�dir. Heyd�r �liyevin dünyada ged�n miqrasiya prosesl�ri il� ba#l� qeyd olunan müsb�t yana�-mas�na �lav� olaraq BMT-nin sabiq ba� katibi Kofi Anan�n �m�kçi miq-rantlarla ba#l� s�sl�ndirdiyi fikirl�r kifay�t q�d�r müsb�t xarakter da��y�r. Bununla �laq�dar K.Anan miqrasiyan�n h�m qabaqc�l, h�m d� gerid� qa- �Aqil �hm�dov – AMEA Hüquq v� �nsan Haqlar� �nstitutunun Beyn�lxalq �laq�l�r �öb�sinin böyük elmi i�çisi, tarix üzr� f�ls�f� doktoru / [email protected] / 050 466 76 47

Page 45: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

45

lan ölk�l�r üçün faydal� olmas�n� qeyd ed�r�k yaz�rd�: “�lam�tdar hald�r ki, yoxsul ölk�l�r d� miqrasiyadan faydalana bilirl�r. Bel� ki, t�kc� 2002-ci ild� miqrantlar inki�af etm�kd� olan ölk�l�r� 88 milyard dollar pul kö-çürmü�l�r. Bu, inki�af etmi� ölk�l�rin yoxsul ölk�l�r� yard�m üçün ay�r-d�#� 57 milyard dollardan 54 faiz çoxdur. Bu o dem�kdir ki, miqrasiya si-yas�tini h�yata keçir�nd� dünya birliyi m�hz onun verdiyi faydan�, bütün dövl�tl�rin bundan b�hr�l�n�c�yini n�z�r� almal�d�r. Miqrasiya b���riyy�t q�d�r q�dimdir. Onun g�l�c�k üçün d� �h�miyy�tini d�y�rl�ndirm�m�k olmaz. Bu s�b�bd�n d� milli qanunvericilikl�rl� yana��, beyn�lxalq sazi�-l�rin q�bul edilm�si çox z�ruridir. Daha do#rusu bu m�s�l� son d�r�c� in-tensiv beyn�lxalq �m�kda�l�q t�l�b edir” [5, s.280-281; 20, s.31; 21 s.45]. H�qiq�t�n d� beyn�lxalq �m�kda�l�#a �saslanmadan müasir miqrasiya si-yas�tinin müsb�t inki�af� mümkün deyil. K.Anan�n verdiyi statistik r�-q�ml�r kifay�t q�d�r ciddi m�bl�#dir v� inki�af etm�kd� olan dövl�tl�rin miqrasiya prosesl�rind� i�tirak�na diqq�t art�r�lmal�d�r. Bütün müsb�t m�-qamlarla yana�� onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, haz�rda müasir dünyada davam ed�n münaqi��l�r, multikultural d�y�rl�r� yet�rinc� qiym�t veril-m�m�si, irqi ayr�seçkilik v� s. m�nfi hallar humanitar f�lak�t kimi qlobal problemin h�llind� böyük dövl�tl�rl� yana�� inki�af etmi� v� inki�af et-m�kd� olan dövl�tl�rin, h�mçinin beyn�lxalq t��kilatlar�n m�s�l�y� diqq�-tini art�rm��d�r. Bu humanitar f�alk�tin h�qiqi ad� müasir dünyada ya�anan miqrasiya böhran�d�r.

Qlobal prosesl�rin sür�tl� yay�ld�#� dünyada miqrasiya prosesl�ri d� müasir dövrün dinamikas�na uy#un inki�af etm�kd�dir. �nsanlar�n do#u-lub böyüdükl�ri dövl�tl�ri müv�qq�ti v� ya uzun müdd�t� t�rk etm�sinin, miqrasiya etm�sinin s�b�bl�ri s�ras�nda sosial, siyasi, psixoloji-m�d�ni v� ekoloji probleml�r daha qabar�q ��kild� özünü büruz� verir. Dig�r t�r�f-d�n ölk�l�rini t�rk ed�r�k maddi rifah hal�n� yüks�ltm�k üçün inki�af et-mi� dövl�tl�r� köç ed�nl�rin heç d� ham�s� ist�diyi n�tic�ni �ld� ed� bil-mir. B�z�n miqrantlar hüquqlar�n�n pozulmas� hallar� il� rastla�d�#� kimi özl�ri d� ya�ad�qlar� ölk�l�rin qanunlar�na tabe olmur v� h�lli mür�kk�b olan probleml�rl� üz-üz� qal�rlar [6; 10, s.113]. Qaçq�n v� miqrant prob-leml�ri is� ill�r ötdükc� daha da d�rinl��ir v� beyn�lxalq t��kilatlar�n bel� mühüm m�s�l�l�r� diqq�t art�rmas� mövcud sah�d�ki böhran�n qar��s�n�n al�nmas�nda �h�miyy�tli rol oynay�r. Bel� qurumlardan biri Beyn�lxalq Miqrasiya T��kilat�d�r.

Page 46: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

46

Bu bax�mdan Az�rbaycan Respublikas�n�n miqrasiya sah�sind� çox-t�r�fli formatda �m�kda�l�q etdiyi �sas t�r�fda�� kimi BMqT ç�x�� edir. BMqT 1951-ci ild� t�sis edilmi� beyn�lxalq hökum�tl�raras� t��kilatd�r v� m�nzil q�rargah� Cenevr� ��h�rind� yerl��ir. Haz�rda BMqT 156 üzv döv-l�ti v� 11 mü�ahid�çi dövl�ti özünd� birl��dirir [4]. BMqT-nin üzv dövl�t-l�r v� beyn�lxalq qurumlarla h�yata keçirdiyi münasib�tl�r ill�r keçdikc� daha da aktualla��r. Buna s�b�b müasir beyn�lxalq münasib�tl�rd� miqra-siya prosesl�rinin gücl�nm�si v� insanlar�n kütl�vi ��kild� etdiyi böyük köç dal#as�n�n geni�l�nm�si il� izah etm�k mümkündür. B�z�n insanlar ist�m�dikl�ri halda daimi ya�ad�qlar� yerl�rini t�rk ed�r�k m�cburi miqra-siya il� üzl��m�li olurlar. Dünyan�n siyasi x�rit�sind� ya�anan g�rginlik v� böyük gücl�rin çizdiyi yeni dünya düz�ni, h�mçinin Avropan�n h�yata keçirdiyi miqrasiya siyas�ti dig�r beyn�lxalq qurumlar� da h�r�k�t� keçir-mi�dir. Bu bax�mdan BMT, A�, NATO, AT�T, ��T kimi v� s. nüfuzlu beyn�lxalq t��kilatlar BMqT-nin miqrasiya sah�sind� h�yata keçirdiyi si-yas�tin� d�st�k ifad� etdikl�rini bildirir v� mövcud sah�d� yaranan qlobal probleml�rin h�llind� �m�kda�l�q �laq�l�rinin möhk�ml�nm�sin� diqq�t yetirir [11, s.17; 12, s. 71].

Dünyan�n bir s�ra ölk�l�ril� münasib�tl�r quran BMqT-nin bu ba-x�mdan Az�rbaycan Respublikas� il� münasib�tl�ri v� �m�kda�l�q �laq�l�-rinin geni�l�nm�si üçün h�r iki t�r�fin bir-birin� maraq göst�rm�si Az�r-baycan�n q�sa vaxt �rzind� miqrasiyan�n dövl�t siyas�ti s�viyy�sin� yük-s�ltm�sin� müsb�t t�sir göst�rmi�dir. Haz�rda Az�rbaycan Respublikas� BMqT-nin miqrasiya v� qaçq�n probleml�rinin h�llind� h�yata keçiril�n siyas�t� d�st�k verm�kd� davam edir. �ll�r ötdükc� Az�rbaycan BMqT il� münasib�tl�rinin daha intensiv ��kild� inki�af�na diqq�ti art�r�r v� bu t��-kilat�n Bak� nümay�nd�liyi ölk�d� sosial mahiyy�tli layih�l�rin h�yata ke-çirilm�sind� respublika hökum�ti il� �m�kda�l�#a �h�miyy�t verir. Miq-rant hüquqlar�n�n müdafi�si kimi mühüm m�s�l�l�r fundamental insan hü-quq v� azadl�qlar�n�n müdafi�si il� bir ba�a ba#l�d�r. M�hz problem� insan hüquqlar� prizmas�ndan yana��lmas� elmi, siyasi, tarixi, h�m d� hüquqi ba-x�mdan �h�miyy�t k�sb edir.

Az�rbaycan Respublikas� dövl�t müst�qilliyinin ilk ill�rind� beyn�l-xalq �h�miyy�tli konvensiyalara qo�ulmaqla, paralel olaraq ölk�d� miqra-siya qanunvericiliyinin inki�af�na v� siyasi-hüquqi t�nziml�nm�sin� olan

Page 47: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

47

mara#� art�rd�. Çox keçm�d�n Az�rbaycan insan hüquqlar� il� ba#l� 29 beyn�lxalq konvensiyaya qo�uldu. 1998-ci il avqustun 18-d� Az�rbaycan hökum�ti il� BMT “�nsan hüquqlar� v� demokratiyan�n d�st�kl�nm�si v� müdafi�si sah�sind� birg� ba#l� layih� haqq�nda memorandum” imzalan-d�. BMT bu sah�d� Az�rbaycana f�al köm�klik göst�rm�y� ba�lad� [1, s.381]. Son 25 il �rzind� ölk�d� insan hüquq v� azadl�qlar�n�n qprunmas�-na, v�t�nda�lar�n sosial hüquqlar�n�n müdafi�sin� diqq�ti art�rm��d�r. Bu-rada h�mçinin miqrasiya siyas�tinin müsb�t inki�af� da mü�ühid� olunmu�-dur. Ölk�d� q�bul olunan qanunlardan h�r bir Az�rbaycan v�t�nda�� yarar-lanmaqda v� miqrantlar�n bu m�s�l�d� dövl�t strukturlar�na müraci�tl�ri milli v� beyn�lxalq qanunvericily� uy#un olaraq t�nziml�nm�kd�dir. Ölk�-d� �cn�bil�rin hüquqlar�n�n müdafi�si Az�rbaycan Respublikas�n�n miqra-siya siyas�tinin yüks�k s�viyy�d� h�yata keçirildiyini göst�rir. Bu is� res-publikada stabil siyasi inki�af�n insan hüquq v� azadl�qlar� sah�sind� d� da-vaml� inki�afa s�b�b oldu#unu �ks etdirir. Q�bul olunan beyn�lxalq hüquqi s�n�dl�r Az�rbaycan�n BMqT il� münasib�tl�rinin inki�af dinamikas�na müb�t t�sir göst�rmi�dir. �kit�r�fli münasib�tl�rd� miqrasiya, beyn�lxalq miqrasiya hüququ, miqrant hüquqlar�n�n müdafi�si, �cn�bil�rin hüquqlar�-n�n t�min olunmas� kimi h�ssas mövzularda Az�rbaycan hökum�ti il� BMqT-nin Bak� nümay�nd�liyinin keçirdiyi görü�l�r, t��kil olunan kon-frans, seminar v� treninql�r �m�kda�l�q �laq�l�rini geni�l�ndirm�kd�dir.

Az�rbaycan Respublikas@n@n miqrasiya siyas�ti müst�qilliyin ilk ill�rind�: BMqT il� münasib�tl�rin yarad@lmas@ v� miqrant hüquqla-r@na dair s�n�dl�r

Dövl�t müst�qilliyinin ilk ill�ri Az�rbaycan üçün mür�kk�b v� zid-diy�tli hadis�l�rin ya�anmas� il� ba�lanm��, respublikan� a#�r sosial-siyasi, iqtisadi böhran v�ziyy�tind�n ç�xarmaq heç d� asan olmam��, ill�r keçdik-c� sosial rifah t�dric�n gerç�kl��m�y� ba�lam��d�r. Erm�nistan�n 1980-ci ill�rin sonuna do#ru Az�rbaycana qar�� iddia etdiyi �sass�z �razi iddialar� v� i�#alç� siyas�tinin n�tic�si olaraq müst�qilliyin ilk ill�rind� ölk�d� qaç-q�n problemi yaranm�� v� daxili miqrasiya yüks�lmi�dir.

SSR�-nin da#�lmas�ndan sonra müst�qilliyini �ld� ed�n Az�rbaycan il� Erm�nistan aras�nda o dövrd� bütün sah�l�rd� f�rq bir o q�d�r d� bö-yük olmad�#� halda, bu gün regionda strateji müvazin�t müqayis�y� g�l-m�y�c�k ��kild� Az�rbaycan�n xeyrin� d�yi�mi�dir. N�tic� etibaril� Az�r-

Page 48: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

48

baycana qar�� t�cavüzkar siyas�t yürüd�n Erm�nistan strateji bax�mdan m�#lub olmu�dur v� zaman keçdikc� d� bu strateji m�#lubiyy�tin daha ac� f�sadlar� qabar�q ��kild� özünü göst�r�c�kdir [17]. Az�rbaycan�n Er-m�nistan silahl� qüvv�l�ri t�r�find�n i�#al olunmu� �rzail�rind�n paytaxta üz tutmu� soyda�lar�m�z art�q mür�kk�b v� ziddiyy�tli ill�ri geri qoymu�-dur. Erm�nistan SSR�-d�n miqrasiya etm�y� m�cbur olmu� v� deportasiya olunmu� soyda�lar�m�z da daxili miqrasiyan�n artmas�na s�b�b yaratm��-d�r. H�mçinin 1991-1992-ci ill�rd� qazanc �ld� etm�k, sosial ya�am�n� yüks�ltm�k m�qs�dil� Az�rbaycandan Rusiya, MDB ölk�l�rin�, Türkiy�, AB�, �srail v� Avropa ölk�l�rin� miqrant ax�n� ba� vermi�dir. Lakin, qar-��s� al�nmaz v� h�lli son d�r�c� mür�kk�b görün�n bel� m�nfi tendensiya-lar�n t�nziml�nm�si t�dric�n gerç�kl��m�y� ba�lam�� v� ölk�d� davaml� inki�af t�min olunmu�dur.

BMqT-nin Az�rbaycan Respublikas�ndak� Nümay�nd�liyinin 2013-cü ild� yayd�#� maarifl�ndirici hesabatlardan birind� az�rbaycanl� miq-rantlar�n müst�qilliyin ilk ill�rind� qazanc dal�nca üz tutdu#u ölk�l�r s�ra-s�nda Rusiya birinci yerd� göst�rilir. Bununla ba#l� qeyd olunur ki, “1991-ci ild� müst�qilliyin b�rpa edilm�sind�n sonra v� 2006-c� il� q�d�r, post-sovet ictimai-iqtisadi t�n�zzül Az�rbaycan� miqrasiya ax�nlar�n�n m�nb�yi olan bir ölk�y� çevirdi. Bu miqrasiya ax�nlar�, �sas�n Rusiya Federasiya-s�na istiqam�tl�nmi�di v� BMqT-nin 2008-ci il� olan m�lumat�na �sas�n, hal-haz�rda bu ölk�d� 1 milyondan art�q az�rbaycanl� miqrant ya�ay�r, ti-car�t v� tikinti sah�l�rind� çal���r. Bel� n�tic�y� g�lm�k olar ki, ail� v� sosial ba#lar�, dil m�d�niyy�t v� tarix, vizas�z giri�-ç�x�� rejimi v� ümu-miyy�tl�, yüks�k maa�lar v� ya mallar sat�ld�#� t�qdird� potensial qazanc bax�m�ndan Rusiya Federasiyas� xüsusil� c�lbedici görünür” [16, s.12; 14]. Bununla yana�� BMqT-nin Bak� Nümay�nd�liyinin hesabat�nda son ill�r Az�rbaycan�n �m�k miqrantlar�n�n n�z�rini c�lb ed�c�k inki�afa nail olmas� kimi müsb�t tendensiyalara da yer verilmi� v� qeyd edilmi�dir ki, “Bununla bel�, son ill�rd� miqrasiya ax�nlar� qlobal miqyasda daha da mür�kk�bl��diyind�n Az�rbaycandak� v�ziyy�t �h�miyy�tli d�r�c�d� d�-yi�ikliy� u#ram��d�r. Qaz v� neft ehtiyatlar�n�n istismar� il� ba#l� ölk�nin iqtisadi c�h�td�n dirç�lm�si miqrasiyan�n �ks ax�n� üçün ��rait yaratd�. Bel� ki, indi heç bir �übh�siz söyl�m�k olar ki, Az�rbaycan art�q i�çi qüv-v�sinin qabaqc�l ixracatç�s� deyil, �ksin� tranzit, �n vacibi is� t�yinat ölk�-

Page 49: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

49

sidir. Son vaxtlar ümumi daxili m�hsulun davaml� olaraq artmas�, �h�miy-y�tli n�qliyyat layih�l�rinin h�yata keçirilm�si, maliyy� v� s�#orta sektor-lar�n�n, el�c� d� xidm�t sektorunun çiç�kl�nm�si v� qlobal iqtisadi böhran (bel� görünür ki, Az�rbaycan�n bu böhrana qar�� immuniteti var) çoxsayl� �m�kçi miqrantlar� v� v�t�nda�l�#� olmayan ��xsl�ri Az�rbaycana c�lb et-mi�dir. Qeyri-r�smi statistik m�lumatlara gör�, onlar�n say� 60.000-d�n ar-t�qd�r. Bununla bel�, 2008-ci il üçün r�smi m�lumatlar göst�rir ki, yaln�z 8500 �cn�bi ölk�d� �m�k f�aliyy�ti il� m��#uldur” [16, s.12; 15]. BMqT-nin Bak� ofisinin verdiyi hesabat xarakterli m�lumatlar maraqla qar��lan�r. Lakin onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, Rusiyada ya�ayan 1 milyon az�r-baycanl�n�n ham�s� heç d� potensial miqrant deyil, onlar aras�nda uzun il-l�r Rusiyada ya�am�� v� bir-iki n�sil d�yi�mi� az�rbaycanl�lara da çox rast g�linir. H�mçinin hesabatda Az�rbaycan�n enerji resurslar�n�n istismar� bax�m�ndan c�lbedici ölk� olmas�, xidm�t sah�l�rinin geni�l�nm�si kimi müsb�t imkanlar�n d�y�rl�ndirilm�sin� diqq�t ç�kilir.

BMqT-nin Bak� ofisinin 2013-cü ild� n��r etdirdiyi “Az�rbaycandan k�narda i�l�y�n v� ya�ayan az�rbaycanl� miqrantlar�n Az�rbaycanda qalan h�yat yolda�lar� v� dig�r ail� üzvl�rinin v�ziyy�ti” haqq�nda t�dqiqata dair hesabat�n 1.1. SSR�-nin süqutundan sonra ba� ver�n miqrasiya m�rh�l�l�ri v� ax�nlar� adl� paraqraf�nda ölk�d� h�yata keçiril�n miqrasiya prosesl�ri üç m�rh�l�y� (1990-1995; 1996-2000; 2001-2013) bölünür. [7, s.14]. �lk m�r-h�l� Sovet �ttifaq�n�n süqutundan sonra ba� ver�n miqrasiya ax�nlar�, növ-b�ti iki m�rh�l�d� is� Az�rbaycan Respublikas�nda miqrasiya prosesl�rinin v� bu sah�d� h�yata keçiril�n siyas�tin stabill��diyi göst�rilir. Haz�rk� müasir m�rh�l�d� Az�rbaycanda apar�lan sosial-iqtisadi v� davaml� siyasi inki�af beyn�lxalq miqyasda respublikaya olan mara#� art�r�r ki, n�tic�d� Az�rbaycan �m�kçi miqrantlar�n seçim etdiyi c�lbedici ölk� olaraq qal�r.

1993-cü ild�n ölk�d� �sasl� inki�afa nail olunmas� üçün böyük önd�r Heyd�r �liyevin xalq�n t�l�bi il� republikan�n idar�çiliyin� qaytar�lmas� mühüm hadis� olaraq yax�n tarixd� iz qoymu�dur. Qeyd etm�k laz�md�r ki, m�hz Heyd�rin �liyevin müst�qil Az�rbaycan Respublikas�na r�hb�r-liyi dövrü h�yat�n bütün sah�l�rind� davaml� inki�afa yol açm��d�r. Bel� sah�l�rd�n biri, Az�rbaycan�n h�m daxili, h�m d� xarici siyas�ti üçün pri-oritet t��kil ed�n miqrasiya siyas�tinin v� miqrasiya sah�sind� milli qa-nunvericiliyin inki�af etdirilm�si il� ba#l� olmu�dur.

Page 50: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

50

Bütövlükd� m�cburi miqrasiyan�n idar� olunmas� sah�sind� ümum-milli liderin r�hb�rliyi dövründ� Az�rbaycanda qaçq�n v� m�cburi köç-künl�rin sosial müdafi�si il� ba#l� beyn�lxalq t�crüb�y� �saslanan hüquqi baza yarad�lm��d�r. Bununla �laq�dar Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezi-denti Heyd�r �liyev t�r�find�n 20-d�n çox f�rman v� s�r�ncam imzalan-m��d�r. Prezidentin s�r�ncam� il� “Qaçq�nlar�n v� m�cburi köçkünl�rin probleml�rinin h�lli üzr� Dövl�t Proqram�” t�sdiq olunub, “M�cburi köç-künl�rin Sosial �nki�af Fondu” yarad�l�b, bir s�ra t�dbirl�r keçirilmi�dir. H�mçinin, “Qaçq�nlar�n v� m�cburi köçkünl�rin (ölk� daxilind� köçürül-mü� ��xsl�rin) statusu haqq�nda”, “M�cburi köçkünl�rin v� onlara b�rab�r tutulan ��xsl�rin sosial müdafi�si haqq�nda” Az�rbaycan Respublikas�n�n Qanunlar� q�bul edilmi�dir [5, s.193-194]. Bu bax�mdan Az�rbaycan Res-publikas�n�n miqrasiya sah�sind� tan�nm�� hökum�tl�raras� BMqT il� qur-du#u �laq�l�r, daha sonra �m�kda�l�q münasib�tl�rinin inki�af etdiril�r�k bugünkü yüks�k s�viyy�y� çatd�r�lmas� müst�qilliyin ilk ill�rind� siyasi bax�mdan ciddi �h�miyy�t k�sb etmi� v� haz�rda ikit�r�fli münasib�tl�rin inki�af�nda dinamizm mü�ahid� olunmaqdad�r.

Qeyd etm�k lza�md�r ki, Az�rbaycan Respublikas� BMqT-y� 2001-ci ilin iyun ay�nda tamhüquqlu üzv q�bul olunsa da ilk �laq�l�r alt� il �vv�l qurulmu�dur. Bel� ki, 1996-c� ild� BMqT-nin Bak�da Nümay�nd�liyi aç�l-m��d�r. Növb�ti ill�rd� Az�rbaycanda miqrasiya sah�si üzr� müxt�lif yar-d�m v� texniki layih�l�r h�yata keçirilmi�dir. Bu layih�l�r miqrasiya haq-q�nda maarifl�ndirm�, qanunvericiliyin t�kmill��dirilm�si, s�rh�d idar�-çiliyi, qay�d�� v� reinteqrasiya, insan alverin� qar�� mübariz� v� s. sah�l�ri �hat� etmi�dir. Az�rbaycan Respublikas� Hökum�ti v� BMqT aras�nda 8 dekabr 1999-cu ild� Bak� ��h�rind� imzalanm�� �m�kda�l�q Sazi�i t��ki-lat v� ölk�miz aras�nda �laq�l�r� böyük töhf� vermi�dir. �m�kda�l�q Sa-zi�i Prezident Heyd�r �liyev t�r�find�n 8 fevral 2000-ci ild� (� 806-IQ) t�sdiq edilmi�dir [2; 4]. �m�kda�l�q Sazi�i Az�rbaycanda miqrasiya siya-s�tinin inki�af�, perspektivl�rinin yaranmas�, g�l�c�k münasib�tl�rin ge-ni�l�nm�sin� �h�miyy�tli t�sir göst�rmi�dir. Sazi�in birinci madd�sind� t�sbit olundu#u kimi ikit�r�fli münasib�tl�rin inki�af� maksimal d�r�c�d� t�min edilm�li v� Az�rbaycan Respublikas�nda h�yata keçiril�n miqrasiya siyas�tin� d�st�k ifad� etm�li idi. �ll�r ötdükc� Az�rbaycan-BMqT müna-sib�tl�ri daha da t�kmill��ir v� miqrasiya sah�sind� �m�kda�l�q üçün yeni

Page 51: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

51

imkanlar yaran�r. Bununla ba#l� Sazi�in birinci madd�sind� yaz�l�r ki, “BMqT-nin �dar�etm� Orqanlar�n�n müvafiq q�rarlar�na uy#un v� fondla-r�n mövcudlu#undan as�l� olaraq, bu t��kilat Az�rbaycanda potensiallar�n yarad�lmas�, miqrasiya m�s�l�l�ri uzr� m�sl�h�t xidm�tl�ri v� dig�r tex-niki �m�kda�l�q f�aliyy�tl�ri; miqrasiya haqq�nda informasiya; v�t�nda�-lar�n v� �cn�bil�rin miqrasiyas�, h�mçinin �m�k miqrasiyas�; qaçq�nlara v� olk� daxilind� v� onun xaricind�n g�lmi� m�cburi köçkunl�r�, dig�r ehtiyac� olan ��xsl�r� miqrasiya yard�mlar�; yuks�k ixtisasl� kadrlar�n qa-y�tmas� v� seçkili miqrasiya kimi miqrasiya proqramlar�n� h�yata keçir�-c�kdir” [4]. Göründüyü kimi �m�kda�l�q Sazi�ind� t�sbit olunan m�s�l�-l�r, ist�r �m�kçi miqrantlar�n hüquqlar�n�n müdafi�si, ist�rs� d� m�cburi miqrasiyaya m�ruz qalm�� ��xsl�rin hüquqlar�n�n qorunmas�, informasiya almaq, yüks�k ixtisas sahibi olan miqrantlar�n geri qaytar�lmas� kimi mü-hüm probleml�rin h�llin� d�st�k ifad� ed�n ortaq s�n�d Az�rbaycanda müasir miqrasiya siyas�tinin daha da geni�l�nm�si v� bu sah�d� maarif-l�nm� v� sosial inki�afa yol açm��d�r.

2000-ci ilin oktyabr�nda t��kilat�n ba� direktoru Brunson Mak Kinli ilk d�f� olaraq Az�rbaycana r�smi s�f�r etmi� v� Az�rbaycan Respublika-s�n�n Prezidenti Heyd�r �liyev il� görü�mü�dür. H�min ilin 8 dekabr�nda 1953-cü ild� q�bul olunmu� “Beyn�lxalq Miqrasiya T��kilat�n�n Konstitu-siyas�n�n t�sdiq edilm�si haqq�nda” Az�rbaycan Respublikas�n�n Qanunu q�bul edilmi�dir [4; 5, s.193]. H�mçinin 1996-c� il mart�n 13-d� “�cn�bi-l�rin v� v�t�nda�l�#� olmayan ��xsl�rin hüquqi v�ziyy�ti haqq�nda” Az�r-baycan Respublikas�n�n Qanunu q�bul edildi. 1997-ci ild�n ba�layaraq BMqT il� �m�kda�l�q ç�rçiv�sind� “Az�rbaycanda miqrasiyan�n idar�et-m� potensial�n�n yarad�lmas� adl� xüsusi Proqram” h�yata keçirilm�y� ba�lam��d�r [6, s.192-193]. Bu gün ölk�d� BMqT-nin Bak� ofisi il� yana��, 1998-ci ild� t�sis edilmi� Naxç�van ofisi v� Prezident �lham �liyevin öl-k�y� r�hb�rliyinin ilk ill�rind� 2006-c� ild� t�sis edilmi� Ming�çevir ofisi f�aliyy�t göst�rir [4].

Az�rbaycan Dövl�tinin miqrasiya siyas�ti sah�sind� qo�uldu#u konvensiyalardan biri 1990-c� ild� beyn�lxalq birliyin q�bul etdiyi “Bütün �m�kçi miqrantlar�n v� onlar�n ail� üzvl�rinin hüquqlar�n�n müdafi�si üzr�” s�n�ddir. Az�rbaycan Respublikas� 11 dekabr 1998-ci ild� q�bul et-diyi qanunla bu beyn�lxalq �h�miyy�tli konvensiyaya qo�ulmu�dur. Kon-

Page 52: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

52

vensiyan�n müdd�alar�na uy#un olaraq 1998-ci il oktyabr�n 28-d� “�m�k miqrasiyas�” haqq�nda 4 f�sil, 22 madd�d�n ibar�t qanun q�bul etmi�dir. [5,s.192]. Dünyada miqrasiya prosesinin t�nziml�nm�sind� mühüm statu-sa malik olan bu beyn�lxalq t��kilatla �m�kda�l�#�n �saslar� m�hz ulu ön-d�rin f�aliyy�ti dövründ� qoyulmu�dur. Miqrasiyan�n m�cburi kateqoriya-s�ndan f�rqli olan dig�r müxt�lif növl�rinin t�nziml�nm�sin� dair müvafiq qanunvericiliyin z�ruri olmas� dövl�t siyas�tinin �sas�n� t��kil edir. Bu bax�mdan, 1998-ci il dekabr�n 22-d� “�mmiqrasiya haqq�nda Qnun” q�bul edildi. 2000-ci ild� “�m�k miqrasiyas� haqq�nda Az�rbaycan Respublika-s�n�n Qanunu” q�bul edildi. Ölk�d� s�m�r�li miqrasiya siyas�tinin h�yata keçirilm�si üçün bilavasit� f�aliyy�t göst�r�n, bunun üçün m�suliyy�t da��yan dövl�t strukturlar�na xüsusi proqram v� strateji istiqam�tl�r üzr� �sas funksiyalar�n�n mü�yy�n edilm�si d� müst�qilliyin ilk ill�rind� tale-yüklü m�s�l�l�rd�n idi [5, s.192-193]. Dövl�t müst�qilliyinin ilk ill�rind� Az�rbaycan Respublikas�n�n miqrasiya qanunvericiliyini t�kmill��dirm�si v� miqrasiya sah�sind� dövl�t siyas�tini formala�d�rmas�, onun möhk�m t�m�l� söyk�ndiyini göst�rir. Az�rbaycanda miqirasiya sah�sind� h�yata keçiril�n dü�ünülmü� müst�qil v� ��ffaf siyas�t BMqT il� g�l�c�k müna-sib�tl�rin inki�af�nda �h�miyy�tli rol oynad� v� nüfuzlu t��kilat�n iki f�rqli ba� direktorlar� Az�rbaycana r�smi s�f�rl�r etm�kl� respublika il� �m�k-da�l�#a son d�r�c� ciddi yana�d�qlar�n� siyasi dill� ifad� etmi� oldular.

Az�rbaycan Respublikas@n@n miqrasiya siyas�ti müasir m�rh�l�-d� v� BMqT il� münasib�tl�rin dinamikas@

Göründüyü kimi 1991-ci ild� dövl�t müst�qilliyinin b�rpas�ndan 2003-cü il� q�d�r keç�n vaxt �rzind� Az�rbaycan Respublikas� ölk�d� bü-tün sah�l�rd� oldu#u kimi miqrasiya siyas�tinin inki�af� bax�m�ndan da stabil inki�afa nail olmu�dur. H�mçinin insan hüquqlar�n�n müdafi�sind� �h�miyy�tli rol oyanayan, miqrasiya sah�sind� h�yata keçiril�n dövl�t siyas�ti ölk�nin daxili v� xarici siyas�tinin inki�af�na d�st�k vermi�, dün-ya birliyi il� �laq�l�rin möhk�ml�nm�sin� diqq�t artm��d�r. Haz�rda Az�r-baycan Respublikas�nda miqrasiya prosesl�ri siyasi, h�m d� hüquqi ba-x�mdan milli v� beyn�lxalq qanunvericilik �sas�nda t�nziml�nir, mövcud sah�d� yeni qanunlar q�bul olunur v� BMqT il� münasib�tl�rd� dinamik inki�af davam edir. �kit�r�fli münasib�tl�rin yüks�k templ� ir�lil�m�si v� ya Az�rbaycan-BMqT münasib�tl�rind� ikinci m�rh�l� hesab ed� bilc�yi-

Page 53: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

53

miz 2004-cü ild�n haz�rk� vaxta q�d�r keç�n �m�kda�l�q �laq�l�ri keyfiy-y�tc� yeni müst�viy� keçid alm��d�r. Bu s�b�bd�n Az�rbaycan Respubli-kas�n�n müasir miqrasiya siyas�tinin inki�af� v� g�l�c�k perspektivl�rinin mü�yy�n olunmas�nda Prezident �lham �liyevin yürütdüyü siyasi kurs dig�r sah�l�rl� yana��, son 13 ild� u#urla davam etdirilmi�dir.

Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidenti �lham �liyev 2006-c� il iyu-nun 20-d� BMqT-nin ba� direktoru Brunson Mak Kinlini q�bul etmi�dir. Ba� direktor Az�rbaycanda ged�n iqtisadi inki�af� xüsusil� vur#ulam�� v� Bak�ya �vv�lki s�f�ri zaman� Heyd�r �liyevl� görü�ünü m�mnuniyy�tl� xat�rlayaraq onun miqrasiya m�s�l�l�rin� xüsusi diqq�t yetirdiyini qeyd etmi�dir. Öz növb�sind� Prezident �lham �liyev Az�rbaycan�n beyn�lxalq t��kilatlarla, o cüml�d�n BMqT il� �laq�l�rinin u#urla inki�af etdiyini vur#ulam��d�r [4]. Dövl�t müst�qilliyinin b�rpas�ndan sonra BMqT-nin ba� direktoru ilk d�f� 2000-ci ild� Az�rbaycan Respublikas�na s�f�r ed�-r�k böyük önd�r Heyd�r �liyev il� keçirdiyi s�m�r�li görü�l�rd�n alt� il sonra Prezident �lham �liyev il� görü�mü� v� münasib�tl�rd� dinamizm yaranm���r.

Miqrasiya prosesl�rinin bir s�ra çox�ax�li ç�tinlikl�ri il� qar��la�an Az�rbaycan Respublikas� bu prosesl�rin müvafiq ��kild� idar� olunmas� m�qs�dil� son ill�r �rzind� h�m qanunvericilik, h�m d� institusional sah�-d� bir s�ra ciddi add�mlar atm�� v� z�ruri islahatlar h�yata keçirmi�dir. Bu f�aliyy�tl�rin �sas�nda 2004-cü ild� q�bul edilmi� Az�rbaycan Respubli-kas�n�n Dövl�t Miqrasiya Siyas�ti Konsepsiyas� (DMSK) dayan�r ki, h�-min konsepsiyada hökum�t qurumlar� qar��s�nda duran �sas m�qs�dl�r mü�yy�n edilir. DMSK-n� gerç�kl��dirm�k v� qoyulmu� m�qs�dl�r� nail olmaq üçün Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin 1575 sayl�, 25 iyul 2006-c� il tarixli S�r�ncam� il� “Az�rbaycan Respublikas�n�n 2006-2008-ci ill�r üçün Dövl�t Miqrasiya Proqram�” t�sdiq edilmi�dir. Proqramda �sas f�aliyy�t istiqam�tl�ri olaraq, miqrasiya sah�sind� idar�etm� mexa-nizminin t�kmill��dirilm�si, bu sah�d� dövl�t t�r�find�n t�nziml�nm�nin s�m�r�liliyinin art�r�lmas�, aidiyy�ti dövl�t orqanlar�n�n miqrasiya sah�-sind� i�l�rinin �laq�l�ndirilm�si, qanunvericilik bazas�n�n t�kmill��diril-m�si, �m�k miqrasiyas� sah�sind� kvotalar�n t�tbiqi, qeyri-qanuni miqrasi-yan�n qar��s�n�n al�nmas� üzr� kompleks t�dbirl�rin h�yata keçirilm�si v� el�c� d� dig�r ölk�l�rin miqrasiya xidm�tl�ri v� �laq�dar beyn�lxalq t��-

Page 54: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

54

kilatlarla �m�kda�l�q n�z�rd� tutulur. Dövl�t Miqrasiya Proqram�n�n h�-yata keçirilm�si ölk�mizd� miqrasiya üzr� müasir bir sistemin yarad�lma-s�na yön�lmi�dir. Miqrasiya sah�sind� dövl�t siyas�tinin vahid ��kild� h�-yata keçirilm�si, idar�etm� sisteminin t�kmill��dirilm�si v� bu sah�d� müvafiq dövl�t orqanlar�n�n f�aliyy�tinin �laq�l�ndirilm�si m�qs�dil� Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin 560 sayl�, 19 mart 2007-ci il tarix-li F�rman� il� Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Miqrasiya Xidm�ti (DMX) t�sis edilmi�dir. Bu gün�d�k Az�rbaycan Respublikas�nda miq-rasiya m�s�l�l�rin� aid olan 20-d�n art�q qanun v� normativ akt q�bul edilmi�dir. Miqrantlar�n hüquq v� azadl�qlar�n�n t�min edilm�si kontek-stind� Az�rbaycan Respublikas�n�n BMT-nin “Bütün �m�kçi miqrantlar v� onlar�n ail�l�rinin hüquqlar�n�n qorunmas� haqq�nda beyn�lxalq kon-vensiya”ya v� insan alveri v� miqrantlar�n qanunsuz da��nmas�na qar�� mübariz�y� dair Palermo Protokollar�na qo�ulmu�dur [8; 9; 18]. N�tic� etibaril� Az�rbaycan�n miqrasiya sah�sind� �ld� etdiyi beyn�lxalq t�crü-b�nin milli qanunvericiliy� t�tbiq olunmas� Az�rbaycan-BMqT müna-sib�tl�rinin möhk�ml�nm�sin� �h�miyy�tli t�sir göst�rmi�dir. Az�rbaycan Prezidentinin 2010-cu il 17 mart tarixli S�r�ncam�na �sas�n h�r il mart�n 19-u Az�rbaycan Respublikas� miqrasiya orqanlar� i�çil�rinin pe�� bayra-m� günü kimi qeyd olunur. Eyni zamanda, “Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Miqrasiya Proqram�”na �sas�n miqrasiya sah�sind� normativ hü-quqi aktlarda mü�yy�n bo�luqlar�n aradan qald�r�lmas�, qanunvericiliyin müasir t�l�bl�r� uy#unla�d�r�lmas�, el�c� d� �cn�bil�rin v� v�t�nda�l�#� olmayan ��xsl�rin ölk� daxilind� statuslar�n�n mü�yy�nl��dirilm�si il� ba#l� prosedurlar�n daha da sad�l��dirilm�si m�qs�dil� Az�rbaycan Res-publikas�n�n Miqrasiya M�c�ll�si haz�rlan�b. Az�rbaycan Respublikas�n�n 2013-cü il 2 iyul tarixli qanununa �sas�n q�bul edilib v� 2013-cü il avqus-tun 1-d�n qüvv�y� minib. 2014-2015-ci ill�rd� is� Miqrasiya M�c�ll�sin� kiçik d�yi�iklikl�r edilib. H�mçinin 2015-ci ild� Az�rbaycan nümay�nd� hey�ti BMqT-nin t���bbüsü il� Miqrasiya üzr� Beyn�lxalq Dialoq ç�rçi-v�sind� “Miqrantlar v� ��h�rl�r” mövzusunda yüks�k s�viyy�li konfrans-da i�tirak edib [19]. Öt�n q�sa vaxt �rzind� BMqT il� münasib�tl�rini yük-s�k s�viyy�y� çatd�ran Az�rbaycan Respublikas� miqrasiya siyas�tinin t�nziml�nm�sind� qeyd olundu#u kimi beyn�lxalq t�crüb�ni m�nims�y�-r�k miqrasiya qanunvericiliyini inki�af etdirmi� v� proses davam etm�k-

Page 55: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

55

d�dir. Ölk�d� miqrasiya prosesl�rin� n�zar�t ed�n, nazirlikl�rin n�zdind� yarad�lan miqrasiya xidm�tinin müsb�t f�aliyy�t imkanlar�na baxmayaraq Prezidentin s�r�ncam� il� DMX-nin t�sis edilm�si respublikan�n siyasi h�-yat�nda mühüm hadis� kimi yadda qald�. 2010-cu ild� is� DMX-nin inzi-bati binas� istifad�y� verildi. N�z�r� alsaq ki, bir çox ölk�l�rd� miqrasiya prosesl�rin� n�zar�t ed�n DMX yarad�lmam��d�r. Bel� xidm�t orqanlar� mü�yy�n nazirlikl�rin strukturunda yer alm��d�r. Bu bax�mdan Az�rbay-can Respublikas�n�n q�sa müdd�td� miqrasiya siyas�ti sah�sind� bölg�d� yeni v� davaml� inki�afa d�st�k ver�n müsb�t t�crüb�si qon�u dövl�tl�r üçün bir nümun� t��kil ed� bil�r.

Bundan �lav�, miqrasiya prosesl�rinin asanla�d�r�lmas� v� el�c� d� qanunsuz miqrasiyan�n qar��s�n�n al�nmas� m�qs�dil� biometriyan�n (��x-siyy�t v�siq�si – A.�) t�tbiqi istiqam�tind� vacib add�mlar at�lm��d�r. Bel� ki, biometrik eynil��dirm� üzr� �laq�dar dövl�t qurumlar�n�n t�msil-çil�rind�n ibar�t xüsusi i�çi qrupu t�sis edilmi� v� h�min qrupun t�rtib et-diyi t�klifl�r �sas�nda “Az�rbaycan Respublikas�nda biometrik eynil��dir-m� sisteminin yarad�lmas� üzr� 2007-2012-ci ill�r üçün Dövl�t Proqram�” t�rtib edil�r�k, ölk� Prezidentinin 1963 sayl�, 13 fevral 2007-ci il tarixli S�r�ncam� il� t�sdiq edilmi�dir [18].

Haz�rda, Az�rbaycanda BMqT il� birg� bir s�ra layih�l�r, o cüml�-d�n “T�hsil vasit�sil� insan alverin� dair maarifl�ndirm�nin gücl�ndiril-m�si – Faza III”, “Az�rbaycanda potensial�n art�r�lmas� v� texniki yard�m vasit�sil� insan alverin� qar�� s�m�r�li mübariz� üzr� �m�kda�l�#�n güc-l�ndirilm�si – Faza III”, “Az�rbaycanda miqrantlar�n hüquqlar�n� qoruyan s�m�r�li mexanizml�rin yarad�lmas�”, “K�hrizl�rin b�rpas�”, “Miqrasiya v� ali t�hsil: bacar�q v� qabiliyy�tl�rin art�r�lmas� (UNIMIG)” v� “S�m�-r�li readmissiya idar�çiliyinin yarad�lmas�n�n d�st�kl�nm�si” layih�l�ri h�yata keçirilir. Az�rbaycan BMqT il� s�x �m�kda�l�q edir v� t��kilat�n Cenevr�d� keçril�n r�hb�r orqanlar�n�n iclaslar�nda münt�z�m olaraq i�ti-rak edir [4]. Qeyd olunan maarifl�ndirici t�dbirl�r BMqT-nin Bak� Nüma-y�nd�liyinin t���bbüsü il� tez-tez realla�maqdad�r. T�dbirl�rd�, terninq v� seminarlarda dövl�t qulluqçular�, elm v� t�hsil i�çil�ri d� yax�ndan i�tirak edir. H�mçinin beyn�lxalq miqrasiya hüququ il� ba#l� keçiril�n treninql�r xüsusil� �h�miyy�tlidir. Burada miqrantlar�n dü�mü� olduqlar� probleml�-rin h�llind� hüquqi prosedurlar�n effektivliliyi v� müxt�lif hüquqi yard�m-

Page 56: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

56

lar�n göst�rilm�sinin bilin�n v� miqrantlar üçün bilinm�y�n t�r�fl�rinin müzakir�si maraqla qar��lan�r. Bel� t�dbirl�r� miqrasiya hüququ sah�sin-d� tan�nm�� ekspertl�r v� müt�x�ssisl�r d�v�t edilir, dinl�yicil�r� sertifa-katlar t�qdim olunur.

Respublikan�n BMqT il� münasib�tl�rind� dinamizm davam edir. 4 iyul 2014-cü ild� Az�rbaycan Respublikas� xarici i�l�r nazirinin müavini M.M�mm�d-Quliyev Cenevr�y� i�güzar s�f�ri ç�rçiv�sind� BMqT-nin Ba� direktoru Uilyam Leysi Svinql� görü�mü�dür. Görü� zaman� BMqT v� Az�rbaycan aras�nda mövcud olan �m�kda�l�q m�s�l�l�ri müzakir� olunmu� v� ba� direktor Az�rbaycana s�f�r etm�y� d�v�t olunmu�dur [4]. �kit�r�fli münasib�tl�rin iki�af�nda respublika xarici i�l�r nazirliyinin rolu dan�lmazd�r. Bu onu göst�rir ki, miqrasiya Az�rbaycan Respublikas�n�n xarici siyas�tind� prioritet t��kil ed�n sah�l�rd�n biridir. Az�rbaycan�n xarici i�l�r naziri Elmar M�mm�dyarov da növb�ti ill�rd� Bak�da BMqT-nin ba� direktoru il� görü��r�k münasib�tl�rin inki�af� v� g�l�c�k perspek-tivl�rin� dair müzakir�l�r aparm��d�r.

Beyn�lxalq t��kilatlar il� �m�kda�l�#�n inki�af etdirilm�si bax�m�n-dan 2015-ci il �rzind� diqq�ti ç�k�n m�qamlardan biri Az�rbaycan Res-publikas� hökum�tinin d�v�ti �sas�nda BMqT-nin ba� direkrotu U.L.Svin-qin 1-3 sentyabr tarixl�rind� ölk�miz� r�smi s�f�ri olmu�dur. S�f�r Az�r-baycanla BMqT aras�nda mövcud �m�kda�l�#�n yeni vacib m�rh�l�sini açm�� v� onun inki�af etdirilm�si m�qs�dil� yeni imkanlar yaratm��d�r. U.L.Svinqin C�nubi Qafqaz regionunda ilk s�f�rinin m�hz Az�rbaycana etm�si miqrasiyan�n idar� edilm�si sah�sind� apar�lm�� m�qs�dyönlü siya-s�t v� beyn�lxalq �m�kda�l�q n�tic�sind� Az�rbaycanda bu sah�d� �ld� edilmi� ciddi nailiyy�tl�r� BMqT t�r�find�n veril�n qiym�tin �yani nümu-n�sidir v� dig�r sah�l�rd� oldu#u kimi bu istiqam�td� d� ölk�mizin C�nu-bi Qafqaz regionunda önd� ged�n ölk� olmas�n� bir daha t�sdiq etmi�dir [18]. H�min vaxt, sentyabr�n 2-d� Prezident �lham �liyev il� görü��n U.L.Svinq Az�rbaycan�n miqrasiya siyas�ti sah�sind� q�sa vaxt �rzind� �ld� etdiyi u#urlara diqq�t ç�k�r�k demi�dir: “....Az�rbaycanda miqrasiya xidm�ti i�l�ri çox yüks�k s�viyy�d� apar�l�r v� sözsüz ki, c�nab Prezident, Sizin d�st�yiniz olmadan bu sah�d� u#urlar �ld� etm�k mümkün olmazd�. Fikrimc�, miqrasiya sah�sind� ölk�nizd� h�yata keçiril�n i�l�r, ümumilik-d�, miqrasiya idar�etm�si üçün çox yax�� nümun� ola bil�r.... M�n, eyni

Page 57: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

57

zamanda, ölk�nizin sosial-iqtisadi sah�d� �ld� etdiyi inki�af il� ba#l� da t�brikl�rimi çatd�r�ram”[3]. BMqT ba� direktorunun s�sl�ndirdiyi fikirl�r ölk�d� miqrasiya prosesl�rin� v� bu sah�d� h�yata keçiril�n dövl�t siyas�-tin� göst�ril�n ali d�y�r olaraq çox vacib m�qamd�r. H�mçinin miqrasiya, insan hüquqlar� v� sosial-iqtisadi inki�af sah�sind� Az�rbaycan Respubli-kas�nda h�yata keçiril�n ��ffaf siyas�t Avropa üçün müsb�t nümun� kimi qiym�tl�ndirilm�y� layiqdir.

N�tic� Az�rbaycan Respublikas� 1991-ci ild� b�rpa etdiyi müst�qilliyinin

xüsusil� ilk ill�rind� �h�miyy�tli sayda v�t�nda�lar�n�n xarici ölk�l�r� emiqrasiyas�n�n �ahidi olmu�dur. Bu emiqrasiyan�n �sas�nda keçid dövrü-nün yaratd�#� ç�tinlikl�rl� yana��, xüsus�n qon�u Erm�nistan Respublika-s�n�n Az�rbaycan torpaqlar�na t�cavüzü v� i�#al�n�n a#�r iqtisadi n�tic�l�ri v� 1 milyona yax�n qaçq�n v� m�cburi köçkün �halinin yaranmas� daya-n�rd�. Daha sonra n�qliyyat ��b�k�sinin inki�af� il� �laq�dar v� co#rafi mövqeyi s�b�bind�n Az�rbaycan tranzit ölk�si rolunu da oynama#a ba�la-m��d�r. N�hay�t son ill�r ölk�mizd� qeyd� al�nan sür�tli iqtisadi inki�af v� enerji, n�qliyyat v� s. sah�l�rd� h�yata keçiril�n böyük layih�l�r n�tic�sin-d� Az�rbaycan art�q miqrantlar üçün c�lbedici bir t�yinat ölk�sin� çevril-m�kd�dir [18]. Dövl�t müst�qilliyinin ilk ill�rind� Az�rbaycanda t�m�li qoyulmu� miqrasiya siyas�tinin inki�af�, sosial-iqtisadi bax�mdan d�y�r-l�ndirilm�si v� n�hay�t, insan kapital�na göst�ril�n münasib�t, multikultu-ral d�y�rl�r� hörm�tin a��lanmas� görk�mli dövl�t xadimi Heyd�r �liye-vin ad� il� ba#l�d�r [13, s.59]. 1991-2016-c� ill�r �rzind� Az�rbaycan Res-publikas� müasir dövl�tçilik tarixind� böyük inki�af yolu keçmi�, sosial-iqtisadi t�r�qqiy� nail olmu�dur. H�mçinin xarici siyas�tini geni�l�ndir-mi�, m�d�ni �laq�l�rin� diqq�ti art�rm�� v� �n �sas� bu gün müasir beyn�l-xalq münasib�tl�rd� narahatl�q do#uran miqrasiya sah�sini, sa#lam t�m�l� �saslanan dövl�tin prioritet siyas�tin� çevir�r�k dünya birliyi üçün müsb�t nümun� t��kil etmi�dir.

M�qal�d� Az�rbaycan Respublikas�n�n miqrasiya siyas�ti, onun müsb�t t�crüb�sinin öyr�nilm�sinin �h�miyy�ti v� BMqT il� münasib�tl�-rinin dinamikas� n�z�rd�n keçirilmi�, ikit�r�fli münasib�tl�rin inki�af�n�n siyasi v� hüquqi aspektl�ri t�dqiqat i�in� c�lb edil�r�k elmi-siyasi n�tic� hasil edilmi�dir.

Page 58: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

58

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan tarixi. Yeddi cildd�, VII c. (iyun 1941 – 2002). Bak�: Elm, 2003, 676 s. 2. Az�rbaycan Respublikas� Hökum�ti il� Beyn�lxalq Miqrasiya T��kilat� aras�nda

�m�kda�l�q haqq�nda sazi�in t�sdiq edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respublikas�n�n Qanunu.

3. Az�rbaycan Prezidenti �lham �liyev Beyn�lxalq Miqrasiya T��kilat�n�n ba� direk-torunu q�bul edib / http://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Prezidenti_Ilham_Aliyev_ Beynelxalq_Miqrasiya_Teskilatinin_bas_direktorunu_qebul_edib_VIDEO-881464

4. Az�rbaycan Respublikas� v� Beyn�lxalq Miqrasiya T��kilat� / http://un.mfa.gov.az/az/content/46

5. Abdullayev F. Müasir Az�rbaycanda miqrasiya siyas�ti v� beyn�lxalq �m�kda�l�q. Bak�: Elm v� t�hsil, 2009, 328 s.

6. Az�rbaycan Respublikas�n�n ayr�-seçkiliy� qar�� mübariz� sah�sind�ki qanunvericilik bazas� v� istiqam�tl�ndirm� mexanizml�ri üzr� v�saiti özünd� �ks etdir�n ayr�seçkili-yin qada#an olunmas� sah�sind� Avropa qanunvericiliyi üzr� b�l�dçinin yenil�nmi� variant�. Bak�: BMqT-nin Az�rbaycan Respublikas�ndak� Nümay�nd�liyi, 2013, 143 s.

7. Az�rbaycandan k�narda i�l�y�n v� ya�ayan az�rbaycanl� miqrantlar�n Az�rbaycanda qalan h�yat yolda�lar� v� dig�r ail� üzvl�rinin v�ziyy�ti haqq�nda t�dqiqata dair he-sabat. S�m�r�li sosial-iqtisadi yard�m m�qs�dil� v�ziyy�tin t�hlili v� tövsiy�l�rin ve-rilm�si. Bak�: BMqT-nin Az�rbaycan Respublikas�ndak� Nümay�nd�liyi, 2013, 60 s.

8. Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Miqrasiya Proqram�. 9. “Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Miqrasiya �dar�etm� Siyas�ti Konsepsiyas�”n�n

t�sdiq edilm�si haqq�nda Az�rbaycan Respublikas� Nazirl�r Kabinetinin Q�rar�. 10. �hm�dov A. Az�rbaycan Respublikas�nda miqrasiya siyas�ti v� miqrasiya proses-

l�rinin t�nziml�nm�si // “Dirç�li� XXI �sr” jurnal�, � 12(180), 2013, s. 113-123. 11. �hm�dov A. �m�k miqrantlar�n�n hüquqlar� v� beyn�lxalq t��kilatlar / “Az�rbay-

can Respublikas�nda miqrasiya siyas�ti v� insan hüquqlar�” mövzusunda beyn�l-xalq konfrans�n tezisl�r toplusu. Bak�: Elm v� T�hsil, 2014, s. 17-27.

12. �hm�dov A. NATO-nun beyn�lxalq miqrasiya siyas�tin� t�sir imkanlar�: insan hüquqlar� v� t�hlük�sizlik / “NATO-nun 2016-c� il Var�ava sammiti: imkanlar v� gözl�ntil�r”. Beyn�lxalq konfrans�n tezisl�r toplusu. Bak�, 2016, s. 71-76

13. �hm�dov A. Az�rbaycan Respublikas�nda miqrasiya siyas�ti v� Heyd�r �liyev / Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidenti yan�nda Dövl�t �dar�çilik Akademiyas�. Heyd�r �liyevin anadan olmas�n�n 93-cü ildönümün� h�sr olunmu� “Heyd�r �li-yev ideyalar� müasir Az�rbaycan�n u#urlu inki�af siyas�tinin t�m�lidir” mövzusun-da doktorant v� dissertantlar�n elmi-praktiki konfrans�n�n materiallar�. Bak�: Aspo-liqraf, 2016, s. 58-69.

14. �hm�dov A. Miqrant hüquqlar� qar��s�nda aciz qalan Avropa siyas�ti / http://sia.az/ az/news/politics/515043-miqrant-huquqlari-qarsisinda-aciz-qalan-avropa-siyaseti (27.11.2015).

Page 59: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

59

15. �nsan alveri qurbanlar�na birba�a yard�m. BMqT-nin r�hb�r s�n�di. Cenevr�: BMqT, 2007, 240 s.

16. Miqrasiya: Beyn�lxalq normalar�n xülas�si, ayr�-ayr� milli s�n�dl�rin, prosedur v� t�sisatlar�n t�hlili, beyn�lxalq standartlara uy#unlu#un t�kmill��dirilm�sin� dair töv-siy�l�r. Bak�: BMqT-nin Az�rbaycan Respublikas�ndak� Nümay�nd�liyi, 2013, 90 s.

17. M�mm�dyarov E. U#urlu xarici siyas�t strategiyas�n�n Az�rbaycan modeli: nailiy-y�tl�r v� perspektivl�r // “Az�rbaycan” q�zeti. 10 sentyabr, 2013.

18. Miqrasiya / http://www.mfa.gov.az/content/118 (05.01.2016). 19. N�biyev F. Az�rbaycanda miqrasiya prosesl�rinin yüks�k s�viyy�d� idar� olunmas�

�cn�bil�rin ölk�miz� mara#�n� art�r�b / https://migration.gov.az/post.php?pageid=5736 (19.03.2016).

20. ��' /�� :�� ' �/. ���� � �%�:���� �� ��%�<��� ����� / ��� ���-/��� "�� ���� � ���� �� ��=��� . �.: «������$���� ��% �&���%� «"����», 2009, 290 �.

21. ��' /��. P������, :��������$, ��� ���+���%� / ".�.���� ��%, �.�.��-��%, �.".����;�%. �.: ��!�, 2009, 354 �.

��&�� � J�� ������������ � ���$��'� � &������ � � �/���\�� $ &/��\ (& &)

�.�x��<�� ���%&�

"�� :��<��� �����:��� % ��+��� �������; ������ ��� ����=� �-

%�%� �������� ��' /��. � �� � ����� ��' /���� ��������$��%� � ��' /��� ������� �'��� ����� %������ � �%�. �����'���� ������%-�� ���� % �:���� ��' /���� �������� ����:����, ���� �+����$�� %����� ������ ���=��� "�� :��<���� �����:���� � ��<�� ��-�� ` '��/��� �� ��' /�� (�`�). � ����&�� % ��� % "�� :��<� �����%��� �������� � ����%����$��%� �`�. �`� � � �=��=�� '��� ���-�� <� ��/��$�� � ����� % �����$��; �'��; "�� :��<. ������� � ����%����$��%� �`� �<�'��� � '����� � ��%������$���� � ��'� � ��-�� � �� ��<�� ����� ��' /����� � %�. !������ �������$, +�� ���-/��$�� %���� % 2015 '��� '�� �$�'� �� ���� �`� �.�.!%�' % "�� :�-�< � ���� �����$� �%���� �%���� ��; ���=���.

� �%��� � %�=������ � �:����� % ���$� � �%���� �+�-����+�-���� �������%��, �� � ����<��� � ������/��.

Page 60: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

60

DYNAMICS OF THE RELATIONS OF THE AZERBAIJAN REPUBLIC WITH INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR MIGRATION (IOM)

A.Ahmadov SUMMARY

Migration policy of Azerbaijan Republic has developed over the past decade. The

migration legislature of the country has been formed and its migration policy is highly regulated. Positive experience in the sphere of migration policy of Azerbaijan Republic had a significant impact on the dinamics of relations with the International Organization for Migration (IOM). At present, IOM permanent representative to Azerbaijan operates in the country. The IOM supports social projects in several regions of Azerbaijan. Every year the IOM Baku office arranges educational trainings and seminars on inter-national migration law. It should be noted that Mr. U.L.Swing`s, the Director-General of the IOM, official visit to Azerbaijan in 2015 has stimulated the development of bila-teral relations.

The scientific and analytical research have been carried out and recommenda-tions related to this issue are shown in the article.

Page 61: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

61

K�R�ML� V� PADAR AB�D�L�R� HAQQINDA (O�UZ RAYONU)

Taleh �L�YEV* Leyla H�S�NOVA*

Açar sözl�r: O#uz, K�rimli, Padar, arxeologiya, tarix, epiqrafika ������!� "���#: `'��, P� ����, �� , ;����'��, ���� ��, ���' ��� Key words: Oghuz, Kerimli, Padar, archaeology, history, epigraphic O#uz rayonu �razisind� son ill�rd� t�r�fimizd�n apar�lm�� tarixi-arxeo-

loji t�dqiqatlar bir s�ra abid�l�rd� yeni elmi nailiyy�tl�r �ld� etm�y� imkan vermi�dir. Bunlar�n iç�risind� rayonun K�rimli v� Padar k�ndl�ri �razisind� yerl���n dini-memorial v� q�bir abid�l�rinin özün�m�xsus yeri vard�r.

K�rimli alban m�b�di v� nekropolu. 2016-c� ild� O#uz rayonunun K�rimli k�ndi �razisind� K�rimliçay�n sol sahilind� alban nekropolu v� m�b�di qeyd� al�nm��d�r. Alban m�b�di ya�ay�� evinin h�y�tind� yerl��-diyind�n orada yaln�z ölçm� i�l�ri apar�lm�� v� abid�nin plan� haz�rlan-m��d�r. Alban m�b�di qurulu�una gör� O#uz rayonunun dig�r h�mdövr abid�l�ri il� ox�arl�#� il� seçilir [1].

K�ndin m�h�ll� yolunun sa# hiss�sind� yerl���n nekropol is� xris-tian q�birl�rind�n ibar�t olmaqla böyük bir �razini �hat� edir (��kil 1-9). Q�birl�rin bir hiss�si d� dig�r qar�� t�r�fd� yerl���n h�y�tin �razisind�dir [1]. �razid� erk�n orta �srl�rd� v� sonrak� dövrd� (IV-X �srl�rd�) alban m�b�dinin f�aliyy�t göst�rdiyini söyl�m�k mümkündür (��kil-plan 10).

K�rimli türb�si. O#uz rayonunun K�rimli k�ndind� yerl���n abid�-d� apard�#�m�z elmi t�dqiqat i�l�ri n�tic�sind� epiqrafik abid�l�r qeyd� al�nm�� v� ara�d�r�lm��d�r [1] (��kil 11-14). El aras�nda “Ç�r��nb� baba” ad� il� bilin�n ziyar�tgah�n q�bir ba�da��n�n üz�rind� epiqrafik yaz�da a�a-#�dak� kimi qeyd olunmu�dur: “Hicri 1261 (Miladi 1845) / Hicri 1269 (Miladi 1852/53). Bu q�bir, r�hm�tlik, ba#��lanm�� Seyyid �linindir” [1; 2; 3; 4] (��kil 13, 1-2).

K�rimli q�bristanl�#�nda XVIII-XIX �srl�r� aid dig�r epiqrafik abi-d�l�r d� qeyd� al�nm��d�r. Yuxar�da qeyd etdiyimiz abid� Q�b�l�-O#uz- * Taleh �liyev - AMEA Arxeologiya v� Etnoqrafiya �nstitutunun böyük elmi i�çisi, tarix üzr� f�ls�f� doktoru. E-mail: [email protected] * Leyla H�s�nova - AMEA Arxeologiya v� Etnoqrafiya �nstitutunun kiçik elmi i�çisi

Page 62: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

62

��ki yolunun solunda yerl��ir. H�min hiss�d� yolun sa#�nda is� dig�r üç q�bir da��nda epiqrafik yaz�lar qeyd� al�nm��d�r ki, onlardan birinin üz�-rind� hicri 1155 (miladi 1742) r�q�mi mövcuddur [1] (��kil 12, 3-4).

Padar k�ndind� apard�#�m�z elmi t�dqiqat i�l�ri n�tic�sind� k�ndin iki q�bristanl�#�nda epiqrafik abid�l�r qeyd� al�nm��d�r. Onlardan biri �eyx Yusif �f�ndi, dig�ri is� �eyx Abdussalam �f�ndi adl� sufi �eyxl�rin� aiddir [1] (��kil 13, 3-4).

O#uz rayonunun Padar k�ndind� ya�am��, müq�dd�s m�zar� ziyar�t-gah olan �eyx Yusif �f�ndinin atas� �eyx Hüseyn �f�ndi H�s�n o#lu da dövrünün alimi v� övliyas� kimi tan�nm��, bu gün d� onun m�zar� ziyar�t olunmaqdad�r. O, �sl�n Da#�standan (Xasavyurtdan) olmaqla, m��hur öv-liya �eyx �üeyb �f�ndinin (1853-1909) n�slind�ndir. �imali Qafqazda �eyx �amilin r�hb�rlik etdiyi milli azadl�q h�r�kat� m�#lubiyy�t� u#rad�q-dan sonra bu h�r�kat�n bir çox i�tirakç�lar� kimi, Hüseyn �f�ndinin n�sli d� Da#�standan Az�rbaycana köç etm�k m�cburiyy�tind� qalm��d�r [4].

Qeyd ed�k ki, �eyx C�mal�ddin �l-Qumu#inin �eyx Yusif� q�d�r çatan n�q�ib�ndi silsil�sini göst�rdiyi m�nb�y� �sas�n Pa�a Yaqub a�a#�-dak� kimi s�ralay�r:

M�h�mm�d pey#�mb�r (sas) – �bu B�kr (ra) – �l-Hac Salman Fari-si (ra) – �mam Qas�m (ra) – C�f�ri-Sadiq (ra) – B�yazid Bistami – �bül-H�s�n Harakani – �bu �li F�ram�di – �eyx �bu Yaqub Yusif H�m�dani – �bd-ül-Xaliq Gücduvani – �eyx Arif Rinvgeri – �eyx Mahmud �ncir �l-Fa#nevi – �eyx �li �r-Ramiteni – �eyx M�h�mm�d Baba �s-S�mmasi – �mam Seyyid �mir Külal – �ah-� N�q�ib�nd �eyx M�h�mm�d Üveys �l-Buxari – �eyx M�h�mm�d �l-Buxari (�la�ddin �ttar) – Hisarl� imam Ya-qub �rhi – �eyx Abdullah S�m�rq�ndi – �eyx M�h�mm�d Zahid – �eyx M�h�mm�d – Xac� �l-Amlanaki S�m�rq�ndi – �eyx M�h�mm�d Baqi – �eyx M�h�mm�d Faruqi Sirhindi – �eyx M�h�mm�d M�sum – �eyx S�-fi�ddin – Seyyid Nur M�h�mm�d B�dvani – H�bibullah Maravcani – �eyx Abdullah �d-Dehli – �eyx Xalid Süleymani – �eyx Sirac�ddin �sma-y�l �irvani (Kürd�miri) – Hac� Y�hya b�y �l-Qutqa�ini �l-M�kki – Hac� Yunus �f�ndi L�l�li – �eyx Mahmud �f�ndi Almal� – �eyx �hm�d �f�ndi Talal� – �eyx Hüseyn �f�ndi Padarl� – �eyx Yusif �f�ndi [4].

Qeyd ed�k ki, �eyx Hüseyn v� �eyx Yusif �f�ndinin q�birl�rind� olan yaz�lar epiqrafik abid� kimi qeyd� al�nm��d�r. �eyx Yusifin q�bir

Page 63: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

63

da�� üz�rind� yaz�l�r: “Bu kamill��mi� ruhani alim (alim �r-rabbani) �l-H�m�dani m�rhum Yusif �f�ndi ibn Yusif �f�ndi �l-B�yani hicri 1325 (1907-1908)-ci ild� x�st�l�ndi v� 1914-cü ild� x�st�likd�n n�f�si da-yand� v� m�nim Yusifim bu dünyadan köçdü” [1; 2; 4]. Qeyd ed�k ki, 1140-c� ild� dünyas�n� d�yi��n �eyx Yusif �l-H�m�dani isminin burada yaz�lmas� t�sadüfi deyil. Bu m�hz yuxar�da yaz�lan silsil�nin göst�ricisi kimi ba�a dü�ülür.

Dig�r bir q�bristanl�qda is� �eyx Abdussalam �f�ndinin q�bri üz�-rind� epiqrafik abid� v� h�min q�bristanl�qda dig�r iki q�bir abid�sind� epiqrafik yaz�lar qeyd� al�nm��d�r (��kil 14, 1-3; 15). �eyx Abdussalam�n q�bir da��n�n ön v� arxa t�r�fl�rind� yaz� bel�dir: “H�r bir k�s ölümü dad-mal�d�r. Sonra siz Biz� do#ru qay�dars�n�z (Qurani-K�rim 29/52)”. “Bu q�bir alim, fazil, kamil �eyx �l-Hac �bdüssalam �f�ndi ibn molla �hm�d �l-B�yaninindir. Allah onlar�n yatd�#� yerl�rini rahat etsin v� q�birl�rini nurlan-d�rs�n. Peyg�mb�rin hicr�tind�n 1325-ci (1907/1908) il”. “Ey ziya-r�t ed�nl�r, bilin ki, burada d�fn olunan ��xs sa#l�#�nda böyük alim, mü-d�rris, t�dqiqatç�, kamil �eyx idi. Onun mür�üdi, �eyx v� ustad� Talal� �l-Hac �hm�d �f�ndi olmu�dur. Onun torpa#� müq�dd�s olsun”. “Onlar�n e�itdikl�ri söz ancaq «Salam» olacaqd�r. Sa# t�r�f sahibl�ri ! Kimdir on-lar?! (Qurani-K�rim 55/26-27)” [1; 2; 4].

Padar k�ndinin Qala yeri q�bristanl�#�nda dig�r epiqrafik abid� m��-hur padarl� �air Abdulla Padarl@n@n q�bri üz�rind�dir. Orada yaz�l�r: “M�lumdur ki, �g�r dünyada bir adam qalsa bel�, o dövr ed�c�kdir. Dün-yada pey#�mb�rl�r d� bir-birini �v�z ed�r�k g�lib gedibl�r. Dünyada ölüm olmas�na baxmayaraq, biz dünyada çox qalaca#�q (y�ni ad�m�z �b�-di olacaq). �eyx Hac� Abdulla ibn Dursun �l-Padari yerini t�z�l�y�r�k, fa-ni dünyadan ba#i dünyaya köçdü v� 22 s�f�r 1323 ild� (28.04.1905) v�fat etdi” [1; 2; 4].

Qeyd ed�k ki, K�rimli v� Padar epiqrafik abid�l�rind� M.Nem�t, Pa-dar k�ndind� is� P.Yaqub t�r�find�n apar�lm�� elmi t�dqiqatlar da h�min tarixi abid�l�rin öyr�nilm�sind� xüsusi rola malikdir [2; 3; 4].

O#uz rayonu v� �traf bölg�l�rin abid�l�rinin tarixi-arxeoloji t�dqiqi zaman� qeyd� al�nm�� v� öyr�nilmi� epiqrafik abid�l�r iç�risind� A#da� v� Z�rdab rayonlar�nda mövcud olan orta �sr abid�l�rinin d� xüsusi yerini söyl�m�k laz�md�r [5; 6; 7; 8; 9]. H�mçinin, qeyd etm�k laz�md�r ki,

Page 64: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

64

2015-2016-c� ill�rd� O#uz rayonu �razisind� t�dqiq olunmu� alban m�-b�dl�ri v� alban dövrü q�bir abid�l�ri Az�rbaycan�n erk�n orta �srl�r döv-rü arxeologiyas� v� tarixi üçün mühüm �h�miyy�ti il� seçilir [1; 10]. O#uz rayonunun T�rk��, Sincan v� Xaçmaz k�ndl�ri �razisind� d� qeyd� al�n-m�� v� elmi t�dqiqata c�lb olunmu� �slam dövrü abid�l�ri d� Az�rbaycan tarixi üçün mühüm �h�miyy�t� malikdir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. �liyev T.V. O#uz arxeoloji ekspedisiyas�n�n 2016-c� ild� apard�#� arxeoloji t�dqi-qat i�l�rinin hesabat� / AMEA Arxeologiya v� Etnoqrafiya �nstitutunun Elmi Arxiv Fondu, Bak�, 2016, 37 s.

2. ����� �. ���' ��+����� ������� "�� :��< (����-����), ���. 3. ������% �.!., P����% ".�., "��;%� ���% !.�. `�+�� �������%�� ?��'-

��+����; �������% �������'� � � �=����'� ���% � 1981 '�� // AMEA AE�EAF, � h – 328, 7 s.

4. Pa�a Yaqub Padar k�ndinin ensiklopediyas�, Bak�, “Z�rdabi LTD” MMC, 2012, 112 s. 5. �liyev T.V. �lican v� Türyançay hözv�sinin tarixi-arxeoloji t�dqiqi (IV-XIII �sr-

l�r) // Tarix üzr� f�ls�f� doktoru elmi d�r�c�si almaq üçün t�qdim edilmi� disserta-siyan�n avtoreferat�, Bak�, 2014, 22 s.

6. �liyev T.V. �lican v� Türyançay hövz�sinin da#l�q v� da#�t�yi �razil�rinin IV – XIII �sr arxeoloji abid�l�ri haqq�nda // AAE, Bak�, 2013, N 2, s. 52-62

7. �liyev T.V. �lican v� Türyançay hövz�sinin memorial abid�l�ri // AAE, Bak�, 2013, N 1, s. 65-71

8. �liyev T.V., M�mm�dzad� H.A. ��ki-Zaqatala arxeoloji ekspedisiyas�n�n O#uz d�st�sinin O#uz rayonu �razisind� 2015-ci ild� apard�#� arxeoloji k��fiyyat v� çöl-t�dqiqat i�l�rinin hesabat�, AMEA AE� EAF, 57 s.

9. �liyev T.V. �licançay hövz�sind� Nem�tabad (A#da� rayonu) q�bir abid�l�ri / AAE, Bak�, 2011, � 1, s. 83-86

10. �liyev T.V. �licançay hövz�sinin alban dövrü q�bir abid�l�ri // Tarix v� onun probleml�ri, Bak�, 2012, � 4, s. 256-260

$�&)���] ���&' $���� ( /����� ��� )

�#��x ��;�� '�}�# /#"#=��#

���%&�

!��$� ���%�&� ������� % ������; P� ���� � �� `'�����'� ��. ����� ����$��� ���� ���- ;����'�+����; �������%�� �� ��� �� ������ P� ���� � �� . � ���$� �������%� �� ���%���%�� �:���� � � �����%�%�� ?��' ��+����� ������� ������.

Page 65: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

65

ABOUT MONUMENTS OF KERIMLI AND PADAR (OGHUZ REGION) Taleh Aliyev

Leyla Hasanova SUMMARY

Article is dedicated to monuments of Kerimli and Padar of Oghuz region. It had

been shown the results of the historical-archaeological researches in the territory of Kerimli and Padar villages. It was studied early medieval albanian monument, medieval epigraphical monuments.

��kil 1. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

Page 66: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

66

��kil 2. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

��kil 3. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

Page 67: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

67

��kil 4. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

��kil 5. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

Page 68: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

68

��kil 6. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

��kil 7. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

Page 69: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

69

��kil 8. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

��kil 9. K�rimli k�ndind� alban nekropolu

Page 70: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

70

��kil-plan 10. K�rimli alban m�b�dinin plan@ (T.V.�liyev)

1 2

Page 71: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

71

3 4

��kil 11. K�rimli k�ndind� epiqrafik abid�l�r

1 2

Page 72: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

72

3 4 ��kil 12. K�rimli k�ndind� epiqrafik abid�l�r

1 2

Page 73: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

73

3 4 ��kil 13. K�rimli v� Padar k�ndl�rind� epiqrafik abid�l�r

1 2

Page 74: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

74

3 4 ��kil 14. Padar v� K�rimli k�ndl�rind� epiqrafik abid�l�r

1 2 ��kil 15. Padar k�ndind� epiqrafik abid�l�r

Page 75: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

75

XIX �SR�N II YARISI-XX �SR�N �VV�LL�R�ND� BAKI ��H�R�N�N �NFRASTRUKTURUNDA BA�

VER�N D�Y���KL�KL�R V� �OLLAR SU K�M�R�N�N C�K�L��� HAQQINDA

Hicab� SADIQOVA

Acar sözl�r: Bak�, �ollar, su k�m�ri, infrastruktur, Zu#ulba ������!� "���#: ���, ���� , %���� �%��, �� �� ���� , �'��$: Key words: Baku, Shollar, water pipeline, infrastructure, Zugulba XIX �srin II yar�s�ndan etibar�n Bak�da neft v� dig�r s�naye sah�l�-

rinin inki�af� il� �laq�dar Rusiya v� dig�r ölk�l�rd�n, h�mçinin ölk� daxi-lind�n g�l�n �halinin hesab�na ��h�r �halisinin say�n�n artmas� yeni ya�ay�� massivl�rinin sal�nmas�na çoxm�rt�b�li evl�rin tikilm�sin� s�b�b olurdu.

1856-c� ild� Bak� ��h�ri ya�ay�� evl�rinin say�na gör� �imali Az�r-baycan ��h�rl�ri aras�nda �n gerid� qalan� idi. Lakin h�min ill� müqayis�-d� XIX �srin sonunda ��h�rin �razisi 16 d�f� böyümü�dü. �g�r 1826-c� ild� Bak� ��h�r �halisinin say� 4,5 min n�f�rd�n ibar�t idis�, 1903-cü ild� h�min r�q�m 155.786 n�f�r� q�d�r artm�� v� yeni tikil�n binalar�n say� 878-� çatm��d�. 1910-cu ild� is� Bak� ��h�r �halisinin say� 214.679 n�f�r� q�d�r artm�� v� yeni tikil�n binalar�n say� 1.404-� çatm��d� [9,s.93,95].

�ndiki �ç�ri ��h�r adland�r�lan ��h�r �vv�ll�r Qaladan ibar�t olsa da, sonradan for�tat yaranm��d� [17,s 14]. Qala �traf�nda yaranan m�h�ll�l�rin �sas� for�tatla qoyulmu�du. 1862-ci ild� Bak� quberniyas� torpaqlar�n�n öl-çülm�si üzr� müt�x�ssis Kravçenskinin plan�na �sas�n, Bak� qalas�n�n �i-mal hiss�sind� yerl���n yeni ya�ay�� m�h�ll�l�ri 150 hektar sah�ni �hat� edirdi. �imal v� c�nub istiqam�tind� 12 küç� yerl��irdi ki, h�min küç�l�-rin d� eni 7-8 metr idi v� Bak�dan ç�x��lar� var idi. Bak�n�n yeni m�h�ll�-l�ri kiçik v� düzbucaql� ��kild� olub dü��rg�ni xat�rlad�rd�lar [5,s.17].

1863-cü ild�n ��h�rd� yeni infrastrukturlar�n t��kil olunmas� i�ind� ir�lil�yi� mü�ahid� olunma#a ba�lad�. XIX �srin 60-70-ci ill�rind� ��h�rin görk�mind� d�yi�iklikl�r özünü göst�rm�y�, ba#lar, klublar, teatrlar v� sair� sah�l�r meydana ç�xma#a ba�lad�. 1863-cü ild� ��h�r qazla i��qlan-d�r�ld� v� su k�m�ri ç�kildi [10,s.38].

Page 76: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

76

1864-cü ild� Kolyabakin Bak�ya h�rbi qubernator t�yin edildi. H�-min vaxt X�z�rd�ki imperiya liman� H��t�rxandan Bak�ya köçürüldü v� yükda��yan g�mil�ri su il� t�chiz etm�k üçün Sisianov su k�m�rind�n Sa-hil küç�sind�ki Da� körpüy� q�d�r su k�m�ri ç�kildi. Sisianov meydan�n-dak� su k�m�ri for�tat�n m�rk�zind� yerl��diyin� gör� k�nar �razil�rd� ya-�ayanlar�n suya olan t�l�bat�n� öd�mirdi. Qafqaz cani�ini Baryatinski Bak� ��h�r idar�sinin büdc�sind�n su k�m�rinin ç�kilm�si i�i üçün 6.000 rubl v�sait ay�rd� v� 1869-cu ild� Sisianov su k�m�rind�n Mariya ba#�na q�d�r su k�m�ri ç�kildi. Su k�m�rinin saxs� boru il� ç�kilm�si i�i 1870-ci ild� ba�a catd�r�ld� [12,s.166].

Bak� ��h�r dumas�n�n 11 yanvar 1879-cu ild�ki iclas�nda ��h�rin iç-m�li suya t�l�bat� m�s�l�si günd�m� g�tirildi v� deputat H.Z.Ta#�yevin v�saiti hesab�na yerli “Xan suyu”ndan çuqun boru ç�kildi. ”Xan suyu” ��-b�k�si geni� �razini �hat� ets� d�, ��h�rin yeni su k�m�rin� ehtiyac� var idi [2,v.1,2]. 1882-ci ilin may�nda Uspenskinin r�hb�rliyi alt�nda duman�n su komissiyas� t��kil olundu ki, onun da t�rkibin� �.Dada�ov, H.Ha��mov, H.Z.Ta#�yev Y.A.Adamov v� b. daxil idil�r. Komissiyan�n i�i su k�m�ri-nin ç�kilm�sin� s�rf olunan x�rcl�r� n�zar�t etm�kd�n ibar�t idi [2,v.1,2]. Bak� ��h�r Dumas�n�n 3 avqust 1899-cu il tarixli iclas�nda Samurdan v� Kürd�n su k�m�rinin v� Bak�da kanalizasiyan�n ç�kilm�si üçün müh�ndis U.H. Lindleyi d�v�t etm�k q�rara al�nd�. Müh�ndis Lindley özü il� b�ra-b�r köm�kçil�ri Enqlit v� Dyürqal� da g�tirmi�di [1,v. 10,22.].

Bay�l döng�sind� qura�d�r�lm�� �irinl��dirici qur#u gün �rzind� ya 1.108 kub metr h�cmind� su verirdi. 1899-cu ild� “Bak� g�mi sahibkarla-r�“ sindikat� t�r�find�n Bak�ya Volqa suyu g�tirildi [5,s.120].

Bak� ��h�r Dumas�n�n 1901-ci ild� oktyabr�n 9-da keçiril�n növb�ti iclas�nda H.Z.Ta#�yev �ollarda su s�rfiyyat� üçün 25.000 rubl t�klif ed�-r�k, bel� bir ��rt qoydu ki, “�g�r n�tic� müsb�t olarsa, pul onun özün� qaytar�lar, yox, �g�r �ksin� olarsa, o zaman itir�n o olacaq”. Erm�ni depu-tat N.A.Ayvazov h�r iki halda s�rf olunan v�saitin H.Z.Ta#�yev� qaytar�l-mamas� fikrini ir�li sürürdü. Deputatlardan M�likov v� Topçuba�ov is� i�in müsb�t h�ll olunmayaca#� t�qdird� v�saitin Ta#�yev� qaytar�lmas� fikrini müdafi� edirdil�r [2,v.65].

1901-ci ilin dekabr�nda Bak�da Fransa v�t�nda�� V.V.Danre, U.H.Lindley v� Çarlz �oll il� Bak� ��h�r Dumas� aras�nda Bak�n�n su il�

Page 77: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

77

t�hcizat� olunmas� i�in� dair müqavil� ba#land� [3,v.79,111]. 1903-1908-ci ill�rd� Bak� ��h�rinin su il� t�min olunmas� i�i Ramana v� Zu#ulbadan su da��nmas� vasit�sil� h�yata keçirilirdi ki, bu da gün �rzind� 20.000 ved-r� (250 kub. metr) su il� t�min olunmaq dem�k idi [5,s.120].

1908-ci ild� ”Kür suyu” c�miyy�ti xüsusi sahibkarlar t�r�find�n ida-r� olunurdu. Bu c�miyy�t Kür çay�ndan ��h�r� su g�tirilm�si v� bu i�in h�yata keçirilm�si üçün ��xsi g�mil�ri icar�y� götürm�k i�i il� m��#ul olurdu [9,s.99].

1909-cu ilin oktyabr ay�nda Bak� ��h�r Nazirl�r �uras�n�n q�rar� il� Bak� ��h�ri v� onun �traf�na su k�m�rinin ç�kilm�si, küç�l�rin elektrikl� i��qland�r�lmas� m�qs�dil� 27 000 000 rubl m�bl�#ind� istiqraz mü�yy�n-l��dirildi. [4,v.15]. 1909-cu ild� Bak� ��h�r Dumas�n�n su k�m�rinin ç�ki-li�i üzr� komissiyas� �ollar layih�sinin Kürd�n su ç�kilm�si layih�sind�n iki d�f� ucuz ba�a g�ldiyi üçün Samur layih�sinin h�yata keçirilm�sin� q�rar verdi. Kür layih�sin� 6 milyon rubl, Samur layih�sin� is� 3,1 milyon rubl t�l�b olunurdu [4,v.1,15] Halbuki, h�l� 1899-cu ild� deputat Benken-dorf Samurdan su ç�kilm�sinin 10 milyon rubla ba�a g�l�c�yini deyirdi [4,v.40]. H.Z.Ta#�yev kanal ç�kili�ind� �halinin art�m�n� n�z�r� alma#� v� kanal�n x�rcini azaltmaq üçün k�rpic kanaldan istifad� etm�yi m�sl�h�t görmü�dü [4,v.52].

Art�q 1917-ci il yanvar�n 22-d� �ollar Bak� su k�m�ri f�aliyy�t� ba�-lad�, h�min vaxt ��h�r� gün �rzind� 1,5 min vedr� su g�lirdi v� iri ya�ay�� evl�ri su il� t�min olunurdular [5,s.120].

H�l� 1880-ci il may�n 14-d� Bak� ��h�r Dumas�nda Krasilnikov ba-#�n�n q�rb t�r�find� va#zal binas�n�n tikilm�si bar�d� q�rar q�bul olun-mu�du. Va#zal �razisi ��h�rin bir növ vizit kart� oldu#una gör�, onu kolo-ritli ��kild� tikm�k planla�d�r�lm��d�. Bak� ��h�r d�mir yolu va#zal�n�n bi-nas� r�smi ��kild� 1884-cü il yanvar�n 10-da aç�lm��d�. Burada �vv�ll�r üzüm ba#lar� var idi. Mavritan üslubunda tikilmi� va#zal�n layih�sini pro-fessor Bruli i�l�yib haz�rlam��, b�z�k i�l�rin� is� arxitektor N.P.Qlebov r�hb�rlik etmi�dir [13,s.55].

Bak� ��h�rinin �razisi Qaladan q�rb�, ��rq� v� �imal-��rq� do#ru ge-ni�l�ndi. XIX �srin 60-c� ill�rind� ��h�rin bu yax�nl�#�nda a# neft zavodla-r� tikildiyin� gör�, onlar ekoloji c�h�td�n �haliy� z�r�r verirdil�r. Bununla �laq�dar olaraq 1871-ci ild� h�min zavodlar bir q�d�r d� ��rq istiqam�tin�

Page 78: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

78

köçürüldü. 1873-cü ild� ��h�r �halisinin t�kidi il� ��h�r idar�si 147 zavo-dun ��h�rin �razisind�n ç�xar�lmas� bar�d� q�rar q�bul etdi v� h�min za-vodlar indiki Qara��h�r �razisin� köçürüldü [12, s.110,111].

Bak� neft rayonunda neftay�rma zavodlar�n�n tikilm�si il� �laq�dar olaraq �vv�lc� ”Qara��h�r”, bir neç� ild�n sonra is� “A#��h�r“ adl� �razi-l�r yarand�. 80-ci ill�rd� neft s�nayesinin inki�af� il� �laq�dar bu �razil�r-d� ya�ay�� v� ticar�t evl�ri, banklar, s�naye mü�ssis�l�ri tikilm�y� ba�lad� [5,s.116]. D�mir yolunun ç�kilm�si il� va#zal �traf� �razi sal�nd�, daha sonra is� Primorski v� Qanl�t�p� �razil�rind� tikinti i�l�ri ba�land�. 1889-cu ild� Bak�da konka d�mir yolu i�� dü�dü. Konka d�mir yolu x�ttinin uzun-lu#u 15,5 verst idi v� 4 istiqam�td� – Va#zal-Bay�l, Va#zal-�amaxinka, Ba-y�l-�amaxinka v� Va#zal-Qara��h�r istiqam�tl�rind� i�l�yirdi [21,s.39].

Bak� XIX �srin sonunda möht���m add�mlarla ir�lil�yirdi. Art�q ti-kinti sah�sind� yeni dekorativ metodlar da meydana ç�x�rd� [22,s.91].

1889-cu ild� Bak�da otell�r, hamamlar, klublar v� ba#lar meydana ç�xma#a ba�lad�. M�s�l�n, Lalayev� m�xsus olan “Qrand”, “Avropa”, ”Metropol, “�mperial”, “Qafqaz” v� “Nord” otell�ri Parapet, Torqov� v� Sahil boyu �razil�rind� yerl��irdil�r. Qukasov qarda�lar�na m�xsus olan “Avropa” adlanan hamam�, Erm�ni v� Vorontsov küç�l�rind� yerl���n ha-mamlar� da misal göst�rm�k olar. Sahil boyunda, Aleksandr v� Petrovski meydanlar�nda ictimai hamamlar f�aliyy�t göst�rirdi. H.Z.Ta#�yevin evinin yax�nl�#�nda, Merkuri küç�sind� 578 n�f�r tama�aç� tutumu olan teatr f�-aliyy�t göst�rirdi. Bak� Sirki Pyotr meydan�nda yerl��irdi. Sonradan Mixay-lov, Aleksandr v� Mariya (Molokan) ba#lar� da meydana ç�xd� [7, s.86].

1897-ci ild� evl�rin nömr�l�nm�si i�i t��kil olundu. 1898-ci ild� is� polkovnik fon-der Nonne t�r�find�n ��h�rin plan� t�rtib edildi. Bu planda ��h�rin �imal-��rq istiqam�tind� inki�af etdirilm�si n�z�rd� tutulurdu. ��-h�rin q�rb hiss�sind� “Yasamal meydan�“n�n, Sennaya meydan�n�n ��rq hiss�sind� “Moskva” v� “Tiflis” meydanlar�n�n, “Yarmarka” meydan�n�n (indiki S.Vur#un), “Vladimir” meydan�n�n (Ü.Hac�b�yov v� R.Lüksem-burq küç�l�rinin k�si�m�si) v� “Zavod” meydan�n�n (5-ci zavod v� 9-cu Qara zavod k�si�m�si), m�rk�zi hiss�sind� “Birja meydan�”n�n sal�nmas� n�z�rd� tutulurdu. Planda bulvar�n 2 istiqam�td� inki�af etdirilm�si n�z�r-d� tutulurdu. Birinci istiqam�t eni 130 metr c�nubdan �imala do#ru, 2-ci istiqam�t is� 170 metr q�rbd�n ��rq� do#ru (indiki a�a#� bulvar küç�sinin

Page 79: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

79

yerl��diyi yer� uygun g�lirdi) idi. ��h�rin tikilmi� �razisi q�rbd�n 2-ci Xrebtov�, �imaldan 7-ci Paralel, ��rqd�n is� Solntsev küç�l�ri il� m�hdud-la��rd�. C�nubi Qafqaz d�mir yolu istisna olmaqla “Qara��h�r” adl� �razi dem�k olar ki, tamamil� sal�nm��d�. “Molokan ba#�”, “Qubernator ba#�” v� “Sisianov ba#�” (indiki m�tbuat evinin yerl��diyi küç�) istisna olmaqla ��h�rin tikili �razisind� dem�k olar ki, ya��ll�q yox idi. 1901-ci ild� ”Para-pet” ba#�nda “��h�r ba#�“ da#�d�ld� [5, s.117,119].

1897 v� 1908-ci ill�rd� yeni erm�ni v� müs�lman q�s�b�l�ri meyda-na ç�xd�. ��h�rin �imal hiss�sind� ya�ayan yoxsullar t�r�find�n bu �raz-il�rd� ucuz daxmalar tikildiyin� gör�, h�min q�s�b�l�r ��h�rd�n sanki t�c-rid olunma#a ba�lad� [17, s.14]

Bak� ��h�ri art�q imperiyan�n iri m�d�ni m�rk�z kimi t���kkül tap�r-d�. Burada �sas�n 3 mill�tin-ruslar�n, erm�nil�rin v� müs�lmanlar�n ma-raqlar� tez-tez toqqu�urdu [17, s.14]. Bak� ��h�rinin �razisi böyüyürdü. ��h�rin �razisi 25 il �rzind� 561.589 kvadratsajen h�cmind� ya�ay�� sah�-si il� artm��d�. Yeni tikilil�rin in�a olunmas�n�n art�m tempi �halinin art�-m�ndan da x�b�r verirdi [18, s.53], Bak�dak� bu art�m �sas�n neft s�naye-sinin inki�af� il� �laq�dar olmu�du. 1899-cu ild� keçiril�n neft s�nayeçil�-rinin növb�ti qurultay�nda Bak� f�hl�l�rinin ya�ay�� evl�rinin nizama sa-l�nmas�na dair q�rar q�bul olundu. O vaxta q�d�r f�hl�l�r baraklarda ya�a-y�rd�lar [9, s.98,99]. 1891-1892-ci ill�rd� ba� ver�n acl�q, v�ba, 1904-1906-c� ill�rd�ki f�hl� h�r�katlar� Bak� ��h�rind� �halinin say�n�n azalma-s�na v� tikinti i�inin t�dric�n l�ngim�sin� s�b�b olmu�du. Bak�da apar�lan tikinti i�l�ri g�lir �ld� etm�k m�qs�di güddüyün� gör�, kapitalist xarakteri da��y�rd�. Kapitalist ev sahibkarlar� üçün iri sah�l�rd� tikinti i�i aparmaq s�rf�li idi. Tikinti i�l�ri ��h�rin �sas�n m�rk�zi hiss�sind� – Ç�mb�r�-k�ndd� apar�l�rd� [15,s.47].

Zava#zaln�da, erm�ni v� müs�lman q�s�b�l�rind�, ��h�rin �imal v� �imal-��rq hiss�l�rind� d� tikinti i�l�ri geni�l�nmi�di. Art�q Bak�da hündür m�rt�b�li ya�ay�� binalar� – 4-5 m�rt�b�li evl�r tikilirdi. 1 m�rt�b�li evl�-rin sah�si 24.252.673, 1,5 m�rt�b�li evl�rin sah�si 1.802.846, 2 m�rt�b�li evl�rin sah�si 33.031.250, 2,5 m�rt�b�li evl�rin sah�si 5.337.390, 3 m�rt�-b�li evl�rin sah�si 11.303.893, 3,2 m�rt�b�li evl�rin sah�si 1.850.288, 4 m�rt�b�li evl�rin sah�si 2.738.807, 4,5 v� 5 m�rt�b�li evl�rin sah�si is� 518.090 sajen t��kil edirdi. Göst�ril�n r�q�ml�r 20-ci rayon üçün n�z�rd� tutulurdu [19, s.33].

Page 80: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

80

A�a#�dak� c�dv�ld� 1911-ci ild�n 1915-ci il� q�d�r olan müdd�td� Bak� v� Bak� �traf� rayonlarda yerl���n evl�rin ümumi sah�l�ri öz �ksini tap�b: [18, s.53]

C�dv�l �1

Rayonlar C�M� 1911 1912 1913 1914 1915 1.Ç�mb�r�k�nd 2.�amaxinka- T�z�pir 3.Qanl� t�p� v� K�rpicxana 4.Zavagzaln� 5.Qara��h�r 6.Primorski 7.M�rk�zi rayonlar 8.Qala 9.��h�r üzr� m�h�ll�l�r C�M�

13.372 20.949 21.209 5.792 25.515 17.830 15.197 5.506 26.218 151.588 kv.sajen

1.648 8.232 5.175 990 6.384 1.968 5.735 2.794 4.320

2.735 2.869 3.608 533 2.706 5.373 2.507 1.496 3.361

4.257 2.524 7.559 669 9.176 2.946 2.770 823 1.592

3.569 5.259 3.589 2.234 7.249 3.119 2.103 341 9.703

1.163 2.065 1.278 1.366 ---- 4.424 2.082 52 7.242

Kapital�n bütöv ��kild� qald�#�na gör�, tikinti evl�rinin in�a olunma-

s� i�in� daha çox müs�lmanlar maraq göst�rirdil�r. 1914-cü ild� da��nmaz �mlak sahibkarl�#�nda müs�lmanlar�n say� 7.886 n�f�r� (74%) b�rab�r idi [16, s. 3].

Vergili m�nzill�rd� ya�ayan mill�tl�r aras�nda say etibaril� erm�nil�r v� müs�lmanlar, daha sonra is� ruslar, y�hudil�r, almanlar v� polyaklar üstünlük t��kil edirdil�r. Erm�nil�r v� dig�r mill�tl�r� m�nsub olanlar daha münasib ��raiti olan m�nzill�rd� ya�ay�r v� çox otaql� m�nzill�rd�n istifad� edirdil�r. Bu bax�mdan daha sonra ruslar, müs�lmanlar v� y�hudi-l�r üstünlük t��kil edirdil�r [16,s.3].

Bu dövrd� ya�ay�� evl�ri 2 c�rg�li otaqlardan ibar�t olurdular. Onla-r�n biri küç�y� bax�r, dig�ri is� �ü��b�ndd�n ibar�t olurdu. Evl�rin m�tb�x v� sanuzel hiss�l�ri otaqlar�n qurtaracaq hiss�l�rind� yerl��irdil�r. Otaqla-r�n tavan hiss�l�ri ad�t�n yan-yana düzülmü� taxtadan v� ya yap��d�rma

Page 81: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

81

b�z�k i�l�rind�n, dö��m� hiss�l�ri is� parketd�n v� ya yan-yana dö��nmi� taxtalardan ibar�t olurdu. ��h�r varl�lar�n�n geni� h�cmli evl�rind�, banklar-da v� inzibati idar�l�rd� m�rk�zi isitm� sistemind�n istifad� olunurdu. �sit-m� sistemind� �ks�r vaxtlarda sobalardan v� Hollandiya tipli divar buxar�-lar�ndan istifad� olunurdu [5,s.122]. 1913-cü ild� qeydiyyata al�nm�� 30.382 evin 12.851-d� isitm� sistemi olmasa da, 17.531-d� var idi [6,s.42].

XIX �srin 90-c� ill�rind� H.Z.Ta#�yevin tikinti evl�rinin in�a olun-mas� sah�sind� f�aliyy�ti geni�l�nir. 1893-cü il may�n 25-d� 3 m�rt�b�li evl�rin tikilm�sin� dair layih� t�sdiq olunduqdan sonra 1895-ci ild� M�r-d�kanda Ta#�yevin xüsusi villas�n�n v� 1896-c� ild� Peterburqda müs�l-man xeyriyy� c�miyy�tinin binas�n�n tikinti i�l�ri ba�a çatd�r�ld�[25,s.53]. 1898-ci ild� memar Qoslav t�r�find�n Bak�da H.Z.Ta#�yevin saray� yük-s�ldildi [25,s.53] H�min ill�rd� D�yirman v� Qara��h�r �razil�rind� za-vodlar tikildi, toxuculuq fabrikinin tikinti i�i is� 1900-cu ild� ba�a çatd�r�l-d� [14,s.53].

Bak� ��h�rinin m�rk�zi hiss�sinin memarl�q i�l�ri müxt�lif formala-r�n qar���#�ndan ibar�t idi. Burada renessans, qot, borokko, modern, mav-ritan üslublar�ndan istifad� olunurdu. Bununla bel�, Bak� ��h�rinin tikinti i�l�ri özün�m�xsus c�h�ti il� seçilirdi. Bu c�h�t özünü divarlar�n materia-l�nda v� evl�rin damlar�n�n f�rqli olmas�nda göst�rirdi. Lakin getdikc� memarl�q üslubunda “dam� örtüksüz” evl�r üstünlük t��kil etm�y� ba�la-y�rd�. XIX �srin 90-c� ill�rind� Bak� ��h�rinin ba� plan�n�n haz�rlanmas�n-da alman müh�ndisi N.A.fon-der Nonnenin böyük xidm�tl�ri olmu�dur. R.Mustafayev ad�na �nc�s�n�t muzeyi d� N.A. Nonnenin layih�si üzr� in�a edilmi�di ��h�rin tikilm�si i�ind� Q.Ter Mikelov, �.Plo�ko, �.Qos-lavski, E.Skibinski, B.Sarkisov, �.Edel v� Skureviçin layih�l�rind�n istifa-d� olunmu�du [9, s.99].

�ndiki Bak� �cra hakimiyy�tinin v� Tarix Muzeyinin (H.Z.Tag�yevin evi) binalar�n�n layih� mü�llifi Qoslavski olmu�dur. Elml�r Akademiyas�-n�n R�yas�t Hey�tinin binas� Plo�konun, Filarmoniyan�n binas� Q.Ter-Mikslab�n, �nc�s�n�t muzeyinin binas� is� fon-der Nonnenin layih�l�ri �sas�nda tikmi�dil�r. Neft S�nayesi Nazirliyinin, Zabitl�r evinin binalar� I Edelin,Yaz�ç�lar evinin binas� V.Sarkisovun layih�l�ri �sas�nda tikilmi�di-l�r. Yaln�z geni� h�cmli evl�r m�rk�zi isitm� sistemi il� – ev buxar�lar� il� isidilirdi [5, s.122].

Page 82: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

82

��h�rin elektrik i��#� il� t�hciz olunmas� i�i kiçik elektrik stansiyalar� vasit�sil� h�yata keçirilirdi. Bak� ��h�rinin �razisi xüsusil�, s�naye rayon-lar�n�n tikilm�si il� �laq�dar olaraq geni�l�nirdi. Bak� neft s�nayesi rayo-nuna m�d�n v� zavodlar daxil idi v� onlar neft s�nayeçil�ri qurultay�n�n s�r�ncam�nda idi. M�d�n v� zavodlar Bak� �traf�ndak� 3 xüsusi �razid� yerl��irdil�r. Köhn� m�d�n meydan� olan I rayon Bak� ��h�rinin 12 verst-liyind� yerl��irdi. Bu �raziy� Sabunçu, Balaxan�, Ramana v� Zabrat �razi-l�ri daxil idi ki, onlar�n da ümumi sah�si 64 kv.verst. t��kil edirdi. �vv�l-l�r bu �razil�r bir-birind�n çöl il� v� üzümçülük sah�l�ri il� ayr�lsalar da, sonradan onlar m�d�nl�rd� neft i�inin apar�lmas�na gör� bir-biri il� birl��-mi�dil�r. II rayona Qara��h�r v� A#��h�r �razil�ri-zavod rayonu daxil idi. N�hay�t, III rayona Bak� ��h�rinin 3-4 verstliyind� yerl���n Bibiheyb�t �razisi daxil idi. ��h�r birl��m�si n�tic�sind� Bay�l �razisi sahil zola#� ad-lan�r v� get-ged� ��h�r� yax�nla��rd� [23,s.10].

F�hl�l�rin q�s�b� v� s�naye mü�sis�l�rin� yax�n �razil�rd� yerl��-m�l�ri bir çox ictimai binalar�n tikilm�sin� çoxlu v�sait s�rf olunmas�na s�b�b olurdu.[20,s.5] N�qliyyat�n azl�#� Bak� ��h�rinin m�d�n-zavod ra-yonu il� �laq�sini ç�tinl��dirirdi. Yegan� ç�x�� yolu f�hl� q�s�b�l�rinin ti-kilm�si idi [24,s.57]. Neft s�nayeçil�rinin XXXII qurultay�nda 3 f�hl� q�-s�b�sinin tikilm�si bar�d� q�rar q�bul olunmu�du. Bu f�hl� q�s�b�l�rinin tikilm�si üçün 40 milyon rubl v�sait t�l�b olunurdu [24,s.57]. Yekdillikl� bel� q�rara g�lindi ki, Bak� ��h�rinin neft s�nayesi yerl���n �razisind� – Bibiheyb�t, Bay�l v� Ke�l�d� q�s�b�l�r sal�ns�n. Q�s�b�l�rin Bak� il� �la-q�sini t�min etm�k üçün tramvay x�ttinin ç�kilm�si n�z�rd� tutulurdu. Bak� ��h�ri m�d�n rayonlar�n�n m�rk�zind� yerl��irdi. M�ntiqd�n bel� ç�-x�rd� ki, f�hl� q�s�b�l�ri el� ��h�rin özünd� c�ml��m�lidir. Bunu bütün kommunal xidm�tl�rin h�lli i�i d�, m�s�l�n su, kanalizasiya, i��q v� sair� d� t�l�b edirdi [24, s.56].

1881-ci il noyabr�n 23-d� 6 km uzunlu#unda ilk telefon x�tti istifad�-y� verildi. 1885-ci ild� Bak�da 9 firmaya m�xsus olan telefon x�tl�ri i�l�-yirdi. 1886-c� ild� Moskvan�n 1-ci gildiya taciri Q.List xüsusi telefon x�t-l�ri ç�km�k üçün hökum�t il� 20 il müdd�tin� müqavil� baglad� [8, s.68].

1897 v� 1908-ci ill�rd� Bak� ��h�r Dumas�n�n q�rar� il� �haliy� ucuz evl�r tikilm�si m�qs�dil� ��h�rin �imal hiss�l�rind� erm�ni v� müs�lman q�s�b�l�ri yarad�ld� [17, s.14].

Page 83: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

83

�g�r 1863-cü ild� Bak� ��h�r �halisinin say� 14.000 n�f�rd�n ibar�t idis�, 1917-ci ild� h�min r�q�m 240.000 n�f�r� q�d�r artm��d� [5, s.117]. �halinin art�m� yeni-yeni binalar�n tikilm�sini t�l�b edirdi. ��h�rd� avro-pa tipli evl�r meydana ç�xd�.

Az�rbaycanl�lar�n ya�ad�qlar� evl�r erm�nil�rin v� dig�r mill�tl�r� m�nsub olanlar�n evl�rind�n f�rql�nirdi. Onlar ��rq üslubunda-minar�l�r v� kümb�zl�r formas�nda tikilirdi.

Art�q Bak�da 25 rayon var idi ki, onlar da X polis sah�sin� bölünür-dü. A#��h�r, Bibiheyb�t, ��xov, Yeni Ke�l�, �hm�dli v� Z�# �razil�ri po-lis sah�l�rin� daxil idi. Qriqoryan�n �s�rind�n m�lum olur ki, ��h�r c�nub-��rq istiqam�tind� inki�af etmi�di [11, s.1].

1913-cü il oktyabr�n 22-d� keçiril�n bir günlük siyah�ya al�nma za-man� ya�ay�� evl�rinin say�n�n 51.740-dan ibar�t oldu#u m�lum oldu. La-kin siyah�ya al�nman�n n�tic�l�ri d�qiql��dirildikd�n sonra bu r�q�min 52.029-dan ibar�t oldu#u m�lum oldu. Onlar�n aras�nda 50.657 m�nzil xü-susi kateqoriyaya, yerd� qalan 1.372 m�nzil is� hökum�t v� ictimai mü�s-sis�l�r kateqoriyas�na m�nsub idi. Bundan ba�qa, 6.419 n�f�rin ya�ad�#� v� m�nzil kartlar�na malik olmayan 75 yataqxanan�n mövcud olmas� qey-d� al�nm��d�. [6, s.5, 6].

�g�r rayonlar�n qrupla�d�r�lmas� üzr� m�nzill�rin say�na v� sah�si-ni� diqq�t yetirs�k, o zaman a�a#�dak� m�nz�r�nin �ahidi oluruq [6, s.9]:

C�dv�l �2

Rayonlar M�rt�b�l�-rin ümumi

sah�si

M�nzill�-rin say@

M�nzill�ri sah�sinin

orta s�viy-y�si

kv.sajenl�

Münasib ��raitli m�nzil

sah�l�ri kv. sajenl�

VI, XIV, I, IX, XXI, XI, XXIII XVI,XXII,VIII,XV,XII,X,XIII,V XXV, III, XXIV, XVII, VII, XX IV, XIX, II, XVIII

141034,70 249681,55 225187,13 259714,11

13.549 18.380 11.507 8.304

10,1 13,6 19,5 31,2

6,2 8,2 11,7 18,7

C�M� 875617,49 51.740 16,9 10,1

Page 84: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

84

�g�r h�r bir m�nzild� 4,3 sakinin ya�ad�#�n� n�z�r� alsaq, bütün bunlar� yekunla�d�raraq qeyd etm�liyik ki, 1913-cü ild� ��h�rin m�rk�zi hiss�sinin sakinl�ri k�nardak�lara nisb�t�n daha geni� m�nzilll�rd� ya�a-y�rd�lar. [6,s.8]

A�a#�dak� c�dv�ld� Bak�da tikil�n hökum�t v� ictimai binalar�n say� bar�d� m�lumat verilib [6, s.19]:

C�dv�l �3

Mü�sis�l�rd� m�nzill�r v� yataqxanalar

Ya�ay@� sah�si

Sakinl�r Xüsusi ya�ay@� sah�l�ri

Kiray�y� veril�n

m�nzill�r 1. Xüsusi qulluqçusu olan ya�ay�� mü�ssis�l�ri 2. Xidm�ti m�nzill�r 3. Pansionlu t�hsil mü�ssi-s�l�ri 4. Yetimxana-x�st�xana 5. H�rbi, ��h�r v� yan#�n-söndürm� kazarmalar� 6. Türm�l�r 7. F�hl�l�r üçün korpus 8. Dig�r yerl�r

25 1.201 5 36 44 8 19 109

80 4.598 272 1.559 3.871 1.265 653 294

1 871 3 31 31 6 19 90

6 3.388 215 1.318 2.923 372 653 234

C�M� 1.447 12.592 1.052 9.109 C�dv�l� diqq�t yetirs�k, ictimai binalarda ya�ayan 12.592 n�f�rin

1.447 m�nzild� yerl��m�sini görürük. Müs�lman �halisi �sas�n I, VI v� IX rayonlarda ya�ay�rd�lar. Onla-

r�n t�hsill�ri a�a#� d�r�c�li idi, küç�y� p�nc�r� açm�r, qapal� h�yat t�rzi keçirirdil�r. [6,s.41]

I, IV,V, XVIII v� XIX rayonlarda ya�ayanlar�n �ks�riyy�ti kiçik s�-n�tkarlar, ba�maqç�lar, d�mirçil�r, a#ac i�i il� m��#ul olanlar idi ki, onlar da kiçik mülkl�rd� v� ya zirz�mil�rd� cüzi m�bl�# öd�m�kl� kiray�d� ya-�ay�rd�lar. XXI rayonda mexaniki emalatxanalar�n, XXIII rayonda is� da-��ma s�nayesinin mövcud olmas� �halinin daha geni� sah�l�rd� yerl��m�-l�rini t�l�b edirdi. Bu ��rait sakinl�rin �mt�� istehsal olunan ya�ay�� yerl�-rind� kiray� haqq�n�n artmas�na da t�sir göst�rirdi [6, s.62]..

Page 85: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

85

Bel�likl�, m�d�n rayonu �halisin� nisb�t�n Bak� ��h�r �halisi daha münasib ��raitli m�nzill�rl� t�min olunmu�dular. Buna gör� d� m�rk�z� yax�nla�d�qca m�nzill�r daha münasib ��raitli v� kiray� haqq� daha yük-s�k olurdu [6, s.62]

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. ARDTA, f.389 s.7 i� 6 2. ARDTA, f.389, s.7, i� 1, 3. ARDTA f.389, s.7, i� 14, 4. ARDTA, f.389, s.7, i� 25, 5. "����� �% �. P ���� �� �: ��%�� /�� �$�; �% ���% ��� � %�� ��� �;

����� ��/�� //��%����� "������ ��� "�� :��<���� !!�. !� �� �:&��-�%��; ��. �2. ���: ������$��%� "� "�� :��<���� !!�1960, c.115 130.

6. "��=�%���� �.�. �� �� ��� � � ������%�-�%������ �� �� ��� �� ����� 1913 '. ���$ IV. ������ 4. P% �� �. ���: ������$��%� "��!�, 1923, �.63.

7. ��� � �'� �� �������. >�����: 1889, �.98. 8. �'� �% �. !����� �������� % �� �%���/���� "�� :��<�    ��%��-

��� "� "�� :��<���� !!�. !� �� ?�������, 1967, �1. ���: ������$-��%� "� "�� :��<���� !!�, 1967, �.68.

9. � ���/��� �.!. ��� % � ������; ���;. �-�.: 1976, �.237. 10. ���������=�� ��+�� ������ P%�����'� �� ' <������ �� %��-

�� P%������ � ��%������ � ��, 1865-1871, �.43. 11. � �'� � �. �����$��� �� ����� ������ '. ��� 22 ����: � 1913 '. `�����

�� <� � «��%����� ������� �� . ����» �1. ���: >��.-���. «P����» �.-:. "=� :���%, :.'., �.1-24.

12. Q�lman �lkin. Bak� v� bak�l�lar. Bak�: Zaman, 1998, s.384. 13. Q�lman �lkin. Köhn� Bak�n� tan�y�rsanm�. Bak�: �irvann��r, 2004, s. 116 14. �: '���% �.�. � ��� ������$��� ������$���$ �.�.>'��%. ���, "�� -

�= , 1990, �.107. 15. ��%����� ������� '� ������ ����, 1914, �3. 16. ��%����� ������� '� ������ ����, 1914, �6. 17. ��%����� ������� '� ������ ����, 1915, �5-6,. 18. ��%����� ������� '� ������ ����, 1917, +��$ I, 19. ��%����� ��%����� ������� '� ������ ���� 1917, +��$ III, 20. P %�� ��� �: ��� ����%� :�+�; �������% % ������� � ������%�� ���.

���: 1915, �.21. 21. Orucov H. XX �srin �vv�ll�rind� Bak� ��h�r n�qliyyat� // Az�rbaycan SSR EA X�-

b�rl�ri, ictimaii elml�r seriyas�, 1969, �4, s.39. 22. �=��� �.�. ��+��� � /� �%� �� �'� ���. ���$ I � II. ���: ���, 1997, �.198.

Page 86: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

86

23. �����%/�% �.�. ���������$ ������ :�����; �����; � ������% (�� ��� �: &������ ������ % ��+�:�/� % 1909 � 1910 ''.). ���: >���'- ��� > �<��� ".".P���<�, 1912, c.165..

24. >��:�% ".�. ` +�� �%���� :�+�; �������% "�=� ����� �����-�� �%�    !� �/� ���� �� ��� � "�=� � (������ ���� �/��). ���: 1990, �.56-58.

25. ������% �.!. � ���� �����$��%� ��� XIX – +� XX %���%. �.: !� ��-������$��%�, 1978, �.45-46;

� �&��)], $� � J��J] + 9����������� / � �� ���� + � \� XIX – �(�'� ]] +�� + ��� ��'^��+� J ''���� / + � $� + ��

/;<�#_# �#<!���# ���%&�

� �%����� ��� ��� �&� � �����%��, +�� % ��/� XIX – +�� {{

%���% % ��/��$�� �� ���� � ������ � :�'���� ����%� '� �� ��� � ����=-�� �� ��� �������. ���� �� %�� �� �%�� %��� ��� – ����� ���-��/ �� - �%����� '� ���� � ��'�����+�� �������, ��'�+������� �% ����, ?���� �+���%��, ����� � �.�. � �% � 1917 '. �%� =����$ �� �-���$��%� ���� �-:�����'� %���� �%��, ��' %=�'� :��$=�� ��$ % �:-<��� '� �� ���$�%�� %����.

ON THE DEVELOPMENT OF THE CITY OF BAKU IN THE END OF XIX-EARLY XX CENTURY

Hidjabe Sad@gova SUMMARY

Presented materials once again indicate that in the end of XIX-early XX century

in the social situation of the inhabitants of Baku, as well as in the improvement of the city experienced fundamental changes. Shollar-Baku water pipeline began operating in January 1917. On the eve of the First World War Baku-the oil capital of the world was a city with many thousands of population, many quarters, electricity, konka etc.

Page 87: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

87

AZ�RBAYCANIN DA�LIQ QARABA� MUXTAR V�LAY�T�ND� K�ND �M�K�L�R�N�N �CT�MA�- S�YAS� V�

�M�K F�ALLI�I (1965-1980)

Yusif F�RZ�L�YEV* Açar sözl�r: Az�rbaycan, vilay�t, k�nd t�s�rrüfat�, �m�k f�all�#� ������!� "���#: "�� :��<, � �%�/��, ���$���� ;������%�, � ���%�

���%���$ Keywords: Azerbaijan province, agriculture, labor activity �qtisadiyyat� inzibati metodlarla s�m�r�li idar� etm�k yaln�z güclü dik-

tatura, totalitar rejim ��raitind� mümkün idi. �qtisadiyyata inzibati r�hb�rliyin azac�q qorxuya �saslanan ��xsi m�suliyy�tin azalmas� sosialist istehsal mü-nasib�tl�rin� �saslanan iqtisadiyyat�n geril�m�sin� s�b�b olurdu. 50-ci ill�rin ortalar�nda siyasi ab-havan�n yum�alma#a ba�lamas� ��raitind� iqtisadiyyat�n köhn� metodlarla idar� olunmas�n�n davam etm�si SSR�-d� iqtisadi inki�af sür�tinin bütün �sas göst�ricil�r üzr� azalmas�na g�tirib ç�xarm��d�.

60-c� ill�rin ortalar�nda yeni iqtisadi islahat h�yata keçirildi. Bu isla-hat mü�ssis�l�rin tam t�s�rrüfat hesabat� il� i�l�m�sini, onlar�n istehsal fondlar�ndan istifad� etm�y� gör� haqq öd�m�sini, dövl�t planlar�n�n yeri-n� yetirilm�sind� t�s�rrüfatlara b�zi müst�qillikl�r verilm�sini n�z�rd� tu-turdu. Rayonlarda k�nd t�s�rrüfat� idar�l�ri b�rpa edilmi�di. 1965-ci ild� Sov.�KP MK-nin Mart plenumu aqrar sah�d� iqtisadi, texniki v� sosial si-yas�ti d�yi�dirdi. K�nd t�s�rrüfat�na �sasl� v�sait qoyulu�u art�r�ld�. Plan-la�d�rma v� t�darük i�l�ri t�kmill��dirildi. �stehsal�n maddi-texniki bazas�-n�, iqtisadi h�v�sl�ndirm�ni t�min etm�k üçün t�dbirl�r mü�yy�n olundu. Lakin köhn� iqtisadi sistem d�yi�dirilm�di, qeyri-iqtisadi idar�çilik me-todlar� saxlan�ld�. �nzabati ��kild� t��kil olunan v� geni� t�bli# edil�n so-sializm yar��lar�, 50-ci ill�rin sonlar�ndan “�m�y� kommunist münasib�ti u#runda” v� ba�qa h�r�katlar, �sas�n formal xarakter da��y�rd�.

Sovet imperiyas� xalq t�s�rrüfat�n�n inki�af� üçün milli respublikalar-da �sasl� v�sait qoyulu�unu art�rd� v� onlara inzibati r�hb�rliyi daha da gücl�ndirdi. Bundan sonra Az�rbaycan�n k�nd t�s�rrüfat�nda da mü�yy�n ir�lil�m�l�r ba� vermi�di. * Yusif F�rz�liyev - Az�rbaycan Dövl�t �qtisad Universitetinin “Humanitar f�nnl�r” kafedras�n�n dosenti.

Page 88: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

88

Aqrar sah�d� istehsal�n maddi-texniki bazas�n�n yax��la�mas�na, melio-rasiya quruculu#una, meyv�-t�r�v�z, üzüm, çay yarpa#�, tütün istehsal�na diqq�t art�r�lm��d�. 60-c� ill�rin sonlar�nda k�nd t�s�rrüfat�nda art�q 25 min-d�n çox traktor, 4 mind�n çox tax�ly�#an kombayn, 800-� q�d�r pamb�#y�#an ma��n, 18 mind�n çox yük ma��n�, minl�rl� ba�qa ma��n v� mexanizm vard�. 50-ci ill�rin ikinci yar�s� – 60 -c� ill�rd� Ba� Mu#an, Yuxar� �irvan kanallar�, B�hramt�p�, Xaç�nçay, A#stafaçay, Bolqarçay d�ryaçalar� tikildi.

185 min hektardan çox suvar�lan sah� istifad�y� verildi, 630 min hektara q�d�r otla#a su ç�xar�ld�. (1, s.395)

T�dqiq olunan dövrd� Az�rbaycan höküm�tinin r�hb�rliyi alt�nda vila-y�t partiya t��kilat� v� sovet orqanlar� k�nd t�s�rrüfat� �m�kçil�rinin �m�k f�all�#�na xüsusi diqq�t yetirmi�, vilay�tin kolxoz v� sovxozlar�nda �kinçilik v� heyvandarl�q m�hsullar� istehsal�n�n art�r�lmas�na onlar� s�f�rb�r etmi�dir. Da#l�q Qaraba# Muxtar Vilay�ti partiya komit�sinin böyük t��kilatç�l�q i�i n�tic�sind� vilay�t z�hm�tke�l�ri Gürcüstan SSR, Naxç�van MSSR, h�mçinin qon�u- Mirb��ir (indiki T�rt�r), Füzuli, A#dam v� Laç�n rayonlar� il� sosializm yar���na qo�uldular v� k�nd t�s�rrüfat� m�hsullar� istehsal�n�n art�r�lmas�nda böyük müv�ff�qiyy�tl�r �ld� etdil�r. Vilay�t z�hm�tke�l�rinin �m�yi partiya v� dövl�t t�r�find�n layiqinc� qiym�tl�ndirildi.

1967-ci ild� Böyük Oktyabr sosialist inqilab�n�n 50 illiyi il� �laq�dar Da#l�q Qaraba# Muxtar Vilay�ti “Lenin” ordeni il� t�ltif olundu. 1973-cü ild� vilay�tin yarad�lmas�n�n 50 illiyi il� �laq�dar olaraq “Xalqlar dostlu-#u” ordeni il� t�ltif olundu.

VIII v� IX be�illikl�rd� vilay�t Sov. �KP MK-nin, SSR� Nazirl�r So-vetinin, Ümumittifaq H�mkarlar T��kilat�n�n v� LKG� MK-n�n keçici Q�r-m�z� Bayra#� il�, üç d�f� Az�rbaycan KP MK-nin, Az�rbaycan Nazirl�r Sovetinin, Az�rbaycan H�mkarlar T��kilat�n�n, Az�rbaycan LKG� MK-n�n Q�rm�z� Bayra#� il� t�ltif olundu. Vilay�tin bir s�ra rayonlar�, onlarla kolxoz v� sovxozu bayraqlar v� mükafatlarla mükafatland�r�ld�lar.

Da#l�q Qaraba# partiya ta�kilat�n�n XXVIII v� XXIX konfranslar�nda vilay�tin k�nd t�s�rrüfat� �m�kçil�rinin �ld� etdiyi nailiyy�tl�r� yüks�k qiy-m�t verildi v� qeyd olundu ki, Az�rbaycan KP MK-nin günd�lik d�st�k v� köm�yin� arxalanan Da#l�q Qaraba# vilay�t partiya komit�si k�nd �m�k-çil�rinin bütün gücünü qar��ya qoyulmu� v�zif�l�rin h�yata keçirilm�sin� s�f�rb�r etmi�, vilay�tin k�nd t�s�rrüfat�n�n sür�tl� inki�af�n t�min etmi�, �kinçilik v� heyvandarl�q m�hsullar� istehsal�n�n art�m�na nail olmu�dur.

Page 89: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

89

Vilay�t partiya komit�sinin t��kilat� v� siyasi i�inin n�tic�si olaraq k�nd t�s�rrüfat� i�çil�rinin �m�k f�all�#� n�tic�sind� t�s�rrüfat quruculu-#unun bütün sah�l�rind� yüks�k göst�ricil�r �ld� olunmu�, iqtisadi v� so-sial inki�af planlar�n�n, o cüml�d�n, k�nd t�s�rrüfat� planlar�n�n yerin� ye-tirilm�sind� müsb�t n�tic�l�r �ld� olunmu�du. Da#l�q Qaraba#�n k�nd �m�kçil�ri 1980-c� il üçün n�z�rd� tutulmu� dövl�t� �sas k�nd t�s�rrüfat� m�hsullar�n�n istehsal v� sat�� plan�n� dörd il� yerin� yetirmi�di (2, s.352).

X be�illikd� IX be�illikl� müqayis�d� 32,5 faiz çox bu#da, 2 d�f� çox üzüm, 31,5 faiz çox t�r�v�z, 24,6 faiz çox kartof, 33,2 faiz cox tütün, 16 faiz çox barama, 28,6 faiz çox �t, 31,9 faiz çox süd, 37 faiz yumurta, 21,8 faiz çox yun �ld� edilmi�di. Dövl�t� gönd�ril�n m�hsullar�n sat��� 115-200 faiz artm��d� (3, s.11).

Bu ill�rd� vilay�td� kolxozlar�n say� azalm��, sovxozlar�n say� is� art-m��d�. 1965-ci ild� 10 sovxoz v� 69 kolxoz oldu#u halda, 1979-cu ild� sov-xozlar�n say� 36-ya çatm��, kolxozlar�n say� is� 33-d�k azalm��d� (3,s.12).

Bu dövr �rzind� k�nd t�s�rrüfat� m�hsullar� istehsal� yüks�k templ� artm��d�. 1966-1970-ci ill�rd� ild� 52095 ton bu#da, 206 ton �t (diri ç�ki-d�), 21609 ton süd, 206 ton tütün, 1877 ton kartof, 4622 ton t�r�v�z isteh-sal olunmu�dur. 1976-1980-c� ill�rd� tax�l�n illik istehsal� 59534 tona, tü-tün 321 tona, kartof 2109 tona, t�r�v�z 7611 tona, üzüm 108682 tona, �t 8089 tona, süd 35275 tona, yun istehsal� 426 tona çatd�r�lm��d�r (4, s.2).

Vilay�td� 230 hektar sah�d� tütün bec�rilir. Bu bitki �sas�n Marda-kert (indiki A#d�r�) rayonunun sovxozlar�nda bec�rilirdi. 1965-ci ill� mü-qayis�d� tütün sah�sinin 20 hektar azalmas�na baxmayaraq, onun h�r hek-tar�ndan m�hsuldarl�#� 72 sentnerd�n 147 sentner�d�k artm��, ümumi y�-#�m is� 177 tondan 338 tonad�k artm��d� (5, f.23,v34).

Da#l�q Qaraba# Muxtar Vilay�tinin k�nd �m�kçil�ri tütünçülikd�n xeyli g�lir götürmü�l�r. �g�r 1965-ci ild� tütünçülükd�n 252 min manat pul g�liri götürülmü�s�, 1980-c� ild� bu r�q�m 880 min manata çatm��d�r (5,f23,v34).

Tütünçülük sah�sind� tütütnün m�hsuldarl�#�n�n artmas�, y�#�m tex-nologiyas�n�n t�kmill��dirilm�si, onun keyfiyy�tinin yax��la�d�r�lmas� v�-zif�si qar��ya qoyulmu�du.

M�lumdur ki, vilay�tin k�nd t�s�rrüfat�nda apar�c� yeri üzümçülük v� heyvandarl�q tuturdu. Bununla yana�� kartof bec�rilm�si v� t�r�v�zçili-y� d� diqq�t yön�ldilmi�dir. Lakin h�min ill�rd� bu sah�l�rin inki�af�nda yüks�k göst�ricil�r �ld� etm�k mümkün olmam��d�.

Page 90: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

90

Kartofun, t�r�v�zin m�hsuldarl�#�n�n a�a#� olmas� bitkil�rin mexani-ki bec�rilm�sinin laz�mi s�viyy�d� olmamas� il� �laq�dar idi. Buna bax-mayaraq vilay�tin �m�kçil�ri X be�illikd� dövl�t� plandan �lav� 5 min ton t�r�v�z v� 1,3 ton kartof satm��d�lar. Da#l�q Qaraba# q�dim zamanlardan ba#lar diyar�d�r. Meyv�çilik, üzümçülük bu diyar�n sakinl�rinin h�yat t�r-zi il�, h�mçinin iqtisadi h�yatla ba#l� olaraq h�r zaman mövcud olmu�dur.

Gil�meyv� ba#lar� kolxoz v� sovxozlarda 1965-ci ild� 1785 hektar, 1970-ci ild� 1812 hektar, 1972-ci ild� is� 1945 hektar t��kil edirdi. Lakin 1980-ci ild� ba#lar�n sah�si 1560 hektarad�k azald�.

1965-ci ild� tut ba#lar� 1838 hektar t��kil edirdi. 1975-ci ild� is� onun sah�si 920 hektar idi. (5,f23,v35) Vilay�tin meyv�çilik t�s�rrüfatla-r�ndak� çat��mamazl�qlar heç bir �übh� do#urmur. Bizim t�dqiqatlara gör� meyv�çiliyin inki�af�na a�a#�dak� amill�r t�sir göst�rir: yeni ba# v� plan-tasiyalar�n sal�nmas�, köhn� ba#lar�n seyr�ldilm�si, ziyanvericil�r v� x�s-t�likl�rl� mübariz� apar�lmas�, q�� suvarmas�n�n apar�lmas�, aqrotexniki t�l�bl�r� �m�l olmas� v� s.

Qoz a#aclar� plantasiyalar�na qulluq xüsusil� pis t��kil edilmi� v� bunun n�tic�sind� vilay�td� qoz a#aclar�n�n kökü k�silm�k üzr� idi.

Üzümçülük Da#l�q Qaraba# Muxtar Vilaty�tinin k�nd t�rs�rrüfat�n�n apar�c� sah�sidir v� vilay�tin emal s�nayesinin xammal bazas� kimi onun iq-tisadiyyat�nda xüsusi yer tuturdu. Vilay�t partiya, t�s�rrüfat v� Sovet orqan-lar� VIII, IX,X be�illikl�rd� üzümçülüyün inki�af�na xüsusi diqq�t ay�rm��lar.

Sov. �KP MK-nin Mart (1965) plenumundan keç�n dövr �rzind� üzümlükl�rin sah�si 7343 hektar artm��, o cüml�d�n VIII be�illikd�-1246 hektar, IX be�illikd�- 3965 hektar, X be�illikd� 2132 hektar, h�r hektar�n m�hsuldarl�#� is� 47,3 faizd�n 123,1 faiz�d�k artm��d�r.

1976-1980-c� ill�rd� ild� orta hesabla 108 min ton üzüm istehsal edi-lirdi ki, bu da IX be�illikd� oldu#undan 2 d�f� çox idi. 1980-c� ilin göst�-ricil�ri daha yüks�k idi. 1980-ci ild� 138 min ton üzüm y�#�lm��, h�r hek-tardan 123,1 sentner m�hsul götürülmü�dür. Bu sah�d� Mardakert rayonu-nun üzümçül�ri f�rql�nmi�l�r. Onlar dövl�t� planda n�z�rd� tutulan 45,2 min ton �v�zin� 69,8 min ton üzüm sataraq plan� 128 faiz yerin� yetirmi�-dil�r. 1980-c� ild� Hadrut (14,5 min ton) v� �sg�ran (10,8min ton) rayon-lar� da plan v� öhd�likl�ri yerin� yetirmi�l�r (4, s.2).

IX v� X be�illikl�rd� ayr�-ayr� t�s�rrüfatlar, briqadalar, manqalar, hektarç�lar yüks�k göst�ricil�r �ld� etmi�dil�r. M�s�l�n, Mardakert rayo-

Page 91: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

91

nunun XXII partiya qurultay� ad�na sovxoz 1980-c� ild� dövl�t� planda n�z�rd� tutulan 10 min ton �v�zin� 25 min ton üzüm satd�, h�r hektardan 300 sentner üzüm toplad�. Martuni (Xocav�nd) rayonunun “Kommunizm” kolxozu is� dövl�t� 11,5 min ton üzüm satm�� v� h�r hektardan 224 sent-ner m�hsul toplam��d� (4, s.2).

Mardakert rayonunun “Kommunizm”, “Bak� f�hl�si” sovxozlar�, Martuni rayonunun 1�-li sovxozu, K. Marks, Kalinin ad�na kolxozlar�, �sg�ran rayonunun “Dostluq”, “Xudyakov” ad�na sovxozlar� v� ba�qalar� yüks�k m�hsul toplam��d�lar.

Bu yüks�k nailiyy�tl�ri �ld� r�hb�r tutaraq Da#l�q Qaraba# Muxtar Vilay�ti partiya ta�kilat� üzüm istehsal�n�n 200 min tona çatd�r�lmas� im-kanlar�n� mü�yy�n etdi. T�bii ki, bu n�h�n# v�zif�nin h�yata keçirilm�si yeni üzümlükl�rin sal�nmas�n� t�l�b edirdi. Xüsusil� XI be��ll�kd� 4 min hektar yeni üzümlükl�rin sal�nmas� i�i h�yata keçirilm�li, h�r hektardan m�hsuldarl�q 1,5-2 d�f� art�r�lmal� idi. Vilay�t üzümçül�rinin VIII, IX, X be�illikl�rd� �ld� etdikl�ri görk�mli nailiyy�tl�r bu v�zif�nin d� öhd�sin-d�n onlar�n u#urla g�l�c�kl�rind�n x�b�r verirdi. Heyvandarl�q k�nd t�-s�rrüfat�n�n mühüm sah�l�rind�n biridir.

T�dqiq olunan dövrd� Az�rbaycan partiya t��kilat� heyvandarl�#�n inki�af�na, heyvandarl�q m�hsullar�n�n istehsal�n�n art�r�lmas�na xüsusi ön�m verirdi. Görül�n t�dbirl�r n�tic�sind� ictimai maldarl�qda ciddi d�-yi�iklikl�r ba� verdi. IX be�illikd� süd istehsal� 1,5 d�f�, yumurta-1,8 d�-f�, �t istehsal� 13 faiz artd�. Heyvandarl�#�n yeni bazas� n�z�r� çarpacaq d�r�c�d� artd�, daha s�m�r�li yem növl�rinin xüsusi ç�kisi d� artd�. Be�il-liyin bütün ill�ri �rzind� dövl�t� heyvandarl�q m�hsullar�n�n istehsal� v� sat��� üzr� plan v� sosialist öhd�likl�ri yerin� yetirildi (6,s.47). Heyvan-darl�#�n inki�af�, onun m�hsuldarl�#�n�n artmas� üçün mühüm t�dbirl�r Da#l�q Qaraba#da da h�yata keçirildi.

Vilay�td� heyvandarl�#�n 1966-1980-c� ill�rd�ki v�ziyy�ti a�a#�dak� c�dv�ll� daha ayd�n xarakteriz� edil� bil�r (5, v 36).

Heyvan növl�ri 1965 1970 1975 1980 �ribuynuzlu mal-qara (ba� hesab� il�) 88035 86372 867574 93795 O cüml�d�n; �n�k v� cam��lar 29123 27783 27496 29255 Donuzlar 13294 60383 69182 81300

Page 92: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

92

Qoyunlar 29106 266281 290215 295940 Qu�lar 274191 162173 215262 264530 Ar� ail�l�ri 10085 9739 6608 6188

C�dv�ld�n göründüyü kimi, kolxoz v� sovxozlarda 1965-ci ild�n

sonra bütün növ heyvanlar�n say� artsa da ar� ail�l�rinin say� azalm��d�r. 1966-1980-ci ill�rd� dövl�t� heyvandarl�q m�hsullar�n�n sat��� da-

vaml� olaraq artd�. Bu dövr �rzind� �tin (diri ç�kid�) art�m� 5640 tondan 10318 tona çatd�, südün art�m� 13694 tondan 26623 tona, yumurtan�n art�-m� 5749 min �d�dd�n 10713 min �d�d�, yunun art�m� 487 tondan 695 tona, baraman�n art�m� 94 tondan 139 tona çatd� (7, i� 10, v25).

M�lumdur ki, heyvandarl�#�n inkisaf� v� onun m�hsuldarl�#� �sas�n möhk�m yem bazas�n�n olmas� il� ba#l�d�r. Bunu n�z�r� alan vilay�t parti-ya t��kilat� möhk�m yem bazas� yarad�lmas� istiqam�tind� ciddi f�aliyy�t göst�rmi� v� bu istiqam�td� mühüm t�dbirl�r h�yata keçirilmi�dir. Bu is� öz b�hr�sini vermi�dir, bel� ki, 1980-c� ild� 1975-ci ill� müqayis�d� 4,2 min ton quru ot, 54,2 tom senaj, 12,6 min ton saman, 10,3 min ton silos t�darük olunmu�du (8, i� 9, v 32).

Bu müv�ff�qiyy�tl�r� baxmayaraq, ictimai maldarl�#�n yem bazas� t�l�b olunan s�viyy�y� çatd�r�lmam��, bu is� heyvandarl�#�n intensiv inki-�af�n� l�ngitmi�dir. Onu dem�k kifay�tdir ki, haz�rlanan yem heyvandarl�-#�n ehtiyaclar�n�n yaln�z 70-75 faizini öd�yirdi. Bir s�ra t�s�rrüfatlarda yüks�k m�hsuldarl� bitkil�r �kilmir, onlar�n aqrotexniki bec�rilm� qayda-lar�na �m�l olunmur, yem bitkil�rin� gübr� verilmir, y�#�m vaxtlar�na v� yem saxlanmas� qaydalar�na �m�l olunurdu. Bunlar�n n�tic�sind� is� yem bitkil�rinin m�hsuldarl�#� a�a#� dü�ür. H�r hektardan 28,4 sentner quru ot, silos üçün 63 sentner qar#�dal� y�#�l�r (9, s.3). Bir s�ra t�s�rrüfatlarda m�h-suldarl�q daha a�a#� idi.

M�lumdur ki, yeni texnika v� qabaqc�l texnologiyan�n t�tbiqi olma-dan k�nd t�s�rrüfat�n�n sür�tli inki�af�na nail olmaq mümkün deyil. Do#ru-dur, vilay�t partiya komit�sinin f�aliyy�ti n�tic�sind� kolxoz v� sovxozlar�n �kin sah�l�rind� texnika geni� t�tbiq olunur ki, bu da �kinçilikd� �m�k m�hsuldarl#�n�n artmas�na s�b�b olur. Lakin qeyd etm�k laz�md�r ki, hey-vandarl�qda istehsal prosesl�rind� mexanizasiyan�n s�viyy�si geri qal�rd�. Fermalarda in�kl�rin sa#�lmas� i�l�rinin 27 faizi mexanikl��dirilmi�, yemin

Page 93: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

93

verilm�si v� tövl�l�rin t�mizl�nm�si i�l�rinin 39 faizi mexanikl��dirilmi�di. Kompleks mexanikl��dirm� yaln�z fermalar�n az bir qismind� t�tbiq olu-nurdu ki, bu da heyvandarl�#�n s�naye �sas�na keçm�sini l�ngidirdi.

1966-1980-c� ill�rd� k�nd t�s�rrüfat�n�n inki�af�n�n t�min olunmas�, �kinçilik v� heyvandarl�q m�hsullar� istehsal�n�n art�r�lmas� k�nd �m�kçi-l�rinin g�rgin z�hm�tinin b�hr�si idi. Az�rbaycan hökum�tinin r�hb�rliyi alt�nda vilay�t partiya t��kilat� i�ind�ki b�zi nöqsanlara baxmayaraq k�nd �m�kçil�rinin siyasi v� �m�k f�all�#�na nail ola bilmi�, onlar� �rzaq Proq-ram�n�n h�yata keçirilm�sin� s�f�rb�r etmi�di.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. XX �sr Az�rbaycan tarixi. II c. Bak�,2009. 2. Narodnoe xozyaystvo Azerbaydjanskoy SSR za 60 let. B.1980. 3. NKAO v �ifrax (1976-1980 qq) Stepanakert, 1980. 4. Qazeta “ Sovetskiy Karabax, 26 dekabr 1980 qoda. 5. DQMV-nin m�rk�zi arxivi f. 23, siy.13, isl.v 34-35 6. Az�rbaycan Kommunist Partiyas�n�n XXIX qurultay�n�n materiallar�. Bak�. 1976. 7. Teku��iy arxiv USX NKAO, d.10 8. Teku��iy arxiv USX NKAO, d.9. 9. Material� XXIX konferensii oblastnoy partiynoy orqanizasii. 26 dekabrya 1980 qoda.

� \�'^ -$ '�(����) ���� +�) ���+ �^ ��'^��] ����)�]�) �/ � -������]�� � �+� & �

�'��� (1965-1980) %";� 9#?�#�;��

���%&� � ���$� �� <� ��/��$�-������+���� � � ���%� ���%���$ ���$���;

� ���&�;�� �'� �-P :;���� "%������ `:���� "�� :��<���� !!�, �����%���� �; ����;� % %������� ��+, ����%���; P��������+����� � ���� � ��%������ � %����$��%�� % �:���� �%���� <�%���%����%, %��'- � ��% % 1965-1980 '���.

SOCIO-POLITICAL AND LABOR ACTIVITY OF RURAL WORKERS IN THE

NAGORNO-KARABAKH AUTONOMOUS REGION (1965-1980) Yusif Farzaliyev

SUMMARY In this article reflects the responsibilities of rural workers and the success of their

implementation, also deals with the socio-political and labor activity of workers of the Nagorno-Karabakh Autonomous Region in 1965-1980 years.

Page 94: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

94

����– +��] +�) � /) ��9 +

�#`? /��� + Açar sözl�r: Skifl�r, Tabiti, polisemantik etimologiya, Skiff ilah�si,

Turk-Mongol panteonu. ������!� "���#: !����, >:���, ���������+���� ?������'��, :�'��

�����%, �� ��-��'��$���� ����. Keywords: Scythians, Tabiti, polysemous etymology, Scythian god-

dess, Turkish-Mongolian pantheon. ��:���� �� ������� � ���'����� ������� �����%

� ��%���� �� ���:&��� �� ����,���� �� �� �+������ :�'�% ��-�� �� ���������� ����� � � �%���� �; ' �+����� ��'��. � ��-��%����%�� � �� ������ ����� ��+���� ���$�� ������&�; :�'�%. � �<�� %��'� ������ ���� �� ����� ��%�� >:���. ` �+��-���� / �/�� �����%.���� ��%� � ��� – ����� ��%�� �; ���� � "�� ("�� �+������ ��� �'�� ����). ����� �; "����� – ����-���� ������� � "� ����� ��:���� – ������� " '����. ���� �� �� � " �� (�� ���� � � �%���� �������� %� ��� �; ���). � ����+��� �� ���� ��:%����, +�� ?��� ���� :�'� ���������� %�� �����. " / ���� ����� � ����� <� �%� �&� � �������� ��-�� �'� �� ��%�� >'���� [�� ����:IV, 59, 67, 127].

��� �� ����$� �������%�� %��$ �������� %��$��:�<�� ���� �� �������� [���%: 303-358]. ����$ (�� ������� �� �-%�� ��� :���) �� ���/�� � ��� �%�� %���� %� ;�%-�� :�'�� �����% >:���.

�<� �������$, +�� =� �������%�� ������'�+����; �: -��% ' �+����; :�'�%,�� �+�����; �� ������, ������ �; �����:- ����$ � ���������+���$. !���%����%��, �� � �;���� � %�-%��� � ���, +�� �������� ��'� ?��; ' �+����; :�'�%, ��<� ���<� :��$ �����: �� � ���������+�.��%�� � ���������+���� ��� �������; :�'�% ���<� % ���%� =�'� ����� �������%��1. 1 ����� ����$� � � :���� �� ������ �������%�� ������'�+����; �� ���% / ���; �����% ��.: ���%, �� . � ���� !����: ��������%� ��������/�� «� -���; !����%» � � �%�; `'���%. New York, “Liberty Publishing House”, 2002. ��% II. ����� � %����$�-���� �+����� ��������/��.

Page 95: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

95

�#_;�;: >:���, �� ���:&�� �� ����, �%����$ �:���� +��-��� �������� :�'���. � �+���%� ' �+����� � ����� >:��� ��- ���� � �%���� ������. � ����%����%�� � �� ������, >:��� �� �%���� ������ ;������ %�=� ��%�.!��� �� %�����%�� / � �����% ���� �,� � ������ «/ �/�� �����%»[�� ����: IV, 59, 127].

��%����, +�� ������ :�� ��+� $� P ��� � ���, �. �. !��� �� ��%�. ��� :�'�� ���=�'� �+', ��� �%����$�/ �'����'� �'�, ��� ?'���� ���� �� ;������ �� :�'�%, +���%�+����� �:-&���%�, �<�� ���$�. ` :��: + � �%������ :�'��� /������ �� [>;�-���� 1980].

>��� �: ��� ������ �:���� /���� :� �� ���+�; ��-����'�+����; ���/��. `��� �� ��%� ��%=���� % �������'�� � -��/�� ������� :�'�� >:���–������ ���� �%���� �����+�-���$�, �� <����� :�<���%� ���=�'� �+' � �� :�<���%� �'�. ���� ?�� �� �+���%� �������� ����� �� �������%����, ��-��� �������� :�'�� � � ���� � ��/��. >� � ��� �.�.":-�% ����+��, +�� ���� �� ���%���% >:��� �%����� ���=�� �+'. `��%�%��$ ?���, � ���<����%���� >:��� � � ���� ���%�� tapayant (��' �%���$), % <����� ��� � ����� �� ��� ?�� ���%� �� tapayati (��' �%���$�/) [":�%: 92].��� �����%��� '�-��� % ���$�� � ���'� � ���;�<���� >:���. �� ��%��� ��� ?������'�� � ���'�% ��<� ����$ ������&��.

��-�� %�;: ?�� ���%� � ?��� �������� � �%������ �����+�-���$� � ����. � +������ % ����; ������� �����%�� ���$� ����� =� ���� �� ��� ��� ���%� tab/tap/tep % �+���; «���-���», «'� ��$», «��;��$», «�� ��$ �� < �». !. ". !� ����, ". �. ��:� � `. ". ��� � � �%���� � ����� �� ?��'� ���% % ����; �-������ ���$� – *t’ep+'���. � �����'������ *tepe-, � ����� �-���� *tepi-, � ����� ������ *t�b- [Starostin, Dybo, Mudrak: 1421].

��-%�� �; �������� �'� � �%������ �����+����$�� � �-:���� � ���� ���$�� �, �� � ���&� % +������ � �� ��-��'��$-���� � ��/�� [�������%], ��� :���� +�� � �� ���� %��:&� �� ���-���� � �� ��� �, � �%���� �� ���'���� �� ������ � ��-/�� � �����+ �� ��� ���� [�� ����: IV, 131]. >:��� � �� � ���<����%�� � �� ��� ����� ���$�� ������� �������� � ����%.

Page 96: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

96

�<���<� � ���$ %� %���� ��� ���, +�� % ����%����%�� � ' �+����� ������'���, ��� �%����$��%� ���=�'� �+' � �%�-����� �����%��� ���/��� ������. P� �� ����� %�=� % ' �-+����� ������'�� ������ %������ ������&�� ���/�� � �:��-� ������&��� � �:����:

� :�'�� ���=�'� �+'; � ��� �%����$�/ ��'����'� �'�; � ��� �%����$�/ ���%�� '���� ��%��� �����+�%���� �

��<���� ( ����� ����–������); � ��� �%����$�/ +�, �:������&�'� �� :�'�%; � ��� �%����$�/ +���%�+����'� �:&���%, �<��� ���$�; � /������ ��; � :��: +�� [>;�-���� 1980]. � ���� %� %���� %�� ?�� ���/�� ������–>:��� ����-

����� ��������� � ����� �%�$ ����� >:��� ���%� �� ����; �����%. � �<�� %��'� �� �: ���$ %���� ��, +�� % �� ����; ����; ��&���%��� ������ ���� �� �;�� '���; � ��'���;. � +������, % ��� ���+� ��� � � ����%���� ���- �� %������ �;�� «b» � «m», ���� «p» � «m», ����«b» � «p», ��-<� «b» � «v» [!�%� ��: �. II, 314-316, 326, �. III, 5; �: ���%: 121; Sayhulov].��� ������ '���; �%���%, �� �. �. !�%� �� � � ����%-���� ?������'�+����'� ���% � �� ����; �����% ����: «...[ :�� � ���% ��] �����, +�� '���� �� ����; �����% ���� �+���� ���� �%��� ��<�� ��:��, +�� ���% ���+�� % ��% ����; ����;, % /���� ��� ���+�% %��;���� � ����� ����+���, +�� �� -�%�� '���� % :��$=�� +���� ���+�% ��- ���� � ����%�� % '���'��; �: ��%��;...»[!�%� ��: �. I, 4].

��� ?�� ��� ��� ���%�� � ���$ =� ���� �����+�-���� % �� ���� >:���, � �%���� � �'� �:������ � �%���- ����� ���%, +��&���� �������� ���%��: ��%���$�� �� ���� tab, tap, tam, tav [� �%��� ����� !��% $: 525-526, 529-531, 533-536]. ��� >:��� � ����=�� �� �������'� ���%��: ��%-���$�'� ������ tb, tp, tm, tv.

P� �� �<� ����+�� %�=�, ������ ��� �%����$��% ���=-��� �+'� �� �� �� ������'�+����; ���/�� �������� >:���

Page 97: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

97

;���� �%�� �� <��� % �:&�������� �� � *t’ep- ����&�� �-+��� «������», «'� ��$», «��;��$» [Starostin, Dybo, Mudrak: 1421]. � �� :��<���� ����� ��<� ���$ ���%� «t�pitm�», ���� �� ��-+�� ��' �%�$. ��� ���%� ���� �:������ � �������$� � ��' �%-�� �+'� �� �� ����=�� ��� ��'���%���� « �=�», � �'���%-���'� �� ����. � ���� %� %���� ����&�� ����� % �� ����; ����; %������ �;�� «b» � «v» % ?��� <� �� �� %���+��$ �:&��-� ����� ���%� tava (taba) – «���%� ��»[Kar��la�t�rmal� Türk lehçeleri sözlügü].��� ���%� :����� � ��<� %��;���� � %�=����������� �:&��������� �� �*t’ep- % �+��� «�'�$», �� �� ��<�� ��-���$ �� ���%� tava �� ��� ���� � ��'�����; ���% % �+�-�� «�'�$», «����� »[��� �%: 533].

`��%�%��$ %�������������� �%���% «b» � «m» % �� �-���; ����; % ?��� <� �����+����� � �����+����� ��� �� � �%����, ���� ���%, ��: tam�t – �'� �$�� (�: �'�) [� �%-��� ����� !��% $: 530]; tamdu,tamduq – �'�$, ���� [Mahmud Ka�#ari: I. 415-10].�� %��� %�������� �� ?��'� <� �� � � ���;���� ���%� tamu — «�, � ��������» [� �%��� ����� !��% $: 531].

� ��� � ?���� �� �$ tam % �� ����; ����; ��� � ���� ������, �� ����� – t�mür [Mahmud Ka�#ari: I. 367-8], temir, temür, ���� – temür arq� [� �%��� ����� !��% $: 551], � � �%����� ����� tamar[Mahmud Ka�#ari: I. 367-18], tam�r [� �%��� ����� !��-% $: 530]. {��� � �� � ���; � ������ ?��; ������ % ' �+����� �:������ ���� ������, �, ��'��� �� ����� � ��/��, ����� +����� �� :�<���%��� �%����, � �%����� ����� �� <����-:����+���.������ ?��'� % �� ����; ����;, ���% � ���%�� tab/tap ����� ������&�� �+���: tab – «���, �����$» [� �%��� �-���� !��% $: 525], taba – «�, , �� � %���� �» [� �%��� ��-��� !��% $: 525], tabar/tavar – «���&���%�, :�'���%�» [� �%-��� ����� !��% $: 526]. !��% � �� �� tap ��<� ��+�� «%���, <����, ������+��» [� �%��� ����� !��% $: 533].

���%����$�� � ����$ � ���� �� ������'�+����; ���/�� >:���–������ «��� �%����$�/� +�, �:������&�'� �� :�-'�%» �� �: �<�%�� % ���%� taban – «�����, ����=%, ���%» [� �%��� ����� !��% $: 525], � �'��� ���%�� «:�».>:���

Page 98: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

98

�%������ «���%��» �� :�'�%, ��<� %��'� <�%�'� � �<�%�'� �����.

� ���� %� %���� %�������������$�%���% «b» � «p» % �� ����; ����;�� ��<� � �%���� ���� ���% ��: tap – «���-<��$», tapla – «��+���$», tapa#, tap�n – «���<���, ��������, ��-+����, �������� :�'�» [� �%��� ����� !��% $: 533-535], tap, tapd� – «��������� :�'� ��� :�'��» [Mahmud Ka�#ari: II. 33-12].

>��� �: ��� ���% �������'� ���% «>:���» (tb, tm, tp, tv) % ����%����%�� � � �%��� ������ ����+���� ��+�� « �'�- �$��», «�'�$», «����», «���&���%�», «���%», «�����$�� :�'� ��� :�'��». � ?��� �� �� � �:��� � ���/�� >:��� ��'� :��$=� ����%����%��� – �� �����+����, �� � ���/���$� – �- �:���, � �%����� �� ������ % � ����� >:���–������. ���-+�� % � �%��� ����; ����+��; ���% tab �� �+���� «�����$��» �%������ %����� �������$��%�� % ���$�� %� ;�%���% :�'��, ���-���$�� ��� :�'�� >:��� ��; ����$ % �+��� ���$:� :�'�.

"��� ���+�; � �:���% � ���/�� ' �+����� ������, ��-�� �� ;������ � ����� % � �%��� ����; ����+��;, ���%����� � ���� � ������&��� %�%���: �����+����� ���<����%���� ����-���� >:��� � ���� ���%�, :�� ��&���� ������%�� ��%�-���� ���$�� ��=$ ���'� �� �+���% ������, �� �������. `����-��%�� :�<���%��'� �:������ ���� >:���, �%���&���� %� ;�%-�� :�'���, ��� � ���%�� ���'�$, +�� ?� ������ :�� �����%�% � /�� � ������; ���%.

�� �%=��$ � ���� :�'�� >:���, ;������$ :� �������$, +��, �� %��� %��������, �� ���� ���<����%���, >:��� � ������, ���%�%��� � ���� � �:��� ?��; :�'�$, �. �. ���%��� �'� � ���=�'� �+'. �� ���� ��;���� �� �; '��:�$�; ���/��.

��%� � � �� � tab/tav % �� ����; ����; �� ��<� � �%���� ���� ���% �� tav�g – «�� �/», ��<� tav��#an/tab��#an – «��/» [Clauson: 447; � �%��� ����� !��% $: 526].�� %���� ��������, +�� :�'�� >:��� ���/�� �%��$ � �����% � ��/��, ������$�� ��/ �%������ �+�$ ������ �� ���: �����$�� ����%�� �����-c����'� �������% [��$����: 98, 100 ��. 7; "��=�%; ������: 32; Helwing: 229-236].

Page 99: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

99

! =�� ��+�� � ���, ���%� tab��#an (��/) ���<��, ������&�� �� � �; ��������%: tab, �s, #an. !. �. ���% � �%���� ?�� ���%�, � � �:������ �'� ���<�� ����% [���%: 44]. �. �. !�%� �� �+��-��, +�� �:��+��� <�%���; � ����� % �� ����; ����; +��� � ���;���� �� �����%�� ��� ��������, ; ��� ��� ��� ��� ��-�; <�%���; � �����. ! �'� ��+�� � ���, ��� �:��+��� �; �� ?���� � ���� :���� � �'����� ������$ '�'��$�� ��� ���, �� �� �+���� ������� � �/���. ���� � '�%� ��, +��, ���- ��$ ?��� ��� ��, ��<� ��������$ ��'�'��$�� � ���;�<��-�� ���% «��/» ��� ��. �� ���� !�%� ��, ��+ �%������ � ����, +��:� ��� '�'��$�� �� �� ��� ����:�; �%�� <�-%���;, ����%��$ ���+����$�� � ����, �� ���� �� ����� �%�� ��� ����; <�%���; � ���/, %�����$ �����+����� �+��� �%�� [!�%� ��: �. I, 41]. � �� %�� %�'���, ��<�� ��-���$�� �� ��, +�� �����+����� �+��� ���% «��/» %��;�-��� � ���� %� ;�%�� :�'�� �����%.`��� � �:�<��� % � -%��� ��'� '���� �%������$��%� �. ". "������% � ���, +�� �� %� �%��� ���/�% `� �� (��$ �'�) – �&���/ ;� �=�� ���$� – ;�����$ % �<��� � ��, %������%=��$ % =�� � ��/ ["���-���%: 33]. `� �� (��$ �'�) �%������ ��� �%����$�/�� ���=�'� �+' � �� ����; ���%. �. ". �� ���%���� � �%���� ������+� %<�� ���:&���, ���&���� �� ����'� ������'� ���� �����-:=��. ` ��%� <���, +�� «��/ ��� �����:= ����-�� �����» [�� ���%����: 245].

>��� $ ��������� ����%��$, ��&���%��� �� % ������'�� - ���% ������� ���$� ������'�+����� �: �� �����+�� >:���–������.`��%�� ; ��� ������ >:���–������ – ���=�� �+', +�� �:������&�� �� :�'�%, /������ ��, :��: +��.

��'��-��$ �� '�%�� <����� :�<���%� ������� % :��$=�-��%� ������'�� �� . `��� % :��$=���%� ���+�% �+$ ���� � :�<���%��� ��+�$�� � �. `��:����, ��<���, ����� P�:��, ���� � :�� /������ � � ��%���%� ������� �� [>;�-���� 1989: 53]. ! ?��� ��+�� � ���, ��'�+�� ���/�� :��� � ���&� ��=$ �� ����� � :� ������ :�<���%� ��' ���% "� ?� � �;�-:� ;.

Page 100: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

100

!�'��� ������'�� ���-������; �� �� %��=�� :�<���%�� :�� "� ?� (���� ��$), �:��%=� % �� �%�� ����, /������- ��, :��: +�. �� ��%����� "� ?� �� �%� ���� %������ %� ;�%�'� �� ��$'���. ��+��� �� ��$'�$ ������ �:�, �%- ��, �:, ���/�, ���, �%����, ����� � +���%��, ��:�%�� �'�$. ��'�� �������%���� � �%���� � ����� ��<�� ?������� ��$'�� � >�' �, %��%��� ��'� �:&�'�: «!���, �%�����=�� '���� $, ���-�����/, ' ���%� <�/, ���&��, �%�'�&�� ���/� � ���». !�'-��� �� ����� � ��/�� :�'�� "� ?� �� �%���� :�<���%���� ������ ����� %�=� ��$'��, ��<����% >�' � [�������%; �����%].

!������ >:��� ��<� ���<����%������ � :� ������ :�'���-��� $� �;�-:� ;. !�'��� %� ��� �'����; :� ��, %+�� �;�-:� ; �:��� %� � �� � �� %�:���� ;���. ` �������� �:� � ������ �����. ���� ���%� �� �� ����� � <�%���;. ` �� ���� � %��; ��' �. `� ���/ � ���� ��: �� �� �� �� (�� ���%=�� ������ %��; ����; ��' �), �� ����/ — ���� ��� { (�� ���� �� ��=�� %�� %����+�� ��' �). ��'�-� � �;�-:� ; ���%����$ ����� � �� %�� ����. � ��� �� �-�� ���/ � ����� <����� +��, ��� �� %��;�� ��-<����. `� %�� ������$, ���������$ � ������$ �� %�� ��<+� � <�&� [����%���]. �;�-:� ; �� ������ ����� �+����$� :��<� � >:���, �� �� � � ��+$ ���/, %� ���/� � ���.

>�<� �������, �: ���$ %���� :�<���%��� �� ��<� �� ����'� ����, ��� �%����$��%��&�� �'�. � ���%� �� �-���� ����� ��/�� ����%� <����� ��� �%����$��%� �'� �� ��� �-� "� ?�. � ��:���% � �� ��� ���$ �: � :�'��, %�����&�� ' �� � �����, �. �. ��� �%����$�/� �:���'� �'�. � ��:���% � -��%���� ����-P��$�� �� � ����-����� �, � �� ��� � �-�� [�����%]. ����/, �� �� �������� %�=� % �� ����� ������'�� ������� :�<���%� `� �� (��$ �'�), �%���&���� ��� �%����$�/�� ���=�'� �+' ["������%: 33].

>��� �: ���, ����%���, +�� ������� :�'�� >:��� % �� ����� � ��/�� ����� �����+����� (���% � �� �� tab/tam/ tap/tav, ��&�� :�<���%��� �+���), ������� (%� ;�%�� :�-<���%�, ��$ :�'�%, �������$�/ "� ?�, �� ;-?;?) � ���/��-

Page 101: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

101

�$�� (��� �%����$�/ ���=�'� �+' `� ��) ����<��� %��-=�'� :�<���% �����%, ����+�$� ����&�'� %�=� '�%�'� ��<-���'� :�<���%. ��� ��<����%� ��� ���%�� ��� ��������/�� �� � :�<���%�� �� ��-��'��$���'� ���� – "� ?�, �;�-:� ;. `:������ � ���+���, ; ��� ����� �������� :�'�� >:�-�� ���%� �� ����; �����% ��� ���/���$�� ��, ������$� ��%���&�� � ���/���� ' �+����� ������.

� ���%� �� � tab ����� >:��� �: ��%���$ �� ����� ���% � ��'��+�� ��������: %���, <����, ������+���$, ����&� =� ���� �����, ���&���%�, ���: ��$, ��:��$, ������-��, ��+����, '���%, %� =�, �� �$, ���%, ��&���$, ��, � �-��;�<����, � ����, <�%�� ��&���%�, %���$, �� ��%�$, % �+�$, :�'���, ��� �%�&�/, ��, �%��, '����, � �;����$ % �%�<���, � �%����� �����, <��, �'�$, ����, �<�'�$, �<�'�$, �� (�'�+�����), �� ��, %�, �'� �$��, ���, �'�, � �, �;�<-��$��, ����%�$, � %��$�, ����, ���+�������, :��+������, %��%�=���, %��, ����/, ���%, <�����, ����.

���� � ���%� ; ��� ������ >:��� %���$ �� ����� ���% � �� �� �:, ��, �%, �� ���%� ����� ���������+����� ?����-��'�� >:��� ?��: «>, ���� � :�� �'��, � �%$�, �������, ���� ������+�� %��� � <����, ��� ��$ =� ���� �����, �%��-��$ �� ��, ���%�� ��&����; �� �� � ����=�� ���, � ���� � %�� <�%�� ��&���%; � � �%�� %�� % �%�<���, %�%�� �� � � � ;����, %��� ����� � �'�$; � %���� %���$� � �� ��%� ��; � ����� ���+������� ��� ��$�� ��� �%�&, :�'���% � �%���; � �%������ %� =���, �� ����������».

�$� � �$ '^� +� � '��������

1. Clauson, Sir Gerard. An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. “Oxford: Clarendon Press”. 1972. p. 447.; � �%��� ����� !��% $… c. 526.

2. Helwing Barbara. Der Fund von Ziwiyeh // Im Zeichen des Goldenen Greifen: Kö-nigs Gräber der Skythen. Herausgeber W. Menghin, H. Partzinger. «Prestel», 2007.

3. Kar��la�t�rmal� Türk lehçeleri sözlügü. Komisyon ba�qan� Ahmed Bican Erçilasun. Ankara, 1991.

4. Mahmud Ka�#ari. Divanü Lü#at-it-Türk (Türk dill�ri Sözlüyü). T�rc. v� n��r� haz�r. Ramiz �sk�r. “Ozan”, Bak�, 2006. I. 415-10.

Page 102: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

102

5. Sayhulov A. Ba�kurt türkçesinin k�sa grameri. // Kar��la�t�rmal� Türk lehçeleri söz-lügü. Komisyon ba�qan� Ahmed Bican Erçilasun. Ankara, 1991.

6. Starostin S. A., Dybo A. V., Mudrak O. A. (with the assistance of I. Gruntov and V. Glumov). An Etymological Dictionary of Altaic Languages. – Handbook of Orien-tal Studies. Section 8: Uralik & Central Asian Studies. “Brill Academic Publis-hers”, 2003. p. II, p. 1421.

7. ":�% �. �. P��$� «���� :�'�%» � �����% // ":�% �. �. ��: �� � ���: ��-��'��, ���$��� , ���� �� . «� », �����%��, 1990. c 92.

8. "��=�% P. ". P� ' �����: �������%� ���% P�;��. “�������%�”, ����%, 1978.

9. "������% �. ". ����� �� �����+�; ���% !�:� �. ��%���:� ��, 1984, �. 33.

10. �����% �. �. P��$� �%���; % �����. ����%, 1970. �. 10-40. 11. �����% �. �. >� �����+�; ���% ������'��. // ���� � ���% �� .

����%, �. 2, 1982. 12. ���%, �� . � ���� !����: ��������%� ��������/�� «� ���; !��-

��%» � � �%�; `'���%. New York, “Liberty Publishing House”, 2002. �. 303-358.

13. �� ����. ���� ��. �� �%�� �. ". !� ��%���'�. ���' �, 1972. 14. �� ���%���� �. ". ��: �� ��+����. �. 1. ����%, 1960. 15. � �%��� ����� !��% $. ���' �, 1969. 16. ����%��� �. !. �;�-:� ;. // ���� � ���% �� . �. 2… 17. ��$���� �. ". ���������� �� '� :���� � . >���� (VII-VI %%. ��

.?.). “����% ����”, P��%, 1975. 18. ���% !. �. ������� � �%��� ����� ���$������ ��'���� � P� '�-

���. ����%–���' �, 1959. 19. �������% !. �. `�;-��;. // ���� � ���% �� . ����%, �. 2, 1982. 20. �������% !. �. ��$'�$. // ���� � ���% �� . ����%, �. 2, 1982. 21. ��� �% >. �. `: ��� ���% % ����� �����. // ��%����� "� !!!�, `�-

������ ���� �� � � ����. ����%. 1948. �. VII, %��. 6. 22. ������ !. �. �������%� "��� � �� ���� � "��� (!� ��� I ����+������ ��

. ?.). “������$��%� %����+�� ���� �� �”, ����%, 1961. 23. !�%� �� �. �. �������'�+����� !��% $ >� ����; ¤����%. ����%, �. I,

1974, �. II, 1978. 24. >;�-���� ". ". ������. // ���� � ���% �� . ����%, �. 1, 1980. 25. >;�-���� ". ". � �+���� ������'��. ����%, 1989. 26. �: ���% �. �. ` ���������'�� % ¤������� "!!�. ��� ��� ���������'��

�� ����; �����%. // > ��� ������� ���� �� � � ���� ��. �����. >. XII, ���, 1958.

Page 103: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

103

����– +��] +�) � /) ��9 + �#`? /#"#=��

���%&� � :��� ����������� %�� �� � ���;�<���� ���� %� ;�%�� :�'��

�����% >:���. ���%� '���� � ����� ���� � ���'�%, ��������&�; ?��� ����� �: �%�+�; �%�����; � �=�:�+�� ��������'�+����� ���%�. ��-�%��%����, +�� ��� ?��� �������� :�'�� ������� ?������'��� ����� ��-�%� �� ����; �����% � ����&$� ���������+����� ?������'��, �� �: � ����� �%�� � ���� ��'�� % �� ��-��'��$���� :�<���%��� �����.

TAB�T� – SK�FL�R�N AL� �LAH�S�

Zaur H�s�nov XÜLAS�

M�qal�d� skifl�rin ali ilah�si olan Tabitinin ad�n�n m�n��yi ara�d�r�l�r. Bu teo-nimi yar�mçiq m�lumatlar v� yanl�� metodologiya �sas�nda ara�d�rm�� �ransünaslar�n mövqeyi t�nqid edilir. Mü�yy�n edilir ki, bu skif ilah�sinin ad� polisemantika metodu-nun köm�kliyi il� türk dill�ri �sas�nda sistemli s�kild�etimologiya olunur, türk-monqol panteonunda is� onun görünü�ünün d�qiq b�nz�rl�ri mövcuddur.

TABITI – SUPREME GODDESS OF THE SCYTHIANS

Zaur Hasanov SUMMARY

In this articl a question of origin of the name of Scythian supreme goddess Tabiti is investigated. Author criticizes the view of Iranologists, who investigate this Scythian theonym based on scrappy evidence and false methodology. It is determined that: 1) the name of this Scythian goddess is etymologized on the basis of Turkiish lan-guages, with the help of polysemantic etymology; 2) the mythological image of the goddess has its direct analogies in Turkish-Mongolian pantheon.

Page 104: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

104

H�B�B C�B�YEV V� AZ�RBAYCAN SSR-D� "M�LL� T�MAYÜL" 1926-1927-C� �LL�RD�

Aslan X�L�LOV*

������!� "���#: "�/���$�� ����", ���������+���� � '��/��,

!�%������ "�� :��<, �. �<:��%. Keywords: "National tendency", communist organization, Soviet Azer-

baijan, H. Jabiyev. 1920-ci ill�rin �vv�ll�rind�n ba�layaraq stalinçil�rl� (Q.Orconikidze,

S.Kirov v� s.) v� mikoyanç�lar (A.Mikoyan, S�rkis, L.Mirz�yan) aras�nda C�nub Qafqaz, o cüml�d�n, Sovet Az�rbaycan�nda mütl�q hakimiyy�t� yiy�l�nm�k u#runda ged�n amans�z sava� sonuncular�n müv�qq�ti q�l�b�-si il� ba�a çatd�. 1925-ci ilin sonlar�nda antistalinçi "Leninqrad müxalif�ti-nin", 1926-c� ilin �vv�lind� "birl��mi� müxalif�tin" (L.Trotski, L.Kame-nev, Q.Zinovyev v� s.) ba� qald�rmas� �.Stalini özünün �n yax�n t�r�fdar-lar�n� �yal�tl�rd�n m�rk�z� c�ml��dirm�y� m�cbur edirdi. Bu m�nada, Stalin C�nub Qafqazdak� "cani�inl�rin�"- Q.Orconikidze v� S.Kirova xü-susi ön�m verirdi. 1926-c� ilin �vv�lind�, �vv�lc�, Az�rbaycan K(b)P MK katibi S.Kirovun, onun ard�nca Zaqafqaziya Ölk� Komit�si (ZÖK) katibi Q.Orconikidzenin, gözl�nilm�d�n, Rusiyaya apar�lmas� h�min t�dbirl�rin t�rkib hiss�si idi: Ba� Katib S.Kirovu h�min vaxt antistalinçi müxalif�tin yuvas�na çevrilmi� Leninqrad partiya t��kilat�n�n r�hb�ri, Q.Orconikidze-ni is� antistalinçil�r üz�rind� qurulacaq partiya m�hk�m�sini h�yata keçi-r�c�k orqan�n - ÜK(b)P M�rk�zi N�zar�t Komissiyas�n�n s�dri t�yin etdi.

Zaqafqaziya v� Az�rbaycan r�hb�rliyind� ba� ver�n bu d�yi�iklikl�r Moskva t�r�find�n L.Mirz�yan v� onun komandas�na edilmi� müv�qq�ti v� m�cburi "güz��t" idi.

L.Mirz�yan Bak� Komit�si katibi postunu �ld� saxlamaqla, eyni za-manda, Az�rbaycan K(b)P MK katibi v�zif�sini d� �l� keçir�r�k respubli-kan�n mütl�q hakimin� çevrildi.

* AMEA-n�n A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nsitutunun Az�rbaycan�n sovet dövrü tarixi" �öb�si-nin dissertant� , tarix üzr� f�ls�f� doktoru. E-mail: [email protected]

Page 105: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

105

Respublikada yaranm�� yeni siyasi ��rait bu vaxta q�d�r Q.Orconi-kidze v� S.Kirovun himay�si alt�nda L.Mirz�yan v� onun qaragüruhçu kompaniyas�na qar�� mübariz� aparan "milli t�mayülçül�ri"- R.Axundov, H.C�biyev v� dig�rl�rini ç�tin v�ziyy�t� salm��d�.

MK katibliyind�n k�narla�d�r�lsa da MK R�yas�t hey�tinin (Büro) üzvü v�zif�sini qoruyub saxlayan R.Axundov yegan� xilas yolunu mirz�-yanç�lara tabe olmaqda görürdü. Bu m�qs�dl� o, MK iclaslar�ndan birind� özünün mirz�yanç� çoxlu#a tabe oldu#unu aç�q ��kild� elan etmi�di. Bun-dan ba�qa, bir s�ra axundovçular L.Mirz�yanla görü��r�k ondan R.Axun-dovu «�fv etm�yi» xahi� etmi�dil�r. R.Axundovun yax�n silahda�lar�ndan biri olan H.C�biyev 18 yanvar 1926-c� il tarixli m�ktubunda yaz�rd�:

«Ruhulla! … Bu gün, m�n� n� q�d�r ac� olsa da, ax� m�n onunla dan��m�ram,

Mirz�yanla görü��r�k onunla ikilikd� �trafl� dan��maq haqq�nda raz�la�-m��am. M�n h�r �ey� ged�c�y�m, özüm� aid olan h�r �eyi toplayaraq s�n� qurban ver�c�y�m. M�n ondan s�mimilik t�l�b ed�r�k, onunla h�r �eyi ara�d�raca#am. S�ni m�nim �vv�lki güclü, döyü�k�n Ruhullam, koman-dirim – ba�ç�m etm�k üçün h�r �ey� ged�c�y�m. Bu sentimentall�q, u�aq söhb�tl�ri deyil, …. tarixi z�rur�tdir…» (2, v.6).

H.C�biyevin L.Mirz�yanla görü�ü, h�qiq�t�n d�, ba� tutmu�du. Gö-rü� zaman� H.C�biyev L.Mirz�yana onunla birlikd� «�anl� 1920-1922-ci ill�rd�» n�rimanovçulu#a qar�� mübariz� apard�qlar�n� xat�rlatm��, bu sa-va�da R.Axundovun rolunu xüsusil� qeyd etmi�di. Bununla yana��, keç-mi� silahda�lar g�l�c�kd� biri-birin� qar�� «aç�q v� s�mimi» davranmaq bar�d� raz�l�#a g�lmi�dil�r. Lakin daha çox diplomatik xarakter da��yan h�min görü�d�n sonra da L.Mirz�yan axundovçulara qar�� bar��maz möv-qed� durmaqda davam etmi�di.

L.Mirz�yan t�r�find�n axundovçular aras�nda öz aktivliyi il� seçil�n, bir çox hallarda, R.Axundovun qeyri-r�smi sözçüsü qismind� ç�x�� ed�n H.C�biyev� qar�� h�yata keçiril�n t�xribat xarakterli t�dbirl�r bunu dem�-y� �sas verir. 1926-c� ild� gizli f�aliyy�t göst�r�n Müsavat partiyas�n�n MK v� BK-n�n ikinci t�rkibinin Az.FK t�r�find�n l�#v edilm�si kampani-yas� zaman� axundovçular da diqq�td�n k�narda qalmam��d�lar. L.Mirz�-yan t�r�find�n öyr�dilmi� ��xsl�r �vv�lc� R.Axundovun, sonralar H.C�bi-yevin r�hb�rlik etdiyi «Kommunist» q�zetinin aparat�n� müsavatç�larla

Page 106: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

106

�laq�l�r qurmaqda v� müsavatç�l�#� t�bli# etm�kl� günahland�r�rd�lar. Bunlara misal olaraq, sifari�li yaz�lar mü�llifi kimi m��hur olan �.Emin-b�ylinin 1925-ci ild� «�kinçi» q�zetind� çap etdirdiyi m�qal�, 8 mart 1926-c� ild� T.Hüseynovun AK(b)P MK-dak� b�yanat�, 27 sentyabr 1926-c� ild� partiya f�allar�n�n iclas�nda Xalq Maarif komissar� M.Quliyevin ç�-x���n� göst�rm�k olar. Bütün bu ittihamlar MK-BK r�hb�rl�ri t�r�find�n axundovçulara qar�� c�za kampaniyas�n�n ba�lanmas� üçün «artilleriya ha-z�rl�#�» m�nas�n� verirdi. «Kommunist» q�zetinin �m�kda��, H.C�biyevin �n yax�n adamlar�ndan biri olan �hm�d Hac�nskinin M.C.Ba#�rovun �m�kda�lar� t�r�find�n müsavatç�l�qda ittiham edil�r�k, q�zet r�hb�rliyini x�b�rdar etm�d�n, q�fl�t�n, h�bs edilm�si v�ziyy�tin n� q�d�r t�hlük�li xarakter ald�#�ndan x�b�r verirdi. Az.FK-n�n �.Hac�nskinin h�bsi il� ba#l� olan materiallar�nda onun «Kommunist» q�zetind� Az�rbaycan dilinin or-foqrafiyas� v� qrammatikas�na h�sr etdiyi m�qal�sin� gör� h�bs edildiyi qeyd edilir v� mü�llifin h�min m�qal�l�ri q�zetin redaktoru H.C�biyevin göst�ri�i il� yazd�#� göst�rilirdi. Bel�likl�, respublikada müsavatç�l�#a qar-�� geni� kampaniyan�n apar�ld�#� bir dön�md� H.C�biyev, birba�a, L.Mir-z�yan�n göst�ri�i il� h�r�k�t ed�n M.C.Ba#�rov t�r�find�n müsavatç�l�qda ittiham olunurdu. V�ziyy�t H.C�biyevi t�cili olaraq �ks t�dbirl�r� �l at-ma#a m�cbur edirdi. H.C�biyevin AK(b)P MK-ya ünvanlad�#� 5 oktyabr 1926-c� il tarixli �riz� bel� add�mlardan idi: «Bizim q�zetimizin �m�kda�-lar�na qar�� davaml� ç�x��lar, redaksiya aparat�n�n müsavatç�l�qda ittiham edilm�si v� �übh� alt�na al�nmas� il� �laq�dar olaraq MK-dan h�m redak-siya aparat�n�n öz v�ziyy�tini, h�m d�, bununla �laq�dar olan material v� b�yanatlar� öyr�nm�k üçün xüsusi komissiyan�n yarad�lmas�n� q�tiyy�tl� t�l�b edir�m…» (2, v.45).

Lakin ert�si gün, MK-n�n r�smi cavab�n� göz�l�m�d�n, 6 oktyabr 1926-c� ild�, H.C�biyev MK-ya yeni bir �riz� yazaraq, a#�r x�st� oldu#u-nu s�b�b g�tir�r�k, «Kommunist» q�zetinin redaktoru v�zif�sind�n azad edilm�sini v� onun yerin� MK üzvl�rind�n birini t�yin etm�yi xahi� edir-di: «Konkret olaraq yolda� Ruhulla Axundovu t�yin etm�yi xahi� edir�m. … aparat rahat, i�d�n ayr�lmadan i�l�y�c�k v� özünün birba�a m�sul r�h-b�ri olacaq…» (2, v.46).

H�min �riz�ni v� dig�r s�n�dl�ri öyr�n�rk�n ayd�n olur ki, H.C�bi-yevin mövqeyinin q�sa zaman �rzind� köklü ��kild� d�yi�m�sin� s�b�b

Page 107: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

107

MK r�hb�rliyinin, böyük ehtimalla, R.Axundov vasit�si il�, qeyri r�smi olaraq, H.C�biyev� çatd�rd�#� t�klif-t�l�b olmu�du. MK r�hb�rliyi «Kom-munist» q�zeti redaksiya hey�tin� qar�� repressiyalar�n �sas s�b�binin m�hz H.C�biyevin özü il� �laq�dar oldu#unu vur#ulam�� v� ona, o dövr üçün �n�n�vi olan üsulla – ya t�hsil almaq, ya da müalic� olunmaq ad� al-t�nda respublikan� t�rk etm�yi m�sl�h�t görmü�dü. H.C�biyev 8-9 oktyabr 1926-c� ild� L.Mirz�yan v� �.Qarayev� yazd�#� müraci�td� onun respub-likan� t�rk etm�k ideyas�n�n m�hz MK r�hb�rliyin� m�xsus oldu#u xüsusi istehza il� vur#ulan�rd�:

«Nec� ki, m�n görür�m v� �min�m, Siz m�nim x�st�liyimi müalic� etm�yi ciddi v� möhk�mc� q�rara alm�s�n�z v� m�hz bundan ötrü m�ni xaric� gönd�rirsiniz…» (2, v.72).

H�min müraci�tind� H.C�biyev L.Mirz�yan v� �.Qarayev qar��s�nda özünün «t�slimolma» ��rtl�rini d� ir�li sürürdü: «�ziz �li Heyd�r v� Le-von! … MK-n�n müzakir�sin� bir neç� t�klif verir�m. M�n çox ist�rdim ki, onlar m�nim yoladü�m�m� q�d�r müzakir� olunsunlar…» (2, v.72).

H.C�biyevin t�klifl�ri aras�nda onun «özünün ��r�f m�s�l�si» adlan-d�rd�#� �.Hac�nskinin h�bsi xüsusi yer tuturdu. H.C�biyev ba�� üz�rind� Damokl q�l�nc� kimi as�lan bu m�s�l�nin MK-da müzakir� edil�r�k bird�-f�lik ba#lanmas�n�, M.C.Ba#�rovun onunla v� «Kommunist» q�zeti redak-siyas�n�n �m�kda�lar� il� �laq�dar olan f�aliyy�tin� son qoyulmas�n� t�l�b edir, ona qar�� yön�lmi� t�xribatlar�n m�hz MK-dan qaynaqland�#�na i�ar� edirdi: «N� vaxta q�d�r Ba#�rovun b�yanatlar� cavabs�z v� layiqli müqavi-m�tsiz qalacaq. Düzdür, bu çirkin t�xribata çox az adam inan�r, lakin h�r halda, s�n�d s�n�dliyind� qal�r, xüsusil�, r�smi partiya protokollar�nda v� heç kim t�r�find�n t�kzib edilm�d�n. H�m ��xs�n, h�m d�, r�smi olaraq, Sizin �üurlu v� ya t�sadüf�n köm�kçisi oldu#unuz bu q�r�zli, alçaq t�xri-bata r�smi t�kzib verilm�si üçün laz�mi t�dbirl�r görm�yinizi xahi� edi-r�m…» (2, v.73).

Eyni zamanda, H.C�biyev XIII Ümumbak� partiya konfrans�nda M.C.Ba#�rovun onunla ba#l� olan m�lum b�yanat�n� «böhtan v� �n alçaq t�xribat» adland�r�r, h�min b�yanat�n, qeyd olunan konfrans�n protokol-lar�na �lav� edil�r�k saxlanmas�n� özün� qar�� �dal�tsizlik kimi d�y�rl�n-dirirdi. Bu s�b�bd�n d�, o, h�min b�yanatla ba#l� m�s�l�nin d� t�cili ola-raq MK-da müzakir� edilm�sini laz�m bilirdi (2, v.73).

Page 108: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

108

H.C�biyev 1926-c� ilin oktyabr�n�n ikinci ongünlüyünd� Az�rbay-can� t�rk etdi.

Bel�likl�, yeni hakim qrup H.C�biyevin arzu v� t�l�bl�rinin heç biri-ni yerin� yetirm�y�r�k onu uzun müdd�t �rzind� xaricd� «müalic� alma-#a» m�cbur etdi. H.C�biyevin istefa �riz�sin� baxmayaraq o, 1927-ci ilin yay�na q�d�r «Kommunist» q�zetinin redaktoru v�zif�sind� saxlan�ld� v� bu s�b�bd�n d�, h�min m�tbu orqan�n kollektivi uzun müdd�t qeyri-mü�yy�nlik mühitind� f�aliyy�t göst�rm�y� m�hkum edildi.

H.C�biyevi ölk�d�n sürgün etm�kl� öz hakimiyy�ti üçün �min-aman-l�q t�min etdikl�rini dü�ün�n mirz�yanç�lar tezlikl� �ks effektl� üzl��mi� ol-dular. T�l�bl�ri qulaqard�na vurulan, ölk�d�n k�narla�d�r�lmaqla, mü�yy�n m�nada, n�zar�td�n k�narda qalan H.C�biyev L.Mirz�yan «mütl�qiyy�ti-n�» muxalif�td� duran qüvv�l�rin ruporuna çevrilmi�di. T�sadüfi deyildi ki, 1923-cü il� q�d�r n�rimanovçu, daha sonra respublikada gizli ��kild� f�-aliyy�t göst�r�n müsavatç�lara qo�ulan v� o dövrün siyasi h�yat�na yax�n-dan b�l�d olan �hm�d �hm�dov H.C�biyevin 1927-ci ild�ki f�aliyy�tini «milli t�mayülün dirç�li�in� mü�yy�n t�kan» kimi d�y�rl�ndirirdi (3, v.23).

H.C�biyevin 13 noyabr 1926-c� il tarixli m�ktubu onun xaricd�n L.Mirz�yana gönd�rdiyi ilk m�ktub – son x�b�rdarl�q idi.

H.C�biyev h�min m�ktubunda MK v� BK katibinin axundovçular�n s�x��d�r�lmas� istiqam�tind� göst�rdiyi f�aliyy�ti t�nqid edirdi. M�ktubda H.C�biyev art�q qeyri-r�smi olaraq «Ba� katib» adland�r�lan L.Mirz�yan�, frans�z inqilab� t�r�find�n hakimiyy�t� g�tirildikd�n sonra h�min inqilab�n n�tic�l�rini m�hv ed�n Napoleonla müqayis� ed�r�k onu miniatür Napo-leon adland�r�r, MK v� BK katibini, bir daha, keçmi� silahda�lar�na, xüsu-sil�, R.Axundova qar�� tutdu#u s�rt mövqed�n �l ç�km�y� ça#�r�rd�:

«�ziz Levon! … Ruhulla, bütün hallarda, h�m öz keçmi�ind�, h�m d�, indi �n s�-

mimi adamd�r, türkl�r aras�nda, xüsusil�, Az�rbaycanda onun tay�-b�rab�-ri yoxdur. M�nim, ham�n�n haradasa v� n� vaxtsa l�k�si var, lakin bu adam heç kiml� v� heç bir t�r�fd�n müqayis� olunmazd�r…

… Levon, s�n� birba�a b�yan etm�k ist�yir�m ki, h�tta, m�nim XIII partiya konfrans�ndan sonra bunun �leyhin� olma#�ma baxmayaraq Ru-hulla h�mi�� s�n� tam, q�z#�n inam b�sl�mi� v� s�ninl� yekdil olmu�-dur…» (2, v.76).

Page 109: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

109

H.C�biyevin m�ktubundan son d�r�c� hidd�tl�n�n L.Mirz�yan onu «h�ddini a�m�� o#lan�n a#�ls�z h�r�k�ti» adland�rm��d�. M�ktubun «qeyri-adi xüsusiyy�tl�rini n�z�r� alan» L.Mirz�yan «onun m�zmunu il�» �.Qa-rayev, M.Ple�akov, R.Axundov v� Y.Qas�movu da «tan�� etm�k q�rar�na g�lmi�di» (1, v.1-4).

Bu m�qs�dl� L.Mirz�yan H.C�biyevin m�ktubunu qeyd olunan ��xs-l�r� gönd�rmi� v� h�min s�n�d� 3 dekabr 1926-c� il tarixd� t�rtib etdiyi xüsusi aray��� da �lav� etmi�di. Aray���n sonunda L.Mirz�yan�n xüsusi qeydi yer alm��d�: «C�biyevin m�ktubu v� m�nim qeydl�riml� tan�� olma-#�n�z� v� onlar� m�n� ��xs�n qaytarma#�n�z� xahi� edir�m» (1, v.4). H.C�-biyevin ��xs�n L.Mirz�yana ünvanlanm�� v� yaln�z onu bonapartizmd� günahland�raraq t�nqid obyektin� çevirmi�, «�ziz» sözü il� ba�layaraq «öpür�m» sözü il� qurtaran m�ktubunu müzakir�y� ç�xarmaqda MK v� BK katibinin �sas m�qs�di m�ktub mü�llifin� qar�� o zamank� hakim qru-pu, xüsusil� d�, onun az�rbaycanl� üzvl�rini (�.Qarayev, Y.Qas�mov v� s.) qald�rmaq idi. Qeyd olunan aray���n, dem�k olar ki, h�r cüml�sind� H.C�biyevin ir�li sürdüyü ittihamlar�n yaln�z ona, y�ni L.Mirz�yana qar�� deyil, ümumiyy�tl�, «indiki hakim qrupa» (1, v.3) qar�� yön�ldiyi, xüsu-sil�, vur#ulan�rd�. L.Mirz�yan t�r�find�n «indiki hakim qrup» adland�r�lan qrupa heç bir d�xli olmayan R.Axundovun adresatlar aras�nda yer almas� taktiki m�qs�dl�r güdürdü. Bu yolla L.Mirz�yan, �vv�lc� S.Kirovun, bir q�d�r sonra Q.Orconikidzenin m�rk�z� apar�lmas� n�tic�sind� arxas�z qa-laraq siyasi dalana dir�nmi� R.Axundovu seçim qar��s�nda qoyurdu: ya R.Axundov H.C�biyevi t�nqid ed�r�k axundovçular aras�nda parçalanma-ya s�b�b olur v� L.Mirz�yan�n iltifat�n� qazan�rd�, ya da, H.C�biyevi mü-dafi� ed�r�k qüdr�tli «Ba� katibin» q�z�bin� düçar olurdu. Lakin ehtiyatl� R.Axundov h�r iki yolun ona yax�� heç bir �ey v�d etm�diyini anlayaraq gözl�m� mövqeyin� üstünlük verd�. Bunun �ksin� olaraq, �.Qarayev v� Y.Qas�mov H.C�biyevin m�ktubuna d�rhal reaksiya ver�r�k m�ktub mü�llifini k�skin ��kild� t�nqid etmi�, onu «bizim patiya siyas�timizin �sas m�s�l�l�rini anlamamaqda» ittiham etmi�dil�r. Eyni zamanda, onlar L.Mirz�yan�n aray���nda ir�li sürül�n müdd�alar� tam ��kild� d�st�kl�yir, H.C�biyevin m�ktubunun MK R�yas�t hey�tinin iclas�nda müzakir�sinin vacibliyini qeyd edirdil�r (1, v.5-6). L.Mirz�yan m�kt�binin �n layiqli �a-girdi olan �.Qarayev R.Axundovun da H.C�biyevin m�ktubuna öz müna-sib�tini bildirm�sinin vacibliyini xüsusi olaraq vur#ulay�rd�: «C�biyevin

Page 110: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

110

m�ktubu v� Levonla Yusifin r�yl�ri il� tan�� olaraq bu r�yl�r� qo�uluram, lakin öz t�r�find�n hesab edir�m ki, bu r�yl�r kifay�t deyil, H�bib özün-d�n çox b�dgümand�r…

Ruhulladan da onun v� bizim ad�m�za ünvanlanan m�ktublar t�l�b et-m�li. Özünd�n ç�xm��lar�n, n�hay�t, qar��s�n� almaq g�r�kdir…» (1, v.6).

�.Qarayevin bu sözl�ri H.C�biyev� v� onun timsal�nda axundovçu-lara qar�� müharib� elan etm�k m�nas�n� verirdi. Bel�likl�, 1924-cü ilin �vv�ll�rind�n ba�layan L.Mirz�yan-H.C�biyev konflikti 1927-ci ild� özü-nün �n yüks�k fazas�na q�d�m qoydu. Buna s�b�b Az�rbyacanda siyasi ��rait� n�zar�tin, dem�k olar ki, tamamil� L.Mirz�yan�n t�r�fdarlar�n�n �lin� keçm�si oldu. «Stalinçi» A.Mikoyan�n köm�yi il� Az�rbaycan�n mütl�q hakimin� çevril�n L.Mirz�yan öz ham�s� kimi, bir t�r�fd�n, sovet m�kan�nda hakimiyy�ti �lind� saxlayan stalinçil�rl� bir c�rg�d� durur, di-g�r t�r�fd�n is� L.Kamenev v� Q.Zinovyevin r�hb�rlik etdikl�ri «yeni muxalif�tl�» �m�kda�l�q edirdi.

A.Mikoyan�n dig�r yetirm�si olan S�rkis is� aç�q ��kild� «yeni mü-xalif�ti» d�st�kl�yir v� antistalinçi qüvv�l�rin avanqard�nda gedirdi. Az�r-baycanda «yeni müxalif�t�» t�r�fdarlar toplamaq missiyasi da m�hz S�r-kis� h�val� olunmu�du.

Bel�likl�, m�rk�zd� ölüm-dirim mübariz�si aparan t�r�fl�rd�n hans�-n�n qalib g�lm�sind�n as�l� olmayaraq A.Mikoyan Az�rbaycan� öz n�zar�-tind� saxlamaq üçün �sasl� t�m�l qoymu�du.

A.Mikoyan, h�r ehtimala qar��, öz az�rbaycanl� dostlar�n� da unut-mur, onlarla da �laq�l�r qurma#a c�hd edirdi. Bu m�nada o, axundovçula-ra xüsusi diqq�t yetirirdi. A.Mikoyan 1927-ci ilin sonlar�nda H.C�biyev� yazd�#� bir m�ktubda ümumi dostlar� s�ras�nda V.Lominadze v� S�rkisl� yana�� R.Axundovun da ad�n� ç�kirdi. O, h�min m�ktubunda R.Axundov-dan gileyl�n�r�k deyirdi: «Ruhulla sanki suya q�rq olub. Heç n� yazm�r, n� cavab, n� salam, h�rç�nd ki, m�n d� macal tap�b ona yazmam��am. Ax� bu �eytan�n vaxt� m�nimkind�n çoxdur…» (2, v.161).

A.Mikoyandan f�rqli olaraq, L.Mirz�yan axundovçulara qar�� k�skin add�mlar at�lmas�n�n �sl vaxt�n�n yeti�diyini iddia edirdi. Axundovçular� Q.Orconikidze v� S.Kirovun miras� kimi qiym�tl�ndir�n Az�rbaycan�n «Ba� katibi» onlar�n v� bu kimi dig�r ��xsl�rin ya siyasi s�hn�d�n tama-mil� s�x��d�r�b ç�xar�lmas�n�, ya da, respublikadan k�narla�d�r�lmas�n� z�-

Page 111: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

111

ruri hesab edirdi. 1926-c� ilin sonu – 1927-ci ilin �vv�ll�rind�n etibar�n onun t�r�find�n H.C�biyev� qar�� t��kil olunmu� siyasi kampaniya m�hz h�min z�rur�td�n do#urdu.

«Bakinskiy raboçiy» q�zetinin 9 mart 1927-ci il tarixli say�nda «yeni müxalif�tin» Az�rbaycandak� f�allar�ndan biri olan �li M�mm�dlinskinin «Partiya art�m� haqq�nda» adl� m�qal�si d�rc olundu. �.M�mm�dlinski öz m�qal�sinin «Yolda� H.C�biyevin s�hvl�ri» adl� bölümünd� H.C�biyevin ÜK(b)P XIV qurultay� �r�f�sind� yazd�#� v� «Bakinskiy raboçiy» q�ze-tind� d�rc etdirdiyi (16-17 dekabr 1925-ci il) «Partiyam�z�n k�miyy�t t�r-kibinin bol�evik t�nziml�nm�si» adl� m�qal�sin� toxunurdu (6).

H.C�biyev h�min m�qal�sind� «yeni müxalif�tin», xüsusil�, S�rkisin yeni iqtisadi siyas�t ��raitind� partiya s�ralar�nda qeyri-proletar elementl�-rin f�hl�l�r� nisb�t�n çoxluq t��kil etm�sini (50%-d�n çox) partiyan�n c�r-la�mas� v� ya m�sl�kind�n dönm�si kimi d�y�rl�ndir�n tezisin� qar�� s�-x�rd�. O, n�h�ng aqrar ölk�d� f�hl�l�rl� yana�� �n yoxsul k�ndlil�rin d� partiya s�ralar�na q�bul edilm�sini, sovet dövl�tinin f�hl�-k�ndli dövl�ti olmas�n� obyektiv reall�q v� dövrün t�l�bi oldu#unu vur#ulay�rd�: «… okt-yabrdan sonra partiyam�z�n ilkin inqilabi funksiyalar�na yeni funksiyalar �lav� olunmu�dur: n�h�ng f�hl�-k�ndli dövl�tinin idar� edilm�si v� kom-munizmin h�yata keçm� ��raitinin haz�rlanmas� üçün z�hm�tke� kütl�l�r� inhisarç� r�hb�rlik» (5).

�.M�mm�dlinski H.C�biyevin qeyd olunan m�qal�sind� partiya v� dövl�t quruculu#u m�s�l�l�ri il� ba#l� m�lum mülahiz�l�rini k�skin ��kild� t�nqid edirdi. O, H.C�biyevin m�qal�sinin partiya quruculu#unun Lenin prinsipl�rin� v� RK(b)P XIII qurultay�n�n partiya quruculu#u haq-q�nda q�bul etdiyi q�tnam�y� zidd oldu#unu göst�rmi�di. �.M�mm�dlins-ki H.C�biyevin «f�hl�-k�ndli dövl�ti» ifad�sinin üz�rind� xüsusil� daya-naraq opponentinin sovet dövl�t quruculu#u m�s�l�sind� kobul s�hvl�r� yol verdiyini qeyd edirdi (6).

Sovet hakimiyy�tinin ilk ill�rind� c�miyy�t h�yat�n�n müxt�lif sah�l�-ri il� ba#l� olan n�z�ri m�s�l�l�rd� v� taktiki gedi�l�rd�, az qala, h�r gün, h�r h�ft� ba� ver�n prinsipial d�yi�iklikl�r fonunda H.C�biyevin 15 ay �vv�l yaz�lm�� m�qal�sind� yer alm�� mülahiz� v� ifad�l�r� 1927-ci ilin mart�nda �.M�mm�dlinski t�r�find�n xüsusi diqq�t ayr�lmas�, heç d�, t�sa-düfi deyildi. Müxalif�tçi bir ��xsin partiyan�n m�rk�zi m�tbu orqan� olan «Bakinskiy raboçiy» q�zetind� siyasi xarakterli m�qal� il� ç�x�� etm�si

Page 112: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

112

Az�rbaycan «Ba� katibi»nin icaz�si olmadan qeyri-mümkün idi v� bu fakt �.M�mm�dlinskinin m�qal�sinin q�r�zli v� sifari�li olmas�na d�lal�t edirdi.

H.C�biyev h�min m�qal�nin sifari�çisinin m�hz L.Mirz�yan oldu#unu n�z�r� alaraq, 1927-ci ilin 22 mart�nda ona teleqramla müraci�t ed�r�k ba-r�sind� yaz�lanlara q�ti etiraz�n� bildirmi�di. L.Mirz�yan is� onun bu teleq-ram�n� cavabs�z qoyaraq H.C�biyev üçün növb�ti sürprizini haz�rlam��d�.

L.Mirz�yan�n ciddi müqavim�tin� baxmayaraq, Q.Orconikidze v� S.Kirovun yax�ndan köm�yi say�sind� 2-ci v� 3-cü ça#�r�� SSR� M�K-� Az�rbaycandan seçil�n üzvl�r aras�nda H.C�biyevin d� ad� olmu�du. La-kin 1927-ci ilin mart�nda toplanm�� V Az�rbaycan Sovetl�r qurultay�nda SSR� M�K-� Az�rbaycandan seçil�n üzvl�r v� üzvlüy� namiz�dl�rin siya-h�s�nda onun ad� yox idi. H.C�biyevl� eyni taleyi L.Mirz�yan�n q�z�bin� düçar olmu� bir s�ra yüks�k v�zif�li r�hb�r i�çil�r d� bölü�ürdül�r. ÜKP MNK üzvü, AK(b)P MNK s�dri v� Az�rbaycan SSR M�K s�drinin müa-vini S.M.�f�ndiyev, AH��-n�n s�dri T.�vanov da qeyd olunan siyah�da yer almam��d�lar. Q�rib� d� olsa, yenic� yarad�lm�� Az�rbaycan M�rk�zi Sta-tistika �dar�sinin r�isi H.Sultanov v� o zaman Moskvada t�hsil alan, BK T��kilat �öb�sinin müdiri Y.Qas�mov h�min siyah�ya daxil edilmi�dil�r.

Ba� ver�nl�r� münasib�t bildir�n H.C�biyev 1927-ci ilin aprelind� ZÖK, Az�rbaycan K(b)P MK, BK v� MNK-n� �riz� il� müraci�t ed�r�k L.Mirz�yan�n «partiya �leyhin� yön�lmi� intriqan f�aliyy�tl�» m��#ul ol-du#unu, �.M�mm�dlinskinin m�lum m�qal�sinin m�hz MK v� BK kati-binin göst�ri�i il� yaz�ld�#�n� vur#ulay�rd� (2, v.106).

O zaman ZÖK r�hb�rliyi il� il�q münasib�tl�rd� olan L.Mirz�yan H.C�biyevin h�min �riz�sini yaln�z onun �leyhin� deyil, bütün Zaqafqazi-ya v� Az�rbaycan partiya t��kilat�na qar�� yön�lmi� böhtan xarakterli bir s�n�d kimi t�qdim etm�y� çal���rd�. L.Mirz�yan�n yax�n silahda�lar�ndan olan, Az�rbaycan K(b)P MNK-n� r�hb�rlik ed�n M.Ple�akovun H.C�bi-yev� ünvanlad�#� 17 iyul 1927-ci il tarixli r�smi m�ktubunda L.Mirz�ya-n�n h�min plan�na uy#un g�l�n fikir v� ifad�l�rin mövcud olmas� bunu de-m�y� �sas verir. M.Ple�akov H.C�biyev� yaz�rd�: «Levon Mirz�yan v� ba�qa yolda�larla �laq�dar MNK-� gönd�rdiyiniz �riz�d� istinad etdiyiniz �lav� materiallar� t�qdim edin…» (2, v.213)

H.C�biyevin qeyd olunan �riz�sind� yaln�z L.Mirz�yan�n h�d�f se-çilm�sin� baxmayaraq M.Ple�akovun «ba�qa yolda�larla �laq�dar» ifad�-sini i�l�tm�si xüsusi m�na da��y�rd�.

Page 113: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

113

M.Ple�akovun 17 iyul 1927-ci il tarixli r�smi m�ktubunu yaln�z h�-min ilin 13 avqustunda alan H.C�biyev ona, d�rhal, avqust ay�n�n 15-d� cavab yazaraq L.Mirz�yanla �laq�dar ir�li sürdüyü fikir v� mülahiz�l�ri bir daha t�sdiq etdi. H.C�biyev M.Ple�akovun «arzusunu» yerin� yetir�r�k öz m�ktubunda L.Mirz�yan�n avantürist f�aliyy�ti haqq�nda «�lav� mate-riallara» geni� yer vermi�, ir�li sürdüyü bütün ittihamlar�n yaln�z MK v� BK katibin� aid oldu#unu bir daha t�sdiq etmi�di. H.C�biyev h�min m�k-tubunda respublikada partiyan�n m�rk�zi orqanlar�n�n direktivl�rin� qar�� ç�xan bütün destruktiv qüvv�l�rin, o cüml�d�n, �.M�mm�dlinski v� onun daxil oldu#u trotskiçi qrupla�man�n arxas�nda m�hz L.Mirz�yan�n durdu-#unu xüsusil� qeyd edirdi (1, v.112-123).

H�bib C�biyev Az�rbaycan SSR-� yaln�z 1929-cu ilin yay�nda, mirz�-yanç� qaragüruh Respublikan�n partiya r�hb�rliyind�n k�narla�d�r�ld�qdan sonra qay�da bildi. H�min vaxt Az�rbaycan K(b)P MK-n�n birinci katibi postuna gürcü qrupla�mas�n�n nümay�nd�si olan N.Gikalo g�tirildi. Bu t�yinat Az�rbaycan SSR r�hb�rliyind� erm�ni qrupla�mas�n�n hökmran-l�#�na bird�f�lik son qoydu. Bu çevrili�d� H.C�biyevin d� kiçik pay� var idi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin ��l�r �dar�sinin Siyasi S�n�dl�r Arxivi (bundan sonra ARP��SSA): f.1, siy.88, i� 6

2. ARP��SSA: f.1, siy.122, i� 223 3. ARP��SSA: f.12, siy.1, i� 152 4. �P "P�(:). !���' ��+����� ��+�� XIII ������� ���� �/�� (26

� ��� – 4 �� 1924 '.). ���: «������� :�+��», 1924, 266 �. 5. �<:��% �.�. ���$=�%������� �'��� �%�� ����+���%��'� ����% =�� � -

��� (P XIV ������ � ���). ��. «������� :�+��», ���, 1925, 17 ���: �. 6. ���������� ".�. ` ���� � ���. ��. «������� :�+��», ���,

1927, 9 � �.

/��� �����+ "�\ �'^�� ��' " + ������������ � ��� + 1926-1927 / ��

�"�#= ]#�;��� ���%&�

� 1926-1927 '��; ���� �� %���; ���� �% "/���$�'� ����" % "�� :�-

�<���� !!� :�� �. �<:��%. ����+�% ����� <�� �� ��� �� ���%�������� ��%��-���� � "�� :��<���� � ����; � '��/�� �. ` �<������� � !. P� �%, �������- �%%=�; ��� ���� �� ��'� :�+�'� ���� "�� :��<���� !!�, �. �<:��% %��

Page 114: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

114

������+����� :� $:� � ���% "%������&�'�" ��� �� � �P "P� (:) �. �� ���, ��%���-�'� �%��� ���� :��<���� ������$���$�.

HABIB JABIYEV AND "NATIONAL TENDENCY" IN AZERBAIJAN SSR IN 1926-1927

Aslan Khalilof SUMMARY

H. Jabiyev was one of the leaders of "national tendency" in the Soviet Azerbaijan

in 1926-1927. Supporting by leaders of the Transcaucasus and Azerbaijani communist organi-

zations Q. Orjonikidze and S.Kirov are pretended as a defenders of interests of the worker class of Azerbaijan SSR , H. Jabiyev struggled against L. Mirzoyan, chief of the party committee of Baku.

Page 115: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

115

AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASININ H�RB� DOKTR�NASI V� ERM�N�STANIN ���ALÇILIQ S�YAS�T�

Ayd@n M�RZ�ZAD�*

Açar sözl�r: Heyd�r �liyev, �lham �liyev, Az�rbaycan Ordusu, h�rbi

doktrina, milli t�hlük�sizlik, Erm�nistan - Az�rbaycan Da#l�q Qaraba# problemi, i�#aldan azad edilm�.

������!� "���#: ���� "���%, ��$;� "���%, "�� :��<��� " -���, %��� ���� �, /���$� :��������$, " ���-"�� :��<��� �'� � - P :;��� � �:-���, `�%�:�<���� ������ �%�; �� ��� ��.

Keywords: Heydar Aliyev, Ilham Aliyev, Azerbaijani is army, military doc-trine, national security, Armenian – Azerbaijani Nagorno – Kara-bakh problem, the liberation of the occupied territories.

Az�rbaycan ordusunun yaranmas� v� müasir t�l�bl�r s�viyy�sind�

formala�mas�, a#�r, mür�kk�b, k��m�k��li yollardan keçmi�dir. 1980-ci ill�rin sonu - 1990-c� ill�rin ba�lan#�c�nda erm�ni t�cavüzü,

daxili ç�ki�m�l�r, yeni yarad�lm�� özünümüdafi� taborlar�n�n ayr�-ayr� si-yasi m�qs�dl�r� xidm�t etm�si, bir t�r�fd�n torpaqlar�m�z�n i�#al�na ��rait yarad�rd�, dig�r t�r�fd�n ordumuzun yaranmas�na mane olurdu.

Ulu Önd�r Heyd�r �liyevin 1993-cü ild� yenid�n hakimiyy�t� qay�-d���ndan sonra Az�rbaycan�n h�yat�n�n bütün sah�l�rind� oldu#u kimi ordu quruculu#u da planl� sur�td� h�yata keçirilm�y� ba�lad�. �lk növb�-d�, qanunsuz h�rbi d�st�l�r burax�ld�, Silahl� Qüvv�l�r dövl�t n�zar�tin� al�nd�. Dig�r ölk�l�rin nümun�l�rind�n v� Qaraba# müharib�si t�crüb�sin-d�n istifad� olunaraq mük�mm�l h�rbi qanunvericilik sistemi yarad�ld�. Heyd�r �liyevin tez-tez ön c�bh�y� getm�si, döyü��n Az�rbaycan �sg�r-l�ri il� yana�� s�ng�rl�rd� olmas�, onlar�n qay#� v� ehtiyaclar� il� maraq-lanmas�, döyü�d� f�rql�n�nl�ri el� yerind�c� mükafatland�rmas� ��xsi he-y�t� yeni ruh, yeni qüvv� verirdi.

Ulu Önd�rin titanik f�aliyy�ti n�tic�sind� güclü Az�rbaycan ordusu yarad�lma#a ba�land�. Ordu quruculu#unun elmi-t�crübi �saslar üz�rin�

* Ayd@n Mirz�zad� - Az�rbaycan Respublikas� Milli M�clisinin deputat�, siyasi elml�r üzr� f�ls�f� doktoru

Page 116: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

116

qoyulmas�, vahid komandanl�q prinsipinin h�yata keçirilm�si Qaraba# bölg�sind� ged�n döyü� �m�liyyatlar�na öz müsb�t t�sirini göst�rdi.

Ordu quruculu#u sah�sind� apar�lan i�l�rin sisteml��dirilm�si, m�r-k�zl��dirilm�si, ordunun vahid komandanl�q prinsipi �sas�nda f�aliyy�t göst�rm�si q�sa müdd�td�n sonra öz s�m�r�sini verdi. Az�rbaycan Ordusu t�r�find�n apar�lan u#urlu döyü� �m�liyyatlar�ndan t��vi�� dü��n v� gücü-müzün artmas�n� hiss ed�n i�#al�ç� Erm�nistan 1994-cü il may�n 12-d� at��k�s haqq�nda müqavil�ni imzalad� (9, 131).

Sonrak� dövrl�rd� Az�rbaycan ordusunun daha da möhk�ml�ndiril-m�si sah�sind� bir çox mühüm t�dbirl�r h�yata keçirildi. Bu t�dbirl�rin h�yata keçirilm�si n�tic�sind� ça#�r�� v� s�f�rb�rlik i�i xeyli t�kmill��-dirilmi�, h�rbi hiss�l�rd� intizam möhk�ml�nmi�, qanun-qaydalara tam riay�t olunmas� t�min edilmi�dir. Bütün bunlar orduya g�l�n g�ncl�rin pe-��kar h�rbi qulluqçu kimi haz�rlanmas�na, h�rbi ixtisaslara d�rind�n yiy�-l�nm�sin� ��rait yaratm��d�r.

Silahl� Qüvv�l�rin döyü� qabiliyy�tinin yüks�ldilm�si, pe��karl�#�-n�n art�r�lmas� fasil�siz, y�ni h�r gün davam ed�n bir prosesdir. Döyü� ha-z�rl�#� m�s�l�l�rin� ciddi ön�m verilm�sinin n�tic�sidir ki, Az�rbaycan Si-lahl� Qüvv�l�ri hal-haz�rda ist�r quruda, ist�r havada, ist�rs� d� d�nizd� h�r hans� döyü� tap��r�#�n� yerin� yetirm�y� qadirdir.

M�lumdur ki, h�r bir ordunun gücü - onun döyü� qabiliyy�ti il� m�-n�vi gücünün v�hd�tind� realla��r. Bu gün Az�rbaycan c�miyy�tind�, el�-c� d� orduda ümummilli liderimiz Heyd�r �liyev t�r�find�n haz�rlanm�� v� elmi-n�z�ri prinsipl�ri zaman�n s�na#�ndan ç�xm�� mük�mm�l h�rbi v�-t�np�rv�rlik konsepsiyas� mövcuddur. �st�r sülh, ist�rs� d� müharib� döv-ründ� h�rbi qulluqçularda V�t�n�, xalqa, dövl�tçiliyimiz� s�daq�t v� m�-h�bb�t hissl�rinin möhk�ml�ndirim�si, onlar�n ümumdövl�t m�nafel�ri �t-raf�nda s�f�rb�r edilm�si bu istiqam�td� apar�lan f�aliyy�tin �sas m�qs�d-l�ridir.

Eyni zamanda, Az�rbaycanda ali h�rbi m�kt�bl�r sisteminin yarad�l-mas�, onun t�dris prosesinin NATO-ya üzv olan ölk�l�rin h�rbi t�hsil sis-teminin üstünlükl�rin� uy#un olaraq qurulmas� öz n�tic�sini t�dric�n ver-m�kd�dir. Hal-haz�rda Az�rbaycan Ordusu ciddi, haz�rl�ql�, v�t�np�rv�r zabit kadrlar� il� t�chiz edilir, ordunun maddi-texniki bazas� möhk�ml�n-dirilir.

Page 117: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

117

Yüks�kixtisasl� milli h�rbi kadr haz�rl�#� ist�nil�n m�kan v� zaman ��raitind� ordu quruculu#u prosesinin obyektiv t�l�bidir. H�rbçi pe��sinin inc�likl�rin� yiy�l�nmi� z�ruri sayda pe��kar kadr olmadan ordu qurucu-lu#u kimi ç�tin bir i�i u#urla h�yata keçirm�k mümkün deyil.

Heyd�r �liyevin t���bbüsü il� 1971-ci ild� yarad�lan C.Naxç�vanski ad�na H�rbi Liseyi v� Naxç�van Muxtar Respublikas�nda yarad�lan Hey-d�r �liyev ad�na H�rbi Liseyi öt�n ill�r �rzind� minl�rl� g�nc bitir�r�k ali h�rbi m�kt�bl�r� daxil olmu� v� böyük ordu h�yat�na v�siq� alm��lar.

Haz�rda Az�rbaycan Respublikas�n�n Silahl� Qüvv�l�ri v� qanunve-ricilikd� n�z�rd� tutulmu� dig�r h�rbi birl��m�l�r üçün müxt�lif kateqo-riyadan olan h�rbi kadrlar�n haz�rlanmas� Az�rbaycan Ali H�rbi M�kt�b-l�rind�, Silahl� Qüvvl�rin T�lim v� T�dris M�rk�zind�, H�rbi Akademiya-s�nda, v� dig�r h�rbi t�hsil mü�ssis�l�rind� u#urla h�yata keçirilir. 1997-ci ild�n bu m�kt�bl�rd� NATO standartlar�na uy#un t�dris proqram� t�tbiq olunur (4). Silahl� Qüvv�l�rin H�rbi Akademiyas�nda h�rbi qulluqçularla yana�� dövl�t orqanlar�nda çal��an yüks�k v�zif�li ��xsl�r� müharib� il� �laq�dar h�rbi-strateji, h�rbi-iqtisadi v� h�rbi-siyasi m�s�l�l�rin öyr�dil-m�si t��kil edilir.

MDB-y� üzv olan bir neç� dövl�t il� Az�rbaycan Respublikas� Müdafi� Nazirliyi aras�nda imzalanm�� sazi�l�r� �sas�n, bu ölk�l�rin h�rbi qulluqçular�n�n Az�rbaycan Respublikas� Müdafi� Nazirliyinin h�rbi t�h-sil mü�ssis�l�rind� t�hsil almas� bu sah�d� qazan�lan u#urlar�m�z� bir daha t�sdiq edir. Adlar� ç�kil�n h�rbi t�hsil mü�ssis�l�rinin maddi-t�dris bazas� yüks�k standartlara cavab ver�n t�dris, idman v� m�d�ni-m�i��t kom-pleksl�rini �hat� edir.

Öt�n ill�r �rzind� Az�rbaycan Silahl� Qüvv�l�rinin beyn�lxalq �laq�l�ri xeyli geni�l�nmi� v� keyfiyy�tc� yeni m�rh�l�y� daxil olmu�dur. 1994-cü il may ay�n�n 4-d� Az�rbaycan Respublikas� NATO-nun “Sülh Namin� T�r�fda�l�q” proqram�na qo�ulmu�dur (4). Az�rbaycan Silahl� Qüvv�l�rinin zabitl�ri NATO-nun strateji v� regional q�rargahlar�nda müxt�lif v�zif�l�r� t�yin edilmi�l�r. H�r il Az�rbaycan Respublikas� il� NATO aras�nda f�rdi �laq�l�ndirm� proqram� haz�rlan�r v� t�sdiq edilir. Proqrama �sas�n, Az�rbaycan Silahl� Qüvv�l�rinin nümay�nd�l�ri NATO-nun h�rbi m�kt�bl�ri, kollecl�ri v� ba�qa strukturlar�nda keçiril�n sülhm�raml� kurslarda, Avropa t�hlük�sizlik sah�sind� �m�kda�l�q, adi si-

Page 118: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

118

lahlara n�zar�t, böhran v�ziyy�tini idar�etm�, �traf mühitin mühafiz�si, in-teqrasiya prosesl�rinin geni�l�ndirilm�si v� dig�r t�dbirl�rd� i�tirak edirl�r. Az�rbaycan h�rbçil�ri sülhm�raml�, humanitar v� dig�r çoxmill�tli t�liml�-rin planla�d�r�lmas�, haz�rlanmas� v� h�yata keçirilm�sind� yax�ndan i�tirak edirl�r. Az�rbaycan sülhm�raml�lar�n�n bundan �vv�l Kosovoda, �raqda v� hal-haz�rda is� �fqan�standa NATO-nun, Koalisiya Qüvv�l�rinin t�rkibin-d� öz missiyalar�n�n layiqinc� v� yüks�k pe��karl�qla yerin� yetirm�l�ri NATO komandanl�#� t�r�find�n d� yüks�k qiym�tl�ndirilmi�dir (4).

2004-cü ilin may ay�nda F�rdi T�r�fda�l�#�n F�aliyy�t proqram� NATO Ba� katibin� t�qdim edilmi�dir. Bu proqram 2005-ci ilin may ay�n-da NATO t�r�find�n t�sdiq edilmi� v� onun icras�na ba�lanm��d�r. Son ill�rd� NATO-nun müxt�lif t�dbirl�rind� Az�rbaycan Silahl� Qüvv�l�rinin yüzl�rl� nümay�nd�si i�tirak etmi�dir (4).

Az�rbaycan Ali H�rbi M�kt�bind� “NATO - Sülh namin� t�r�fda�-l�q” kafedras�, Silahl� Qüvv�l�rin T�lim v� T�dris M�rk�zind� is� Sülh Namin� T�r�fda�l�q Milli T�lim M�rk�zi yarad�lm��d�r. NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind� Az�rbaycan Respublikas� Si-lahl� Qüvv�l�rinin ��xsi hey�ti il� t�crüb� mübadil�si aparmaq, mühazir�-l�r oxumaq v� seminarlar keçirm�k m�qs�dil� Respublikam�za vaxta��r� NATO-nun müxt�lif komandanl�qlar�ndan, strukturlar� v� idar�l�rind�n h�rbi nümay�nd� hey�tl�ri g�lir. NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind� respublikam�zda bir neç� çoxmill�tli komanda-q�-rargah t�liml�ri keçirilmi�dir. “Kooperativ Determiney�n”, “Regional ca-vab -2009” adl� t�liml�rd� NATO üzvü v� t�r�fda� dövl�tl�rd�n nümay�n-d�l�r i�tirak etmi�dir (4).

Öt�n ill�r �rzind� Az�rbaycan Respublikas� il� xarici dövl�tl�r ara-s�nda h�rbi sah�d� �m�kda�l�q haqq�nda onlarla sazi�, protokol v� plan imzalanm��d�r.

Silahl� Qüvv�l�rin komplektl��dirilm�si, h�rbi ça#�r�� sisteminin müasir t�l�bl�r s�viyy�sind� t�kmill��dirilm�si üçün görülmü� i�l�r d� öz n�tic�sini verm�kd�dir. 2012-ci ilin fevral�nda h�rbi komissarl�qlar siste-mi l�#v edil�r�k S�f�rb�rlik v� H�rbi Xidm�t� Ça#�r�� üzr� Dövl�t Xid-m�ti yarad�ld� (5). Orduda xidm�t bu gün h�r bir Az�rbaycan g�nci üçün f�xr nümun�sin� çevrilm��dir. Ordu üz�rind� ictimai n�zar�t sistemi yara-d�lm��d�r v� aç�q f�aliyy�t göst�rir.

Page 119: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

119

Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezideniti, Silahl� Qüvv�l�rin Ali Ba� Komandan� c�nab �lham �liyev dövl�t ba�ç�s� postunda f�aliyy�t� ba�la-d�#� ilk günl�rd� b�yan etmi�di ki, ordu quruculu#u sah�sind� qazan�lan nailiyy�tl�rin bütün parametrl�r üzr� daha da inki�af etdirilm�si onun f�-aliyy�tind� prioritet istiqam�tl�rd�n biri olacaq. Öt�n müdd�t �rzind� ist�r Silahl� Qüvv�l�rimizin maddi-texniki bazas�n�n möhk�ml�ndirilm�si, ist�rs� d� h�rbi qulluqçular�n sosial müdafi�si sah�l�rind� h�yata keçiril�n t�dbirl�r Ali Ba� Komandan�n V�t�nin müdafi�çil�rinin ��r�fli xidm�tin� nec� yüks�k qiym�t verdiyini bir daha t�sdiq etdi.

Son ill�rd� ölk�nin müdafi� x�rcl�rinin bir neç� d�f� art�r�lmas�, h�r-bi qulluqçular�n sosial probleml�rinin ard�c�l olaraq h�ll edilm�si yax�n g�l�c�kd� ordu quruculu#u sah�sind� daha böyük u#urlar qazanaca#�m�za t�minat ver�n amill�rd�ndir. Möht�r�m Prezidentimiz c�nab �lham �liye-vin Silahl� Qüvv�l�rin ��xsi hey�tin� bu cür diqq�t v� qay#�s�, ordumuza b�sl�diyi yüks�k inam v� etimad bütün h�rbçil�rin q�lbini qürur v� iftixar hissl�ri il� doldurmu�dur.

Bu gün Az�rbaycan ordusunun h�r bir �sg�ri v� zabiti respublika Prezidenti, Silahl� Qüvv�l�rin Ali Ba� Komandan� c�nab �lham �liyevin diqq�t v� qay#�s� say�sind� Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�na, H�rbi Anda v� nizamnam�l�r� sadiq qalaraq respublikam�z�n �razi bütöv-lüyünün b�rpas�na, torpaqlar�m�z� i�#alç�lardan azad etm�y� haz�rd�r.

Ordumuzun möhk�ml�nm�si istiqam�tind� Az�rbaycanda Müdafi� S�nayesi Nazirliyinin yarad�lmas� yeni m�rh�l�nin �sas�n� qoydu. Az�r-baycan bu gün n�inki h�rbi ��ya v� arxa t�minat t�chizat, art�q döyü� si-lahlar�n� da istehsal edir. Bu silahlar n�inki daxili t�l�bata yön�ldilir, h�m d� dünya bazarlar�na ç�xar�l�r v� ciddi r�#b�tl� qar��lan�r.

Az�rbaycan ordusu bu gün Az�rbaycan dövl�tinin qüdr�tinin nümu-n�sidir, xalq�m�z�n iftixar yeridir v� dövl�timizin �razi bütövlüyünü t�min etm�k iqtidar�nda olan yüks�k haz�rl�ql� t�sisatd�r. Beyn�lxalq h�rbi t�dqi-qat m�rk�zl�rinin verdiyi qiym�t� gör�, regionun �n haz�rl�ql� v� �n müa-sir ordusu Az�rbaycan ordusudur. Bütün bunlar Az�rbaycan Silahl� Qüv-v�l�rinin bugünkü �n müasir t�l�bl�r� cavab verdiyini göst�rir.

Bu fakt Az�rbaycan torpaqlar�n�n 20 faizini i�#al etmi� v� bütün si-yas�tini ancaq v� ancaq qon�u dövl�tl�rin torpaqlar�n� i�#al� üstünd� qu-ran Erm�nistanda da kifay�t q�d�r m�lumdur. T�bii resurslar� kasad, mili-

Page 120: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

120

taristl��dirilmi� siyas�tin h�yata keçirilm�si, Az�rbaycana, Türkiy�y�, Gür-cüstana torpaq iddialar� ir�li sürm�si v� bel�likl� d�, özünü inki�afdan k�-narda qoymas� Erm�nistanda iqtisadiyyat�n geril�m�sin� s�b�b olmu�dur.

Erm�nistan sivil dövl�t qurmaq, obyektiv qanunlarla i�l�y�n iqtisa-diyyat qurmaq, mehriban qon�uluq siyas�tin� �saslanan xarici diplomatiya h�yata keçirm�k �v�zin� qon�u dövl�tl�r� torpaq iddias�na üstünlük verir. Bu da i�#alç� dövl�t üçün bumeranq effekti verir v� ziyan� özün� d�yir. Bu gün Erm�nistan ordusu faktiki olaraq, h�rbi polis rejimini xat�rlad�r.

Orduda qulluq etm�k erm�ni v�t�nda�lar� üçün ��r�f yox, zülm� çev-rilib. Xidm�td�n yay�nmaq hallar�, dedov�ina faktlar� ild�n-il� artmaqda-d�r. Orduda hans�sa v�t�np�rv�rlikd�n, ruh yüks�kliyind�n dan��maq ol-maz. Erm�nistan ordusunun maddi t�minat�n�n z�ifliyi ��xsi hey�tin ruh yüks�kliyinin z�ifliyind� özünü göst�rir. Ordu köhn� silahlarla t�chiz olu-nub, �rzaq t�minat� b�rbad v�ziyy�td�dir. Orduya dövl�t büdc�sind�n ayr�lan v�saitin böyük bir hiss�si müxt�lif m�rh�l�l�rd� m�nims�nilir.

�n �sas� is� qon�u dövl�tin torpaqlar�n� i�#alda saxlamaq bu gün er-m�ni �sg�rl�ri, zabitl�ri üçün maraq k�sb etmir. O özünün ya�ay���n� dü-�ünür, bundan narahat olur. Erm�nistan v�t�nda�lar� müxt�lif üsullarla ça-#�r��dan yay�nma#a çal���rlar. C�bh� x�ttin� dü�m�m�k üçün h�rbi komis-sarl�qlara böyük rü�v�tl�r verilir. Art�q c�bh� v� s�rh�d x�tl�rind� ciddi �s-k�r çat��mazl�qlar� hiss edilir. V�ziyy�td�n ç�xmaq üçün erm�ni ordu ko-mandanl�#� yerli �hali il� müqavil� ba#layaraq postlara onlar� yerl��dirir. Bir sözl�, dövl�tin böhran situasiyas� erm�ni ordusuna da ciddi siray�t edib.

Bu gün Erm�nistan is� ba�qa dövl�tl�rin torpaqlar�na iddia edir, ba�-qa dövl�tl�rin m�d�niyy�tini, tarixini m�nims�m� siyas�ti h�yata keçirir, güclü, müasir dövl�t qurmaq siyas�tini militarist, orta �sr t�f�kkürün� ma-lik olan ideologiya il� �v�z edir. Bu siyas�t is� ciddi böhrana, inki�af im-kanlar�ndan m�hrum olma#a g�tirib ç�xar�r. Az�rbaycan xalq� is� öz qüd-r�tli dövl�tini qurma#a, özünün torpaqlar�n�n bütövlüyünün t�min olun-mas�na çal���r. Az�rbaycan v� Erm�nistan dövl�tl�rinin qüdr�tinin, Az�r-baycan v� Erm�nistan ordular�n�n t�hlili bu müqayis�nin bizim xeyrimiz� oldu#unu göst�rir.

Paradoks ondan ibar�tdir ki, Erm�nistan özü i�#alç� oldu#u halda, Az�rbaycan�n h�rbi doktrinas�n�n q�bulundan narahatd�r. Bel� ki, Az�r-baycan Respublikas�n�n Milli M�clisi 9 iyun 2010-cu ild� özünün növb�-

Page 121: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

121

d�nk�nar sessiyas�nda Az�rbaycan�n H�rbi Doktrinas�n� müzakir� ed�r�k q�bul etmi�dir. H�rbi Doktrina 75 b�ndi, 7 �sas müdd�an� özün� ehtiva edir. Regiondak� h�rbi t�hdidl�r, h�rbi t�cavüz faktlar�, sür�tl� silahlanma, Erm�nistan�n Az�rbaycana t�cavüzü, onun yaratd�#� reall�qlar, Az�rbay-can Silahl� Qüvv�l�rinin bununla ba#l� qar��s�nda dayanan v�zif�l�r, eyni zamanda h�rbi quruculu#un g�l�c�k strategiyas�, beyn�lxalq h�rbi �m�k-da�l�q, h�rbi �laq�l�r, Az�rbaycan�n ikit�r�fli beyn�lxalq h�rbi müqavil�-l�ri v� dig�r m�s�l�l�r s�n�dd� �ksini tapm��d�r (2).

S�n�dd� Erm�nistan t�cavüzkar kimi göst�rilmi�dir. Eyni zamanda bu t�cavüz n�tic�sind� regionda yaranm�� v�ziyy�t, t�hlük�sizliy� çox bö-yük riskl�r öz �ksini tapm��d�r. Az�rbaycan�n regionda hans� m�s�l�l�ri özün� t�hdid saymas� da doktrinada d�qiq göst�rilmi�dir.

Bundan ba�qa, maliyy�, iqtisadi böhranlar�ndan tutmu�, enerji re-surslar� u#runda apar�lan zorak� mübariz�l�r�, separatizmin stimulla�d�r�l-mas�na v� dig�r m�s�l�l�r� q�d�r h�rbi doktrina layih�sind� yer alm��d�r.

Az�rbaycan �razil�rind� xarici h�rbi bazalar�n yerl��dirilm�si il� ba#l� H�rbi Doktrinada istisnalar da n�z�rd� tutulur. S�n�dd� qeyd olunur ki, laz�mi ��raitl�rd� Az�rbaycan bel� bir s�lahiyy�ti özünd� saxlay�r.

Doktrinada Az�rbaycan üçün h�rbi t�hlük� yarada bil�n bütün m�-qamlar sadalanm��d�r: mümkün �razi iddialar�, daxili sabitliyin pozulmas� v� bununla dövl�tin daxild�n z�ifl�m�si, qeyri-leqal miqrasiya, radioaktiv, kimy�vi, bioloji, narkotik madd�l�rin qanunsuz dövriyy�si. Haz�rda ölk�-nin �razi bütövlüyü pozuldu#una gör� bu fakt doktrinada da �ksini tap-m��d�r. Ad�t�n, doktrinalarda konkret ölk�l�r göst�rilmir. Lakin torpaqla-r�m�z�n i�#al� fakt� var v� ona gör� d� Erm�nistan�n ad� ç�kilmi�dir. Bu-nunla bel�, s�n�dd� Az�baycan�n dig�r dövl�tl�r� qar�� �razi iddialar�na heç eyham da yoxdur. Bu v� ya dig�r dövl�tl�rl� dü�m�nçilik göst�rilmir.

Az�rbaycan�n h�rbi doktrinas� i�#alç� Erm�nistanda ajiotaj v� nara-hatl�q do#urmu�dur. Erm�nistan xarici i�l�r naziri Edvard Nalbandyan bildirmi�dir ki, parlament t�r�find�n t�sdiq olunan Az�rbaycan�n H�rbi Doktrinas� bu ölk� Konstitusiyas�na ziddir; i�#al olunmu� �razil�rin azad edilm�si v� �razi bütövlüyünün b�rpas� üçün güc t�tbiq edilm�si müm-künlüyü bar�d� düz�li� qeyri-konstitusiondur - xüsusi madd� var ki, m�-s�l�l�rin müharib� v� ya h�rbi yolla h�llini istisna edir (15).

Erm�nistan r�smisi unudur ki, h�rbi doktrina q�bul etm�k h�r hans� müst�qil dövl�tin suveren hüququdur. Bel� s�n�dl�rin q�bulu üçün dünya-

Page 122: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

122

da q�bul edilmi� praktika vard�r: h�rbi doktrina beyn�lxalq hüquq norma-lar�na, beyn�lxalq konvensiyalara zidd olmamal�, �n ba�l�cas� is� ba�qa dövl�tl�r� t�hlük� yaratmamal�d�r.

Az�rbaycan Konstitusiyas�n�n 9-cu madd�sind� deyilir ki, Az�rbay-can dig�r dövl�tl�rin müst�qilliyin� q�sd v� beyn�lxalq münaqi��l�rin h�lli üsulu kimi müharib�d�n imtina edir (3). Lakin Da#l�q Qaraba# mü-naqi��si buna aid edil� bilm�z, çünki burada m�hz Az�rbaycan�n dövl�t müst�qilliyin� q�sd edilmi� qon�u Erm�nistan t�r�find�n onun �razisinin 20 faizi i�#al edilmi�dir, bu is� art�q beyn�lxalq münaqi�� deyildir.

Az�rbaycan Konstitusiyas� bu t�bii hüququn l�#vini n�z�rd� tutmur. H�mçinin i�#al edilmi� �razid� qurulmu� oyuncaq dünyan�n heç bir ölk�si t�r�find�n tan�nmay�b.

Doktrinaya �sas�n, Az�rbaycan �razi bütövlüyünü b�rpa üçün h�rbi �m�liyyatlara ba�layacaqsa, onun suverenliyinin b�rpas� üzr� �m�liyyatlar olacaq, erm�ni qo�unlar�n�n i�tirak ed�c�yi halda is�, bu, BMT nizamna-m�si ç�rçiv�sind� özünümüdafi� olacaqd�r.

Münaqi�� 1988-ci ild� Erm�nistan�n Az�rbaycana qar�� �razi iddias� ir�li sürm�si z�minind� yaranm��d�r. Az�rbaycan torpaqlar�n�n iyirmi fai-zi, y�ni Da#l�q Qaraba# �razisi v� bu �raziy� biti�ik yeddi rayon Erm�nis-tan silahl� qüvv�l�rinin i�#al� alt�ndad�r. 1994-cü ild� t�r�fl�r at��k�s reji-min� dair raz�la�ma �ld� edibl�r v� o vaxtdan b�ri AT�T-in Minsk qrupu-nun himay�si alt�nda, Rusiya, Fransa v� AB�-�n h�ms�drliyi il� h�l� d� n�tic�siz sülh dan���qlar� apar�l�r.

BMT T�hlük�sizlik �uras�n�n Da#l�q Qaraba#�n v� i�#al olunmu� �razil�rin azad edilm�sin� dair q�bul etdiyi dörd q�tnam� Erm�nistan t�r�-find�n bu gün� q�d�r yerin� yetirilm�yib.

Erm�nistan Xarici ��l�r Nazirliyinin Az�rbaycan�n H�rbi Doktrinas� il� Az�rbaycan Konstitusiyas�n�n madd�si aras�nda ziddiyy�t tapmaq c�h-di bölg�d� v�ziyy�tin Az�rbaycan�n xeyrin� d�yi�m�si il� ba#l�d�r.

�slind� h�y�canlanmaq üçün �sas yoxdur, çünki h�l� öt�n �srin 90-c� ill�rinin �vv�ll�rind� BMT T�hlük�sizlik �uras� öz q�tnam�l�rind� dörd d�f� Erm�nistan� t�cavüzkar kimi if�a etmi�dir. A�PA, �KT, NATO PA, BMT Ba� Assambleyas� kimi bir çox beyn�lxalq t��kilatlar d�f�l�rl� Erm�nistan� t�cavüzkar v� i�#alç� kimi pisl�mi�dir. H�tta Avropa Parla-menti, bir qayda olaraq, daxili m�s�l�l�r� dair q�rarlar q�bul etm�sin�

Page 123: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

123

baxmayaraq, bu yax�nlarda q�tnam� q�bul ed�r�k Erm�nistandan Az�r-baycan �razil�rini bo�altma#� t�l�b etmi�dir. ��#alç� Erm�nistan istisna ol-maqla, planetin bütün dövl�tl�ri bu gün Az�rbaycan�n �razi bütövlüyünü r�sm�n tan�y�r.

��#alç� dövl�tin xarici i�l�r nazirinin Az�rbaycan�n �sas Qanununun müdd�alar�n�n müdafi�çisi rolunda ç�x�� etm�si paradoksdur. Bu v�ziy-y�td� Nalbandyan üzvü oldu#u hökum�td�n Az�rbaycan�n i�#al olunmu� torpaqlar�n�n bo�ald�lmas�na dair beyn�lxalq t��kilatlar�n q�rarlar�n� yeri-n� yetirm�yi t�l�b etm�si daha m�ntiqli görün�rdi.

Erm�nistan t�r�fi ehtiyatlan�r ki, doktrinan�n q�bulu Türkiy�nin Az�rbaycana h�rbi d�st�k verm�sin� g�tirib ç�xaracaq. Ancaq Erm�nis-tandan f�rqli olaraq, Az�rbaycan �razisind� xarici h�rbi bazalar yerl��di-rilm�yib. Amma yaranm�� h�rbi-siyasi v�ziyy�ti n�z�r� alaraq Az�rbay-can müv�qq�ti olaraq xarici h�rbi bazalar�n �razisind� yerl��m�sin� icaz� ver� bil�r. Bu is� yaln�z Az�rbaycan�n milli maraqlar�na cavab ver�c�yi halda mümkündür. Bu halda bel� h�min h�rbi kontingentin yerl��m�sinin konkret müdd�ti v� s�lahiyy�tl�ri mütl�q göst�ril�c�k.

Erm�nistan�n q�bul etdiyimiz h�rbi doktrinaya reaksiyas� bu dövl�tin mahiyy�tini bir daha aç�q göst�rir. Qon�u dövl�t� �l qald�rm�� Yerevan bu gün Az�rbaycan�n cavab reaksiyas�ndan qorxur. Az�rbaycan� h�rbi doktri-nas�n�n konstitusiyas�na uy#un g�lm�m�sind� ittiham etm�k dövl�timizin daxili i�l�rin� müdaxil�dir.

�n ba�l�cas� is� - doktrinada qon�u ölk�l�r� qar�� �razi iddialar�na, yaxud t�cavüzkar münasib�t� eyham bel� yoxdur. Az�rbaycan Erm�nistan kimi ba�qa dövl�tl�r� hücum etm�k yox, öz torpaqlar�n� azad etm�k niy-y�tind�dir. Bütün daxili m�s�l�l�r kimi, bu m�s�l�ni d� Az�rbaycan Er-m�nistandan f�rqli olaraq müst�qil ��kild� h�ll edir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Abdullayev �. Erm�nistan�n Az�rbaycana qar�� t�cavüzkarl�q siyas�ti v� Heyd�r �liyevin sülh strategiyas�. Bak�, “Elm”, 1998

2. Az�rbaycan Respublikas�n�n H�rbi Doktrinas� // http://www.mod.gov.az/doktrina.htm

3. Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�. Bak�, Qanun, 2009 – 56 s. 4. Az�rbaycan Respublikas� Müdafi� Nazirliyi. Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO

il� �m�kda�l�#� // http://www.mod.gov.az/index2.php?content=beynalxalq/4

Page 124: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

124

5. Az�rbaycan Respublikas� S�f�rb�rlik v� H�rbi Xidm�t� Ça#�r�� üzr� Dövl�t Xidm�ti. R�smi sayt� //http://www.seferberlik.gov.az

6. Cabbarl� H. Erm�nistan�n xarici siyas�ti (1991-2012). Bak�, ATSAM, 2014 – 424 s. 7. H�s�nov �.M. Müasir beyn�lxalq münasib�tl�r v� Az�rbaycan�n xarici siyas�ti.

Bak�, “Az�rbaycan” n��riyyat�, 2005 – 752 s. 8. Mirz�zad� A. Da#l�q Qaraba# münaqi��sinin Az�rbaycan v� Erm�nistan dövl�tçi-

likl�rin� t�siri // Dirç�li� – XXI �sr, 2010, 141-142, s.209-217 9. Mirz�zad� A. Qaraba# düyünü. Bak�, «Az�rbaycan” n��-t�, 2012 – 608 s. 10. Mirz�zad� A. Müst�qil Az�rbaycan dövl�tinin yaranmas�nda Heyd�r �liyev fakto-

ru // Dirç�li� – XXI �sr, 2012, 168 (xüsusi burax�l��), s.105-109 11. Süleymanov M. Az�rbaycan ordusu: 1991-1993. Bak�, 1994 12. Legv�ld R. New U.S. Strategy in Central Asia. N.Y., 2005 13. Monaco A. NATO’s Outreach to the Mediterranean: from Dialogue to Partnership

// “NATO Notes”, vol. 6, No. 1, February 2004, pp.3-8 14. Socor V. NATO Summit’s Uncertain Message to the Black Sea and South Cauca-

sus Region // “Eurasian Daily Monitor”, vol.1, Issue 42, June 30, 2004, p.34-37 15. ��% � ��:�� ��%��, +�� �� ���� �%��, ������ �%�� % �����

���� �� "�� :��<, � ���%� �+� P������/�� "�� :��< // http://rus.azatutyun.am/content/article/2142804.html

+ ��) � ���� ������������ � ���$��'�

�/����+�) $ '��� ��&� �}<!= &;?�#�#<�

���%&� � ��� 2010 '�� ����� ���<��� "�� :��< � ��� %���� ����-

�� �� �. ���� � ������� �� ���� ���%�; �����% � 75 �����%. `��%��� ���� ��, �'��%� %����&��� /���$�� :�����-

���$ "�� :��<���� �����:����, �%������ ���&���%����� " ����� ������-� ?��+����; +����� � � �=��� ��/��$�-?�����+����� �� �� ���� � ������ �%�; �� ��� ��; "�� :��<, ��<� � ����<�&� �����/�� �� :��<���; �����$. ���� � ������ ���, +�� ��-� � ����<�&���� ����-�/��, �;%+��� " ����� �� ��� �� "�� :��< ������� %� ��:�; �� � ��<�� ���'� ��� ���. � �+���%� %�=�; �' �� ����%����: � ����-<��� �����/�� �� :��<���; �� ��� �� �� ��� �� %�� �<��; ��� " ���� � �� ��� ��$�� � ������ �� ��� �� ������; '���� ��%.

���� �, �� ������ �:� ��� �������� % �� �� % ���, � ������ �%�� ��<� �%���� ��� � ��'���� ��� %���-������+����� ��� ���+���%� � '�-��� ��%��-� �� ��. �+���%� � �/�� ����������, :��������� � ��, +�� = �'�� �%������ ����%�� +��$� �% �-"����+����'� � ��� ��%, "�� -:��< ����� <�%�� ������ �� ������ ������� :��������� ?��� � ���- ��%� � � ����<�� ��� ���+���%� � �">` ���%� %����; ��� ���%.

Page 125: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

125

MILITARY DOKTRINE OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN AND ARMENIAN AGGRESSION

Aydin Mirzazadeh SUMMARY

The Parliament of Azerbaijan adopted the military doctrine of the country in June 2010. The doctrine consists of seven main sections and 75 points. The main factors negatively affecting the national security of the Azerbaijan Republic are carried out by the Armenian sides policy of ethnic cleansing and the destruction of socio-economic infrastructure in the occupied establishes that due to the ongoing occupation of Azerbaijani lands. The doctrine establishes that due to the ongoing occupation occupied by Armenia of Azerbaijans territory remain any form of international control. The continuing of Azerbaijani territories by the Armenian armed forces and territorial claims by neighboring States specify as external threats.

Doctrine, defining defense policy in peacetime, also provides for bilateral and multilateral military-political cooperation with partner countries. Taking into account the principle of indivisibility of security and the fact that our region is an integral part of the Euro-Atlantic space, Azerbaijan supports efforts to establish security in this space and will continue cooperation with NATO based on mutual interests.

Page 126: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

126

XX �SR�N �VV�LL�R�ND� UKRAYNADA T�HS�L ALAN AZ�RBAYCANLI T�L�B�L�R�N �CT�MA�-S�YAS�

F�AL�YY�T� V� T��K�LATLANMASI TAR�X�ND�N

Xatir� Q�HR�MANOVA*

�çar sözl�r: Ukrayna, Az�rbaycanl� t�l�b�l�r, miqrasiya ������!� "���#: �� �, �������-�� :��</�, ��' /�� Key words: The Ukraine, Azerbaijani students, migration Ukraynaya az�rbaycanl�lar�n mühacir�ti XIX �srin sonu - XX �srin

�vv�ll�rind� ba�lay�b. �g�r XIX �rin sonunda çox az sayda h�mv�t�nimiz müxt�lif s�b�bl�rd�n Ukraynaya mühacir�t edirdis�, XX �srin �vv�ll�rin-d�n t�hsil alma#a g�l�n az�rbaycanl� t�l�b�l�rin timsal�nda burada h�mv�-t�nl�rimizin say� v� ictimai f�all�#� artma#a ba�lam��d�r.

Çarizmin milli ayr�-seçkilik siyas�tin� gör� öz v�t�nl�rind� ali t�hsil ocaqlar� olmad�#� üçün az�rbaycanl� g�ncl�r Rusiya imperiyas�n�n dig�r regionlar�ndak� Ali m�kt�bl�rd� t�hsil almaq m�cburiyy�tind� idil�r. XX �srin �vv�ll�rind� bel� yerl�rd�n biri, inzibati m�rk�zi Kiyev ��h�ri olan Ukrayna idi.

1905-1907-ci ill�rd� inqilabi hadis�l�rd�n sonra g�nc az�rbaycanl� o#lan v� q�zlar aktiv ��kild� Müq�dd�s Vladimir, Kiyev Politexnik �nsti-tutu, Kiyev Kommersiya �nstitutu v� qad�nlar üçün n�z�rd� tutulmu� Ki-yev ali qad�n kurslar�na daxil olma#a ba�lad�lar.

T�hsil dal�nca g�l�n t�l�b�l�rin �ks�riyy�tini 17-29 ya� aras� g�ncl�r t��kil edirdi. Bu g�ncl�r bir qayda olaraq �halinin yüks�k t�minatl� ail�-l�rinin övladlar� idil�r. T�hsil alma#a g�l�n g�ncl�rin böyük hiss�si impe-riyan�n Bak�, Yelizavetpol v� �r�van quberniyalar�n� t�msil edirdil�r. On-lar�n h�r biri ali m�kt�bd� t�hsil almaq üçün mü�yy�n m�bl�#d� öd�ni� etm�k iqtidar�nda idil�r. B�zi hallarda is� çox istedadl� g�ncl�rin maddi imkan� olmasa da onlara xalq�m�z�n mesinant o#ullar� dayaq olmu�dur. (M�s�l�n: N�riman N�rimanov görk�mli mesinant H.Z.Ta#�yevin maliyy� yard�m� il� t�hsil ala bilmi�dir).

* Q�hr�manova Xatir� Cahangir q@z@ - Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu «Az�rbaycan diasporu» �öb�sinin elmi i�çi. [email protected]

Page 127: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

127

Az�rbaycanl� t�l�b�l�r aras�nda g�nc o#lanlar üstünlük t��kil edirdi. 1913-cü ild� Kiyev ali qad�n kurslar�nda yaln�z bir az�rbaycanl� xan�m dinl�yici var idi - Sonaxan�m Axundova.

Hakimiyy�tin yaratd�#� mane�l�r� baxmayaraq, az�rbaycanl� g�ncl�r qabaqc�l fakült�l�r�, �sas�n d� hüquq v� tibb fakült�l�rin� daxil olurdular. XX �srin �vv�ll�rind� bir s�ra az�rbaycanl� ail�l�rin ham�l�qla (Axundov-lar, Tal���nskil�r, V�zirovlar, Mirta#�yevl�r v� s.) Kiyev ali m�kt�bl�rind� t�hsil almas� kimi maraql� faktlar mövcuddur. Onlardan b�zil�ri h�tta ali m�kt�bi bitirdikd�n sonra Kiyev ali m�kt�bl�rind� i�l� t�min olunurdular (m�s�l�n tibb fakült�sind�ki t�hsilini ba�a vurduqdan sonra universitetin x�st�xanas�nda ordinator v�zif�sin� q�bul olunan Mirta#�yevin ad�n� ç�k� bil�rik). T�hsil alma#a q�bul olunan az�rbaycanl� t�l�b�l�rin bir qayda olaraq siyasi m�nsubiyy�tl�ri yoxlan�l�r, çar hökum�ti v� monarxiyaya lo-yal ad� il� xarakteriz� olunurdular. Lakin bu qiym�tl�ndirm� h�r zaman do#ru ç�xm�rd� v� buna gör� d� ictimai c�h�td�n daha aktiv t�l�b�l�r� qar-�� münasib�td� «gizli n�zar�t» t�yin edilirdi. Müq�dd�s Vladimir Univer-sitetinin t�l�b�si Mir �bülb�t-xan Tal���nski m�hz bel� t�l�b�l�r siyah�-s�nda idi. 1913-cü ilin aprelind�n – 1914-cü ilin mart ay�na kimi ona qar�� «gizli n�zar�t» h�yata keçirilmi�dir. Ona xüsusi «Maqometan» l�q�bi ver-mi�dil�r [6] .

XX �srin �vv�ll�rind� ba�lam�� olan demokratik azadl�q v� insan hü-quqlar� u#urundak� siyasi mübariz�d� az�rbaycanl� t�l�b�l�r d� f�al i�tirak edirdil�r. Onlar�n Müq�dd�s Vladimir Universitetinin, Kiyev Politexnik v� Kommersiya institutlar�n�n t�l�b� c�miyy�tl�rin� v� ��h�rd�ki ümum-t�l�b� d�rn�kl�rin� d�st�yi v� �m�kda�l�#� mövcud idi. Az�rbaycanl�lar da ukraynal�lar kimi a#�r imperiya ��raitind� ya�ad�qlar�na gör�, ukraynal� g�ncl�rin milli t���bbüsl�rini d�st�kl�yirdil�r v� onlara milli özünüd�rket-m� hüququnun realla�mas� üçün ��rait yarad�lmas�n� t�l�b edirdil�r.

Güman edilir ki, burada ya�ayan xalqlar Rusiya �mperiyas�n�n I Dünya müharib�sin� qo�ulmas�n� çarizmin bu xalqlara milli ist�kl�rin� güz��t� ged�c�yinin x�b�rçisi kimi q�bul edirdil�r. Bu xalqlar milli-m�d�-ni muxtariyy�t �v�zind� müharib�d� �mperiyaya d�st�k sözünü verdil�r. Az�rbaycanl�lar da bu m�s�l�d� istisna deyildil�r.

Buna gör� d� t�sadüfi deyil ki, Kiyevd� oxuyan bir çox az�rbaycanl� t�l�b�l�r «V�t�nin müdafi�si u#urunda» lozunqunu d�st�kl�dil�r. Bel� bir

Page 128: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

128

misal ç�km�k olar ki, Müq�dd�s Vladimir Universitetinin t�l�b�si �s�dul-la-b�y K�rb�lay� N�sirb�y o#lu Axundov 4 dekabr 1914-cü il tarixind� hökum�t� müraci�t ed�r�k, onu orduya q�bul etm�l�rini xahi� etmi�dir. Rektorun ad�na ünvanlanm�� m�ktubda o yaz�rd�: «V�t�nin bu a#�r v�ziy-y�tind� ba� ver�nl�r� i�tiraks�z, izl�yici olmaq ist�m�y�r�k, m�n könüllü sur�td� müdafi�çil�rimizin s�ralar�na qat�lmaq q�rar�na g�ldim» T��ssüf ki, hökum�tin bu m�ktuba cavab� m�lum deyil, çox güman ki, t�l�b�nin bu ist�yin� m�nfi cavab verilmi�dir. 1917-ci il Fevral inqilab�ndan sonra az�rbaycanl� t�l�b�l�rin �ks�riyy�ti ail� quraraq ��h�rd� ya�ama#a davam etmi�dir. Ukrayna �nqilab� �r�f�sind� d� az�rbaycanl� g�ncl�rin buradak� ali m�kt�bl�r� q�bulu davam edirdi, lakin 1919-cu ild� Bak� Universiteti-nin aç�lmas� il� tamamil� bu proses dayand� [6].

Bel�likl� taleyin hökmü il� t�hsil almaq üçün uzaq v� onlara yad olan Kiyev ��h�rin� g�l�n az�rbaycanl� t�l�b�l�ri haql� olaraq XX �srin �vv�ll�rind� Kiyevin t�l�b� dünyas�n�n ayr�lmaz hiss�si kimi q�bul etm�k laz�md�r. Az sayda (t�qrib�n 200 n�f�r) olmaqlar�na baxmayaraq, az�r-baycanl� t�l�b�l�r bütün ölk�d� ba� ver�n vacib hadis�l�rd�n k�narda qal-mam��lar.

M�hz Kiyevin az�rbaycanl� t�l�b�l�ri «Ümumrusiya müs�lman t�l�-b� t��kilat�»n�n yarad�lmas�n�n t���bbüskar� olmu�lar. 1905-1907-ci ill�r-d� az�rbaycanl� t�l�b�l�r ümummilli ideyalar, demokratik prinsipl�r u#-runda birl���r�k mitinq, nümayi� v� t�till�rin aktiv i�tirakç�lar� olmu�lar. Onlar «Müq�dd�s Vladimir Universitetinin müs�lman t�l�b�l�rinin qar��-l�ql� yard�m c�miyy�ti» adl� xüsusi t��kilatlar�n� v� f�aliyy�t proqramlar�-n� yaratm��lar. Bu t�l�b�l�r h�m d� öz milli birlikl�ri, v�t�nl�rinin t�bli#i istiqam�tind� d� bir s�ra u#urlu i�l�r� imza atm��lar. Onlar�n f�all�#� say�-sind� Kiyev ��h�rind� «Az�rbaycan Milli M�d�niyy�t M�rk�zi» yaranm�� v� buraya topla�an az�rbaycanl�lar Az�rbaycan m�d�niyy�ti, poeziyas�, �d�biyyat� bar�sind� müzakir�l�r aparm��lar. Kiyevd�n ba�qa, dig�r bö-yük ��h�rl�r - Xarkov v� Lvovda da az�rbaycanl� g�ncl�r t�hsil ald�qlar� mü�ssis�l�rd� eyni istiqam�td� i� apar�rd�lar. Ukraynada 1917-1918-ci ill�rd� tan�nm�� yaz�ç� Ta#� �ahbazi Simurq Xorvak ��h�rind� m�skunla-�araq «C�nub s�si» adl� q�zet n��r etmi�di. Kr�m Müs�lmanlar� �cra Ko-mit�si 1918-ci ild� A#m�scid ��h�rind� (indiki Simferopol) «Mill�t» adl� q�zet buraxm��d�. Bu günd�lik q�zetin 132 say� çapdan ç�xm��d�r. «Mil-

Page 129: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

129

l�t» q�zeti Kr�mdak� diaspora üzvl�ri il� yana�� yerli tatar xalq�n�n da dün-yagörü�ün� heç �übh�siz t�sir göst�rmi�, Az�rbaycan v� onun xalq� haq-q�nda t�s�vvür oyatm��d�r [4].

Ukraynaya ali t�hsil alma#a g�l�n az�rbaycanl� t�l�b�l�r iç�risind� ictimai f�all�#� v� t��kilatç�l�#� il� seçil�n t�l�b�l�rd�n biri ��fi b�y Mus-tafa b�y o#lu Rüst�mb�yli idi. O, 1893-cü ild� A#da� q�zas�n�n M�mm�d-li k�ndind� do#ulmu�dur. Orta t�hsilini G�nc�d� gimnaziyada ba�a çatd�r-d�qdan sonra 1911-ci ild� Kiyev Universitetinin hüquq fakült�sin� daxil olub. Kiyev h�yat� onun bir siyasi v� ictimai xadim kimi formala�mas�nda d�rin iz buraxm��d�r. ��fi b�y q�sa vaxtda universitetd� yarad�lm�� Az�r-baycan H�myerlil�r T��kilat�n�n ba�ç�lar�ndan v� f�al üzvl�rind�n birin� çevrilir. El� h�min ilin oktyabr�nda gizli ��kild� �sas� qoyulmu� «Müs�l-man Demokratik Müsavat Partiyas�»n�n Kiyevd� oxuyan az�rbaycanl� t�-l�b�l�r aras�nda da �öb�si yarad�l�r. �öb�y� o vaxt t�l�b� olan, Az�rbayca-n�n böyük v�t�np�rv�r o#lu, yaz�ç� Yusif V�zir Ç�m�nz�minli r�hb�rlik edirdi. Partiyan�n f�al üzvl�rind�n biri d� ��fi b�y Rüst�mb�yli idi. O, 1916-c� ild� ali hüquq�ünas diplomu alaraq G�nc�y� qay�d�b bir müdd�t dair� m�hk�m�sind� i�l�yir, G�nc�nin m�d�ni v� ictimai h�yat�nda yax�n-dan i�tirak edir. 1917-ci ilin aprelind� Bak�da ça#�r�lm�� Az�rbaycan mü-s�lmanlar�n�n qurultay�nda Az�rbaycana muxtariyy�t verilm�sini q�tiyy�t-l� t�l�b ed�nl�rd�n biri ��fi b�y Rüst�mb�yli olmu�dur. El� h�min ilin may�nda Moskvada keçiril�n Rusiya müs�lmanlar�n�n qurultay�nda da i�-tirak edir. ��fi b�y 1917-ci il noyabr�n 15-d� yaranm�� Zaqafqaziya ko-missarl�#�n�n v� seyminin müs�lman fraksiyas�n�n f�al üzvl�rind�n say�-l�rd�. H�min dövrd� ��fi b�y Az�rbaycan Milli �uras�n�n Tiflisd� v� G�n-c�d� yaranm�� bölm�l�rind� çal��m��, dövl�t qurumlar�n�n yarad�lmas�nda böyük �m�k s�rf etmi�dir. ��fi b�y Rüst�mb�yli 1918-ci il sentyabr�n 15-d� Az�rbaycan Xalq Cümhuriyy�tinin orqan� olan «Az�rbaycan» q�zeti-nin redaktoru olmu�dur. Q�zetin s�hif�l�rind� onun Az�rbaycan�n siyasi v� ictimai h�yat�na dair xeyli m�qal�si ç�x�b. Onun siyasi f�aliyy�ti v� m�qal�l�ri il� tan��l�qdan sonra çox haz�rl�ql� bir siyasi xadim oldu#u q�na�tin� g�lm�k olar. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, Kiyev Universitetinin hü-quq fakült�sind� oxuyark�n ald�#� t�hsil v� siyasi f�aliyy�t� qo�ulmas� sonrak� h�yat�nda böyük rol oynam��d�r. �ti a#l�na, z�kas�na v� siyasi f�-aliyy�tin� gör� ��fi b�y Rüst�mb�yli 1918-ci il dekabr�n 7-d� t�nt�n�li

Page 130: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

130

sur�td� aç�lm�� Az�rbaycan Parlamentinin deputat� seçilir. ��fi b�y «Az�rbaycan» q�zetinin parlament üzvü olan ilk ba� redaktoru idi. O, 1919-cu il dekabr�n 2-d�n 6-d�k Bak�da keçiril�n Türk �d�mi-M�rk�ziy-y�t Partiyas�n�n ikinci qurultay�nda yenid�n M�rk�zi Komit�nin üzvü se-çilir. ��fi b�y Rüst�mb�yli «Az�rbaycan» q�zetinin redaktoru olmaqla ya-na��, ADR-in Daxili ��l�r Nazirliyinin d�ft�rxana müdiri, 1920-ci il mart�n �vv�ll�rind�n is� nazir müavini v�zif�sini d� icra edir. 1920-ci il 28 ap-rel hadis�l�rind�n sonra ��fi b�y Rüst�mb�yli Tiflis� köçm�li olur. Tiflis-d� onun r�hb�rliyi alt�nda «Az�rbaycan� xilasetm� komit�si» yaran�r. La-kin 1921-ci ilin fevral�nda Gürcüstan da q�rm�z� ordu t�r�find�n i�#al olu-nur. Bundan sonra ��fi b�y Rüst�mb�yli Türkiy�nin paytaxt� �stanbu-la köçür v� qalan h�yat�n� mühacir�td� keçirir. O, daim q�rm�z� ordunun istilas�ndan �zab ç�k�n v�t�ninin taleyini dü�ünür v� mübariz�sini müha-cir�td� davam etdirir. �stanbulda 1923-1927-ci ill�rd� «Yeni Qafqaziy-y�», 1928-1931-ci ill�rd� «Az�ri türkü», 1928-1930-cu ill�rd� «Odlu yurd» v� 1932-ci ill�rd� «Az�rbaycan yurd bilgisi»ni n��r etdirm�y� ba�-lay�r. Xalq�n�n böyük o#lu, ictimai-siyasi xadim ��fi b�y Rüst�mb�y-li 1960-c� ild� �stanbulda dünyas�n� d�yi�ir.

Az�rbaycan�n görk�mli dövl�t xadimi N�riman N�rimanov da ali t�hsilini Ukraynada alm��d�r. N�riman N�rimanovun h�yat� v� f�aliyy�ti Az�rbaycan tarixinin v� ictimai-�d�bi fikrinin yeni dirç�lm� dövrün� t�sa-düf edib. Xalq iç�risind�n ç�xm��, bütün h�yat� boyu geni� v� çoxc�h�tli ictimai, �d�bi v� siyasi f�aliyy�ti il� xalq�n azadl�#� v� s�ad�ti u#runda mübariz� aparm�� N�riman N�rimanov Az�rbaycan maarifçi-realist v� in-qilabç�-demokratik �d�biyyat�n�n inki�af�nda, onun yeni müt�r�qqi key-fiyy�tl�rl� z�nginl��m�sind� müst�sna rol oynam��d�r. Az�rbaycan �d�-biyyat�nda N�riman N�rimanov müt�f�kkir yaz�ç� v� materialist filosof M.F.Axundovun yaratd�#� �d�bi m�kt�bin klassik �n�n�l�rinin qüdr�tli davamç�s� olub. O, mü�llim, �d�biyyat�m�zda tarixi faci� janr�n�n banisi, nasir, h�kim, jurnalist, publisist v� teatr xadimi kimi milli m�d�niyy�timi-zin inki�af�na s�m�r�li t�sir göst�rib.

N�riman N�rimanov 1902-ci ild� Bak� ki�i gimnaziyas�nda ekstern qaydas� il� imtahan ver�r�k kamal attestat� al�r v� h�min ilin iyul ay�nda Odessadak� Novorossiyski Universitetinin tibb fakült�sin� daxil olur. Uni-versitetd� oxudu#u müdd�td� o, t�l�b�l�rd�n ibar�t teatr truppas� yarada-

Page 131: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

131

raq, öz �s�rl�ri il� h�v�skar teatr tama�alar�nda ç�x�� edirdi. M�zuniyy�t günl�rind� h�min truppa il� Kr�m�n Baxçasaray, Simferopol v� ba�qa ��-h�rl�rin� ged�r�k, orada teatr tama�alar� verir, görü�l�r keçirirdi. Bel� gö-rü�l�r zaman� türk dünyas�n�n böyük ictimai-siyasi xadimi, maarifçi �sma-y�l b�y Qaspral� il� görü�mü�dür. N�rimanov bu bar�d� yaz�rd� ki, «bir-birimizin d�rdind�n v� m�qs�dind�n x�b�rdar olduq» [2, s. 160].

Baxçasarayda ç�xan «T�rcüman» q�zetind� m�lumat verilirdi ki, 1903-cü ilin yanvar ay�n�n 15-d� «Qafqazl�lar Kr�mda» s�rlövh�li m�lu-mat�nda Novorossiysk Universitetinin yetirm�l�ri olan bir d�st� qafqazl� t�l�b�nin Baxçasaray v� Simferopolda V.M�d�tovun «Q�rt-q�rt», N.N�ri-manovun «Nadanl�q» pyesl�rini tama�aya qoyduqlar�n� bildirir.

N.N�rimanov «Nadir �ah» tarixi faci�sini d� Kr�mda s�hn�y� qoymaq t���bbüsünd� olmu�dur. Lakin çar senzuras� «Nadir �ah» tarixi faci�sini z�r�rli bir �s�r hesab etmi�, onun tama�as�na icaz� verm�mi�dir. Çar sen-zuras�n� pyesd� �ahlar�n devrilm�si fikrinin t�bli# edilm�si qorxutmu�du.

N.N�rimanov siyasi f�aliyy�t� d� Odessada ba�lam��d�r. O, t�l�b� h�r�kat�nda yax�ndan i�tirak ed�r�k liman f�hl�l�ri aras�nda inqilabi i� aparm��d�r. Onun 1903-cü ild� noyabr�n 17-d� Ümumrusiya t�l�b� qurul-tay�nda i�tirak� çar x�fiyy�l�rinin diqq�tini c�lb etdi. 1905-ci ild� is� o, t�l�b�l�rin böyük bir toplant�s�nda Odessada t�hsil alan müs�lman t�l�b�-l�rin xahi�ini yerin� yetir�r�k konstitusiyal� respublika qurulu�unun mo-narxiyadan üstünlüyü haqq�nda m�ruz� il� ç�x�� etmi�dir. O, ç�x��� zaman� Odessada hökum�t� qar�� mübariz�d� h�lak olmu� inqilab q�hr�manlar�-n�n xatir�sini yad etm�k üçün ham�ya aya#a qalxma#� t�klif etmi�dir. El� h�min il Odessada artmaqda olan i#ti�a�lar n�tic�sind� g�rgin v�ziyy�t yaran�r v� çar hökum�ti Novorossiyski Universitetini müv�qq�ti olaraq ba#lay�r. Bak�ya qay�tmal� olan N�rimanov sosial-demokrat «Hümm�t» t��kilat�na daxil olur. H�min dövrd� o, �ran inqilabç�lar� il� d� s�x �laq� saxlay�r v� �ran sosial-demokrat «�ctimaiyyun-amiyyun» («Mücahid») partiyas�n� yaradanlardan biri olur. 1906-c� ild� N.N�rimanov RSDFP-nin proqram�n� Az�rbaycan dilin� t�rcüm� edir. H�min dövrd� çox g�rgin çal��an N�rimanov «Nicat» m�d�ni-maarif c�miyy�tind� s�dr müavini v�-zif�sind� çal���r [2, s.160].

1906-c� ild� N. N�rimanov t�hsilini ba�a vurmaq üçün yenid�n Odessaya qay�d�r. 1907-1908-ci ill�rd� onun «Nadir �ah» faci�si Volqabo-

Page 132: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

132

yu, Türküstan, C�nubi Qafqaz ��h�rl�rind� v� Tehranda tama�aya qoyu-lur. 1908-ci ild� universiteti bitir�n N.N�rimanov Bak�ya qay�td�.

N.N�rimanovun yegan� o#lu N�c�f 1919-cu il dekabr�n 2-d� Mosk-vada anadan olmu�dur. 1938-ci ild� orta m�kt�bi müv�ff�qiyy�tl� bitir�n N�c�f Leninqrad Takç�l�q M�kt�bin� daxil olur. O, sonralar H�rbi Akade-miyada oxuma#� arzulay�rd�. Lakin 1941-ci ild� ba�layan Böyük V�t�n müharib�si onun arzusunun h�yata keçm�sin� mane olur. Qvardiya ba� Texnik-leytenant� N�c�f N�rimanov Stalinqrad u#runda ged�n döyü�l�rd� göst�rdiyi q�hr�manl�#a gör� «Stalinqrad�n müdafi�si u#runda» medal� il� t�ltif olunur. Onun xidm�t etdiyi 2-ci mexanikl��dirilmi� qvardiya kor-pusu Stalinqraddan Ukrayna torpa#�na q�d�r ��r�fli döyü� yolu keçir. 1943-cü il sentyabr ay�n�n 10-da Ukraynan�n Volnovoxa ��h�rinin v� ��-h�r d�miryol qov�a#�n�n dü�m�nl�rd�n azad edilm�sind� N�c�f N�rima-novun tankç�lar� da f�rql�nir. H�min gün c�sur komandir, 24 ya�l� N�c�f N�rimanov h�lak olur. Onu Volnovoxoda qarda�l�q q�biristanl�#�nda �s-g�ri ehtiramla d�fn edirl�r. SSR� Ali Soveti R�yas�t Hey�tinin F�rman� il� N�c�f N�rimanov ölümünd�n sonra Birinci D�r�c�li V�t�n müharib�si or-deni il� t�ltif olunur.

1971-ci ild� N�riman N�rimanovun anadan olmas�n�n 100 illiyi mü-nasib�ti il� Odessa Dövl�t Universitetind� s�rgi t��kil edilmi� xüsusi t�d-bir keçirilmi�dir [1, s.3]. Bak� Dövl�t Universitetinin ilk az�rbaycanl� rek-toru, yaz�ç�, publisist, nasir (1926-1929-cu ill�rd�) Ta#� �ahbazi Si-murq da ali t�hsilini Ukraynada alm��d�r. Realn� m�kt�bi bitirdikd�n bir il sonra, 1913-cü ild� Bak�da Üçüncü Gimnaziyan� bitirib ��had�tnam� alan Ta#� �ahbazi h�min il Xarkov Darülfünunun Fizika v� Riyaziyyat fakült�-sinin T�biyy�t �öb�sin� daxil olmu�dur T�l�b�lik h�yat� inqilabi hadis�l�r mühitind� keçib [3].

1914-cü ild� Darülfünunun Tibb �öb�sin� keçm�si onu inqilabç� t�l�-b�l�r� daha da yax�nla�d�rm��d�r. 1915-ci ild� «Sosial-Demokrat Bol�evik Firq�si»nin t�l�b� fraksiyas�na daxil olub. 1917-ci ild� Bak�da «Hümm�t» t��kilat�n�n, 1918-ci ild� Xarkovda «C�nub türk-tatar i�çisi» h�r�kat�n�n f�al üzvl�rind�n olub. 1919-cu ild� Ukrayna K(b)P MK yan�nda «Hüm-m�t» müs�lman bürosunun s�dri kimi f�aliyy�tini davam etdirmi�dir [5].

Ukraynada t�l�b�lik h�yat� ya�am�� Az�rbaycan�n görk�mli ictimai xadiml�rind�n biri d� Yusif V�zir Ç�m�nz�minlidir. Yusif V�zir 1910-cu

Page 133: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

133

ild� Kiyevd�ki Müq�dd�s Vladimir ad�na �mperator Universitetinin hüquq fakült�sin� daxil olur. Yusif V�zirin Kiyevd�ki 5 illik t�l�b�lik dövründ� o v�t�ni il� heç bir zaman �laq�ni k�smir. Yusif V�zir Bak�da n��r olunan q�zetl�ri v� jurnallar� münt�z�m olaraq al�r v� Az�rbaycanda ba� ver�n hadis�l�rl� yax�ndan tan�� olurdu.

Yusif V�ziri dü�ündür�n �sas m�s�l�l�rd�n biri d� Az�rbaycan dilin-d� kitablar�n n��ri v� yay�lmas� olmu�du. O, bu m�qs�dl� Kiyevin ali m�kt�bl�rind� t�hsil alan az�rbaycanl� t�l�b�l�rd�n ibar�t xüsusi n��riyyat hey�ti t��kil etmi�di. Bu bar�d� Yusif V�zir 1911-ci il iyun ay�n�n 3-d� «S�da» q�zetind� çap etdirdiyi «Kiyevd� hey�ti – n��riyyat t��kili» adl� m�qal�sind� yaz�rd�: «Kitabçalar bir �d�biyyata dair olmay�b, siyasi, tibbi, tarixi, iqtisadi m�s�l�l�rd�n d� b�hs ed�c�kdir».

Yusif V�zirin xalq na#�llar�ndan götürülmü� u�aqlar üçün yazd�#� m��hur «M�lik M�mm�d» na#�l� 1910-cu ild� Kiyevd� yaz�lm�� v� 1911-ci ild� kitabça ��klind� n��r olunmu�dur. Kiyevd�ki n��riyyat hey�ti Az�rbaycan�n tarixinin yaz�lmas� t���bbüsünü d� ir�li sürürdü. Bu bar�d� Yusif V�zir 1913-cü il mart ay�n�n 12-d� «S�dayi-h�qq» q�zetind� çap et-dirdiyi «Biz kimik?» m�qal�sind� yaz�rd�: «... Tarixin mill�timiz� n� q�-d�r m�nf��ti oldu#unu n�z�r� al�b Kiyev müs�lman studentl�rinin n��riy-yat hey�ti �rbabi q�l�mimizd�n Az�rbaycan tarixini yazma#� rica edir. Ta-rix müxt�s�r v� sad�c� Az�rbaycan dilind� olmal�d�r. Onu hey�t çap etdir-m�yi öhd�sin� götürür v� bundan �lav� tarix mü�llifin� mükafat da ver-m�yi v�d edir». Yusif V�zir 1912-ci ild� «Yeddi hekay�», 1913-cü ild� is� «H�yat s�hif�l�ri» adl� kitablar�n� Kiyevd� çap etdirir. Onlar�n h�r nüs-x�sinin Qori mü�lliml�r seminariyas�n�n mü�llimi, görk�mli �d�biyyat�ü-nas Firudin b�y Köç�rliy� gönd�rir. Firudin b�y kitabçalar� ald�qdan sonra Qorid�n Kiyev� gönd�rdiyi m�ktublarla Yusif V�zir yarad�c�l�#�na, onun m�d�niyy�t sah�sind� xidm�tl�rin� yüks�k qiym�t verir. Bel�likl�, Yusif V�zirin Kiyevd�ki 5 illik t�l�b�lik h�yat� �d�bi v� elmi sah�d� çox �lve-ri�li olmu�du [9].

Page 134: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

134

UKRAYNADA ALI T�HS�L ALMI� AZ�RBAYCANLI T�L�B�L�R�N S�YAHISI

C�dv�l

S �-i

Soyad@, #d@, atas@n@n ad@

T�hsil ald@�@ m�kt�b

Hans@ fakült� Hans@ ild�

1. "��-�'� ���-�'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

2. !��;�% �<���$ �=�� "�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

3. P�����% "'-����� ��<� "����� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1911 '.

4. P����% ����-�����

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1915 '.

5. �� ���$:���% ��%���-:�� ��<-����-:�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1913 '.

6. �����% {�����-� �:�������%�+

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

7. ����% !���� ��<� �: �'��

��%� ����� !%. ������

������ � ���+����'� ����$���

� 1914 '.

8. ";���% �����-:�� ���� -:�� �'��

��%� ����� !%. ������ , � 1915 '.

������ P��%���'� ����� +����'� ����-���, ������ ����/�-���'� ����$���

� 1914 '.

9. "��;%� ��:���% ����-:�� ��<� �;=��-:�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1915 '.

10. "���% ����� ��-=�� !��� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

11. �� �-"��:���% �� -"��-:�� "' �:-:�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

12. P� :�� "::� �'�� "��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

13. ":�� '���%-"���% ���<��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1913 '.

14. "��:���% "��-:�� P���-:�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

Page 135: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

135

15. "��;%� ��:���% "::�-:��

��%� ����� !%. ������

������ � ���+����'� ����$���

� 1915 '.

16. �����-:���% ��-���-:�� !���-:�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

17. "��% ���<�� ":�� '�� ��-��-�'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1913 '.

18. ";��-��� �=��-:��

��%� ����� !%. ������

������ � ���+����'� ����$���

� 1905 '.

19. ���:���% P: ��;��-:�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1909 '.

20. "���% ��%�� ��=�� ":����� �'��

��%� ����� !%. ������ �� ! ��%���'� ��%� �����

�� �%��� �������� II �� � ����/����'� ����$���

% 1918 '.

21. "'-������% ¤'�: �'�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1912 '.

22. "'%� �� ��<� ¤ "�� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1914 '.

23. >'��% ����->'�

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1913 '.

24. >��=����� �� ":���$��-; ��; �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����'� ����$���

� 1909 '.

25. P����% �����: �=�� �<%�-�'��,

P��%���'� ������;�+����'� �������

������ � 1912 '.

26. �: '���% "::�-P��� ��<�-�= �'��

P��%���'� ��-����;�+����'� �������

������ � 1917 '.

27. ��<�-P��� ��;����-!��' ��<� ����-���� �'��

P��%���'� ������;�+����'� �������

������ � 1911 '.

28. !���-��� �� -����� ��<� !���-";��� �'��

P��%���'� ������;�+����'� �������

������ � 1917 '.

29. �;��% �% �� -���� "���$; �'��

��%� ����� !%. ������ , ��%� �����

������ ����/����'� ����$���, ������ � ���+����'� ����$ -

� 1909 '., � 1910 '.

Page 136: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

136

!%. ������ ��� 30. !����% ����-

>'� "'-���� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/�-���'� ����$���

� 1908 '.

31. "��-"= � ":���-{��� �'�� !����%

- - -

32. ����% �<''� ����� �'��

��%� ����� !%. ������

������ � ���+����'� ����$���

� 1910 '.

33. !��;�% ���� ��<� �� �'��

��%� ����� !%. ������

������ ����/����-'� ����$���

� 1911 '.

34. !��;�% �<��� ��<� ���� �'��

��%� ����� !%. ������ , P��%���'� ��-����;�+����-'� �������

������ ����/�-���'� ����$���, ������ ;���+����'� ����$���

� 1909 '., � 1910 '.

Ukraynada f�aliyy�t göst�rmi� az�rbaycanl� t�l�b�l�rin bütün bu qü-

rurverici i�l�rini t�dqiq etdikd�n sonra bel� q�na�t� g�lm�k olar ki, bu gün Ukraynadak� Az�rbaycan diasporunun nümay�nd�l�ri öz s�l�fl�ri il� f�xr ed�r�k onlara layiq olma#a çal��mal�d�rlar.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. A#as�yev V. Odessadan m�ktub. Bak� q�zeti (Az.KP Bak� Komit�si v� Bak� ��h�r z�hm�tke� deputatlar� Sovetinin orqan�), �2, 4 yanvar 1971, s.3.

2. Arzumanov V. Az�rbaycan Ukrayna �d�bi �laq�l�ri. Bak�: 1982 s17 3. Babanl� Y.M. Dövl�tl�raras� münasib�tl�rin inki�af�nda diaspor amili. F�l.dok. ...

dis. Bak�: 2012, 170 s. 4. �hm�dov T. N�riman N�rimanov Odessada. Az�rbaycan Jurnal� (Az�rbaycan

Yaz�ç�lar �ttifaq�n�n m�tbu orqan�), 12 dekabr, 1970, s.28-33. 5. �hm�dov T. N�riman N�rimanov. Bak�: «Nurlan» n��riyyat�, 2010, s.160 6. Nazim �. Simurqun yarad�c�l�q yolu. Bak�: Yaz�ç�, 1979, 194 s. 7. Nazim Rizvan. Az�rbaycan diasporas� tarixind�n. I cild. Bak�: «Borçal�» NPM,

2002, 204 s. 8. Tahirli A. Bütün türkl�rin t�rcüman�. Bak�: «Ozan» n��riyyat�, 2011, 240 s. 9. V�zirov O.Y. Az�rbaycan Respublikas�n�n Ukraynada v� Türkiy�d� ilk s�firi. Bak�:

«N�rgiz» n��riyyat�, 2007, 312 s. 10. Zeynalova �. Ta#� �ahbazi Simurq. Bak�: Yaz�ç�, 1997, 118 s�h. 11. "'���% �.". `������� �� �/� (`������� �� ��� <��� � ������$���� �-

Page 137: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

137

�� � ���%). ���: "�� :��<���� ����� ��%��� ������$��%�, 1981, 89 �.

12. P��+�� `.�., ��� �% ".�. !������-"�� :��</� '� �� P��% % �:&�-��%��-������+����� <��� �� �� (1900-1917 ''.) ������$���� ��� ���� �� �� '�, P��%: 2013, 150 �.

� �� � ��� +'�) � \�'^ -$ '�(��� � ��)��'^ ��

� �����+� ������������] ������ +, ��(�+J]�) + ����� + �(�'� XX +���

]#�;?# ��#x#=�;?# ���%&�

��-� ���� ���/���� /���$�� �������� ���������� ���� �� �

�������%�� %��=�; �+�:�; �%����� % "�� :��<�, �� :��<��� ������<$ :�� %��<�� ����+�$ �: ��%�� % ���+�; �'��; ���� ��. `�� �� ���; �+�:�; /�� �% % XX %��� ;������ % �����/� �� ��, % '� ��� P��%�. ������ � +����� %������ � ������%��, �� :��<��� ������<$ ������� %���&�� ����$���� %��=�; �+�:�; �%�����; P��% � { $��%, % �� %�� �+� ��$ % � ���+����� � ����/����� ����$����.

FROM THE HISTORY OF SOCIAL AND POLITICAL ACTIVITIES OF AZERBAIJANI STUDENTS STUDYING IN THE UKRAINE AT THE BEGINNING OF THE XX CENTURY AND THEIR ORGANIZATION

Khatira Gahramanova SUMMARY

For lack of higher educational institutions in their home countries because of

national discrimination policy of tsarist authorities the Azerbaijani youth were obliged to get higher education in other regions of the Russian Empire. One of such places in early twentieth century, was the Ukraine with its administrative center in Kiev. Despite the obstacles created by the authorities, the Azerbaijani youth were admitted to advanced faculties, especially law and medical faculties of higher education institutions in Kiev and Kharkov.

Page 138: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

138

M�S�R TAR�XÇ�S� �BÜL-MÜHS�N C�MAL�DD�N YUS�F B�N T��R�BERD�N�N “�N-NÜCUM �Z-ZAH�RA F�L MÜLÜK MISR VAL QAH�R�” (“M�S�R V� QAH�R� PAD�AHLARININ PARLAQ ULDUZLARI”) �S�R�ND�

AZ�RBAYCAN QARAQOYUNLU HÖKMDARI QARA YUS�F�N F�AL�YY�T�N� DA�R M�LUMATLAR

Günel �SMAYILOVA *

Açar sözl�r: �bn T�#riberdi, �n-Nücum �z-Zahira Fi'l Mülük Misr V�'l

Qahir�, Qaraqoyunlu tarixi, Az�rbaycan tarixi, Qara Yusif ������!� "���#: �:>' �:� ��, ������&�� �%���� %���� �'��� �

P� , ���� �� "�� :��<, ���� �� P �����, P ����

Key words: IbnTaghribirdi, Al-Nujum Al-zahira Fi Muluk Misr wa'l-Qahira, history Azerbaijan

Az�rbaycan�n orta �srl�r tarixinin, xüsus�nd� XIV-XV �srl�r tarixi-

mizint�dqiq olunmas�nda dig�r m�nb�l�rl� yana��, �r�bdilli m�nb�l�r mü-hüm �h�miyy�t� malikdir. Ölk�mizin tarixini, onun qon�u ölk�l�rl� müna-sib�tl�rini geni� m�nb��ünasl�q, bazas�na �saslanaraq, öyr�nilm�si zama-n�n s�na#�ndan keçmi� bir yoldur. Bizim t�dqiqat�m�z�n bir hiss�si olan m�qal�nin �sas�na Az�rbaycan�n orta �srl�r tarixi il� �laq�li m�nb�l�r ge-ni� m�lumatlar verir. �r�b m�nb�l�rinin orijinaldan öyr�nm�si, t�rcüm�si v� t�hlili tariximizd� yaranm�� bir s�ra t�s�vvürl�ri v� müdd�alar� geni�-l�ndirm�k�, d�qiql��dirm�k� imkan� verir.

Bu m�nb�l�r aras�nda XV �sr Misir tarixçil�rind�n biri olan, tarixçi �bül-Mühsin C�mall�din Yusif bin T�#riberdi bin Abdullah �z-Zahirinin “�n-Nücum �z-Zahira Fi'l Mülük Misr Va'l Qahir�" (Misir v� Qahir� Pad�ahlar�n Parlaq Ulduzlar�") adl� �s�ridir [4,s.386]. �bn T�#riberdi 1409-ci ild� Qahir�d� anadan olub, �l-Ayni v� �l-M�qrizid�n sonra XV �srd� Misirin �n böyük tarixçisi hesab olunur. XV �srin 70-ci ill�rind� v�-fat etmi� olan ibn T�#riberdinin atas� M�mlük dövl�tinin yüks�k v�zif�li bir m�qam�nda çal��m��d�r.�bn T�#rib�rdi M�mlük h�rbi aristokrasiyas�na * Günel �smay@lova - Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nsti-tutunun “Az�rbaycan�n orta �srl�r tarixi�öb�si”nin elmi i�çisi v� dissertant�.

Page 139: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

139

m�nsub olmu�, yüks�k rütb�li �mir v� sultanlarayax�nl�#� il� seçilmi�dir. Bizim �sas t�dqiqat obyektimiz olan “�n-Nücum �z-Zahira fi'l Mülük Misr va'l Qahir�" �s�rind�tarixi hadis�l�r 641-ci ild� Misirin �r�bl�r t�r�-find�n f�th olunmas� il� ba�lay�b, 1467-ci il� q�d�r davam etmi�dir.

Bizim t�dqiqat obyektimiz �bn T�#riberdi“�n-nücum �z-Zahira fil mülük M@sr val Qahir�” �s�ridir. Bu �s�rd�n istifad� etm�yimizin �sas m�qs�di, Az�rbaycan�n Qaraqoyunlu dövl�tinin hökmdar� Qara Yusifin hakimiyy�t dövru, Teymuril�r dövl�ti il� olan münasib�tl�ri, el�c� d�,Az�rbaycan Qaraqoyunlu dövl�ti il� Misir M�mlük dövl�ti aras�ndak� qar��l�ql� �laq�l�r v� Az�rbaycan Qaraqoyunlu dövl�tinin daxili v� xarici siyas�ti haqqda, geni� ��kild�m�lumat verm�kdir. T�qdim olunmu� m�lu-matlar, bir ba�a m�qal� üçün �r�b dilind�n – az�rbaycan dilin� mü�llif t�-r�find�n t�rcüm� olunmu�dur.

�bn T�#riberdinin �s�ri, müs�lman Misir tarixçil�rinin yazd�#� �s�r-l�rin �n mük�mm�li v� �n irih�cimli �s�ri olub mü�llifin v�fat�ndan iki il �vv�l� q�d�r davam ed�n s�kkiz �srdavam ed�n bir dövrü �hat� edir [6,s.19].

M�lum oldu#u kimi, XV yüzillik Az�rbaycan tarixind� mühüm dö-nü� dövrüdür. Xalq�m�z�n t���kkülünd� i�tirak emi� q�dim tayfa birlikl�-rind�n biri d� Qaraqoyunlulard�r. T�dqiqat zaman� �r�b dilli qaynaqlardan m�lum olur ki, bu tayfa birl��m�si “ türkman”adlanan etnik qrupa m�nsub idi. “Türkm�n” k�lm�si il� tan��l�# m��hur �r�b co#rafiya�ünas� �l-Mü-q�dd�sinin �s�rind� rast g�lm�k olar [2,s.21].

Bel� ki, t�dqiqat zaman� biz� m�lum olur ki, Qaraqoyunlu adlanan o#uz m�n��li tayfa birl��m�l�ri XIII �srd�n etibar�n Anadoluda yar�mköç�-ri h�yat sürürdül�r. Qaraqoyunlu baharl� q�bil� birl��m�sinin barani sülal�-nin ad�d�r. Qaraqoyunlular� t��kil ed�n �sas tayfalar bunlard�r: Baharl�, S�d-li, Qaramanl�, Alpout, Duharl�, Cagirli,Hac�l�, A#ac�ri [1,s.79]. Qaraqoyun-lular Bayanduri n�slind�n idil�r. Bu iki tayfa aras�nda dü�m�ncilik Teymu-run siyasi f�aliyy�ti zaman� daha bariz ��kild� özünü göst�rmi�di. Qaraqo-yunlular onun �leyhdarlar�, A#qoyunlular is� mütt�fiqi idil�r. Bundan ba�qa Qaraqoyunlular aras�nda �i�lik, A#qoyunlarda is� sünnülük yay�ld�#�ndan bu sah�d� d� onlar bir – birin� �ks mövqed� durdular [3,s.60].

Qaraqoyunlular XIV �srin sonlar�nda ��rqi Anadoluda b�ylik yarat-m�� v� onun �sas�n� qoyan ��xs Bayram Xoca olmu�dur. Baharl� oyma#�-

Page 140: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

140

n�n r�isi olmu� Bayram Xoca C�lari Sultan Üveysin T�briz saray�nda nü-fuzlu �mirl�rd�n biri idi. Onun o#lu Qara M�h�mm�d q�z�n� Sultan �h-m�d� ver�r�k sülal� �laq�l�rini möhk�ml�tmi�di. Qaraqoyunlular�n Az�r-baycanda hakimiyy�tinin möhk�ml�nm�sind� C�lairi �mirl�rinin böyük rolu olmu�dur[1,s.79].

M�lum oldu#u kimi, XV �srin �vv�li Az�rbaycanda Teymuri a#al�-#�na son qoyulmas� v� dövl�tçiliyimizin b�rpa olunmas�nda Qaraqoyunlu Qara Yusifin tarixi xidm�tl�ri olmu�dur. Bu dövrd� ölk�mizd� q�dim mil-li �n�n�l�r� söyk�n�n Az�rbaycan Qaraqoyunlu dövl�ti yarad�lm�� oldu. Heç �übh� yoxdur ki, bu dövl�tin möhk�ml�nm�sind� v� inki�af�nda Qara Yusifin bir ba�a rolu olmu�dur.

Tarixi ara�d�rmalarda Qaraqoyunlu-Teymuri münasib�tl�ri haqqda mü�yy�n fikirl�r v� m�lumatlar mövcuddur.Bel� ki, �mir Teymurun möhk�m olmayan imperiyas� onun ölümünd�n sonra parçalanma#a ba�la-m��d�r. 1406- ci ild� �hm�d C�lairi (1382-1410) Qaraqoyunlu tayfa bir-likl�rinin ba�ç�s� QaraYusif (1389—1420) ittifaq ba#layaraq Teymuril�r� qar�� müharib�y� ba�lad�lar. Q�sa bir müdd�t� Qaraqoyunlu tayfalar�n� �traf�na birl��dir�n QaraYusif h�rbi yürü�l�r� ba�lad�.

M�lum oldu#u kimi, �mir Teymur Az�rbaycana ikinci yürü�ü zama-n� Qara Yusifin r�hb�rliyi alt�nda Qaraqoyunlular�n ciddi müqavim�ti il� qar��la�d�. Teymur ordusu 1395-ci ild� Qara Yusifin qarda�� Misir Xoca-n�n müdafi� etdiyi Avnik qalas�n� mühasir�y� ald�. Qala müdafi�çil�ri dü�m�n� ciddi müqavim�t göst�rdi. Qeyd etm�k laz�md�r ki, �mir Tey-mur Az�rbaycana yürü�l�ri zaman� qaraqoyunlular�n ciddi müqavim�ti il� qar��la�d�. Teymurun z�rb�l�ri alt�nda onlar m�#lub olsa da, ona ita�t gös-t�rm�kd�n imtina etdil�r [2,s.133].

Misir tarixçisi, �bn T�#riberdi 801 – ci il hadis�l�rin d� qeyd edir ki, h�ft�nin ikinci günü ��vval ay�n�n 16, v�zir Tac�ddin Abdul-R�zaq, ibn Abu �l-F�r�c mükafatland�rd�. Sultan T�brizin hökmdar� Qara Yusif bin Qara M�h�mm�dUrhaya (Mosul v� �am adalar� aras�nda yerl���n ��h�r-dir. Urfa - Indi Türkiy�d�dir, Edesa kimi tan�n�rd�.-G.�) qay�d��� ad�ndan istiqrar f�rman� imzalad�. D�m��q C�b�r qalas� yax�nl�#�nda istiqrar� Xocaya tap��r�ld� [9,s.137].

1398-1400 ill�rd�, H�l�bin naibi D�mirta� döyü�d� m�#lubiyy�t� u#ray�r. Sultan �hm�d v� Qara Yusif Sultan F�r�c� m�ktub gönd�r�r�k,

Page 141: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

141

ba� ver�n hadis�d� H�l�b naibinin günahkar oldu#unu vur#ulayaraq, sa-va�ma#a m�cbur qald�#lar�n� bildirir [2,s.170].

�bn T�#riberdi 802 – ci (1399-1400) ild�,ba� vermi� hadis�l�ri daha geni� t�qdim etmi�dir. Bel� ki, Misir tarixçisi qeyd edir:Zil-qeyd� ay�n�n 2-d�, Sultan F�r�c�, H�l�bin naibi D�mirta� �l-Mahmudi v� Ba#dat-�raq�n sahibi Sultan �hm�dd�n H�l�bl� ba#l� x�b�r g�ldi.G�l�n x�b�r d�, qeyd olunur ki, Sultan ¥eys�ll�din Uveys �hm�d v� Qaraqoyunlu dövl�tinin hökmdar� QaraYusif Ba#datdan ayr�ld�qdan sonra Misir �yal�tin� yürü� etdil�r.Sultan �hm�d �mirl�ri il� birg� g�zirdi v� onunla pis r�ftar olun-du#umu bildir�r�k �iraz�n sahibin� m�ktub yazd�lar. Ibn Uveyis Munh�-zim mübariz�d�n ç�xd� v� bu zaman �mir Qara Yusif u#ur qazand�. Qara Yusif Sultan �hm�dl� birg� Ba#dada getdi. Ba#dad �hlini Ba#datdan ç�-xartd�lar. Bu zaman Ba#datda böyü müharib� ba�lad�. Çox sayda yerli �hali öldürül�r�k yand�r�ld�. Uzun müharib�d�n sonra, F�rat çay� sahilind� �mir D�mirta� m�#lubiyy�t� u#rad�. H�l�bin naibini �mit D�mirta� �am ölk�sin� keçdi. Bu halda D�mirta� Duqmaq Hummat�n naibi öz �sg�rl�ri-ni yan�na d�v�t etdi v� H�l�bi onlara t�qdim etdi. Sultan �hm�d Qara Yu-sifl� birg� öz �sg�rl�ri il� ön� ç�xd�lar. Onlarla birg� ��vval ay�n�n 24, cüm� günü, t�qrib�n yeddimin qo�unla döyü�l�r� ba�lad�. Bu �idd�tli dö-yü�d� çoxlu sayda q�til�r tör�dildi. �mir Canb�k Atab�k �l-Y�hyai H�l�b ��h�rind� q�til� yetirildi,H�mmat�n naibi Duqmaq �l-Mahmudi �sir al�nd�. Bu döyü�d� H�l�bin naibi D�mirta� �l-Mahmudi m�#lubiyy�t� u#rad�. �sg�rl�rd�n b�zil�ri H�l�bd�n qaçd�, Duqmaqdan h�m�n sonra özün� yüz dirh�m k�sdir�r�k, �am ölk�sin� g�ldi. Sultan �hm�d v� Qara Yusif Mi-sir Sultan�na m�ktub yazd�. M�ktub da deyilir:“M�n müharib� etm�y� g�lm�mi��m.Biz biz� s�#�nanlar� Misir Sultan�na yan�na apard�q. Onun atas� M�lik �l-Zahir geri qay�td� – Allah r�hm�ti onun üz�rin� olsun.Biz sava�maq� planla�d�rmam��d�q. Biz sad�c� olaraq özümüzü müdafi� et-m�k üçün müharib� apard�q”. Bel� ki,ölk� �halisi onlar�n m�ktubunu n�-z�r� almad�lar. �am ��h�rinin naibin� m�ktub yaz�ld� ki,Sultan �hm�d v� Qara Yusif h�bs olunaraq Misir� gönd�rildi[9,s.173].

M�lum oldu#u kimi, �mir Teymur 1399- 1400 cü ild� 7 illik s�f�r� ç�x�r. �mir Teymurun Ba#dad üz�rin� qo�un gönd�rm�si Qara Yusifl� Sultan �hm�din v�ziyy�tini daha da pisl��dirdi. Daha sonra is�, 1400-ci ilin ortalar�nda onlar Ba#dad� t�rk etm�y� m�cbur olundu#u qeyd edilir.

Page 142: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

142

1400-cü ilin iyun hadis�l�rind� H�l�b yax�nl�#�nda ba� ver�n döyü�d� H�-l�b naibi D�mirta��n m�#lub edilm�si qeyd olunmu�dur. Bel� bir v�ziy-y�td� Qara Yusif v� Sultan �hm�din Osmanl� sultan�na s�#�nma#a q�rar verdil�r [2,s.58].

Dig�r m�nb�l�r� n�z�r salsaq, qeyd olunur ki, �mir Teymur Hindis-tandan paytaxt S�m�rq�nd� qay�td�qdan sonra, �ranm�ml�k�tl�rin�, xüsu-siyl� Az�rbaycana v� ona ba#l� yerl�r� gürcü v� erm�ni�sg�rl�ri t�r�fin-d�n t�cavüzl�r vaqe oldu#unu, buna gör� d� r�iyy�tl�rin z�r�rgördüyünü x�b�r ald�. �mir-i humayun namus v� qeyr�tin� toxunan bu hala gör�s�k-kiz yüz ikinci ild� (3.IX.1399-21.VIII.1400) h�r�k�tl� Xorasana do#ru yo-ladü�dü. Sultaniy� yolundan keç�r�k T�briz Qaraba#lar�na g�lib, orada nazil oldu v�o s�hralar� çad�rlar� v� bayraqlar� il� i�#al etdi, ordunu t�fti� il� �sg�rl�rin ham�s�na uluf�- (öd�ni�- pay) v� yey�c�kverdi [7,s.13].

Sultan �hm�d v� QaraYusif Teymurun Bingöl (indi ki,��rqi Anado-lu) �razisind� oldu#unu v� oradan S�vasa keç�c�yi x�b�ri verildi. Bu x�-b�r h�r ikisini qorxuya sald�.Çünki, Teymur ist�r Anadolunu tutmaq, ist�r-s� d�, Suriya s�rh�dl�rin� keç�r�k yollar� ba#lam�� olacaqd�r [5,s.61].

Misir tarixçisi �bn T�#riberdi is� �s�rind� qeyd edir ki, 802-ci ild�, C�lalil�rin hökmdar� Sultan �hm�d v�Az�rbaycan�n Qaraqoyunlu dövl�-tinin hökmdar� Qara Yusif, �mir Teymuru onlar�n üz�rin� geri qay�daca-q�n� gözl�yirdi. Lakin onlara H�l�bd�n x�b�r g�ldi ki, �mir Teymur Siy-van (indi ki, Sivas) ��h�rin� do#ru h�r�k�t etdi. Orada Suleyman bin �bu Y�zid bin Osmanla müharib� apard�. Bursa ��h�rind� Suleymanla birg� Qara Yusif m�#lubiyy�t� u#rad�. Teymur Siyvan��h�rini �l� alaraq �hali-nin �ks�riyy�tini �sir ald� [9,s.174].

Qara Yusif 1402-ci ilin �vv�l�rind� Türkiy�ni t�rk ed�r�k �r�b �ra-q�na g�lmi� v� sadiq silahda�lar�n� �traf�na toplam��d�. O,Sultan �hm�din Ba#dad� �l� keçirm�sin� yard�m etmi� v� Hill�d� möhk�ml�nmi�dir [2,s.59].

Misir tarixçisi Ibn T�#riberdi is� qeyd edir ki, 803-ci il (1401-1402 ci ild�) Teymuril�r h�qiq�t�n d�, S�m�rq�ndi �l� keçirm�k ist�yirdil�r. Lakin onlar ilk növb�d� Ba#dad� �l� almaq üçün hiyl� i�l�tdil�r. Misir Sultan� F�r�c , Sultan �hm�d� Ba#dad�n �miri t�yin olundu#unu x�b�rini bildirdi. Sultan �hm�d Qara Yusifl� birg� Rum ölk�sin� h�r�k�t etdi. Q�fl�t�n �mir Teymur , �mirzad� Rust�m il� birg� 20 min qo�un d�st�ni

Page 143: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

143

Ba#dad� almaqa ça#�rd�. Onlarla Qurban bayram� günü zorla Ba#dada gi-r�r�k Ba#dad� �l� keçirdil�r. Bunanla da, kifay�tl�nm�yib �halini q�l�nc-dan keçirtdil�r.

El� h�min il, 803- cü il d�, �mir Teymur Ba#dada getdi, h�tta Qara-ba#dan keçdikd�n sonra oran� xarabal�#a çevirdi. Daha sonra Y�zid bin Osman Rum krall�#�na yazaraq bildirdi ki, Sultan �hm�d v� Qara Yusif burdan ç�x�b. Onlar�n m�qs�di ba�qa yerl�r� keçm�k v� h�min �razil�ri tutmaqd�r [9,s.209].

Fars dilli m�nb�l�r� diqq�t ets�k, m�nb�d� qeyd olunur ki. �mir Os-man 600 insanla 20 min insan�n üz�rin� hücuma keçdi. Onlar�n �sg�rl�ri �lin� keçirtdiyi Rumlular� q�til� yetirdi [8,s.42].

Tarix�n m�lumdur ki, �mir Teymurun daxil�n möhk�m olmayan imperiyas� onun ölümünd�n sonra parçalanma#a ba�lam��,atas� t�r�find�n hakimiyy�td�n m�hrum edilmi� Miran�ah o#lu �bub�kr v� Mirz� Öm�rl� birlikd� Az�rbaycanda v� �ran�n q�rb torpaqlar�nda ç�xmaq u#runda qanl� mübariz�y� ba�lam��d�lar.

�bnT�#riberdinin, 805-ci il hadis�l�rind�, Miran �ah�n T�briz� getdi-yini vur#uluyur. Ard�yca da qeyd edir ki,el� h�min ilin Rabiul-�vv�l ay�n-da Qaraba#a yürü� ed�r�k ora daxil olub. Bu yürü�d� �halini q�til� yetir�-r�k, �sirl�r v� q�nim�l�r götürdüyünübildirilib[9,s.208].

Hadis�l�rin gedi�at�n� izl�s�k, biz� m�lum olacaq ki, Qara Yusif 1403-cü ild� D�m��q� g�l�rk�n �ah�rin naibi �eyxMahmudi t�r�find�n yax�� qar��lan�b. Sultan �hm�d d� D�m��qd� s�#�nd�. �mir Teymurun t�l�bi il� Misir sultan� F�r�c �am naibind�n onlar�n h�bs� al�nmas�n� t�l�b edib. Qara Yusif v� Sultan �hm�d D�m��qd� bir il h�bsd� qald�lar [2,s.59].

806-ci il hadis�l�rind�: (1403-1404) cü ilin yay�nda Hill�yax�nl�#�n-da Teymur ordusu il� döyü�d� m�#lub olan Qara Yusif sentyabrda D�m��q� g�ldi v� �am naibi �eyx Mahmudi t�r�find�n hörm�tl� qar��lan-d�. �am naibi v�ziyy�ti Qahir�y� bildirdi v� Qaraqoyunlu hökmdar�na hörm�t göst�rdi� bir müdd�t sonra Teymurdan qaçan C�lairi Sultan �h-m�d �ama s�#�nma#a m�cbur oldu. Misir Sultnan�n�n Qara Yusifi Qahir�-y� gönd�rm�k t�l�bi �ama s�#�nma#a m�cbur oldu [2,s.173].

M�lumat� d�qiqliyini yoxlamaq üçün Ibn T�#riberdi 806-ci il hadis�-l�rind� ki t�dqiqat i�ini n�z�rd�n keçir�k. Misir tarixçisi yaz�r, Sultana x�-

Page 144: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

144

b�r çatd� ki, Qara M�h�mm�din o#lu Qara Yusif D�m��q� getdi, �mir �eyx �l-Mahmudi B�drin üz�rin� sal�q v� xo�b�xtlik olsun. Daha sonra, Qara Yusifd�n x�b�r g�ldi ki,o Sultan ¥ays�ll�din �hm�d bin Uyis il� müharib� ed�r�k, Ba#dad� ondan götürdü. Bel� ki,Teymur ora �sk�rl�ri gönd�rdi. Qara Yusifin qo�unlar� onlar� m�hv etdi etdi. Çox keçm�di ki Teymur onun üz�rin� ikinci ordunu haz�rlad�. Onun öz �yanlar� qaçd� ra-haba adlanan bo� �raziy�. Ard�yca da,D�m��q�do#ru yürüyü� etdi. Sultan �hm�d d� h�mçinin, �ld� etdikl�rini ona bildirdiyi vaxtdan �vv�l t�qdim etdi. Bel� x�b�r g�ldi ki, Qani b�y �lai h�bsxanadan qaç�b. Novruz onun hara getdiyini bilm�diyi üçün, onun h�bsini keçikdirdi[9,s.234].

Cumadan�n ax�r�nda �mir Teymur ay�n�nSultan �hm�d bin Uyis, Qara Yusifin tutulmas�n� �mir verdil�r. D�m��qd� �l� keçirildil�r.�mir �eyx onlar�n h�r ikisini h�bs etdir�r�k, h�bsxanaya sald�rd�[9,s.235].

1404-ci ild� (806-807), M�mlük sultan� �mir Teymurun Misir� yü-rü�ünd�n ehtiyyat ed�r�k onlar�n h�bsi bar�d� göst�ri� verdi. Bu göst�ri�i n�z�r� alan �am�n naibi Qara Yusifi D�m��q qalas�n�n Bürc ul-hammam, Sultan �hm�d is� Bürc us-silsil�si hiss�sind� zindana atd�rd� [2,s.173].

�bn T�#riberdi qeyd edir ki, 807-ci il hadis�l�rind� ki, 807-ci ild� �mir �eyx �am�n naibind�n Safedi götürm�y üçün topla�d�lar, �mir Tim-raz �l-Nasri silahl�larla yola ç�xd�, �mir Ç�rk�z �l-Qasimi �l-Musara v� �mir Sudun �l-Zarf Tiripolid�n qay�td�. �sk�rl�r onlara qar�� yürü� etdi, Safed �l� al�nd�. Onlar hiyl� il� Çi�ara yürü� etdil�r, oran� tutdular. Bildir-dil�r, �g�r onlar� Katmarda q�bul ets�n, Çi�ardan onlar� xilas ed�cik. Onun üz�rin� etiraz yürü�ü ed�rik onlardan Safed ��h�rini geri alaraq, D�-m��q� geri qay�td�lar. Bu bar�d� x�b�r, krala çatd�. �eyx Safedi almaqa çal��d�. �aban ay�n�n 16 h�ft�nin ikinci günü D�m��qd�n ç�xd�. Onunla birg� Misir v� Suriya �sg�rl�rind�n boyük d�st� topland� Qara Yusif il� birl��dil�r [9,s.241].

807-ci ilin R�c�b ay�nda �am naibi �mir �eyx t�r�find�n veril�n �mir� �sas�n Sultan �hm�d v� QaraYusif azadl�#a ç�xd�. H�tta raztla�d�-#�m�z m�lumatda verilir ki,�am�n naibi �eyx �l-Mahmudi t�r�find�n aza-dl�#a burax�lan Qara Yusif v� Sultan �hm�d Misir sultan�n �mri il� deyil, öz ist�yi il� azadl�qa burax�l�b [5,s.68].

807- ci ild�, �mir �eyx C�k�mi D�m��q� t�qdim etm�mi�d�n �vv�l, Ba#dad�n sahibi Sultan �hm�di D�m��q h�bsxanas�ndan azad edildi. Ona

Page 145: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

145

min dirh�m gümü� v� üç yüz at il� mükafatland�rd�lar. H�mçinin Qara Yusifd� azad olunaraq üç yüz atla mükafatland�rd�lar. Misirin bir neç� bö-yük �mirl�ri Q�zza t�r�f� ç�xd�. Onlar : �mir Timraz �l-Nassiri, �mir Su-dunun o#lu, Sudun �l-H�mz�vad�r. �l-Nassri, �ynal H�tab v� C�rk�z �l-Musaria ora çatd�. �eyx onlar� toplad�qdan sonra h�r birin� yüz min gü-mü� dirh�m verdi. Daha sonra �eyx �mir v� �mir Ye�b�k v� Qara Yusif zil-qild� ay�n�n 20 D�m��qd�n ç�xd�. Ondan sonra onlar xarabaya çevril-mi� bo� sehraya yürü� etdil�r. Y��b�k v� Qara Yusif Safeddin ikinci nai-bini ona ita�t etm�k üçün yola ç�xd�. Onlar ora çatd� v� h�qiq�t�n d� Sul-tana ita�t etm�y� davam etdil�r [9,s.244].

Bel� ki, Qara Yusif ve Y��b�k Safedd� yax�nla�d�.Buktamer onu K��fiyyatç�lar�n �lind�n ç�xartd�. C�sar Yaqub g�ldi, Qara Yusif v� Y��b�k k��fiyyatç�lar�n r�hb�rl�ri il� görü�dü. Safedd k��fiyyatç�s�n�n i�tirak� il� d�h��tli müharib� ba�lad�. Onlar Suriyal�lardan 10 atl� götürdü-l�r. Daha sonra Qara Yusif v� Y��b�k T�b�riy� geri qay�td�lar. Ora çatd�-lar, h�tta onlara �am�n naibini t�qdim etdi [9,s.245].

�bn T�#riberdi qeyd edir ki, o, ill�rd� �am ��h�rind� kitabxanan�n olmas�n� ist�yirdil�r. Lakin, onlar qorxudular ki, bu fikri bildirs�l�r onla-r�n bu fikirl�ri b�y�nilm�z. H�qiq�t�n, onlarn� il� qar��lacaq�n� bilmirdi-l�r. H�tta öz ölüml�rini bel� göz� alm��d�. Sultan deyil�n fikirl�ri diqq�t� almad�. Sultan deyil�n bu fikirl�r�d�, cavab verm�m�yi öz �l-alt�lar�na �mr etdi. �mir öz dü�ünc� v� tutdu#u mövqed�, çox q�ddar idi. H�tta Sul-tan� 5 gec� �sar�td� saxlad� v� onlar 3 min fars� v� 4 mintürkl�rin r�hb�ri Qara Yusif idi [9,s.248].

Bele ki, �mir C�k�m, �mir �eyx, �mir Tulu v� Qara Yusif il� ara-lar�nda müqavil� imzalad�lar. Müqavil�nin bir hiss�sind�, �am ��h�rini �l� keçirtm�k, dig�r hiss�sind� is� Sultan �sk�rl�rinin ona ita�t etm�l�ri haqqda ��rtl�r vard�r [9,s.249].

Dövri ara�d�ran t�dqiqatç�lar�n �s�rin� n�z�r salsaq, burada 807-ci il, hadis�l�ri bel� qeyd olunur ki, Teymurun ölmünd�n sonra, varisl�r haki-miyy�t u#runda mübariz� apar�rd�lar. Paytaxt�n tez-tez �ld�n-�l� keçm�si, �übh�siz ki, ilk növb�d� xalq�n qar�t edilm�sin� s�b�b olurdu. Az�rbayca-n�n ��h�r v� qalalar� yadelli hücumlar n�tic�sind� da#�l�r, �halisi q�tl edilirdi. Teymuri qo�unlar�na ill�rl� f�d�karcas�na sin� g�tir�n �linc� qalas� 807-ci ild� Mirz� Öm�rin yürü�ü n�tic�sind� viran oldu [3,s.87].

Page 146: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

146

M�mlük �miri Ya�b�y Sultan F�r�c qar�� üsyan qald�rd�. �am valisi �eyx Mahmudi v� H�l�b valisi �mir Ç�k�m d� bu üsyana qo�uldu. �eyx Mahmudi üsyanç�lara köm�k etm�k üçün 1405-ci ilin yanvar�nda h�bsd�n azad etdiyi Qara Yusifi v� Sultan �hm�din qüvv�l�rind�n istifad� etm�y� çal��d� [2,s.172].

Misir tarixçisi �bn T�#riberdi, 808 –ci il hadis�l�rini qeyd ed�rk�n-yaz�r, �mir �eyx h�qiq�t�n �mir C�k�m v� Qara Yusifi dostlar� kimi d�-v�t etdi ki, ba� ver�n üsyan� sonland�rs�nlar. Lakin onlar raz�la�maya-raq,�mir C�k�m Tripoliy�,Qara Yusif is� ��rq t�r�f� öz ölk�sin� qay�td� [9,s.252].

Bel�likl�, Misir tarixçisi �bn T�#riberdinin “�n-Nücum �z-Zahira fi'l Mülük Misr v�'l Qahir�" �s�rind�n g�tirdiyimiz geni� faktlar bir daha gös-t�rir ki, Az�rbaycan Qaraqoyunlu dövl�tinin tarixinin öyr�nilm�si bax�-m�ndan bu m�nb� dövrün dig�r m�nb�rl�r il� yana�� mühüm �h�miyy�t� malikdir. G�l�c�k t�qdiqat i�l�rimizd� d�, bir daha bu �s�r� qay�dacay�q.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan Tarixi . Yeddi cildd�, Üçüncü cild.Bak�, Elm, 2007. 2. N�c�fli T.Az�rbaycan Qaraqoyunlu v� A#qoyunlu dövl�tl�ri.Ça��o#lu, 2012. 3. �ahin F�rz�liyev. Az�rbaycan XV-XVI �srl�rd�. Bak� – Elm - 1983. 4. Çuhadar M,Yigit �.�bn Ta#riberdi. Türk Diyanet Vakf�.�slam Ansiklopedisi.�stanbul,

20 cilt, s.368. 5. Faruk Sümer. Kara Koyunlular. 1 cilt. Ankara- 1967 6. Kopraman K.Y. M�s�r Memlükleri Tarihi, Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Seyh al-

Mahmûdî Devri, Ankara.1989. 7. Nizam�ddin �ami. Z�f�r-nam�. Bak� – Elm – 2012 8. Ebu Bekr-i Tihrani. Kitab� – Diyarbekriyye. Balgat-Ankara.-2014 9. ¦§¨ª ¦¨¬­ ®ª¯-°¨±²³´¯ µ ¨¶· ¸º¼· ½¾ °¨±¯¿´¯ ÀºÁ´¯ .ÿÁ´¯12 . °¨Äª–ŲÂÆ´ .

Page 147: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

147

�+���) $��+��'� ������������ / / �������+� /���/ %'� ���� %��9� + $� �+��� �/$���� /

�� ��� %��9 � ��/����� «�-����& ��-��]�� 9-'^-&�'�� &�� +�-'^-��]��» (�'���)�� �+���� +'����

�/$�� ����) /�=�� "�#}���#

���%&� P ���� (1389—1420) — � %����$ '���� ��% P -P����, %���-

&���� �����%���/, '���� ��%��� ������$, ���� �� �+����$� �=� �� � ����� �%��'� '���� ��%, � �������% "�� :��<, ����� � � � �. `��%����� ������ P -P���� �%����� ��� �� ?�� �% �<�� �� ���; �%��� �� � {��<. `��%�� ������ ��+�%�� ������'� ���� P -P���� ��� �� ��� �%�����$ "�� :��<, �����+� "�����, � �.

THE INFORMATION ABOUT THE RULER OF AZERBAIJANI QARAGOYUNLU STATE QARA YUSUF IN THE WORK OF EGYPT�AN

H�STOR�AN YUSUF BIN –AL- TAGHRIBIRDI “AL-NUJUM AL-ZAHIRA FI MULUK MISR WA'L-QAHIRA”

Gunel �smayilova SUMMARY

Qara Yusuf (1389—1420) – the ruler of Qaraqoyunlu, skillful military leader

and statesman. Significantly expanded the territory of the state, by adding territories of Azerbaijan, Western Iran and Iraq.The founder of Qaraqoyunlu dynasty was one of emirsof the Jalairidis - Sheikh Uveys Bayram Hodja.The main locations of nomadic camps at that period were Azerbaijan, Eastern Anatolia and Iraq.

Page 148: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

148

����& ���� ��(�] ���� + $ / �������+� �� �����������

XV – XVI +�� + + � +���� � �� � /��9

��;< �&��' + * ������!� "���#: '���� ��%�, �+�� � ���, ���� ��, ������, �� . Keywords: government, scientific works, history, dyhasty, country. Açar sözl�r: dövl�t, elmi i�l�r, tarix, sülal�, ölk�. � �������%�� ��/��$�-?�����+�����, �:&���%��� � ��-

����+����� ���� �� '���� ��% "�� :��< XV %�� :��� �����$-��%� � ��� �����; � ���+���%��; ��%����; ���� ���% � %����-��%���%–¤.�;����%, `.������%, !."=� :����, "."�����, �.��-����%, ".!�����, �.�����, �.������%, �.��=���, !.�'�-��%��, ".���;�%, �.P +��%���'�, �.��� �=�%���'�, P. > �%� �, ¤.�;���%, �.P���%�+, �.��� ���'�, �.�� , � � �'�; �+��;.

� � ��� `.". ������% «`: ��%�� '���� ��% !���%���% % +�� XVI %��» (3, �� . 97-99) �����%���� ��� � ���� ��� '���� ��% !���%���% ��<� �� ��� � %���� �� %=;�% � - �; ¤�� � ���; �: '��, � � �/���� � ��������� '���� ��% �� %=;�% � '���� ��%� !���%���%.

�� :��� ���� �� �����$�; '���� ��% � '���� ��%��; �: ��%�� �������, % +������ '���� ��% � ���%���%�'� "�� :��< {V-{VI %���%, �%������ ���� �� %<�; � � �:��� % �� :��<���� ���� ��' ���. ������ � ��, +�� ��'�� %�� � ��� ��� ��� �: ��� �� '�%�� ?�� ���� % �%��; �������%��;.

�������%���� ��%�����'� �� ��� �����, +�� '���� ��%� � ����%���� ��:�� �� �� ������+����� � '��/�� �:&���% � �������� � ��� ��+�� �%�����. � �:&���%�, ���%�� -�����, '���� ��%� %������� �� ������ ?�������� ���'� ��$=���% � ?������� ����� :��$=���%��, ��, �� � �����%�'� '��, �� �=� ��� ���%���� ��� ���%���� �%��'� ��:��%��'� ��, ���� ��� � �' :���� � �'�; ���%. P� * ��;< "�#}��� - � ����%���$ ���<����'� ����� ��%��'� ��%� �����

Page 149: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

149

������+���� ��� ��� � :����� '���� ��%� �' �� %<�� ��$ % <��� �:&���%, ����%� �: ��� %�������%��, % +������ � ;�� %��'� � �/��� ��/��$�-?�����+����'� �%����.

� ;��� �������%�� �� ��� ���$ %�%��� � �:�:&���, ����&���� % :��; � ���; ��%�����; � % ��� +���� ���+���%�-�; ���� ���% � %������%���% �.�. � ���$�, ".�. P �����'�, �.�.��� �=�%���'�, �.".�� ���%���'�, "."."�����, `.".������-%, ¤.�.�;����%, �.".";����%, �.�.�;��� � � �'�;.

��� ��� �� '�%�� �������� �% �������; �� <% �� ���� ������� % {VI %��, ��<� % ��� � �'�; ���' ���, ���%�&�� � ��� ��%�����; ���� ���%, ���� �� �:�:&�% �%����� %����+�; � �% �������; %�� �% �� ���� �� !���%�����'� '���� ��%, �� �� ; ��� �� '�%�-?�����+����� ������$���� �� ��� % "�� -:��<�, ��<� %��%���� �� ��'� �����%����� ��$ !���%���% % � �/���� �� ������ �%���� ��<�� %����+��� � ������ '���-� ��%��. >�� ���� % �'� ��+����; =�� �� <��� ���%�� ������ ��/��$�-?�����+����'� � ������+����'� �%���� % {VI %���.

���+��� %�=��%�; %�� ���% :��� ����=� � ����<�� `." ������%��, �.". ";����%�� � ¤.�. �;����%�� (1, �� . 16-18) ���%���%=�� �� �+�; :�� �� ���� �� '���� ��%����� "'-����� � !���%���%, �; �%���� � �����% ��������� �� -��, �� '�%�-?�����+����� �������� "'��� ������� %� %�� �� ����%�� {VI - �� %�� ����%�� {VII %���% `����$�� ��<���� � %�%���, ����&���� % ?��; �������%��; ����� :��$=�� ����&$ % :��� � ����&�� ����� �/���.

! ��� �������%�� �� ���� �� !���%���% %<�� ����� ��-��� � �������$�� :��� ��%����'� ���/����� % ?��� �:���� � ��. `.".

������%, %��=�'� �+����$�� %��� % ���� ��' ��� �� :��<���� ������ !���%���%. P� ����+� � ��. ¤.�. �;-����%, <�� +� ��� �������%�� `.". ������%, �%������ ��, +�� � % �%��� :���, ��� � � ��/����� %����+��� ����+��-�� �: &��� � � �% ��������, �+����$�� ����� ��%�� ����+��-���� ��� ���, � �%������ % � ��; ����; ���� ���%. � �-

Page 150: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

150

���$��� � ��. `.".������%� �����$ ������$ % �%��; :��; :��$=� %���� �%���� � ?�����+����� ���=���� '���� ��% !���%���% � �����% ��������� �� ��, � �%���� ��� ���� �+�� :������ % ?��� � %����» � � �+���� �����<��� �� �%�� ���� ��' ��� �� ���$ ���%�� ������ ���� �� � ��-�%���%�'� "�� :��< �� % ���� ��' ��� ��%�����'� �� ���, �� � % `��+���%��� ���� ��' ���.

!��/��$�� � ��� �� ���+��� %�����%���� '���� ��% "'-����� � !���%���% � �����% ��������� '���� ��%�� %� %�� �� ����%�� {VI - �� %�� ����%�� {VII %���% ���%���� � ��. ¤.�. �;����%, %�� %�� � ���$�� % �� :��<����, � � % �� �-%�� ���� ��' ���, ��%=���� �������%��� ��'� %�� �� �� �����$�� �+�� � �:�����. � �%��; ��'�+�����; �+�; :��; ���%� �:=� �'� ����+����'� ��� �� `��+���%�-�� � � �:�<�� ���� ��' ���, � ���+����'� ���=��� � ����-��%���� ��; /���'� �� �� %�����+���% ��; ����;, � ��. ¤.�.�;����% ����$� � ������� �%���� �� ��<�� ��-�; ?�����+����; ���=���, �� � ��������+����; %�������-=��� % ����� �� ���, ���%��� ���'� �%��; ������� �����-�����'� �� ���(1, �� . 41-44).

� �������� '��� % �%��� � ��$� =�'� '���� ��% % ��<��- ���� <��� ���� %�� �� ��� �� � "�� :��<�, �'� ���� �� � ���$�� �. ��� � �%��� � � ���$�� �������� %� %�������-=���; "�� :��<���� �����:���� � %�=�� �� ��. ��?���� %<��=�� ��+�� =�; ���� ���% �%������ �� ���� ��<�; � �=�:�+�; ����<��� � %�'����%, ��� ��%=�;�� % � �:�<�� ��� % ��%�&��� � �:��� ���� �� =�� �� � � =�'� ��.

�� ���$� ���%�&� � ���+������ ���+��� � �:� � �������%�� ��% ����; ��%�����; ���� ���% ���%�&��; +�$��� �� ���� ���� �� '���� ��% !���%���% � �'� %������-�=��� � ���� �� ��'�&���%��; %����+�; '���� ��% – `�-����� ���� ���.

{ ����'�+����� ��� �������%�� �;%��%�� +��$ �:�-��� � ��'� �� ��� � ���%���%�� ���� �� "�� :��< – �� %�� +��%� �� XVI �������� – % ���� �: ��%�� � ���%���� '���-

Page 151: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

151

� ��% !���%���%, % ���� �� ���� �'� �� :��<����� ��� � ����<�� %���&� ��$. ���� �� ��� ; ��� � '�'������ �� ����'� '���� ��%��'� �:����-��� % ������+�����, ��/��$-�-?�����+����� � ���$�� �� <��� ���<�'� ������.

�. �. ��� �=�%���� % �%��� � ��� «`+� �� �� ���� �� ���-��$�; ���=��� % "�� :��<� � " ���� % XVI- +�� XIX %���%» ����+��, +�� ���� ��' � XVI %�� ����� ��=� %� %%����� ���$������ ��'��� �� %�����+����, % +������ «";-�-�-�% �;» �� :�� ����� (5, �� . 34).

����� ���� �� �� ��� !���%���% ����� ��=� %� ��-'�� ����+���� �� � �'�; � ����%������ !���%������ � ��%� �� ���� ��' ���. � �'� � ��� %�� ��� ������, % +������ ���� �� "�� :��< � � �'�; �����$�; '���� ��% P%��, � � ���� �- ���� ��%����� �� ��;���% =;���; %���� !���%���% % ?�� �� �.

�&� :��$=� %���� ��������� ���� �� ���'� %�� � "�� -:��<, ��:����� % ���� �� ���%�&� �+����$� +��$ �'� �+�'� ��+����. �� ���� %�� ����%���� % ��%����� �� � �:�����%��. � %��$���$ � ��+���$ ���:&���; ����� �� ��=� �%����� % ��� ���+�% ����%� <����� ���:&����� ����- �� XVI %�� ". >�: �����'�, ���� �� �%����� ������ �� �����+-�� ���� ��' ���, ��<� ��� ��� �:�� �%����� � ������ "�� :��< � � �; ;������%��� <���.

����� ��=� ���:&�� �� �%����� � %�� ��� <��� "�� :��< � ������; �� . `��:�� /�� �'� ��� �:�� ���� � �� ��� ��� �%�<��� �<�����% �� ��� �� "�� -:��<, % +������ �;�+�%. ��� �:� �����%�� ���-�� ��=� � � ����� �; � �'�; %������;, � ��� � %����-��; % � ���� � % �� %�. ���������, % �+���%� � ����%����� �����$�� ���� ��' ��� ����� ��=� � ��%���� � ?��� %��-����� � �� % <��:�� ���=��� (2, �� . 35).

>�<� � �%���� ��'� ��; � ��'�%�� �������� ����%��-���'� =; "::� I, � ��<��%��; �����$, �: �������� �����%�-���� �����.

� ��; ����; ��� :��� �%������� � �����; �����-�; � �; � ���; ���%����� ����%��$ ��%��$� ����� � ����%��-

Page 152: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

152

�� � ���, ���� ������%��� %������$�� ������ ��&���%�%-�� % "�� :��<� % ��/� XVI - +�� XVII %���%.

�� ���%����� ������ � -����� :�� �� � {��< (1388-1392), ���� �� �� ��� �:������$ ��+�%�� ����� ��� �%�-�� %���$�, � �� %��� �� ����+���% ��� ?�� � �����$. ��� ���-��� %������ � �'�� � %����$ � -����� � ��;���� (1392-1405), ���� �� ���' %���� ������� � %� %�� ���, � %� %�=-�� ����<��� ������'� �:������� � -�����. ��� �� ������'� �:������� � -����� :�� '� �� �. �� ���:&�-�� � ���%���%�'� ���� �� ���<���� ��;���� �$ ������, � ��;���� %��� �%�� ��+$ � �<��� �����'� ���� ";��� (1382-1410), � ��� ���� %�=�� % : +�� ��� � �<��� ���� (9, �� . 38).

! � �'�� ��� ��, %� ��'�; �������; ���+���'� �� ��� �� +����'� ���+�� ��<�� � �� � "�� :��<��, +�� � �:�%-�� �� �������'� ���;��, � ��=$ �� ��� ���� ���, � �-�� , �%��� ���������, '� ���%, ��% �% ��<� :��� %������$ � ��� �;

"�� :��<. ��� ��� ��� ���, +�� ��� ������ / � % XVI %���, �� �'� ��:���� ������%��, %������� "�� :��<, �: &-��$ % �%��; ' ���; � =;� !���%������ ���� �� �� � '���� �� «�� ������; � �� %���; �����$…». ��+�� %� %��; ��������+��-��; �������;, �����&�;�� � «�� ������� ����» �:���� +��� %�� �+���� �%�� �� :��<���; '� ���% – ���;�� (��-;), P�<� (���<), ��� (���), >% �� (>�: ��), +�� ���%����� ��� ����� �%�$ ?�� ��� ��� � ������$ �; ���� ����%�� � ���� �� "�� :��<. � � � �%����� ��'� �������%�� ��-���+����$�� �+��� ����� ��� ��� ;�% �����$���'� � ��-�, ��� «!�=��� ������ � �� ����», � ����%���� % ���%-�� ��������+����� �������/��� XV-XVI %���%: �������� ������� �����% � �������%, ' �����, ����, ��������.

"%�� «������-� � �» "::�'��� ' ���;�% (1794-1846), ������� ������; ;�% � �����%�� ������ / ���� ���<-:�, ��%���� �� �����%���� �+��� � ��?�, ��+��%=�� %����+�� �: ��%���$ � ��%����� +� �� ���%�� ������ ���$�� �,

Page 153: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

153

��� �� � ���; �������� �� :��<���'� ���$�� �'� %�� �<��-�� XIX %��, ��<� �+������ ���%�����<���� �� :��<-���� ���� ��' ���.

> ��� �� �%���� ���� ���� � ���� <�� � �&� :����� � %����+�� ��������. �� % ����+�� �� �%��; � ��=���%����%, %�� � ���$�� ������� ��� ��� :���; � �� ������; ���� ���% � '��' ��%, � � ���$������ ���� ����+���% ��+�;, %��-������;, �%�����;, �������� ��<� �%�; �% �������; � ��-���; ���� ���% XVII- XIX %���% – ��'��, >��&�%, P ��� � � �'�; (10, �� . 39-41).

� �������� '��� % �%��� � ��$� =�'� '���� ��% % ��<��- ���� <��� ���� %�� �� ��� �� � "�� :��<�, �'� ���� �� � ���$�� �. ��� � �%��� � � ���$�� �������� %� %�������-=���; "�� :��<���� �����:���� � %�=�� �� ��. ��?���� %<��=�� ��+�� =�; ���� ���% �%������ �� ���� ��<�; � �=�:�+�; ����<��� � %�'����%, ��� ��%=�;�� % � �:�<�� ��� % ��%�&��� � �:��� ���� �� =�� �� � � =�'� ��.

����%�� ��� �� � �� ���=��� �����; �����$����; %�������� � �' � � �'��, � %����%=��� � � �� �/���� %������. �� ��%����� � ����%���� � ��/��$�� ����%� %����%=�;; � ��� � ��%�������� %������ :��� ����� �� ����+���%� � ����%������ ���, �%�&����% � ��;�%, � ���%� ��� %����%=�; ������� �� � ���$�(12, �� . 29-31).

��� ; ��� ������ ��/��$�; ����%�% �%�<��� ��� ��� ���:&��� � ��<<��� %����%=��� �����; ������% % ��' �, � ��� ���� �; :��� ��<� ���(13, �� . 57-59). �+����$�'� ��� �� �� �����$�� ���=���� �� ; ��� � ���� <��.

��%����, +�� ��� �� ��� XV-XVI %���% ������ �����; � �����% �������; ����=���%����% ��� ��%��$� �+����$�� ��� ��, �����&���� � ?������� �� �<�'� P%��, '� ���% �� ;������%��; /�� �%, �� '�%�� � �����(8, �� . 107-109). �� ���'� �� ����+���% ��<�� :��$ ��+��� � �%��+� � ��� ���+�-�� �����$�; ���=���, � ���$�� � � ����%�� ������%���� �%�����, ���:&���; �% ��������� ����=���%�����, � ��-�� ��<� �� :��<���; ����+���%. !%����� �% �������; ����-

Page 154: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

154

=���%����% /��, '�%�� �: ���, ��� �:&�� ; ��� ������ ?�����+����'� �%���� ��; ��� ��; ���% � �������� � ���-%������$�; ��� % ��� ��� ��� �� ���. � ���� �� �+�� � -:���� � �:���� ���+��� � ���% ��%�����'� �� ��� � '���� -��%����� �� :��<���; '���� ��% � �+�$ =� ��� ��%�&� % �� :��<���� ���� ��' ���, �, ��?���� �� ���� ���� ��$ �� �+�$ � ���% � ����+���%, ����; % ��%������ �� ���. ��� �+�$ ����� ���� �%���� �������%�� � �:���� '���� ��%�-���� � ������+����� <��� "�� :��<(11, �� . 37-39).

� ����%����� ��%������ ���� ��' ��� �� �� ���� "��� � �<�'� P%��, ���%� � ��������� ��������'��, ��� �� /��; � ���% % �:���� ���+���� �� � �:����(14, �� . 39-41). ��� ���� �%���� �� � �:���� ���� <� /��� ��� ��� � ��� ��%�����; � �� :��<���; ���� ���% � %������%���%: �.�. � ���$�, �.�. ��� �=�%���'�(8, �� . 111-113), �.�. ��� �=�%���-'�, �.�. ��=�%, P.�. �����%�+, �.�. �;����%, `.". ������-%, ¤.�. �;����%, �<. �: '���%, �." ";����%, !.� `���;�, !.�. "=� :����, �.{. ���� �%, !.". �����%, �.". � ����%.

������ � ��+�� ���������+����� ������'�� % �� ��� ��&���%�%�� !!!�, ����� �� �� :��<���� ���� ��� ��'� �� ���, % +������ �.�. �;����%, `.". ������%, ¤.�. �;��-��%, �<. �: '���%, �." ";����%, !.� `���;�, !.�. "=� :����, �.{. ���� �%, ���%���$� � �:�����%� ����=�� � ���+��� � ���%���%�� ���� �� � � :���� ���� ��' ��� "�� :��<-(7, �� . 27-30). ���� �+���%�$ ��, +�� % ��%������ �� ��� ��&��-�%�%� �� �%� /��� , % ���:����� �� ���=��� � �� ����� ���, �� � � ��� � ����%��$ � ����� � �������� � � ����-��%���� ���������$ %�=������ �������%����.

���� �� �+�� � :���� ���� �� "�� :��< �� %��-��%���� ��<�� :��$ �% �. ". �;���% (4, �� . 102-104), ����+�� �.�.��� �=�%���� % �%��� � ��� �� ���� �� �����$�; ���=��� % � ���%���%�� "�� :��<�.

XV-XVI �srl�rd� Az�rbaycan dövl�tl�rinin tarixi sovet tarix�ünasl�-#� elmi i�l�rin ara�d�r�lmas�.

Page 155: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

155

�$� � �$ '^� +� � '�������� 1. ¤.�.�;����%. ��������=��� '���� ��% "������ � !���%���% �

'���� ��%�� �% ���. ���, 1987. 2. �.".�;���%. P ���� �� � ���� �� "�� :��< � � ���<���� ?���� �

�� ���� �� �� %=;�% XI-XV %%. ���, 1923 3. `.�.������%. ������%��� '���� ��% !���%���% % +�� XVI %��.

���, 1961. 4. �;���% �. P ���� �� � ���� �� "�� :��<. ���: 1923. 5. �.�.��� �=�%����. "�� :��< % {V-XVII %%. ���, 1949. 6. ��� �=�%���� �.�. ����� ��% "�� :��< % XV %���. !:� �� �����

�� ���� �� "�� :��<, %����� I, ���: 1949. 7. �. �. ��� �=�%����. «�� % % XV%���». !:� �� ����� �� ���� ��

"�� :��<. ���' �: 1949. 8. ��� �=�%���� �.�. `+� �� �� ���� �� �����$�; ���=��� %

"�� :��<� � " ���� % XVI-XIX %��;. ���' �: 1949. 9. ".".�;��. «> �;�-"��� �� "::��», �� ����+�� �� ���� �� "�� -

:��<. ���, 1960. 10. !�� �% �.�. `+� �� ������+����� ���� �� ������'� '���� ��% 30-50-�

'��� XVI %��. ����%-���' �: 1958. 11. !�� �% �.". ������� ������ P%��� XVI-XIX %��;. ����%: 1958. 12. >�;��� �% �.�. ! ���%���%� ������ ��<�� ���; ����; (XIV-XV

%��). ����%: 1966. 13. >���%�+ �.�. �% �������� �� <%� % �� ������� ���%� % XVI-XIX

%��;. ����%: 1982. 14. � ����%. �.�. `�������$� ����% «";� �-�% �;» �� :��

�����. "�� ��. P� �%, 1972. � 1 15. � � ; � �. �. >� '�%�� ������'� '���� ��% �� �� �� ������ % XVI

%���.— �.: 1952. SOVET TAR�X�ÜNASLI�ININ XV-XVI �SRL�R AZ�RBAYCAN

DÖVL�TL�R�N�N TAR�X�N� H�SR OLUNMU� ELM� �S�RL�R�N� BAXI�

XÜLAS�

Son orta �srl�rd� Yax�n ��rqin �n iri dövl�tl�rind�n olan Az�rbaycan S�f�vil�r

dövl�tinin 200 ild�n art�q bir dövrü �hat� ed�n tarixinin s�n�dl�r �sas�nda öyr�nilm�si t�dqiqatç�lar�n daima diqq�t m�rk�zind� olmu�dur. Bu dövl�t Az�rbaycan dövl�tçiliyi-nin 5000 il� yax�n inki�af tarixind� layiqli yer tutur.

Türk m�n��li S�f�vi n�slind�n olan �rd�bil �eyxl�ri uzun v� g�rgin mübariz� n�tic�sind� �imalda Qafqaz da#l�r�ndan ba�layaraq c�nubda Fars körf�zin�d�k, q�rbd�

Page 156: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

156

F�rat açy�ndan, ��rqd� Amu-D�rya çay�nadk olan 3,3 mln.kv. kilometrlik �razini �hat� ed�n n�h�ng bir imperiya yarada bilmi�dil�r.

M�lum oldu#öu kimi dövl�tin �sas� S�f�vi �eyxl�rinn varisi, istedadl� s�rk�rd� �smay�l t�r�find�n qoyulmu�dur. Çox bacar�ql� siyas�tçi olan �smay�l Az�rbaycan�n türk rumlu, �amlu, qacaq, �f�ar, ustacl�, zülq�d�r, t�k�li v �dig�r tayfa �yanlar�n� �tra-f�nda c�m ed�r�k öz f�thl�ri zaman�, el�c� d� dövl�t quruculu#u i�l�rind� onlara arxa-lanm��d�r. XVI �srd� Az�rbaycan dövl�ti kimi inki�af ed�r�k möhk�ml�nmi�dir. Bu i�d� A�zrbaycan�n �yanlar� h�rbi r�hb�r rolu oynam��lar. S�f�vi saray� v� orduda Az�rbaycan dilind� dan���l�r v� �sas�n az�rbaycan ad�t-�n�n�l�rin� riay�t olunurdu. Lakin XVI �srin sonuncu onilliyind�n etibar�n bir s�ra sosial-iqtisadi, siyasi s�b�bl�r, el�c� d� I �ah Abbas�n öz hjakimiyy�tini möhk�ml�ndirm�k siyas�ti yeritm�k s�b�bin-d�n S�f�vi �mperiyas�n�n siyasi statusunda �ran elementl�rin� meyl mü�ahid� olunurdu. Bu proses� iki amil t�sir göst�rirdi: paytaxt�n Az�rbaycandan �ran�n iç�ril�rin� köçürül-m�si v� XVI �srin sonunda Az�rbaycan�n böyük bir �razisinin Osmanl� �mperiyas� t�r�find�n q�sa müdd�t� i�#al edilm�si. Lakin �minlikl� dem�k oalr ki, bu heç d� S�f�vi dövl�tinin �ran dövl�tin� çevrilm�si dem�k deyildi. Çünki hakim S�f�vi sülal�si Az�r-baycan �silli idi ki, bu da dövl�tin az�rbaycanl� xarakterini qpruyub saxlamas� prossesi-n� mü�yy�n q�d�r köm�k etmi�dir. Böyük S�f�vi imperiyas�n�n s�rh�dl�ri daxilind�, Q�rbl� ��rq aras�nda �lveri�li co#rafi �razid� yerl��m�si, z�ngin t�bii s�rv�tl�ri, s�n�t-karl�#�n, ��h�rl�rin v� ticar�tin inki�af etm�si say�sind� böyük rol oynam��d�r.

Consideration of scientific works on Azerbaijan's statehood XV - XVI centuries in Soviet historiography.

EXAMINATION OF SCIENTIFIC WORKS ON THE STALEHOOD OF AZERBAIJAN XV-XVI CENTURIES II SOVIET HISTORIOGRAPHY

SUMMURY

In the history of scientific development problems of studying the works of the

Soviet period of the Azerbaijani state of not very widely covered in the Azerbaijani historiography, and so we try to give a list of works and sources written in the Soviet period. Where very poorly regarded study on the public and political life of Azerbaijan.

Representatives of the Soviet historiography of the Near East and South Caucasus, on the basis of Marxist methodology, given the number of valuable works in the field we are studying the problem. For the considered issues contain valuable materials works of Soviet and Azerbaijani historians and Orientalists: VV Barthold, IP Petrushevskii, DM Petrushevskii, PP Busheva, KV Bazilevich, EM Shahmalieva, OA Efendiyev, YM Makhmudov, George. Ibragimova, BA Akhmedov SM Onullahi, SB Ashurbeyli, MH Heydarov, SA Mamedov, Sh Farzaliyev.

Despite the presence of communist ideology in the Soviet times, some Azerbaijani historians of the period, in particular EM Shahmali, OA Efendiyev, YM

Page 157: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

157

Makhmudov, George. Ibragimov, BA Akhmedov SM Onullahi, SB Ashurbeyli, MH Heydarov, thoroughly and objectively come to the study of medieval history and historiography of the development of Azerbaijan. Given the fact that during the Soviet period there was severe censorship, especially in relation to the Turkic peoples, it is not hard to imagine the difficulties and obstacles encountered above the researchers.

A pioneer research of the history of Azerbaijan's justice may be called EA Pak-homov, said IP Petrushevsky in his work on the history of medieval feudal relations in Azerbaijan .

Basically EA Pakhomov in his writings and study describes the develop-ment land issues in Azerbaijan, the situation of the peasants in the countryside, and there is a meaningful article about the development of feudal relations in Azerbaijan .

Specificity of feudal society of Azerbaijan in the period under considera-tion shows all the signs of continuity with the previous period, the completion of the formation of feudal society. In the period under discussion in Azerbaijan there were such feudal states as the state of Shirvanshahs, Gara Goyunlu, Ar Goyunlu and the Safavids.

Page 158: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

158

AZ�RBAYCANIN “SÜLH NAM�N� T�R�FDA�LIQ” PROQRAMINDA ��T�RAKI

H�mid� �HM�DOVA *

Açar sözl�r: NATO, Sülh namin� t�r�fda�l�q, komissiya, müdafi�, �m�kda�l�q ������!� "���#: �">`, � �� ��%� �� �� , ��������, �:� �, ��� ��-

�+���%� Key words: NATO, Partnership for Peace, commission, defense, cooperation Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� �m�kda�l�#�nda ön�mli isti-

qam�tl�rd�n biri d� “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�d�r. Az�rbaycan�n bu proqramda i�tirak�n�n �h�miyy�ti ist�r tarixi, ist�r siyasi �d�biyyatlarda müt�x�ssisl�r t�r�find�n vur#ulanm��d�r. �n ba�l�cas� is� Az�rbaycan Respublikas�n�n dövl�t ba�ç�s� Ümummilli lider Heyd�r �liyev özünün konseptual xarici siyasi kursunda NATO il� �laq�l�rin gücl�ndirilm�sin� xüsusi ön�m vermi�dir. Heyd�r �liyevin NATO-nun Brüssel konfrans�n-dak� ç�x���ndan da görm�k olar: “NATO-nun ��rqi Avropa ölk�l�rini v� keçmi� Sovet �ttifaq�na daxil olan yeni müst�qil dövl�tl�ri “Sülh namin� t�r�fda�l�q” s�n�din� qo�ulma#a ça#�ran d�v�tini böyük raz�l�qla qar��la-m���q. Biz h�min s�n�di imzalama#� q�rara alm���q v� NATO il� �m�k-da�l�#a böyük ümid b�sl�yirik. Bu �m�kda�l�q h�m Az�rbaycan�n Q�rb demokratiyas�na qovu�mas�, h�m d� NATO il� �m�kda�l�q ed�r�k, regionda v�ziyy�ti sabitl��dirm�y�, müharib�ni dayand�rma#a, Az�rbay-can il� Erm�nistan aras�nda sülh v� mehriban qon�uluq yaratma#a yön�l-dilmi� �lav� yollar axtarmaq bax�m�ndan bizd�n ötrü çox mühümdür.” (1, s.22) 1994-cü il may�n 4-d� Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidenti Hey-d�r �liyev NATO-nun Brüsseld�ki m�nzil q�rargah�na s�f�ri zaman� “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�n�n Ç�rçiv� s�n�dini imzalam��d�r.

“Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� h�rbi sektorda ��ffafl�q v� stra-teji müdafi�nin planla�d�r�lmas�na d�st�k verir. Xat�rladaq ki, Az�rbaycan 1994-cü ild� NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�na qo�ulan ilk ölk�l�rd�n biri olmu� v� Avro-Atlantika T�r�fda�l�q �uras� v� dig�r

* �hm�dova H�mid� Etibar q@z@. BDU, Avropa v� Amerika ölk�l�rinin yeni v� müasir tarixi kafedras�, doktorant. E-mail: [email protected]

Page 159: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

159

s�n�dl�r vasit�sil� NATO il� mümkün t�r�fda�l�q mexanizml�rind�n tam ��kild� b�hr�l�nmi�dir. Heyd�r �liyevin imzalad�#� “Sülh namin� t�r�f-da�l�q” haqq�nda “Ç�rçiv�” s�n�di v� Az�rbaycan�n bu proqrama qo�ul-mas� münasib�tl�rin f�alla�mas�nda ciddi stimul rolunu oynam��, h�min dövrd�n ba�layaraq Az�rbaycan-NATO �laq�l�rinin inki�af etdirilm�si üçün ��rait yaranm��d�r. (9, s.162) Az�rbaycan�n NATO il� �m�kda�l�#� sonrak� dövrd� d� ild�n-il� yeni keyfiyy�t alm��, NATO müt�x�ssisl�ri Az�rbaycan ordusunun modernl��dirilm�si üçün ölk�miz� münt�z�m ola-raq texniki v� t�lim xarakterli yard�mlar etmi�l�r. Siyasi v� iqtisadi c�h�t-d�n durmadan inki�af ed�n Az�rbaycanda h�rbi quruculu#un da yüks�k s�viyy�d� olmas�n� art�q ham� etiraf edir. Milli silahl� qüvv�l�rimizin maddi-texniki bazas�n�n NATO standartlar� s�viyy�sind� yenid�n qurul-mas� is� bilavasit� Ümummilli liderimiz Heyd�r �liyevin Brüsseld� imza-lad�#� m�lum s�n�din icras� n�tic�sind� mümkün olmu�dur. (7)

NATO il� g�l�c�k �m�kda�l�q sah�l�rini mü�yy�n etm�k m�qs�dil� Az�rbaycan höküm�ti “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�n�n T�qdimat s�n�dini haz�rlayaraq 1996-c� ilin aprelind� Alyansa t�qdim etmi�dir. Bu s�n�d� �sas�n ikit�r�fli �m�kda�l�q sah�l�rin� h�rbi �m�kda�l�q, müdafi� sektorunun müasirl��dirilm�si, silahl� qüvv�l�r� demokratik n�zar�t, t�h-lük�sizlik m�s�l�l�ri üzr� siyasi m�sl�h�tl��m�l�r, sülhm�raml� �m�liy-yatlar, t�hlük�sizlik sektorunun islahat�, mülki fövq�lad� planla�d�rma, t�hlük�sizlikl� �laq�dar elmi, iqtisadi v� ekoloji �m�kda�l�q v� s. sah�l�r daxil edilmi�dir. 1996-c� ild�n etibar�n, NATO t�r�find�n haz�rlanan T�q-dimat S�n�di v� T�r�fda�l�q �� Proqram� �sas�nda Az�rbaycan r�smil�ri t�r�find�n mülki v� h�rbi nümay�nd�l�rin qat�ld�#� F�rdi T�r�fda�l�q Proqram� t�rtib edilmi�dir.

NATO il� �m�kda�l�#�n gücl�ndirilm�si istiqam�tind� at�lan add�m-lar özünü müvafiq hüquqi bazan�n formala�d�r�lmas�nda göst�rmi�dir. Bu i�l�rin keyfiyy�tl�ndirilm�sini h�d�f alan t�dbirl�r haqq�nda s�r�ncamlar-dan biri d� 1997-ci il noyabr ay�n�n 14-d� Ümummilli lider Heyd�r �liyev t�r�find�n imzalanm��d�r. S�r�ncamda qeyd edilir ki, Az�rbaycan Respub-likas� ümumi v� bölünm�z t�hlük�sizlik, qanunun aliliyi, dövl�tl�rin suve-renliyin� v� �razi bütövlüyün� hörm�t prinsipl�rin� �saslanan Ümumavro-pa t�hlük�sizlik v� �m�kda�l�q prosesind� f�al i�tirak edir. Az�rbaycan Respublikas� öz milli m�nafel�rini, öz t�hlük�sizliyinin t�min edilm�si

Page 160: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

160

yollar�n� v� vasit�l�rini müst�qil seçm�k kimi suveren hüququnu �sas tutaraq beyn�lxalq �m�kda�l�#�n inki�af�na f�al sur�td� öz töhf�sini verir, Avropa v� Transatlantika t�hlük�sizlik v� �m�kda�l�q strukturlar�na inteq-rasiyan� qar��s�na m�qs�d qoyur. Bununla �laq�dar, Az�rbaycan Respubli-kas� Ümumavropa prosesinin inki�af�nda, Avropa qit�sind� sülhün, t�hlü-k�sizliyin v� sabitliyin qorunmas�nda NATO-nun rolunu yüks�k qiym�t-l�ndirir. Az�rbaycan �imali Atlantika Alyans� ölk�l�rinin bel� inam�na ta-mamil� ��rikdir ki, regionda t�hlük�sizlik v� sabitlik yaln�z �m�kda�l�q v� birg� t�dbirl�r yolu il�, ümumi d�y�rl�r v� prinsipl�r �sas�nda t�min edil� bil�r. Buna gör� d� Az�rbaycan Respublikas� ilk add�m kimi �imali At-lantika �m�kda�l�q �uras�n�n f�aliyy�tin� v� NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�na qo�ulmu�dur. S�r�ncama �sas�n, a�a#�dak� ad-d�mlar�n at�lmas� planla�d�r�ld�:

- Az�rbaycan Respublikas�n�n Xarici ��l�r Nazirliyin� tap��r�ls�n: Az�rbaycan Respublikas�n�n Milli M�clisin� �imali Atlantik Assambleya-s� il� �laq�l�rin yarad�lmas�na köm�klik etsin; Bu S�r�ncam�n 1-ci b�n-dind� göst�ril�n komissiya haqq�nda �sasnam� layih�sini 15 gün müdd�-tind� haz�rlas�n v� Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidentin� t�qdim etsin; 1995-ci il iyulun 19-da Brüssel ��h�rind� imzalanm�� NATO üzvü olan dövl�tl�rin v� NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�nda i�tirak ed�n dövl�tl�rin silahl� qüvv�l�rinin statusu haqq�nda Sazi�in, habel� bu Sazi�� dair �lav� protokolun mü�yy�n olunmu� qaydada Az�rbaycan Res-publikas� t�r�find�n imzalanmas� üçün t�dbirl�r görsün; NATO-nun Ba� katibinin 1996-c� il fevral�n 13-14-d� Bak� ��h�rin� s�f�rinin yekunlar� �sas�nda onunla �ld� edilmi� raz�l�#a uy#un olaraq müvafiq nazirlikl�r v� ba� idar�l�r il� birlikd� Bak� ��h�rind� 1999-cu il �rzind� NATO-nun At-lantika Siyas�ti üzr� M�sl�h�t Qrupunun iclas�n� keçirsin; Az�rbaycan Respublikas�n�n Nazirl�r Kabineti 30 gün müdd�tind� NATO il� m�xfi in-formasiya mübadil�sinin t�min olunmas�, Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� mühafiz� edil�n rabit� �laq�si üçün aparatlar�n al�nmas� v� on-lar�n qura�d�r�lmas� üçün laz�mi t�dbirl�r h�yata keçirsin.

- Az�rbaycan Respublikas�n�n Müdafi� Nazirliyi: NATO-nun “Sülh Namin� T�r�fda�l�q” proqram�n�n Planla�d�r�lma v� T�hlil Prosesind� Az�rbaycan Respublikas�n�n i�tirak�n�n t�min edilm�si üçün laz�mi t�dbir-l�r görsün; NATO-nun “Sülh Namin� T�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind�

Page 161: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

161

beyn�lxalq h�rbi t�liml�rd� v� sülhyaratma �m�liyyatlar�nda i�tirak etm�k üçün xüsusi h�rbi bölm�nin - rotan�n haz�rlanmas� v� t�chiz olunmas� üçün laz�mi t�dbirl�r görsün; Az�rbaycan Respublikas�n�n h�rbi-t�dris mü�ssis�l�rind� beyn�lxalq standartlara v� NATO-nun silahl� qüvv�l�ri il� qar��l�ql� f�aliyy�t t�l�bl�rin� uy#un olan h�rbi kadrlar�n haz�rlanmas� üçün ��rait yarad�lmas�n� t�min etsin; 15 gün �rzind� Az�rbaycan Ali H�r-bi M�kt�bind� “NATO/Sülh namin� t�r�fda�l�q” kafedras�n�n yarad�lmas� i�ini ba�a çatd�rs�n; müvafiq nazirlikl�r v� ba� idar�l�r il� birlikd� Az�r-baycan Respublikas�nda 1997-ci ilin noyabr ay� �rzind� NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind� “Kooperativ Demand” t�limin� haz�rl�q üzr� seminar keçirilm�sini t�min etsin, 1997-ci ilin dekabr ay�nda Türkiy� Respublikas�nda keçiril�c�k “Kooperativ Demand” t�limind� Az�rbaycan Respublikas�n�n i�tirak�n� mü�yy�n edilmi� qaydada t�min et-sin; Mons ��h�rind� (Belçika) T�r�fda�l�#� �laq�l�ndirm� Qrupunda Az�rbaycan Respublikas�n�n i�tirak�n� t�min etm�k üçün laz�mi t�dbirl�ri �n q�sa müdd�td� h�yata keçirsin; Avropada T�hlük�sizlik v� �m�kda�l�q T��kilat� (AT�T) v� Avropada Adi Silahl� Qüvv�l�r haqq�nda Müqavil�-nin i�tirakç�s� olan dövl�tl�rin Birg� M�sl�h�tl�r Qrupu (AASQM BMQ) ç�rçiv�sind� dan���qlarda h�rbi m�s�l�l�r üzr� ekspert i�inin t�min edil-m�si üçün Xarici ��l�r Nazirliyi il� raz�la�maqla Müdafi� Nazirliyinin �m�kda��n� 7 gün müdd�tind� Vyana ��h�rind� (Avstriya) Az�rbaycan Respublikas�n�n S�firliyinin t�rkibin� gönd�rsin. (3)

NATO t��kilat� il� �m�kda�l�q m�s�l�l�ri ölk� r�hb�rliyi t�r�find�n h�mçinin Da#l�q Qaraba# h�qiq�tl�rinin dünyaya çatd�r�lmas� m�qs�dil� istifad� edilmi�dir. Bu haqda prof. M.Qas�ml� a�a#�dak�lar� qeyd edir: “Ölk�nin strateji maraqlar�n� �sas götür�r�k, 1994-cü il may�n 3-4-d� Bel-çikaya s�f�ri zaman� Az�rbaycan Prezidenti NATO r�smil�ri, Belçikan�n ba� naziri v� dig�r r�smil�rl� görü�dü, NATO �uras�nda çx�� etdi.”. (12, s.447) Bu ç�x���nda ölk� ba�ç�s� bir çox m�s�l�l�r� toxunmu�, NATO il� münasib�tl�rin ön�mini vur#ulam��, Da#l�q Qaraba# münaqi��si haqq�nda m�lumat vermi�di.

“Az�rbaycan Respublikas� Prezidenti yan�nda Az�rbaycan Respubli-kas�n�n NATO il� �m�kda�l�q üzr� Komissiya haqq�nda �sasnam�”nin t�sdiq edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin f�rman� da münasib�tl�rin inki�af�nda ön�mli rol oynam��d�r. (5) F�rmanda yaz�l�r ki,

Page 162: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

162

“Az�rbaycan Respublikas� Prezidenti yan�nda Az�rbaycan Respublikas�-n�n NATO il� �m�kda�l�q üzr� Komissiya haqq�nda �sasnam�” t�sdiq edilsin. Az�rbaycan Respublikas� Prezidenti yan�nda Az�rbaycan Respub-likas�n�n NATO il� �m�kda�l�#� üzr� Komissiya Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin 1997-ci il 14 noyabr tarixli 692 nömr�li S�r�ncam� il� yara-d�lm��d�r. Komissiyan�n �sas funksiyas� Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� siyasi v� h�rbi �m�kda�l�#�n� keyfiyy�tc� yeni s�viyy�y� qal-d�rmaqdan, habel� Avro-Atlantika T�r�fda�l�q �uras�n�n v� NATO-nun geni�l�ndirilmi� “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind� �m�k-da�l�q üçün yarad�lm�� yeni mexanizml�r v� imkanlardan f�al istifad� et-m�kd�n v� NATO il� �m�kda�l�#�n möhk�ml�ndirilm�si ç�rçiv�sind� q�-bul olunmu� q�rarlar�n, t�dbirl�rin v� t�klifl�rin s�m�r�li v� operativ h�l-lind�n ibar�tdir. Komissiya öz f�aliyy�tind� Az�rbaycan Respublikas�n�n Konstitusiyas�n�, Az�rbaycan Respublikas�n�n qanunlar�n� v� beyn�lxalq müqavil�l�rini, Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin f�rman v� s�r�n-camlar�n�, NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�n�n Ç�rçiv� s�-n�dinin müvafiq müdd�alar�n�, Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� üzr� Prezentasiya S�n�dini, Avro-At-lantika T�r�fda�l�q �uras�n�n �sas s�n�dini, habel� bu �sasnam�ni r�hb�r tutur. Komissiyan�n �sas v�zif�l�ri a�a#�dak�lard�r:

- NATO v� �imali Atlantika Alyans�n�n üzv dövl�tl�ri il� siyasi, h�r-bi-texniki v� Avro-Atlantika T�r�fda�l�q �uras� v� NATO-nun “Sülh na-min� t�r�fda�l�q” proqram� üzr� n�z�rd� tutulmu� dig�r sah�l�rd� tam v� h�rt�r�fli �m�kda��q prosesinin t�min olunmas�;

- Az�rbaycan Respublikas� il� NATO aras�nda F�rdi T�r�fda�l�q Proqram�n�n yerin� yetirilm�sin� n�zar�t v� NATO il� �m�kda�l�#a aid m�s�l�l�rd� müvafiq icra hakimiyy�ti orqanlar�n�n f�aliyy�tl�rinin koordinasiyas�na köm�klik göst�rilm�si;

- NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�nda, proqram ç�rçiv�sind�ki müxt�lif t���bbüsl�rd�, xüsus�n d� Planla�d�rma v� T�hlil Prosesind�, Sülh namin� t�r�fda�l�q ruhunda NATO v� t�r�fda� ölk�l�rl� keçiril�n t�dbirl�rd� Az�rbaycan Respublikas�n�n f�al i�tirak�n�n t�min edilm�si.

Komissiya öz v�zif�l�rin� müvafiq olaraq: - Avro-Atlantika T�r�fda�l�q �uras� v� NATO-nun “Sülh namin�

Page 163: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

163

t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind� Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� �m�kda�l�q istiqam�tl�rinin i�l�nib haz�rlanmas�na v� koordinasiyas�na köm�klik göst�rir;

- Avro-Atlantika T�r�fda�l�q �uras� v� “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�sind� n�z�rd� tutulan, o cüml�d�n Az�rbaycan Respub-likas�n�n �razisind�, t�dbir v� t���bbüsl�rin praktiki h�yata keçirilm�si il� ba#l� m�s�l�l�rin h�llini t�min edir;

- Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� �m�kda�l�q üzr� ümumi kursunun formala�mas� m�qs�dil� Az�rbaycan Respublikas�n�n bütün dövl�t orqanlar�na Komissiyan�n q�rarlar� v� f�aliyy�tinin n�tic�l�ri bar�-d� m�lumat verilm�sini t�min edir;

- Az�rbaycan Respublikas� il� NATO aras�nda F�rdi T�r�fda�l�q Proqram�n�n h�yata keçirilm�sind� v� NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�-l�q” proqram� ç�rçiv�sind� keçiril�n t�dbirl�rd� Az�rbaycan Respublikas�-n�n tammiqyasl� i�tirak�n� t�min etm�k m�qs�dil� müvafiq qaydada fond yarad�r v� onun m�qs�dli istifad� olunmas�na n�zar�t edir. (5) Komissiya üzvl�ri öz müavinl�ri aras�ndan t�msil etdikl�ri orqanlarda NATO il� ope-rativ �m�kda�l�#a cavabdeh ��xsl�ri t�yin edirl�r. Bu ��xsl�r Komissiya-n�n q�rarlar�n�n praktiki icras�na cavabdeh olan i�çi qrupunu t��kil edirl�r.

“Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� �m�kda�l�#�n� daha da güc-l�ndirm�k t�dbirl�ri haqq�nda” Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin 1997-ci il 14 noyabr tarixli, 692 nömr�li S�r�ncam�na d�yi�iklikl�r edil-m�si bar�d� 7 yanvar 2002-ci ild� prezident t�r�find�n s�r�ncam imzalan-m��d�r. (6) NATO-nun Brüssel ��h�rind� yerl���n q�rargah-m�nzilind� Az�rbaycan Respublikas�n�n diplomatik nümay�nd�liyinin t�sis edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respublikas� qanunu 21 noyabr 1997-ci ild� t�sdiq edilmi�dir. (11) 1998-ci il noyabr ay�n�n 15-d� Az�rbaycan Respublikas� �imali Atlantika Müqavil�si i�tirakç� dövl�tl�ri v� “Sülh namin� t�r�fda�-l�q” proqram�nda i�tirak ed�n dövl�tl�r aras�nda onlar�n qüvv�l�rinin Statusu haqq�nda Sazi�i (SNT/SOFA) imzalam��d�r. Sazi� 1999-cu il okt-yabr�n 20-d� ratifikasiya edilmi�dir.

Az�rbaycan-NATO �laq�l�rind� ön�mli hadis�l�rd�n biri d� bu t��-kilatda nümay�nd�liyimizin aç�lmas�d�r. A.�zimli bu haqda yaz�r: “Az�r-baycan-NATO münasib�tl�rind� dig�r bir �h�miyy�tli hadis� Az�rbaycan Respublikas�n�n Belçika krall�#�ndak� s�firinin Alyans�n q�rargah�nda

Page 164: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

164

diplomatik missiyam�z�n ba�ç�s� t�yin edilm�si v� 1998-ci ilin may ay�n�n 13-ü NATO-nun ba� katibi X.Solanaya müvafiq etimadnam�nin t�qdim edilm�si idi.” (8, s.104) Nümay�nd�liyin olmas� qar��lql� ünsiyy�tin inten-sivl��m�sin� birba�a t�sir edirdi.

2002-ci ilin noyabr�nda NATO üzvü olan ölk�l�rin dövl�t v� höku-m�t ba�ç�lar�n�n Praqa zirv� görü�ünd� i�tirak ed�n Az�rbaycan Prezidenti Heyd�r �liyev C�nubi Qafqaz regionunda davam ed�n münaqi��l�rin ara-dan qald�r�lmas�nda NATO-nu daha f�al olma#a ça#�rm��d�r.

Az�rbaycan Respublikas� Prezidenti v�zif�sin� �lham �liyevin seçil-m�sind�n sonra NATO il� müvafiq proqramlar ç�rçiv�sind� �m�kda�l�q davam etdirilmi�dir. “Az�rbaycan Respublikas� il� NATO Maddi-Texniki T�chizat v� Yard�m T��kilat� (NMTTYT) aras�nda maddi-texniki t�chizati d�st�y� dair �m�kda�l�q üzr� Anla�ma Memorandumu”nun t�sdiq edilm�-si bar�d� Az�rbaycan Respublikas� Qanunu 2003-cü il dekabr�n 5-d� t�s-diq edilmi�dir. (2) 2003-cü ild� Az�rbaycan NATO-nun çevik �m�liyyat qüvv�l�rinin yarad�lmas� v� inki�af�na dair proqram konsepsiyas�na qo�ul-mu�dur. Daha sonra, 2004-cü il may�n 19-da Prezident �lham �liyev Brüsseld� NATO-nun ba� katibi Yaap de Hoop Sxefferl� görü�ü zaman� Az�rbaycan�n haz�rlad�#� F�rdi T�r�fda�l�q üzr� F�aliyy�t Plan�n�n (�PAP - �ndividual Partnership Action Plan) t�qdimat s�n�dini ona t�qdim ed�r�k bildirmi�dir ki, bu plan Az�rbaycanla NATO aras�nda �m�kda�l�#�n daha da yax�nla�mas�na köm�k ed�c�k. Bundan sonra respublikam�z�n �imali Atlantika Alyans� il� �m�kda�l�#� bu plan �sas�nda davam etdiril�r�k Az�rbaycan Silahl� Qüvv�l�rinin t�kmill��dirilm�si, NATO standartlar�-n�n t�tbiqi, t�minat v� t�chizat sisteminin, maddi-texniki bazan�n yenil��-dirilm�si v� ba�qa sah�l�rd� �sasl� islahatlar h�yata keçiril�c�kdir.

NATO FT�P proqram�n� 2005-ci il may ay�n�n 27-d�, Az�rbaycan Respublikas�n�n Prezidenti is� avqustun 3-d� is� t�sdiq etmi�dir. FT�P proqram�n�n t�sdiq edilm�si il� ba#l� imzalanan s�r�ncamda bildirilir: “Avro-Atlantika m�kan�na inteqrasiyan� özünün strateji m�qs�dl�rind�n biri hesab ed�n Az�rbaycan Respublikas� müst�qilliyinin ilk ill�rind�n bu prosesd� f�al i�tirak edir. Ümummilli liderimiz Heyd�r �liyev 1994-cü ilin may ay�n�n 4-d� NATO-nun “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�n�n Ç�rçiv� S�n�dini imzalamaqla ölk�mizin Avro-Atlantika m�kan�na qo-vu�mas� istiqam�tind� mühüm bir prosesin ba�lan#�c�n� qoymu�dur.” (4)

Page 165: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

165

Öt�n dövrd� Az�rbaycan Respublikas� NATO il� müdafi� sah�sind� �m�kda�l�q v� qar��l�ql� operativ h�rbi uzla�ma, böhranlar�n idar� olunma-s� v� sülhm�raml� �m�liyyatlarda i�tirak qabiliyy�tinin art�r�lmas� istiqa-m�tind� müxt�lif �m�kda�l�q mexanizml�rind� f�al i�tirak etmi�, eyni za-manda t�r�fda�l�#�n formala�d�r�lmas�na daim öz töhf�sini ver�r�k bu isti-qam�td� milli vasit�l�rin inki�af etdirilm�sin� xüsusi diqq�t yetirmi�dir. Az�rbaycan Respublikas� t�r�fda�l�#�n qar��l�ql� t�hlük�sizlik maraqlar� il� yana��, ortaq d�y�rl�r� söyk�nm�si mövqeyind�n ç�x�� ed�r�k demok-ratik, hüquqi dövl�tçiliyin v� möhk�m müdafi�nin qurulmas� istiqam�tin-d� h�rt�r�fli islahatlara ba�lam��d�r. T�hlük�sizlik bax�m�ndan mür�kk�b v�ziyy�td� olan ölk�miz t�hlük�sizlik sektorunun islahat� sah�sind� ard�-c�l t�dbirl�r görür. Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin S�r�ncam� il� Az�rbaycan Respublikas�n�n milli t�hlük�sizlik siyas�ti sah�sind� ��çi Qrupu yarad�lm�� v� h�min qrup bu istiqam�td� s�yl�rini davam etdirir. Ölk�mizd� demokratiyan�n, insan hüquq v� azadl�qlar�n�n, effektiv dövl�t idar�çiliyinin b�rq�rar olmas� v� müdafi� qabiliyy�tinin möhk�ml�ndiril-m�si yolu il� milli t�hlük�sizliyin t�min edilm�si v� bununla Avro-Atlan-tika t�hlük�sizliyin� töhf� verilm�si istiqam�tind� NATO v� onun üzvü olan dövl�tl�rl� h�yata keçiril�n t�r�fda�l�#� sisteml��dir�n bir �m�kda�l�q mexanizmi kimi NATO-n�n F�rdi T�r�fda�l�q üzr� �m�liyyat Plan� t���b-büsünü Az�rbaycan Respublikas� ilk günd�n d�st�kl�mi�dir. 2003-cü ilin may ay�nda bu proses� r�smi qaydada qo�ulan Az�rbaycan 2004-cü ilin may ay�nda F�rdi T�r�fda�l�q üzr� �m�liyyat Plan�n�n T�qdimat S�n�dini NATO-nun �imali Atlantika �uras�na t�qdim etmi�dir. T�qdimat S�n�din-d� �ks olunan m�qs�dl�r� çatmaq üçün özünd� konkret add�mlar� �ks etdi-r�n F�rdi T�r�fda�l�q üzr� �m�liyyat Plan� 2005-ci il may ay�n�n 27-d� NATO-nun �imali Atlantika �uras� t�r�find�n t�sdiq edilmi�dir. (4)

�lham �liyevin Belçika Krall�#�na s�f�ri Az�rbaycan-NATO müna-sib�tl�rinin yeni m�rh�l�si kimi qiym�tl�ndirilir. 2006-c� il noyabr�n 8-d� Brüsseld�-NATO-nun q�rargah�nda bu h�rbi-siyasi qurumun ba� katibi Yaap de Hoop Sxeffer il� görü��n Az�rbaycan Prezidenti �lham �liyev NATO il� �m�kda�l�#�n u#urla inki�af etdiyini söyl�y�r�k “F�rdi T�r�f-da�l�q üzr� F�aliyy�t plan�” ç�rçiv�sind� h�yata keçiril�n t�dbirl�rin bu-nun yax�� nümun�si oldu#unu qeyd etdi v� bu �laq�l�rin bundan sonra da geni�l�n�c�yin� �min oldu#unu bildirdi. H�r il F�rdi T�r�fda�l�q Proqra-

Page 166: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

166

m�n�n �hat� dair�sini geni�l�ndir�n Az�rbaycan 2007-ci ild� 250-d�n çox NATO/SNT t�dbirl�rind� i�tirak etmi�dir. 2006-c� ild� Az�rbaycan höku-m�ti SNT üçün ayr�lan v�saiti 300 min AB� dollar�ndan 850 min AB� dollar�na kimi art�rm��d�r. 2007-ci ild� bu r�q�m 1,8 milyon AB� dollar� t��kil etmi�dir. (10, s.171)

NATO-nun 60 illiyi il� �laq�dar 2009-cu il aprelin 3-4-d� Kil v� Strasburqda keçirilmi� Zirv� toplant�s�nda q�bul edilmi� B�yannam�nin münaqi��l�rl� ba#l� 58-ci b�ndind� t��kilat�n C�nubi Qafqaz v� Moldova �razil�rind�ki münaqi��l�rin mövcudlu#undan ciddi narahatl�q keçirdiyi bildirilm�kl� yana��, Az�rbaycan�n �razi bütövlüyünün d�st�kl�ndiyi d� öz �ksini tapm��d�r. Sülhün qorunmas� üzr� �m�liyyatlar, bir qayda olaraq at��k�s, yaxud münaqi�� ed�n t�r�fl�r aras�nda zorak�l�q h�r�k�tl�rinin dayand�r�lmas� haqq�nda beyn�lxalq müqavil� mövcud olduqda apar�l�r v� art�q �ld� olunmu� sülhün qorunmas�na v� möhk�ml�ndirilm�sin� v� ya g�l�c�k münaqi��l�rin qar��s�n�n al�nmas�na xidm�t edir. Az�rbaycan Respublikas�n�n h�rbi v� mülki hey�tinin sülhm�raml� �m�liyyatlarda i�ti-rak�na at��k�s haqq�nda v� dig�r dü�m�nçilik h�r�k�tl�rinin dayand�r�lma-s� bar�d� beyn�lxalq müqavil�l�r� �m�l edilm�sin� n�zar�t v� mü�ahid�, qabaqlay�c� t�dbirl�r, münaqi�� ed�n t�r�fl�rin ayr�lmas�, onlar�n bölm�l�-rinin t�rksilah edil�r�k burax�lmas�, dan���qlar�n t��kilind� vasit�çilik v� yard�m, münaqi��l�rin n�tic�l�rinin aradan qald�r�lmas�, müh�ndis i�l�ri-nin v� dig�r i�l�rin yerin� yetirilm�si, qaçq�nlar v� m�cburi köçkünl�r probleminin h�llin� yard�m edilm�si, tibbi, humanitar yard�m�n göst�ril-m�si, �halinin t�hlük�sizliyinin t�min edilm�si v� insan hüquqlar�na riay�t olunmas� üzr� polis v� dig�r funksiyalar�n yerin� yetirilm�si, h�mçinin BMT-nin Nizamnam�sin� uy#un olaraq beyn�lxalq m�cburi h�r�k�tl�rin h�yata keçirilm�si daxil ola bil�r.

NATO il� h�rbi �m�kda�l�q h�m ölk�mizin müdafi� v� t�hlük�sizlik sektorunda islahatlar keçirm�y�, bu sah�l�ri NATO standartlar�na uy#un-la�d�rma#a imkan verir, dig�r t�r�fd�n Az�rbaycan Respublikas�n�n h�rbi bölm�l�ri NATO-nun sülhü d�st�kl�m� �m�liyyatlar�nda i�tirak ed�r�k mü�yy�n s�viyy�d� beyn�lxalq t�crüb� �ld� edirl�r. SNT t�lim v� m��#�-l�l�rind� müt�madi i�tirak ed�r�k Az�rbaycan NATO-nun r�hb�rliyi alt�n-da apar�lan sülhm�raml� �m�liyyatlara qo�ulmu�, Avro-Atlantika t�hlük�-sizliyinin t�min olunmas�na öz töhf�sini vermi�dir. NATO il� Az�rbayca-

Page 167: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

167

n�n �m�kda�l�#� t�kc� h�rbi sah� il� m�hdudla�m�r, elm, ekoloji v� huma-nitar sah�l�rd� �m�kda�l�q da ölk�mizin NATO il� s�x i�l�m�sin� s�b�b olmu�dur. 2006-2008-ci ill�rd� NATO maliyy�si v� ekspertizas� il� Min-g�çevir v� �l�t �razisind� keçmi� sovet ordusundan qalma 1400 ton, vaxt� keçmi�, yüks�k z�h�rli raket yanaca#�n�n z�r�rsizl��dirilm�si üzr� 2,2 milyon avro m�bl�#ind� layih� h�yata keçirilmi�dir.

Bel�likl�, onu dey� bil�rik ki, t�dqiq edil�n dövrd� Az�rbaycan Res-publikas� il� NATO aras�nda “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçiv�-sind� �m�kda�l�q strateji xarakter da��m�� v� müxt�lif m�rh�l�l�rd�n keç-mi�dir. Az�rbaycan�n NATO il� �m�kda�l�#� respublikam�z�n xarici siya-s�t strategiyas�n�n bir neç� �sas amili bax�m�ndan qiym�tl�ndirilm�lidir. Az�rbaycan dövl�ti öz xarici siyas�tind� beyn�lxalq t��kilatlarla �m�kda�-l�#a xüsusi �h�miyy�t verir v� Az�rbaycan�n müharib� v�ziyy�tind� olma-s� t�l�b edir ki, bütün vasit� v� yollarla beyn�lxalq al�md� t�masda olsun v� onu müst�qillik probleml�rimizin h�llin� daha çox c�lb etsin. “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram�na qo�ulmaq Ümummilli lider Heyd�r �li-yev t�r�find�n ölk�nin milli maraqlar�na uy#un hesab edil�r�k burada i�ti-rak etm�k istiqam�tind� ciddi add�mlar at�lm��, qar��l�ql� �m�kda�l�#�n gücl�ndirilm�si istiqam�tind� milli qanunvericilik bazas� formala�d�r�l-m��, ölk�nin müxt�lif qurumlar� “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqram� ç�rçi-v�sind� müxt�lif t�dbirl�rd� i�tirak etm�kl� ölk�nin Avro-Atlantika re-gionnuna inteqrasiyas�na töhf� vermi�l�r.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan–NATO:T�r�fda�l�qdan ba�lanan yol. (1994-2009) Heyd�r �liyev irsini ara�d�rma m�rk�zi. Bak� 2009, 340 s�h.

2. “Az�rbaycan Respublikas� il� NATO Maddi-Texniki T�chizat v� Yard�m T��kilat� (NMTTYT) aras�nda maddi-texniki t�chizata d�st�y� dair �m�kda�l�q üzr� Anla�ma Memorandumu”nun t�sdiq edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respubli-kas� Qanunu 5 dekabr 2003-cü il � 528-IIQ

3. Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� �m�kda�l�#�n� daha da gücl�ndirm�k t�d-birl�ri haqq�nda Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin S�r�ncam�14 noyabr 1997-ci il � 692

4. Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO il� F�rdi T�r�fda�l�q üzr� �m�liyyat Plan�-n�n t�sdiq edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin S�r�ncam�. 3 avqust 2005-ci il, � 937

5. “Az�rbaycan Respublikas� Prezidenti yan�nda Az�rbaycan Respublikas�n�n

Page 168: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

168

NATO il� �m�kda�l�q üzr� Komissiya haqq�nda �sasnam�”nin t�sdiq edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin F�rman�. Bak� ��h�ri, 9 dekabr 1999-cu il, � 225

6. “Az�rbaycan Respublikas� Prezidentinin 1997-ci il 14 noyabr tarixli, 692 nömr�li S�r�ncam�na d�yi�iklikl�r edilm�si bar�d� 7 yanvar 2002-ci il 7 yanvar 2002-ci il, � 859

7. �hm�dov E. Az�rbaycan�n Avroatlantik institutlar�na interasiyas� NATO il� �m�kda�l�q kontekstind� u#urla davam edir. http://www.karabakh.az/news/?lang=az&i=152

8. �zimli A.Az�rbaycan-NATO münasib�tl�ri : 1992-2000. Bak�: Adilo#lu, 2001, 226 s.

9. H�s�nova K.Z. Az�rbaycan Respublikas�n�n NATO Parlament Assambleyas� il� �laq�l�ri. // Bak� Universitetinin X�b�rl�ri �3 Humanitar elml�r seriyas� 2010, s.160-165

10. �slamova (M�mm�dova) P. Az�rbaycan-NATO: “Sülh Namin� T�r�fda�l�q”, “F�rdi T�r�fda�l�q Üzr� �m�liyyat Plan�” V� “Yeni Strategiya” �m�kda�l�#� sfe-ras�nda., >arix v� onun probleml�ri, � 1, 2014, s.170-175

11. NATO-nun Brüssel ��h�rind� yerl���n q�rargah-m�nzilind� Az�rbaycan Respub-likas�n�n diplomatik nümay�nd�liyinin t�sis edilm�si bar�d� Az�rbaycan Respub-likas� qanunu 21 noyabr 1997-ci il � 404-IQ

12. Qas�ml� M.C. Az�rbaycan Respublikas�n�n diplomatiya tarixi. Az�rbaycan Res-publikas�n�n xarici siyas�ti (1991-2003): 2 hiss�d�, II hiss�, Bak�: Müt�rcim, 2015, 664 s�h.

THE PARTICIPATION OF AZERBAIJAN IN “PARTNERSHIP FOR PEACE” PROGRAM

Hamida Ahmadova SUMMURY

The article is devoted to “Partnership for Peace” program, which is one of the

important areas in cooperation between Azerbaijan and NATO, and the activities of Azerbaijan within the framework of this program. As a newly independent state, Azerbaijan has integrated into the international security system after joining this program. The orders adopted by President of the Republic of Azerbaijan to strengthen cooperation between Azerbaijan and NATO are also mentioned in the article. The commission has been established to cooperate with NATO, and it has played an important role in the development of relations.

Page 169: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

169

��#"�;� ���?_#}<�#=# � �?��?#��� «$#?�=�?"��� �� ;�� �;?#» /#�;<# �x��<��#

���%&�

!��$� ���%�&� � �' ��� «� �� ��%� %� ��� �� », ���� � �%������ %<�� � %����� ��� ���+���% "�� :��<���� �����:���� � �">`. P� '���� ��%�, ���� �� ��%� � ��: ��� �%�� ��%�������$, "�� :��<, � � ���������� � ?��� � �' ���, ���' � �%��� % ������� ��<�� ���� :���������. � ���$� � �%���� ��� �<��� � ������ "�� :��<���� �����:���� �: �� ������ ��� ���+���% ��<�� "�� :��<�� � �">`. ��� ���� �������� �� ��� ���+���%� � �">`, � � ��' � %<�� ��$ % �%���� ���=���.

Page 170: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

170

�SG�ND�R B�Y MÜN�� TÜRKMANIN “DÜNYANI B�Z�Y�N ABBASIN TAR�X� (TAR�XE-AL�MARAYE-ABBAS�)” ADLI

�S�R�ND� OYUN V� �YL�NC�L�R� DA�R M�S�L�L�R

�sg�r �HM�D * Açar sözl�r: S�f�vil�r, oyunlar, �yl�nc�l�r, çövk�nbazi, q�b�q. Key words: The Safavid, games, entertainment, covkenbaze, gebeg Xalq oyun v� �yl�nc�l�ri insanlara sevinc g�tir�n, ��n �hval-ruhiyy�

yaradan, c�ldlik, göz�llik, q�vraql�q, qaydalara uyma#�, r�qab�t, yar��, kol-lektivçilik ruhu a��layan, yüks�k humanist v� �dal�t prinsipl�rin� söyk�n�n, yax��n�, xeyri müdafi� ed�n keyfiyy�tl�r� malikdir. Oyun v� �yl�nc�l�r h�r bir xalq�n h�yat t�rzi il� bilavasit� ba#l� olub onun mü�yy�n xüsusiyy�tl�ri-ni özünd� �ks etdirir. M��hur etnoqraf E.Taylor (1832-1917) qeyd edirdi ki, bir çox oyunlar ciddi h�yati i�l�rin yaln�z m�zh�k�li t�qlididir (1, 44).

Oyun v� �yl�nc�l�r� maraq h�m d� insanlar�n t�bii ehtiyaclar�ndan yaran�rd�. Çünki insanlar�n yar�� ��raiti yaradan, r�qab�t� dayal� ehtiras-lardan l�zz�t ala bilm�l�ri, dinc�lm�k, �yl�nm�k kimi t�l�batlar� �sas�n bu vasit� il� t�min edilirdi. Onlarda müv�qq�ti d� olsa d�rdi-q�mi unutdurur-du. Oyun v� �yl�nc�l�r insanlar aras�nda münasib�tl�ri mü�yy�n q�d�r ni-zama sal�rd�, bu aktlar zaman� f�rdl�r bir araya g�lir v� onlar aras�ndak� ictimai ba#lar gücl�nirdi. Oyun v� �yl�nc�l�rin icras� zaman� yaranan ab�-hava dini v� ictimai qada#alar� v� t�zyiql�ri z�ifl�dir, insanlar� s�rb�stl��-dirir, toplumda birlik havas� yarad�r, onu yenil��dirirdi. Onlar insanlar�n �hval-ruhiyy�sinin yax��l�#a do#ru d�yi�m�sin� xidm�t edirdi. H�tta orta �srl�rd� xarici ölk�l�rd�n g�l�n qonaqlar, f�rqli inanc sahibl�ri d� bu cür oyun v� �yl�nc�l�r� qat�l�r v� bilavasit� onun i�tirakç�s�na çevrilirdil�r.

Oyunlar�n mahiyy�tind� ki, yar��ma v� r�qab�t ortam�, el�c� d� zövq v� ��nl�nm�k �hval-ruhiyy�si onu özlüyünd� bir �yl�nc� vasit�si ets� d�, oyunun f�rqli t�r�fl�ri d� vard�r. Bu oyunun t�lim, t�hsil, sa#laml�q v� s kimi funksiyalar� il� ba#l�d�r. Oyun insanlarda bacar�q, güc, z�ka, �ansl� olmaq v� s kimi keyfiyy�tl�rin olmas�n� t�l�b edir. Oyunlar�n �ks�riyy�ti mahiyy�t etibaril� r�qab�t prinsipin� söyk�ndiyi üçün idman xarakteri * �sg�r �hm�d - t.ü.f.d., dosent.

Page 171: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

171

da��y�rd�. �yl�nc�l�r is� tama�a ��klind� t�qdim olunaraq n�inki adi gün-l�rd�, el�c� d� bayram v� toy m�rasiml�rind� icra olunurdu.

H�r bir xalq�n h�yat t�rzind�n, onun ya�ay�� öz�llikl�rind�n do#araq varl�qlar�n� sürdür�n oyunlar mühafiz�kar xarakter� malik olub, özün�-m�xsus qayda v� prinsipl�r� malikdirl�r v� bu qayda v� prinsipl�r t�krarlanmaq xass�sin� malik olub asanl�qla d�yi�mir. Görk�mli Holland t�dqiqatç�s� C. Hiuzinga (1872-1945) oyunu möhk�m qaydalara malik, konkret zaman v� m�kan daxilind� h�yata keçiril�n, mü�yy�n bir m�qs�-d� xidm�t ed�n, bir g�rginlik v� sevinc hissi il� al���q oldu#umuz h�yat-dan "ba�qa cür olmaq" �üurunun mü�ayi�t etdiyi, iradi bir akt v� ya f�aliy-y�t kimi d�y�rl�ndirir (2, 48).

Az�rbaycanda S�f�vil�r sülal�sinin hakimiyy�t� g�lm�siyl� siyasi, iqtisadi v� dig�r sah�l�rd� yüks�li�l� b�rab�r, c�miyy�tin m�n�vi h�yat�n-da da böyük bir dirç�li� ba� verdi. T�sadüfü deyil ki, bir çox ara�d�r�c�lar bu dövrü intibah dövrü kimi xarakteriz� edirl�r. M�d�ni h�yat�n mühüm elementl�rind�n olan xalq oyun v� �yl�nc�l�ri d�, bu dövrd� özünün yük-s�li� dövrünü ya�ay�r. Oyun v� �yl�nc�l�rin r�ngar�ngliyi, növl�ri art�r, daha çox yay#�nla��r, daha çox tama�aç� auditoriyas� toplaya bilir, resurs-lar�n c�lb olunmas� v� möht���mliyi bax�m�ndan f�rql�nir.

S�f�vil�r dövrün� aid oyun v� �yl�nc�l�r� dair m�lumatlar�m�z�n m�nb�yini yerli mü�llifl�rinin �s�rl�ri, dövrün miniatür s�n�ti nümun�l�ri, el�c� d� xarici s�yyah, tacir, elçi v� missionerl�rin yol qeydl�ri, hesabatla-r�, günd�likl�ri v� s. t��kil edir. Bu bax�mdan s�f�vil�r dövrün� aid bir çox m�s�l�l�r, o cüml�d�n b�hs etdiyimiz probleml� ba#l� bir çox m�lumatlar� biz �sg�nd�r b�y Mün�i Türkman�n “Dünyan� b�z�y�n Abbas�n tarixi (Ta-rixe-al�maraye-Abbasi)” adl� �s�rind�n �ld� ed� bil�rik. Qeyd ed�k ki, �s�rd� o dövrün oyun v� �yl�nc�l�ri haqq�nda xeyli m�lumatlar yer alm��-d�r. Baxmayaraq ki, islam dininin ictimai v� m�i��t h�yat�na g�tirdiyi cid-dilik v� yasaqlar dövrün tarixçil�rinin, bu sah� il� ba#l� mövzulara az mü-raci�t etm�sin� s�b�b olmu�du v� onlar öz yarad�c�l�#�nda �sas�n dini v� siyasi m�s�l�l�r� üstünlük verirdil�r.

S�f�vil�r dövründ� Az�rbaycanda çövk�n, q�p�q, cirit, c�d�r v� s. kimi atla oynan�lan oyunlar, el�c� d� gül��, q�l�ncoynatma, oxçuluq, k�n-dirbazl�q, heyvan döyü�l�ri, n�rd, �ahmat v� s. kimi oyunlar daha çox po-pulyar olub, geni� yay�lm�� idi.

Page 172: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

172

Tarixd�n m�lumdur ki, türkl�rin, o cüml�d�n az�rbaycanl�lar�n h�ya-t�nda at çox böyük rola malik olmu�dur. H�l� vaxtil� iç Asiyada ya�ayan köç�ri türkl�r at� �hlil��dirmi�, ondan minik, yürü�, qo�qu v� döyü� vasi-t�si kimi istifad� etm�y� ba�lam��d�lar. Minillikl�r �rzind� istifad� m�q-s�dl�rin� gör� yeni at cinsl�ri yeti�diril�r�k, ist�r t�s�rrüfat-m�i��t h�ya-t�nda, ist�rs� d� sava�larda geni� istifad� olunma#a ba�lanm��d�. Orta �sr-l�rin s�rt h�yat t�rzi, tez-tez ba� ver�n müharib�l�r dövrünün �n sür�tli minik vasit�si olan at�n ön�mini daha da art�r�rd�. H�l� kiçik ya�lar�ndan ata minm�yi öyr�n�n v� bu sah�d� yax��ca ustala�an (3, 124) türkl�rin bö-yük istilalar�nda v� u#urlar�nda at�n da mühüm rol oynamas� �übh�sizdir. Sava� meydanlar�nda sür�tl� ged�n at üz�rind� manevr etm�k qabiliyy�ti, at üz�rind� h�r t�r�f� ox ata bilm�k v� q�l�nc oynatmaq bacar�#�, dü�m�-nin at��lar�ndan yay�na bilm�k v� s. kimi v�rdi�l�r� yiy�l�nm� çox vaxt döyü�l�rin taleyind� h�lledici rol oynay�rd�. Zamanla türkl�r döyü� vaxt� v� m�i��t t�s�rrüfat h�yat�nda al��d�qlar� bu v�rdi�l�rin bir çoxunu özl�ri-nin idman v� �yl�nc� h�yatlar�na da g�tirdil�r. N�tic�d� q�dim türk tayfa-lar� aras�nda yeni-yeni oyun v� �yl�nc� növl�ri yaranaraq inki�af etdi.

Orta �srl�r� aid atüstü idman oyunlar�n�n tarixini ara�d�rsaq gör�rik ki, bu dövrd� populyarl�q qazanm�� oyunlar iç�risind� at üz�rind� oynan�-lan sava� kompozisiyal� oyunlar üstünlük t��kil edirdi. B. Ög�l “Türk mifo-lojisi” �s�rind� atla ba#l� oyunlar� iki qism� ay�r�r, birincisi düyünl�rin, toy-lar�n, ��nlikl�rin ba�l�ca �yl�nc� vasit�sin� çevril�n v� sad�c� “yar��ma” m�qs�di il� keçiril�n oyunlar, dig�ri is� “sava�ma” qay�si il� oynan�lan oyunlar (4, 521). Atla oynan�lan oyunlar i�tirakç�dan atla oynand�#� üçün at� bacar�qla idar� etm�k, ç�tin v�ziyy�tl�rd� onun üz�rind� möhk�m daya-na bilm�k, oyunun xüsusiyy�tin� uy#un atla yüks�k manevr etm� qabiliy-y�ti kimi vacib keyfiyy�tl�r t�l�b edirdi. Orta �srl�rd� atüstü oyunlar� t�snif ed�rk�n oyunlar�n çoxunun döyü� kompozisiyal� oldu#unun �ahidi oluruq. S�f�vi �ahlar� da atüstü oyunlara böyük d�st�k vermi� v� özl�ri d� zama-n�nda bu oyunlar�n f�al i�tirakç�lar�na çevrilmi�dil�r. S�f�vi �ahzad�l�rinin t�rbiy�sind� v� g�l�c�y� haz�rlanmas�nda ox atmaq, q�l�ncdan istifad� et-m�k, c�d�r, cirit oynatmaq v� s. kimi oyunlardan geni� istifad� olunurdu.

S�f�vil�r dövründ� Az�rbaycanda �n geni� yay�lm�� oyunlardan biri çövk�n oyunu olmu�dur. Çövk�n oyunu orta �srl�rd�, islam ��rqind� ge-ni� yay�lm�� v� dövrünün d�bd� olan oyun növl�rind�n biri idi. Bu oyun

Page 173: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

173

s�f�vil�rd� saray ��nlikl�ri v� böyük meydan tama�alar� zaman� nümayi� etdiril�n �sas atüstü oyunlardan idi. Onu s�f�vil�rd� populyar ed�n amil-l�rd�n biri S�f�vi �ahlar� da daxil olmaqla ali m�mur t�b�q�sinin çövk�n oyununda yax�ndan i�tirak etm�si v� oyunun saray �yl�nc�l�ri s�ras�na da-xil edilm�si il� ba#l� idi. Bir çox ara�d�r�c�lar çövk�n oyununu döyü� kom-pozisiyal� oyunlar s�ras�na daxil edirl�r. D�y�rli ara�d�r�c� N. Mehdi özünün “Orta �srl�rin estetik m�d�niyy�ti” adl� monoqrafiyas�nda yaz�rd� ki, döyü� kompozisiyas�ndan istifad� (qar��-qar��ya durub mübariz� aparan atl�lar, z�rb� üçün üz-üz� qalxm�� �ll�r v� s.) çövk�nin döyü� modeli kimi qavra-n�ld�#�n�n göst�ricisidir (5. 23). B�zi ara�d�r�c�lar is� çövk�n oyununu q�-l�ncdan istifad�y� haz�rl�q oyunu kimi qiym�tl�ndirirdil�r (6, 82).

S�f�vil�r dövründ� ölk�nin böyük ��h�rl�rind� yerl���n iri ��h�r meydanlar�nda vaxta��r� çövk�n oyunlar� keçirilirdi. Bayramlarda v� xü-susi günl�rd� t��kil edil�n meydan oyun-tama�alar� iç�risind� çövk�n oyunu da oynan�l�rd�. Bel� göst�ril�r zaman� çövk�n oyununda b�z�n S�-f�vi �ahlar�n�n özl�ri d� i�tirak edirdil�r. �ah �smay�l�n, �ah T�hmasibin, I �ah Abbas�n v� dig�r bir çox S�f�vi hökmdarlar�n�n çövk�n oyunu oyna-mas� haqq�nda m�x�zl�rd� m�lumatlar vard�r. �sg�nd�r b�y Türkman hicri tarixl� at ilin� b�rab�r olan min üçüncü il� (miladi 1594/95) aid hadis�l�r-d�n b�hs ed�rk�n, �ah Abbas�n Q�zvinin S�ad�tabad meydan�nda keçiri-l�n ��nlikl�r zaman� çövk�n v� q�b�q tullamaq oyununda i�tirak etm�sin� toxunaraq yaz�rd�: “�lah�zr�t �ah ��rq v� q�rb t�r�fl�rind� in�a olunmu� göz�l imar�tl�rd� bir neç� gec�-gündüzünü ba�a vurdu, ��raf�tli vaxt�n� ey�, �adyanal�q, çovkan oyunu, q�b�q tullamaq (q�b�q�ndazi) oyunu il� keçirdi. Meydandak� m�clis v� söhb�tl�rd�n yorulduqdan sonra s�lt�n�tin z�ruri i�l�rinin icras�na ba�lad�” (7, 928). �sg�nd�r b�y Mün�i yen� ad� ç�-kil�n �s�rind� Böyük Mo#ol hökmdar� M�h�mm�d �ah Hindinin (M�-h�mm�d Hümayunun – t�rcüm�çinin qeydi) (1508 – 1556) T�briz v� �r-d�bil� s�f�ri zaman� Sahibabad meydan�nda onun ��r�fin� keçiril�n ��n-likl�r d� t�brizlil�r t�r�find�n çövk�n oyununun nümayi� etdirilm�sind�n b�hs etmi�dir (7, 195). Ümumiyy�tl�, �s�rd� bir neç� yerd� müxt�lif mü-nasib�tl�rl� t��kil edilmi� ��nlik m�rasiml�ri zaman� oynan�lan çövk�n oyunu haqq�nda m�lumatlar yer almaqdad�r.

S�f�vil�r dövründ� �n geni� yay�lm�� atüstü oyun növl�rind�n biri d� q�b�q (q�b�q�ndazi) oyunu idi. Osmanl�larda q�b�q oyunu il� ba#l� m�s�-

Page 174: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

174

l�l�rin mühüm ara�d�r�c�lar�ndan olan �brahim Y�ld�ran da bu oyunun S�-f�vil�r dön�mind� böyük r�#b�tl� qar��land�#�n� v� yay#�n oldu#un� bildi-rir: “Oyun, XVI-XVII �srl�rd� �randa da r�#b�t görür, S�f�vi ölk�sinin bütün ��h�rl�rind� t�tbiq olunurdu” (8, 626).

Oyunun ad�nda i�l�dil�n q�b�q (kabak) sözü türkc� olub, �r�bc�d� “remvü'l-qabaq”, “meydân-� qabaq” v� farsca da “qabaqbazi”, “qabaq�n-dazi” ��klind� i�l�nmi�dir (8, 625). Bu oyunun “q�p�q oyunu” v� “piyal�-ox” ad variantlar�na da rast g�linir (9, 264). Oyunun ad�n�n q�baq, q�b�q, q�p�q, qabaq (balqabaq) sözünd�n yaranmas� da ehtimal edilir (10, 173).

Q�b�q oyunu zaman� meydan�n düz ortas�nda 5-6 metr hündürlü-yünd� dir�k qurulur (11, 141), onun ba��na oxla vurulmaq üçün h�d�f qo-yulurdu, b�z�n bu h�d�fin içi q�z�l pulla dolu bardaq v� ya q�z�l bir cam-piyal� olurdu v� onu oxu il� vurub salan oyunçu mükafat olaraq yer� dü-��n çam-piyaliy�, yaxud tökül�n pullara da sahib olurdu. Oyun ad�t�n 6-8 i�tirakç� aras�nda keçirilirdi (11, 141). Bu oyunçular növb� il� atlar�n� ça-paraq h�d�f� do#ru ox atmal� idil�r v� h�d�fi oxla vurub yer� salan qalib hesab edilirdi. Bu oyun S�f�vil�rd� oldu#u kimi osmanl�larda, Özb�k �ey-bani dövl�ti v� Böyük Mo#ol imperiyas�nda da yay#�n v� d�bd� olan bir oyun olmu�du. Oyun qaydalar� bu oyunun yay�ld�#� �razil�rd� dem�k olar ki, eyni olmu�dur. Türkiy�li ara�d�r�c� Xo�b�xt Özg�n orta �srl�rd� os-manl�larda oyunun keçirilm�si qaydas�n� a�a#�dak� kimi t�svir etmi�dir. “Haz�rl�q m�rh�l�sind� at rahvan (yor#a yeri�li - �.�.) sürül�r�k ox yay�n kiri�in� yerl��dirilir, t�tbiqi m�rh�l�sinin ba�lad�#� ikinci hiss�y� g�ldikd� is�, oyunçu at� çaparaq keçm�li, dir�y� yax�nla�anda yay� qald�r�l�b h�d�fi mü�ahid� etm�li v� dir�yi keç�r keçm�z geriy� dönülüb at�n boynuna �yi-l�r�k (yaslanaraq) ox at�lmal�d�r. Üçüncü hiss�nin �vv�lind� at�n sür�ti k�silm�li v� birinci atl� meydan�n sonuna çatmadan, ikinci atl� meydana girm�m�lidir” (12, 386).

At� dördnala çaparaq h�r t�r�f�, xüsusil� d� geriy� dön�r�k oxla h�-d�fi vura bilm�k olduqca ç�tin bir i� idi. Bu bacar�#a yiy�l�nm�k, ancaq uzun sür�n v� g�rgin m��ql�rin say�sind� mümkün ola bil�rdi. Oyun za-man� oyunçudan, h�m at� yax�� idar� etm�k v� at üz�rind� manevr etm�k qabiliyy�ti, h�m d� yüks�k ox atmaq bacar�#� t�l�b olunurdu. Na��l�q v� diqq�tsizlik a#�r, h�tta ölüml� n�tic�l�n�n hadis�l�r� g�tirib ç�xara bil�rdi.

Q�b�q oyunu s�f�vil�r dövründ� bir �yl�nc�li idman növü kimi müxt�lif xarakterli ��nlikl�r zaman� s�rgil�ns� d�, tez-tez döyü�l�rd� i�ti-

Page 175: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

175

rak ed�n S�f�vi �yanlar� üçün bu oyun, h�m d� mahir at minm�k bacar�#�-n�n v� yax�� ox atma kimi keyfiyy�tl�rin formala�d�r�lmas� üçün mühüm vasit�l�rind�n biri idi. Tarixi m�x�zl�r� n�z�r sald�qda S�f�vi �ahlar�n�n bu oyun növün� böyük maraq göst�rdiyini v� onlar�n özl�rinin bu oyunda i�tirak etm�si haqq�nda m�lumatlara rast g�lirik. �sg�nd�r b�y Mün�i m�-lum �s�rind� Böyük Mo#ol hökmdar� M�h�mm�d �ah Hindinin ��r�fin� T�brizd� v� Q�zvind� keçiril�n ��nlikl�r zaman� çövk�n v� dig�r oyunlar-la yana�� q�b�q oyununun da oynan�ld�#�ndan x�b�r verir (7, 195). O yen� 1583-84-cü il hadis�l�rind�n b�hs ed�rk�n q�b�q oyununun keçirilm�sin-d�n dan���r (7, 509). S�f�vi �ahlar�ndan I �ah Abbas da q�b�q oyununu xo�lam�� v� tez-tez özü bu oyunlarda i�tirak etmi�di. B�hs etdiyimiz �s�r-d� 1595, 1598, 1601, 1612 - ci il hadis�l�rind�n b�hs edil�rk�n müxt�lif xarakterli ��nlikl�rind� I �ah Abbas�n q�b�q v� çövk�n oyununda i�tira-k�ndan b�hs edir (7, 928, 938, 981, 1093; 13, 1503).

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda �n yay#�n oyun növl�rind�n biri d� gül�� idi. Az�rbaycanl�lar aras�nda �n q�dim dövrl�rd�n populyar olan bu oyun S�f�vil�r dön�mind� d� öz populyarl�#�n� qoruyub saxlam��, el ��nlikl�rinin, toylar�n, bayramlar�n, saray �yl�nc�l�rinin vaz keçilm�z oyun-tama�alr�ndan olmu�dur. B�hs etdiyimiz dövrl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� zorxanalar�n (p�hl�vanlar�n topla�d�#�, yar��lar�n keçirildiyi, m��ql�rin edildiyi m�kan) geni� ��b�k�sinin v� p�hl�van birlikl�rinin ol-mas�, dövrün folklor yarad�c�l�#�nda v� �airl�rinin �s�rl�rind� p�hl�van obraz�n�n hörm�tl� yad edilm�si, onlar�n xalq aras�nda igid, q�hr�man kimi böyük say#�ya malik olmas�, ali m�mur t�b�q�sinin onlara verdiyi ön�m v� s. oyunun populyarl�#�n� t�sdiq ed�n faktlar kimi d�y�rl�ndiril� bil�r. Gül��çi k�lm�sinin sinonimi olan “p�hl�van” (fars m�n��li- �.�.) sözü az�rbaycanl�lar aras�nda çox vaxt güclü adam, q�hr�man, igid, baha-d�r kimi anlamlar da��m��d�r. Az�rbaycan�n dilinin izahl� lü#�tind� d� bu söz birinci m�nada çox güclü adam, q�hr�man, igid m�nas�nda i�l�dilir (14, 590). H�l� q�dim zamanlardan bir çox müharib�l�r zaman� p�hl�van-lar�n üz-üz� g�l�r�k birinin dig�rini m�#lub etm�si, döyü�ün d� taleyini h�ll ed�n m�qam olmu�dur (15, 135). Tarixd� bir çox böyük s�rk�rd�l�r, pad�ahlar özl�rinin p�hl�vanl�#� il� f�xr etmi� v� bu idman növün� qay#� göst�rmi�l�r. XII �srd� Az�rbaycan Atab�yl�r dövl�tinin güclü hökmdar-lar�ndan biri olmu� M�h�mm�d Cahan P�hl�van�n (hakimiyy�t ill�ri -

Page 176: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

176

1175-1186) p�hl�vanl�#� haqq�nda m�x�zl�rd� yet�rinc� m�lumatlar var-d�r. G�nc ya�lar�ndan M�h�mm�din “Cahan P�hl�van”, y�ni dünyan�n p�hl�van� adland�r�lmas� heç d� t�sadüfi deyildir. Bu gün� q�d�r d� xalq aras�nda onun Novruz bayramlar� ��nlikl�rind� keçirdiyi gül�� yar��lar�n-da h�mi�� qalib ç�xmas� bar�d� �fsan�l�r dola�maqdad�r. Onun o#lu Nüs-r�t �d-Din �bu-B�kr d� qeyri-adi güc�-qüvv�y� v� çevikliy� malik ol-mu�dur. O da atas� kimi c�ngav�r turnirl�rind� qalib ç�x�rd�. R�vay�t� gör�, T�brizd� keçiril�n yar��da Qara M�lik adl� bir kas�b adam ona qalib g�lir. Bu hadis� tama�aç�lar� o q�d�r heyr�tl�ndirir ki, Qara M�liyin ad� T�brizd�ki m�h�ll�l�rin birin� verilir, bu kas�b p�hl�van�n özü is� na#�l personaj�na çevrilir (16, 112-113). �mir Teymur (1336-1405) is� öz v�-siyy�tl�rind� yaz�rd�: “Ba��ma polad d�bilq�, �ynim� Davudi savut (h�rbi süvari libas�) geyindim, belim� misri q�l�nc ba#lad�m, bahad�rl�q v� gül�� taxt�na �yl��dim. Turanl� divür�klil�rin, Xorasan p�hl�vanlar�n�n, Gilan v� Mazandaran bat�rlar�n�n ür�kl�rin� s�ks�k� sald�m v� Sivas, el�c� d� Gürcüstan qalalar�n� f�th el�dim.” (17, 35). Göründüyü kimi �mir Tey-mur “bahad�rl�q v� gül�� taxt�na �yl��”m�sini özünün h�yat�nda �n uca m�qamlardan biri hesab edir.

S�f�vil�rd� dövründ� p�hl�vanlar h�m sarayda, h�m d� xalq aras�nda böyük hörm�t� malik idil�r. S�f�vil�rd� dövl�t xidm�tçisi kimi p�l�vanba�� v�ziv�si d� var idi v� m�vacib al�rd�. (11, 158). ��h�rl�rd� p�hl�van birlikl�ri olurdu v� birlikl�r yar��lar vasit�si il� öz ba�ç�lar�n� seçirdil�r. �sg�nd�r b�y Mün�i özünün “Tarixe-al�maraye-Abbasi” �s�rin-d� Q�zvin ��h�rinin p�hl�vanlar�n�n ba�ç�s�n�n ad�n� bir m�s�l� il� ba#l� xat�rlay�r: “... Q�zvinli p�hl�vanlar�n ba�ç�s� P�hlivan Sultan Mahmud n�vvab �ahzad�nin dövl�txahl�#� v� �smay�lqulu xan�n raz�l�#� il� ona qo-�ulub getdil�r” (7, 604). �s�rd�n g�tirdiyimiz bu q�sa epizod s�f�vil�rd� ��h�rl�rd� p�hl�van birlikl�rinin v� onlar�n ba�ç�lar�n�n oldu#unu sübut ed�n fakt kimi qiym�tl�ndiril� bil�r. Frans�z tacir v� s�yyah� �arden d� t�sdiq ed�r�k bildirir ki, h�r ��h�rd� özün�m�xsus xüsusi gül��çi d�st�l�ri vard�r (18, 185) P�hl�vanlar müharib�l�r, xarici basq�nlar zaman� da mü-dafi�nin t��kilind� mühüm rol oynay�rd�lar. Mün�i 1585/86-c� ill�r Rum s�rdar� Osman pa�an�n T�briz� hücumu zaman� ��h�rin müdafi�sinin t��-kilind� i�tirak ed�n p�hl�vanlardan b�hs ed�rk�n yaz�rd�: “�z�m�tli �mir-l�rd�n bir-iki n�f�ri, xüsus�n Pir Qeyb xan Ustacl�n� öz qo�unuyla ��h�r�

Page 177: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

177

gönd�rdil�r ki, �liqulu xan�n qarda�� olan v� qarda�� t�r�find�n ��h�rin hakimi v� m�m�l�k�tin qoruyucusu t�yin edil�n Hüsenqulu Sultanla birg� küç� yollar�n k�ssin, ��h�ri möhk�ml�tsin, �halini küç�b�ndl�rin müdafi�-sin� t�rtib etsin, heç kimin öz ail�sini k�nara aparmas�na icaz� verm�sin. �g�r bel� v�ziyy�t a�kar olarsa ev sahibi c�zaland�r�ls�n v� onun var-yoxu qar�t edilsin. Yuxar�dak� m�zmunda ali hökm T�briz� çatd�qda h�min bö-yük osmanl� ordusunun hücumla g�li�ind�n yaranan çaxna�ma v� narahat-l�q bir q�d�r sakitl��di v� t�brizlil�r öz �qid� v� s�daq�tl�rin� gör� o bö-yük i�� giri�dil�r, küç�b�ndl�r qurma#a, m�h�ll�l�ri bölm�y� giri�dil�r. H�r bir yolu m�h�ll� p�hl�vanlar�na tap��rd�lar, h�r küç�b�nd� n�zar�ti möt�b�r q�z�lba�lar�n birin� v� çevik adamlara h�val� etdil�r” (7, 523-524). �sg�nd�r b�y, eyni zamanda dövrünün m��hur r�ssam� Mövlana �li �s#�r Ka�id�n b�hs ed�rk�n “q�l�m i�l�tm�kd� m�har�tli” olmas�na bax-mayaraq, onun p�hl�vanl�q etm�sind�n dan���r. Bu haqda o yaz�rd�: “Q�-l�m i�l�tm�kd� m�har�tin� baxmayaraq, h�mi�� gücünü s�nay�r, p�hl�van-l�q (ko�tigiri) edir v� bundan h�zz al�rd�. �stedad adamlar� il� söhb�t� me-yil etmir, p�hl�vanlarla yax�nl�q edirdi” (7, 319).

S�f�vil�r dövründ� gül��in inki�af�nda v� p�hl�vanl�#�n formala�ma-s�nda zorxanalar da mühüm rol oynam��lar. Zorxanalar p�hl�vanlar�n m��q etdiyi, p�hl�van kimi yeti�dirildiyi m�kanlar idi. Zorxanalarda bir neç� oyun h�yata keçirilirdi. Lakin bu oyunlar zorxanadan k�narda ayr�ca bir idman növü kimi tan�nm�rd�. Burada t��kil edil�n oyunlar kompleks halda t��kil edildiyind�n bir-birinin davam� kimi h�yata keçirilir. Bütün bunlar�n ham�s� bir ba�l�ca m�qs�d� p�hl�vanlar�n yeti�dirilm�si i�in� xid-m�t edirdi (11, 157-158). Az�rbaycanda gül�� idman növünün populyar-l�#�, öz növb�sind� ölk� �razisind� zorxanalar�n geni� ��b�k�sinin yaran-mas�n� stimulla�d�rm��d�. Zorxanalarda ciddi intizam v� yüks�k �xlaq qaydalar�na riay�t olunurdu. Ora qad�nlar�n girm�si yasaq idi. Qorxaq, pis niyy�tli insanlar, h�ddi-bulu#a çatmam��lar zorxana oyun-tama�alar�nda i�tirak ed� bilm�zdil�r. Zorxanalar möhk�m daxili qaydalar sistemin� v� i� prinsipl�rin� malik idil�r (19, 219).

B�hs etdiyimiz dövrd� geni� yay�lm�� oyun növl�rind�n biri d� �atr-l�q idi. �at�rl�q mü�yy�n m�saf�l�r� qaç��� n�z�rd� tutan idman növü idi. Bu idmanla m��#ul olan idmanç�lar �at�rlar adlan�rd�. Ancaq, bu idmanç�-lar�n Orta �srl�rd� qasid, oyunbaz, xidm�tçi, göz�tçi v� s. adlarla adland�-

Page 178: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

178

r�ld�qlar� da m�lumdur (11, 175). M.Dada�zad� s�yah�tçil�rin verdiyi m�lumatlar �saslanaraq qeyd edir ki, q�sa �alvar geymi� �at�rlar �vv�lc�-d�n mü�yy�n olunmu� m�saf�ni qaç�r v� hakimin t�yin etdiyi yerd�n ox al�b qay�d�rd�lar. Yar�� yolunu q�t edib dön�nd�n sonra onlar mükafatlan-d�r�l�rd�lar (11, 178). �at�rlar� f�rql�ndir�n xüsusiyy�tl�rind�n biri ondan ibar�t idi ki, onlar t�kc� qaç�� idman növü il� m��#ul olmurdular, onlar h�m d� pe��kar bir i� sahibi dil�r (11, 174). XVIII �srin S�f�vil�r dövrünü hakimiyy�tin pill�l�rini A.Vol�nskinin t�qdimat�nda izl�y�n R.Dada�ova h�rbi rütb� iç�risind� �at�r (çapar) oldu#unu da qeyd edir (20, 102).

F�al xidm�tçil�rd�n olan �at�rlar �ah saray�n�n mü�yy�n t��kilati i�l�rind� xüsusi yer� malik idil�r. Onlar çapar kimi uzaq yollara �ahlar�n gizli m�ktublar�n� v� f�rmanlar�n� çatd�rmaqla s�lahiyy�tli i�in öhd�sind�n g�l� bilirdil�r. �at�rlar�n dig�r i�l�rind�n biri d� ov zaman� yüks�k t�b�q�-nin nümay�nd�l�rini mü�ayi�t etm�k olurdu. Eyni zamanda ölk�y� t��rif buyuran qonaqlar�n qar��lanmas�nda da onlar�n xidm�tind�n �sasl� d�r�c�-d� istifad� edilirdi. �at�rlar yüks�k sür�tl� qaçma#� bacaran, yax�� at çapa bil�n, sa#lam çevik, m�rd insanlar aras�ndan seçilirdi. �at�rlar bird�n-bir� bu v�zif�y� t�yin olunmurdular. Bunun üçün onlar kiçik ya�lar�ndan bu i�l� m��#ul olurdular. Onlar mü�yy�n t�crüb� toplad�qdan v� sür�tl� qa-çan birisi kimi yeti�dikd�n sonra bu s�n�t� yiy�l�n� bil�rdil�r. S�n�t� q�-bul xüsusi s�naq m�rasiml�ri vasit�si il� h�yata keçirilirdi. Bel� ki, mün-sifl�r hey�ti qismind� t�yin olunmu� adamlar v� �at�r �ld� etm�y� çal��an dig�r maraql� t�r�fl�r (saray �rkan�n�ndan ba�qa ölk�nin dig�r nüfuzlu ��xsl�ri d� yanlar�nda �atr saxlay�rd�lar) böyük meydana y�#���rd�lar. M.Dada�zad� fars m�nb�l�rin� �saslanaraq m�clisi bel� t�svir etmi�dir: «... meydan�n ortas�na böyük bir taxt qurulur v� onun üstün� meyv� v� �irniyyat düzülürdü. M�clisi r�qqas� qad�nlar v� xan�nd�l�r daha ��n edir-dil�r. M�clis qurulduqdan sonra �at�rl�q l�q�bi ist�y�n ��xs q�sa bir �alvar-da ortaya ç�x�rd�. O �vv�lc� xüsusi qayda il� q�çlar�n� ovdurub yum�ald�r-d�. Sonra �at�rlara m�xsus olan bir neç� z�nq�rov ba#lanm�� k�m�ri belin� ba#lay�rd�. Bu haz�rl�qdan sonra hakiml�r qaç�� nöqt�sini mü�yy�nl��di-rirdil�r» (11, 181). Bel�likl�, �at�r t�yin olunmu� m�saf�ni 12 dövr� vur-mal� idi. Onu h�mçinin atl� d�st�si mü�ayi�t edirdi, bu zaman o, q�t etdiyi m�saf� boyunca 12 ox al�b münsifl�r� t�hvil verm�li idi. Bütün h�r�k�tl�r bitdikd�n sonra saray�n �at�rba�� v�zif�sini da��yan adam ona �at�r ad� ve-

Page 179: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

179

rirdi. S�s-küy v� alq�� s�dalar� alt�nda ona h�diyy�l�r verilirdi. S�f�vil�r dövründ� onun �razil�rini g�z�n Venetsiyal� s�yah�tçi Mikele Membre yaz�r ki, Sultan saraya g�l�n zaman (burada �ah T�hmasib n�z�rd� tutulur- �.�.) ondan qabaqda �at�r gedir v� «�at�r dizl�rin� q�d�r olan gen corab, mahud tuman v� dizl�rin� q�d�r uzanan a# köyn�k geyir. Onun k�m�rinin qaba#�nda kiçik z�nq�rov var» (21, 55). Buradan tamamil� ayd�nd�r ki, z�nq�rovun �at�rlar�n geyimin� �lav� olunmas� onlar�n f�rql�ndiricilik xü-susiyy�tini ortaya qoyur. Bunun vasit�sil� s�s yay�l�r v� g�l�nin çapar ol-du#u bildirilirdi.

�sg�nd�r b�y Mün�i d� öz �s�rind� �atr-qasidl�ri “kül�k sür�tli” (7, 40), “q�m�r sür�tli (q�m�rm�sir) (7, 43)”, “kül�k kimi iti yeri�li (s�bok-seyr)” (7, 191), “yel kimi iti sür�tl� ged�n” (7, 509), “ay kimi nurlu” (7, 681), “iti sür�tli” (7, 951, 1031) kimi epitetl�rd�n istifad� ed�r�k t�rif edir.

Orta �srl�rd� hakimiyy�tin v� gücün göst�ricisi hesab edil�n ovçuluq Az�rbaycanda S�f�vi dövl�tinin yaranmas� il� bir xeyli d�r�c�d� m��hur-la�araq, hakim zümr�nin h�yat f�aliyy�tinin mühüm istiqam�tl�rind�n birin� çevrildi. Bu dövrd�n etibar�n ovçulu#un xarakterind� ba� ver�n mühüm keyfiyy�t d�yi�iklikl�rind�n biri, onun, xüsusil� d� yuxar� zümr�-nin h�yat�nda �yl�nc�, m�n�vi t�l�bat�n öd�nilm�si vasit�sin� çevrilm�si il� ba#l� idi. Az�rbaycanda ovçulu#un �yl�nc� xarakteri da��mas�n� ölk�-mizd� olmu� XVI �sr ingilis s�yyah� Antoni Cenkinson da t�sdiql�yir. Bel� ki, o bilavasit� özünün saray�n adl�-sanl� �yanlar� il� birlikd� t�rlan ovunda i�tirak etdiyini xat�rladaraq qeyd edir ki, ov zaman� ona bütün mümkün olan �yl�nc�l�ri göst�rdil�r (22, 110). Ancaq buna baxmayaraq, ovçuluq iqtisadi sah�d� öz mövqel�rini itirs� d�, qism�n d� olsa a�a#� t�-b�q�nin h�yat�nda bir yard�mç� t�s�rrüfat sah�si kimi, onlar�n günd�lik t�-l�batlar�n�n öd�nilm�sind� yen� d� i�tirak etm�kd� idi.

S�f�vil�r dövrün� aid m�nb�l�rd� Az�rbaycanda hakim elitan�n, sa-ray �hlinin tez-tez iri miqyasl� ov �yl�nc�l�ri t��kil etm�si haqq�nda çoxlu m�lumatlar vard�r. Ovçulu#un saray h�yat�nda mühüm yer tutmas�n�n n�tic�si idi ki, S�f�vi hökmdarlar�n�n saray�nda ovçuluqla ba#l� qurum (S�f�vil�rd� mir�ikarl�q v� ya ovçuba��l�q) t�sis edilmi� v� bu qurumun ba��nda dövrünün hörm�tli �yanlar� dayanm��d�r. M�s. S�f�vi hakimiyy�-tinin erk�n dövrl�rind� bel� bir qurumun ba��nda Halvaç�o#lu ad�yla tan�-nan hörm�tli bir S�f�vi �yan� durmas� haqq�nda tarixi m�x�zl�rd� m�lu-

Page 180: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

180

matlar vard�r (23, 70). Qeyd ed�k ki, bu t��kilat�n ba�l�ca funksiyas�, �ah�n ov m�clisl�rinin t��kil edilm�si v� ona n�zar�t etm�kd�n ibar�t idi. Eyni zamanda dövrün bütün ovçular� da bu t��kilat�n r�hb�rin�, y�ni ovçuba-��na ba#l� olub, onun n�zar�ti alt�nda idil�r. Bu t��kilat�n ba��nda olan ��xs, m�nb�l�rd� �mir�ikarba�� ad�yla xat�rlan�r (24, 58). O. �f�ndiyev �mir�ikarba�ç�n� mir�ikarba�c� kimi t�qdim edir. Ona gör� mir�ikarba�� �ah�n ova aid i�l�rinin basç�s� idi. Ovçub�yil�r, �ahin b�sl�y�nl�r (kusçu-yan) v� s. mir�ikarlara tabe idil�r (25, 236).

S�f�vil�r dövründ� Az�rbaycan ovçular� çox müxt�lif üsul v� me-todlardan, el�c� d� ov al�t v� vasit�l�rind�n istifad� etmi�l�r. Orta �srl�r-d� Az�rbaycanda �n geni� yay�lm�� ov üsullar�ndan biri “halqa ovu”, “ç�mb�r ovu” v� ya “q�m�rg� ovu” adlan�rd�. Xüsusil� d� S�f�vil�r döv-ründ� S�f�vi �ahlar�n�n da tez-tez i�tirak etdiyi, bu ov üsulu a�a#�dak� kimi h�yata keçirilirdi. �vv�lc� ovlanma yeri kimi t�yin olunmu� bölg�-d�ki v�h�i heyvanlar on-on be� gün �rzind� ürküdül�r�k mü�yy�n bir sah�y� toplan�r v� bu sah� geni� bir dair� ��klini al�rd�. Sonra sah� getdik-c� darald�l�r v� ovçular haradasa çiyin-çiyin�, yan-yana g�lirdil�r. Bu s�-x�lm�� mühitd� dov�an, tülkü, ceyran, maral, da# keçisi, yaban� uzunqu-laq, yaban� öküz, aslan v� s. kimi heyvanlar yan-yana g�lir, ümumi qar�-��ql�q v� qorxudan bir-birl�rin� toxunmay�b, öz aqib�tl�rini gözl�y�rdil�r. Ad�t�n, “halqa ovu”nun bütün haz�rl�qlar� ba�a çatd�qdan sonra ov silah-lar�yla silahlanm�� hökmdar öz at� üz�rind� t�k ba��na ov sah�sin� gir�r�k, ovlama#a ba�lar, sonra is� dig�rl�ri ov prosesin� qo�ulard� (24, 64-65). Ov prosesinin özü çox ciddi xarakter da��y�rd� ov zaman� dair�nin pozul-mas�na s�b�b olan v� ovun qaçmas�na icaz� ver�n adam c�zaland�r�l�rd�. “Halqa ovu”nun miqyas� b�z�n o q�d�r böyük olurdu ki, bura yerli �halid�n olanlar v� �sg�rl�r d� c�lb edilirdi. “Halqa ovu” prosesind� yaral�, x�st� heyvanlar� öldürm�zdil�r v� onlar�n ot v� su il� z�ngin yerl�r� qaçmalar�na ��rait yarad�lard�. S�f�vil�r dövründ� d� bu ov üsulu çox yay#�n olmu�dur. �ah �smay�l v� dig�r S�f�vi �ahlar�n�n t��kil etdiyi böyük ov s�hn�l�ri m�hz bu üsulundan istifad� olunmaqla h�yata keçrilmi�dir. �sg�nd�r b�y Mün�i 1602-ci ild� I �ah Abbas�n Radikan s�hras�nda bel� bir ovda (q�m�rq� ovunda - �.�.) i�tirak� il� ba#l� geni� m�lumat verir: “Z�r�fni�an m�iyy�tin g�lib çatd�#� Radkanda hümayun �ahda �ikar ni�at�na ba�lamaq meyli ba� qald�rd�. Q�m�r#�, y�ni �ikarc�r-

Page 181: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

181

g� haz�rland�, müz�ff�r �sg�rl�r f�rmana �m�l ed�r�k, bir neç� gün �rzin-d� ov heyvanlar�n� art�q mü�yy�n bir yer� c�ml��dirmi�dil�r. C�rg� dair�-si qapanan vaxt, bu c�rg�y� o q�d�r heyvan y�#�lm��d� ki, qorxu (v�hm) mühasibi onlar�n say�n� hesablamaqda aciz qald�#�n� etiraf edirdi. C�rg� meydan�n�n h�l� bir f�rs�x (6 km) sah�ni �hat� etdiyi vaxt �lah�zr�t mey-dana girdi v� onun n�z�ri bir neç� çöl e���yin� (x�rgur) sata�d�. O, h�r add�m� f�l�yin sür�tind�n iti olan kül�k sür�tli at�n� h�min ni�at art�ran meydanda çövlana g�tir�r�k cilovu o gurx�rl�r� t�r�f çevirdi, onlar� bir q�d�r qovduqdan sonra ox v� q�l�nc il� ham�s�n� yaralay�b yer� y�xd�.

Döyü� meydan�n�n get-ged� geni�l�ndiyi sübh ça#�ndan ax�ama q�-d�r �ah at sürm�kd� v� ov ovlamaqda oldu. �zz�t büsat�n�n c�misi iki-üç yax�n adam� �ah�n yan�nda �ikara ç�xm��d�sa da, onlara ov ovlamaq icaz�-si verilm�mi�di. O h�zr�t b�hrami kaman� h�r d�f� i�� sald�qca cilovdarlar iti qanadl� qartallar kimi ona d�st�-d�st� iti oxlar g�tirirdil�r. Qanadlar�n� geni� açm�� o h�zr�tin ç�kdiyi ya s�sind�n ahular v� ba�qa heyvanlar çax-na�maya dü�ürdül�r. �lah�zr�tin ovlad�#� h�r bir heyvan ona yax�n olan adamlar t�r�find�n say�l�rd�. O gün �lah�zr�tin atd�#� oxlarla yüz altm�� iki heyvan h�lak torpa#�na s�rildi. �ikar dair�si darald�qda, b�zi �mirl�r v� �aha yax�n adamlar rüxs�t al�b c�rg�y� daxil oldular. Az sonra müq�d-d�s ordunun mülaziml�rinin, yax�n adamlar�n�n, qorçil�rin, qulamlar�n �k-s�riyy�ti d� izn alaraq �ikara ba�lad�lar. N�hay�t, bütün döyü�çül�r� rüs-x�t verildi. �� o yer� çatd� ki, iti qaç��l� ahular yorulub h�r�k�td�n qald�lar, bel� ki, piyadalar c�rg�y� girib onlar� �ll�ri il� tuturdular. Heyvanlar o q�-d�r çoxdular ki, hesaba g�lm�dil�r. … Bir q�d�r uzun sür�n (momt�d) vaxtdan sonra, gün�� qürub ed�rk�n ahular bir q�d�r dinc�ldil�r v� �lah�z-r�t onlar� azad etm�k q�rar�na g�ldi, �mr etdi ki, c�rg�nin çöl t�r�fini aç�b heyvanlara yol versinl�r. Art�q heç kimin onlar� ovlamaq cür�ti yox idi. T�xmin�n iki-üç min heyvan b�la girdab�ndan qurtuldu v� çöl� t�r�f götü-rüldü. Ert�si gün hökm olundu ki, ovu olan h�r adam ovunu �aha göst�r-sin. Bütün �ikarlar� bir yer� y�#d�lar v� onlar m�z�ff�r �sg�rl�r aras�nda bölü�dürüldü. Sonra oradan ov ed�-ed� ç�x�b Xobu�an v� S�m�l#an yo-luyla B�hryan çölün� çat�b dayand�lar” (7, 1059-1061).

�sg�nd�r b�y, h�mçinin1614-1615-c� ill�rd� �ah Abbas Gürcüstan-dan R��t� qay�dark�n (çox böyük ehtimalla Qaraba#da) böyük bir q�m�r-g� ovunun t��kil edilm�sind�n b�hs ed�r�k yaz�rd�: “�ah bütün vaxt k�k-

Page 182: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

182

lik v� turac ovlamaqla m��#ul oldu, bird�n-bir� onun könlünd�n q�m�rg� ovu keçdi, müz�ff�r �sg�rl�r ov heyvanlar�n� qovub g�tirm�y� yolland�lar. Q�m�rg�y� kök marallar (g�v�zn), Çin ahusunun bel� h�s�din� s�b�b olan ceyranlar (#�zal) v� cürb�cür v�h�i heyvanlar y�#�ld�, Allah�n kölg�si olan uca m�qaml� �ah öz yax�n adamlar� il� t�mt�raqla q�m�rg�y� daxil oldu, qar��lar� k�sil�n heyvanlar� ox il� ovlama#a ba�lad�. C�rg� dü�m�n ür�yi kimi daralanda ali m�iyy�td�ki adamlar qaça#an ahular� �l il� tutma-#a ba�lad�lar. �ikar�n çoxlu#undan ovlanm�� heyvanlar� saymaq müqayi-s�y� g�lmirdi. Bel� ki, heyvanlar�n say� �z�m�tli ordu döyü�çül�rinin sa-y�ndan on d�f�y�d�k çox idi (13, 1570). H�r iki t�svird�n d� göründüyü kimi halqa ovu �vv�la, �hat� etdiyi ov m�kan�n�n miqyas�na v� c�lb edil-mi� resurslar�n çoxlu#una gör� dig�r ov növl�rind�n seçilirdi. �kincisi, ov zaman� ovlan�lan heyvanlar�n say�na gör� f�rql�r mövcud idi. Bel� ovlar zaman� ovlan�lan heyvanlar�n say� minl�rl� ölçülürdü.

S�f�vil�rin �yl�nc� h�yat�nda at��bazi adlanan oyun növü haqq�nda m�lumatlara o dövr� aid bir çox m�x�zl�rd� rast g�linir. Oyun od, at��l� müxt�lif nömr�l�r icra ed�n oyunçu - at��bazlar t�r�find�n h�yata keçiri-lirdi. �sg�nd�r b�y Mün�i I �ah Abbas�n 1611-1612-ci ill�rd� özb�k pad-�ah� V�li M�h�mm�d xan�n ��r�fin� �sfahanda verdiyi ziyaf�t v� sonra N�q�e-Cahan meydan�nda t��kil edil�n çövk�nbazi, q�b�q�nbazi oyunlar� il� yana�� at��bazi oyununu da seyr etm�si haqq�nda m�lumat verir. O ya-z�rd�: “�lah�zr�t zill�lallah �ah o günün �ks�r vaxt�n� zahiri (suri) ni#a-z�stan v� m�n�vi bahar�stan olan N�q�e-Cahan meydan�nda yax�n adamlar il� çövk�nbazi, q�b�q�nazi v� mahir at��bazlar t�r�find�n q�rib� t�rzd� haz�rlanan at��bazi oyunlar�nda xeyli ��nl�ndi. Bu ist�k v� söhb�t vaxt� V�li M�h�mm�d xan son d�r�c�d� heyr�tl�ndi, çövk�nbazi v� q�b�q�nda-zi oyunlar� bitdikd�n sonar isti �l-qollu at��bazlar onlara xan�n heç vaxt mü�ahid� etm�diyi q�rib� at��li oyunlar göst�rdil�r. At��bazl�q �eyl�rinin b�zil�rini pad�ah fill�rinin �n böyüyünün belind� ayaq üstünd� dayan�b nümayi� etdirirdil�r. At�� yand�rmaq v� top atmaq vaxt� h�min iri cüss�li fil yer� y�x�ld�, el� q�rib� h�r�k�tl�r etdi ki, c�nab xan v� �ah m�clisinin bütün i�tirakç�lar�n�n h�zz almalar�na s�b�b oldu” (13, 1503).

B�hs etdiyimiz dövrd� keçiril�n �yl�nc�l�rd�n biri d� yay aylar�nda insanlar�n bir-birinin üz�rin� su s�pm�si il� ba#l� keçiril�n �yl�nc�l�r idi. Bu bar�d� m�x�zl�rd� d� geni� m�lumat vard�r. M.Dada�zad� bu �yl�nc�-

Page 183: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

183

ni h�l� antik dövrd�n Az�rbaycanda icra olunan su il� (quraql�qda su arzu etm�k kimi m�rasiml�rin �sas�nda yaranm��) ba#l� olan “Abriz�k�n” bay-ram� il� �laq�l�ndirir. O qeyd edir ki, Orta �srl�rd� bu bayram�n ad�tl�rin� ox�ar bir s�ra ad�tl�r xalq aras�nda �adl�q v� ��nlik m�rasiml�ri kimi geni� yay�lm��d� (11, 138) �sg�nd�r b�y Mün�i öz �s�rind� “Su s�p�nl�r” günü-nün Xosrov v� C�m�id dövründ�n qalma bir ad�t oldu#una diqq�t ç�k�r�k yaz�rd�: “S�r�tan ay�n�n �vv�li (22 iyun) �c�m �hlinin K�sra (Xosrov – red. qeydi) v� C�m dövrünün ad�tinc� “Su s�p�nl�r” (“abpa�an”) günüdür v� �ah xan il� birlikd� �sfahan�n Çahar ba#�nda su s�p�nl�r� tama�a etdi. H�min gün �hali t�b�q�sinin yüz min n�f�rd�n çox üzvü Cahar Ba# xiya-ban�na y�#���b bir-birl�rinin üstün� su s�pirdil�r. Adamlar�n v� su s�p�nl�-rin çoxlu#undan Zay�nd�rud çay� qurudu. Do#rudan da q�rib� tama�a idi (13, 1503-1504).

Sonda onu qeyd ed�k ki, �sg�nd�r b�y Mün�inin “Dünyan� b�z�y�n Abbas�n tarixi (Tarixe-al�maraye-Abbasi)” adl� �s�rind� oyun v� �yl�nc�-l�r haqq�nda m�lumatlar�n nisb�t�n az olmas�na baxmayaraq, �s�rd� �ksi-ni tapan m�lumatlar s�f�vil�r dövrün� aid b�zi oyun v� �yl�nc�l�r, onlar�n xarakterik xüsusiyy�tl�ri haqq�nda fikir söyl�m�y� imkan verir. Qeyd ed�k ki, orta �sr az�rbaycanl�lar�n�n sa#laml�#�na, döyü� haz�rl�#�na, pe��-karl�q, çeviklik, bacar�q, �qli t�rbiy�, h�yatlar�n�n daha ��n keçm�sin� xid-m�t ed�n o dövrün oyun v� �yl�nc�l�ri, h�m d� �n�n�l�r�, d�y�rl�r�, qo-naqlara hörm�t v� s. kimi keyfiyy�tl�rin formala�mas�na yard�m etmi� v� bu kimi keyfiyy�tl�rin ya�arl�l�#�n� t�min etmi�di. S�f�vil�r dövrün� aid oyun v� �yl�nc�l�rin kompozisiyas�nda yer alan rituallar, geyiml�r, deko-rasiyalar, b�z�kl�r, oyun al�tl�ri (küy, top, q�l�nc, niz� v� s.), at, döyü�dü-rül�n heyvanlar (bu#a, k�l, qoç, d�v� v� s.) yem�kl�r, içkil�r v� s. o dövr az�rbaycanl�lar�n� xarakteriz� ed�n xüsusiyy�tl�ri ara�d�rmaq bax�m�ndan mühüm �h�miyy�t k�sb edir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. >?��� �. �� %�:��� ���$�� . �., ���������, 1989. 573 �. 2. Huizinga, Johan. “Homo Ludens – Oyunun Toplumsal ��levi Üzerine Bir

Deneme”, (Çev. M. A. K�l�çbay), �stanbul, Ayr�nt� Yay�nlar�, 1995. 272 s. 3. Ayhan D. Spor Sosyolojisi Tarihsel ve Güncel Boyutlar�yla Spor, �stanbul, Ba�l�k

Yay�nlar�, 2010. 288 s. 4. Bahaeddin Ö. Türk mitolojisi: kaynaklar� ve aç�klamalar� ile destanlar. Atatürk

Page 184: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

184

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. I Cilt.- Ankara: Türk Tarih Kurumu Ba-s�mevi, 1989.- 644 s.

5. Mehdiyev N. Ortaça# Az�rbaycan estetik m�d�niyy�ti. Bak�, “���q”, 1986. 59 s 6. Atabey, T. Evliyâ Çelebî Seyâhatnâmesi�nde gûy u çevgân oyunu. Turkish Stu-

dies, 2012, � 7(1), 81-86. 7. �sg�nd�r b�y Mün�i Türkman. Dünyan� b�z�y�n Abbas�n tarixi (Tarixe-al�mara-

ye-Abbasi). Bak�, "��rq-Q�rb N��riyyat evi, 2010, 1144 s�h. 8. Y�ld�ran, �brahim. “Türk Kültüründe Atl� Hedef Okçulu#u Olarak Kabak Oyunu

ve Osmanl�lardaki Görünümü”, Türkler, c. 10, Ankara, 2002. s. 625-634. 9. Az�rbaycan xalq �d�biyyat�ndan seçm�l�r (Qarav�llil�r, oyunlar v� xalq tama�a-

lar�). Bak�, “��rq-Q�rb”, 2005, 312 s�h. 10. Xac� Zeynalabidin �li �bdi b�y. T�kmil�tül-�xbar (S�f�vi dövrü – �ah �smay�l

v� �ah T�hmasib dövrl�rinin tarixi). (��rhl�r hiss�si) - Bak�: Elm, 1996. -200 s. 11. Dada�zad� M. Az�rbaycan xalq�n�n orta �sr m�n�vi m�d�niyy�ti. Bak�, Elm,

1985. 216 s. 12. Mutlu Özgen, “Osmanl� �enliklerinde Bir Gösteri Sporu; Kabak Oyunu”, Acta

Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, II/1, Ocak 2010 “Kültür Tarihimiz-de Yar��. ss 377-393.

13. �sg�nd�r b�y Mün�i Türkman. Dünyan� b�z�y�n Abbas�n tarixi (Tarixe al�mara-ye-Abbas), II kitab (ikinci cildin ikinci yars�) Bak�, “��rq-Q�rb” N��riyyat Evi, 2014. 1400 s�h.

14. Az�rbaycan dilinin izahl� lü#�ti. Dörd cildd�. III cild. Bak�, “��rq-Q�rb”, 2006, 672 s�h.

15. Bünyatova �. Nizami v� etnoqrafiya. Bak�, elm, 1992. 156 s. 16. Qacar Ç. Q�dim v� orta �srl�r Az�rbaycan�n görk�mli ��xsiyy�tl�ri. B,: Ni-

cat,1997, 304 s. 17. Güven Özbay, Türklerde Spor Kültürü, Atatürk Kültür Merkezi Yay�nlar�, 2. bas-

k�, Ankara 1992, 373 s�h. 18. S�f�rname-yi �arden. T�rcome-yi M�h�mm�d Abbasi, c. IV., Tehran, h. 1336,

401 s. 19. �; �.>. �<%� �. � ��. ��+�� %������%��+����� <� �.

"����, 2008, �1, �. 212-221. 20. Dada�ova R. S�f�vil�rin son dövrü (ingilisdilli tarix�ünasl�qda). Bak�, Nurlan,

2003, 440 s. 21. Venesiyal�lar �ah I T�hmasibin saray�nda. (Mikele Membre v� Vinçenso Ales-

sandri) t�rcüm�, ön söz v� ��rhl�r AMEA-n�n müxbir üzvü O. �f�ndiyevindir. Bak�, T�hsil, 2005, 112 s.

22. ����=���%���� �: "�� :��<�. ���, «���."� "�� :.!!�», 1961, 500 �� .

23. Hasan Bey Rumlu, �ah �smail Tarihi, çev. Cevat Cevan, Ard�ç yay�nlar�, Ankara 2004, 256 s.

Page 185: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

185

24. Q.�ükürov. “Safevîlerde Av Merasimleri”, Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Tür-koloji Dergisi, Y�l 1, Say� 1, Ocak 2009, s.57-71.

25. O. �f�ndiyev. Az�rbaycan S�f�vil�r dövl�ti. Bak�: Az�rn��r, 1993, 301 s.

Issues related to gaming and entertainment in Isgandar bay Munshi Turkman’s work named “The history of Abbas decorating the world”

Asker Ahmad SUMMURY

The article is devoted to the investigation of gaming and entertainment in the

Safavids period on the basis of the materials that contained in Isgandar bay Munshi Turkman’s work named “The history of Abbas decorating the world”. Most of the gaming and entertainment taking root from our people’s way of life, their residential properties, could preserve their specificity in the Safavids period. We are able to analyze the role of the gaming and entertainment in opur nation’s spiritual life, their functions, specific features, the extent of their distribution, the form of their implementation in variod social levels, specially inside the palaceon the basis of the materials reflected in the work on the shown period of time.

Page 186: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

186

�/���\ -$��+ +�� � +� ��� +'�) �/� + $ '\ + ��&�� &

�(����� �]�� / ����� �'��+��$ '^�� � /���� + +� � � $ ' +� XIX +���

(;=�;� �]&�� +*

������!� "���#: ����� %�� ��; ���, ����� ��%��� ��%��, �-

�%������ � �, ��;����� ����/������ �� %����, ������� �+����, � %��; ����$� ������, ����-/��, ����/������ � ���%, �:&���%��� �� ����, �:-&���%�� :��������$.

Keywords: The Minister of the Internal Affairs, Government Council, Transcaucasian region, Nukhinsk Police department, Bumsk district, law-enforcement system, police, police police cons-table, public order, public security.

Açar sözl�r: Daxili i�l�r naziri, Dövl�t �uras�, Zaqafqaziya diyar�, Nuxa Polis �dar�si, Bum sah�si, hüquq-mühafiz� sistemi, polis, polis pristav�, asayi�, ictimai t�hlük�sizlik.

!�% ����� "�� :��< �� ����������$�� ��%������

'���� ��%� ����� :�'��� ���� ��. ���$ ?��� ���� ��, � +� XIX %�� �� ����: � 1917 '��, ��'� "�� :��< ;������ % ���-�%� ���������� ���� ��, – ?�� � ���� �� ������.

�� %�� �� ����%�� XIX %�� :��� � :���, ����%��� � � ���� ��'�+������ � �����, ��&���%��� �: ��� �����%-=�� �� ��� ��$�� ��� ����%� ��%�����'� � �, � ���� ��� ��-�����$ �� ��� �� ��% ����'� "�� :��<, +�� � �%��� �-�� ��� ����%� % ����%����%�� � �:&� ��������� ������ ��%�-�� ��� ��$�� �������.

� P :;����, ��������, �� %���� � >��=����� (���� ����) ;��%; ��%��$� �� %�+�$�� ?��� ��;- ���$ � �<�� ������ � �� � �� %����. � �� ��� �� ;-��% ���&���$ ������ %���� ����, ��� � ����%����� ����- * ";����%, ��'�� � �� �'��, ���������$ +�$�� ���� � ���� �� '���� ��% � � % !��-���� :� '���'� ��%� ����� ��� ������, ����� � ���+����; ��, ��/��. ������, 198206, '. !��-���� :� ', ��. ���+��������%, �. 1, e-mail: [email protected].

Page 187: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

187

�; ������ /�� :��� %���+�� % ����% / ���'� ���%����% � %������� ����� '�%�������&�'� P%��� �� %���� %�� ���(1, �. 288–287). P 20-� '��� XIX %�� / ��� %���$ ���-���$ �� ����' �%��; %����%, � %�� ;��% :��� �� ����. � �������� ;��%� �� �� �� %���� :��� ����� ������-���� % 1819 '���, % �� %���� – % 1820 '���, % P :;���� – % 1822 '��� � % >��=����� (���� ����) – % 1826 '���.

� ���%�� ����'� ��� !�� �� 10 � ��� 1840 '�� «�+ �<���� ��� �� %���� ��%������ � ��» (4, !�. 13368) �� ��� �� ��%�����'� � � :�� ����� � ����-��� �-������ '�:� �� � /�� �� % >������ � P�������� �:���$ � /�� �� % ��;�. � ����-��� ������ '�:� �� :�� ����� ����/�$ �����% (>��������, �� ������, >��%����, ����-����, P�������, ����%�����$����, "����� ���$����, � �%-����, �;�+�%����, ";�/�;���� � �� ������), % ����%� P�-������� �:���� �: ��%� ���$ �����% (�� %����, P :;����, ��������, >��=�����, �������, �� :������ � P�:�����) (1, �. 288–289).

`+� ���� �� ��� ��$�� ������� % ��%������ � � � ����=�� ����� � ����� ����<��� «` ������� ��%�����'� � �» �� 14 ���: � 1846 '��. � ���%�� ?��'� ����<��� � �<�� �� ��� ��$� �� � ��%�����'� � � :�� ���%���- �%, % �� ���� �:&�'� �� %���� � � ������� 4 '�:� -��: >���������, P��������, ���;����� � �� :������ (3, !�. 20701).

���;���� '�:� �� :�� �: ��% �� ���� :�%=�; �����% P�������� �:����: �� %���'�, P :;���'�, �������'�, >��=����'� � ������'�. � � ?��� ��������$ � �%�� ?��; �����%. �� %���� ���� :�� �� �����% % ���;����� � ��� '�:� ���� /�� ��. P :;���� ���� :�� �� �����% % ��=�-����, >��=����� – % ���� ����, �������� – % ��;����� (3, !�. 20701).

!������ ��� �� 9 ���: � 1867 '�� «` � ��: ��%�� ��- %���� P%�����'� � ��%�����'� � �» %�%$ ������ �� ���- ��$�� ��� ����%� ��%�����'� � � (5, !�. 45259). �� ��&�-

Page 188: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

188

��%��&�; +��� �; '�:� �� ��%�����'� � � :��� �: ��%� ���$: P�������, >��������, ������, � �%��� � ����%��-���$���.

����%�����$��� '�:� �� � /�� �� % '� ��� ����%�����$ (�� ���<) :�� �: ��% �� +��� ������� � >��������� '�:� ��, � % �� ����% %�=�� ���$ �����%: ����%�����$����, �'�-�� ����, P�;����, ��;�����, ��=�����. `:&� ���&�$ %�%$ �: ��%�� '�:� �� ����%�� 44 ���. �%. ��.

����� �<��'� ������� �� ��� ��$�'� ��� ����% ��%-�����'� � � ������� ���������'� '���� ��% ���&���%����$ ��- ��� �� �%�� '���� ��%��; � '�%, ���� �� %���'���$ ���+�� �:������ '���� ��%��� %<����. `��� �� ��&��-�%��; %�� ���% % '���� ��%��� �������� :�� %�� �� �:��-��+��� �:&���%��'� �� ��� � �:&���%��� :��������� %��- � '���� ��%. �� ?��� � �+�� ����� �<��'� ������� �� ���- ��$�'� ��� ����% � ���;����� ������� % �� ���� � ����/��-���; � '�% � �%���+�%��$ +�������$ ����/��.

�� %�� �� ����%�� XIX %�� � ���;���� �����%� =��; � ��������� �� � ���% '���� ��%, �� � ���% ��+���� � ��:-��%�����, +�� ���<� :��� �: ���$ ���:�� %���� %�%$ �: ��%�� � %��; ����$�� � '�. ��%������ � � � :�� �����+����. ��� ����/�� '���� ��%��� �������� �� ��� �� � � � �:�%���$ ������ ��<�� � %��; ����$-�� �������: � ��� �� �, ��� � � '�% ����/��. � ����+�� �� � ��� �� � � ����:�; � '�%, ����/�� %������ ��'�+����-�� ���/�� ��/��$�'� ; ��� , ����, �� ��� ��$ � �%��% �-���� �:� ��� � �<�, �; ����%, � ���� �<���� ��< �% � ?��������, �� �����$��%�, ���� � �; �����%, �� �� %, ��� �-%�<���� ��+�� � � .

� �� %�� '��� ��&���%�%�� ��%�����'� � � ����/������ � '� :��� �%��� ��:�. !����� ���'� ���<�'� � ��'�-��� ��'� �� �, �� ����/��, � ����%���� �����+����$�� � �����$, �� �� � �:�%�� :��$=�'� � �� � % ����; �� � ��� ���+���$�� � ����$�� � :����. ��� ������ ����/�����; � '�% ��:;����� :��� ���'�%�� �� '���� ��%��� ���,

Page 189: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

189

� �:�%���$ ������$�� ��'���%�� � � �'��� � '�� %����, % ��� +���� � ����� �� ����%. �� ���%�-� %�%�� ��� � �� -�� �%�� ����/��, ��%� <���� �� =���% ���� �%���$ %+-�� ����� ��%��� ��%���, ����� ���: ��� ���� �� �� ������ ��%� %�� ��; ��� ����� � %� % ��� ��� ��� ������-�� ����%�$ � '� ����/��.

������ � %�� � ������, �%���� � ���� �%��� �� ��� �� '���� ��%, � �;%��� %������%����/� �%�; �� �% – +��% ����/�� – %� %�� �� ����%�� XIX %��, ��� �����-�� ����/�� ���%����$ %� %��; ����; !�%� �� +��� "�� :��<- � ���'�� %������$ %�� ��:;������ ��+�.

��;����� ����/������ �� %���� ����%�����$���� '�:� -�� :��� �: ��%� ���%�� ��%� <���'� ���� ����� -��%��'� ��%�� «` =��; ��%�'� �� %���� ������ P%-�����'� � ������ ��%�; �+ �<���� ��%�����'� � �» 3 ��: � 1874 '�� (6, !�. 54010). � ���%�� ?��'� � ���%�'� �� % ����� �� ����/������ +��� :��� �+�� ������&�� ���<����� ��/, ���&���%���&�� ���/�� ����/��: ��� ����-�� +�$��, �'� ����&�� � �% +��%��-����� ���%�������. � =��� ����/�����'� � %���� '. ��;� :��� %%���� ���<���� ���'� :�;'��� , �%�; �� �%��+���%, �%�; ����/�����; � ���%�%. � ���%� �� '� ��� ���������$� :��� �+�� �� ����� ��-��&���. ��� �+� � ��� ���� ����$ � �� ���� ����� (7, �. 5). �% ����/�����; � ���% �:����+�%�� �; � �:&���%�-�'� �� ��� �� �����. � � ?��� �� =��� ��� �; � :��� � ���-���� �� ��+�� ����&���%.

� ���� <�� �����'� +�$�� % '�� %�������$ ���� % ��� � 1960 �:���. �'� ����&�� � '�� ����+� 1175 �:���. !�� �� � :��� ����%��� '���%�� <��%�� % ��� � 780 �:-���, ���� <�� �%�; ����� ���%�������� �:;������$ ��� '���-� ��% % 1040 �:���.

P<��� �� � ���%�% �� '� ��� ��; ����+� 800 �:���, �; ����&��� <��%�� :��� ����%��� % ��� � 520 �:���. ��-��/������ � ���%�, �:���<�%�&�� ����, % '�� ����+�� 650 �:-���. � ���� ����� �� ���'� ��� <��%�� ����%���� 650, �

Page 190: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

190

:�;'��� – 520 �:���. P<��� �� �%��+�� % '�� ����+� 455 �:-���. P ��� <��%��, +�$��� ���� ������ ������ 240, �'� ����&��� – 180 �:���. !��� ������ � ���%� % ����� ����%��� 100 �:��� (7, �. 5). � ���� <�� ����/�� % ��;����� ����� �� ��� '���� ��% % '�� �;���%���$ 11595 �:���. � ��-% ����$�� ������%��� �� � ����������, ��%� =��� �� �-�� �� ����, ������$ � � ����:�; �����%����, ;���&�;�� % ����%� �����'� ��� (7, �. 6).

`:����+��� �:&���%��'� �� ��� % ��;����� ����� :��� �%��� � �� �������� � ��������. � ?�� � �<�� %��'� %����� �'� '��' ��+����� �����<���. ���� ���� ��%� �� +��$ ����%�����$���� '�:� ��, � �<�� ����=%� '�%�'� P%�����-'� ; �:�, � ' �+�� ��%� � � �'������� �:���$�. ! %����+-�� +��� ���� ;�����$ ������ '�:� ��, ���� – ��-��$���� �� �'. ��;����� ���� � � ���'�&��� ������� �����-����� ���� 3808,7 �%. �� (9, �. 431–432).

�� ����� �������� ��;����'� ���� � � �' �+�� ���-��<��� � �'�; ���% �����:��%�%�� ����, +�� ��/, ��%� =�%-=�� ���+�'� �� � ���%�� %�� �����%�� �� � ���% '���� -��%, �� � � ���% ��+����, ��'�� �� �%�$�� �� � ����%������ � %��; ����$�; � '�% ������; �'��;, ���; �� P�:�-����, ����+����� �����. >�<� �� ��� �� ���� �� �%���$ ��-/, ��%� =�%=�� � ��������� �� ��� �� ������� '�:� ��. ������ ������'� �'�� – �'��� – ��<� �� �%���$ �� � ����-��%�� �� ��� �� � %��; ����$�; � '�% % ��;����� ����� (7, �. 2 �:. – 3). !�'��� ���:&��� ����� %�� ��; ���, �.".>�����'� %� %�� �� ����%�� XIX %�� ��� ���� :�� ������ � ����& � ��������% �� !�:� �, ��;, ��� ��%� =�� ��:�' �� ���� ��:�%�� ���� (7, �. 3).

� �� ��� �� ���� %� %�� �� ����%�� XIX %�� �%���+����$ ����+���%� ��%� =��; � ��������� � ���% ��:��%�����. ���-���%����� ��/�� �:���� +��� ��%� =���$ ���<�'� ���-��, � <� +���� ��:��%�����. � ����$��� ��%� =��� ?��; � ��������� � �+����� �+����$�� ��� ��$�� �&� : ��-���$�� ;������%� � +���� ��/�. ���$=�� ����+���%� ��%� -

Page 191: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

191

=��; � ��������� ���%���$ � �� ����, +�� �'��%� %���-�� �:&�� � ����'��� �:���%�� % ����� � '�:� ��, ��<� %�� ���� ����/�� �� � ' '���� ��%��� %���� % �'���.

P� ��&���%��� � �+����:�� � '��/�� ������$���� ����/�����'� �� %���� % ��;����� ����� �. ". >������ %���� % �������+���� ����+���% +��% ����/�� (7, �. 3 �:.). `��� �� ���; ��������� �� ��� �� ����, '�� �������� ����/������ �+���� �������%�%�, ����� � :��$=�� ����+���%� ������� � �<�%�&�'� ������, :��� ���� ���, �����<��� % 50 %� ��; �� '� �� ��;, � ����=%� '�%�'� P%�����'� ; �:� (10, �. 925). � ���� �%���� �� ��� % ��;����� ����� � �<�%�� 72 752 +���%��, �� ���� �; 35 146 �%�����$ <������� ���$���� ����-���� (7, �. 5 �:). P ��� ��'�, % ���� ��� ;������ ��� �$�� ����+��, ��� �<��� '�� ��+��� � ���<�� �� 300 +���%��, +�� � �:�%�� �:����+��� :��������� ����;�&�; � ��� ��� �� ��� �� ����/�� %���� � %���� ?��; ��/ (10, �. 925). ��� ?�� ���-�%�� �� ������� ���������$�� � ������ % � '��/�� ���-���$���� ����/�� % �����.

13 ���: � 1882 '�� ����� %�� ��; ��� ���������� ��-�� �� �. ". >������ �� � ��$:� '�%�������&�'� �� ' <�-���� +��� P%��� ". �. ������%-P� ���% �: ����� % ����-� ��%��� ��%�� � ���/��$�� ���$��� � � 3108 �: �: ��%-�� ���������$�� ���<���� ����/�����'� � ���% % ������� �+���� ��;����'� ����� ����%�����$���� '�:� �� (7, �. 1).

� ���$��, � ���%�� '������� ����� ��%���� ��� �-� � «`: �: ��%�� % ��;����� ����� ����%�����$���� '�:� -�� �%�'� � ���% ������'�» (8, �. 1-2), �. ". >������, ������$ � �����%���� ". �. ������%��-P� ���%�� ��� �/��, %�������:;�������$ %%����� ���<���� ����/�����'� � ���%. !�����$ ��� +��� ��%� =��; � ��������� % �����, � ���+� ��� ��:;�������$ �%���+��� +��% ����/�� % ������� �+���� � �� ���� �; ���� �%��.

�� ���:&���� �. ". >�����'� «��;����� ���� ����%�����$-���� '�:� �� ���:�� %��������� �� +���� ��%� =��; � �����-���� � ��� %�����%���� % �� �� ��� � �;������ � �:�'�$ �

Page 192: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

192

�� � + ��%�+���, �� ��: �����%�� %���� ?�����/��, �: ��-%�� � �+�� :���� %��%�; ��/ % ����� ������� �� <� (� �+�� �; ��:��%��; � ����%), %������ % ������ ��%�� �� ���� �� ��� <����� :�'��; �� !�:� �, ��<� � � �'�; � ������; ��+�����, ��=�$ ����� �; +���% �:&���% � % %�:� �� -=� � �+��$ ���%�; �� � %����$��%» (8, �. 2). ��, �� ���%� ����� %�� ��; ���, «?���� �� �� ������ ��=$ % ���� ��� ��$ ��������%�� % �����, ������ ����� �� % ��� +���� ��%� -=��; � ��������� %�%$ %�� ����» (8, �. 2 – 2 �:.). `��� �� �����:�% ?������%�� � '��/�� ������$���� ����/�� ���%��-��%� ������ ��% %�� ��; ��� %����� % �%���+��� �� ��:;�-����'� ����+���% +��% ����/��, «�����:�; �:����+�%�$ �:&�-��%��� :��������$ � �� ����, ��<� � ���� �<��$ � � ���-��$ � ���������» (8, �. 2, 4).

�� ���� ����� %�� ��; ���, % ���� ��� ��:;����� :��� �����$ ������� �����%��&�� ����/������ �+���� � ���+�-���� ��;������ ����/������� �� %����. �� ��:�<�� ��-�������$�; �;���% %��$ ��+�� ����% ������'� �+��� ���-<� �������$ �� ����/�����'� � ���% � �'� ����&��. � ���� -<�� � ���% ��� �%���$ �;���%�$ 940 �:��� % '��, �� ��-�� �; 600 �:��� <��%��, 160 – �����%�;, 180 – � ��: ���-�� �% �� � � 100 – ������. � ���%� ���������$� %��%-���$ ��$'� % ����� 250 �:��� �/��� ���� �;���. � � ?��� % =��� � ���% � :��� ���<���� �/��� ���'� :����. �'� ����&�� ����+� 520 �:��� % '��, �� ���� �; 400 �:��� ����%-���� <��%��, 120 �:��� %��������$ � ��: ����� �% �� �. ��;��� ���� <�� ������'� ����/�����'� �+��� ��;����'� ���� ���<� :��� ����%���$ 1810 �:��� % '�� (8, �. 4 �:.).

�<�� %�� ���� ���%��� ����+�� ���� �%�� %�%$ ��� �� �%�'� ����/�����'� ��� �������. P� �����%�� ���� �+���� � ���� �� �� �%�� ����/�����; � '�%, ���-%����%� ������ ��% ����% ��;��� ��'�=���$ �������$ ��:;������ ����� �� ��� '���� ��%, +�� �%�����$ � �+��� � �����%���� ��'�; � �����% ������ ��% %�� ��; ���. ���� ������+�� ���� ������ ����:�; ����/�����; ��� ���-

Page 193: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

193

����, �. ". >������ ���:&�� ����� ��%���� ��� �� �, +�� «��+������ �� ��+���� =��� ���� <�� % ����� 1810 �:��� '�� � ����� ���$ �.�. ������%-P� ���% ���'�� ������ ������ ��;��� ��%�����'� � �» (8, �. 4).

`: &��� ����� %�� ��; ��� «`: �: ��%�� % ��;����� ����� ����%�����$���� '�:� �� ������'� �����$�'� � ���%» ����� ��%��� ��%���� :��� ����� �� 15 �% � 1883 '�� (8, �. 27). !������� ��� ���� ����% � ����� -��%��� ?������ ����� �� ��� �: &���, «�:�<���$, ���%�� ���� <&�;�� % ���� �%�����, % ��:;�������� �����-�� ����/�����'� ��� % ��;����� ����� ����%�����$���� '�-:� ��» (8, �. 27), � � ��� ���� �=���: «�� %�� �+�� � ������-%�� � %������� ������'� �+��� ��'� ����» (8, �. 27). � � ?��� ��� ���� � /��$� ?������ � ����% �� �����'� ��;�� ��%��-���'� � � ���� ���%����%� ������ ��% %�� ��; ��� ����-���$ «��� =�%���� ���� <�� �+ �<����'� �� %���� ����� % ��� � ���� ����+� %��$����� ������ �:��� ���$�� � :���&�'� 1884 '��» (8, �. 27), � ����% ��� ���� � ��� �� �� �%-�� ����/�����'� � ' % ������� �+���� �&� ��� '��. � ���� =�� �� %���� ������'� �����$�'� � ���% :�� ������ �'� ���� �� ���� ����+���%�� 8 ��% �� 1883 '�� (2, !�. 1372), +�� ��������$� �� ������� �'� =��� � �� ���� ���� �%��.

"��� � '��/���-� %�%�; ���% ���%���� �����$-�'� � ���% ������'� �+��� % ��;����� ����� ����%�����$-���� '�:� �� %� %�� �� ����%�� XIX %��, ���%����� �����$ �� %�%���%. 1. �� %�� �� ����%�� XIX %�� �� ��� �� "�� :��< ����

�� ����$�; ��+ ��� ������ :����+ �� �� �%�� � ��%� =���%�%�� � '�% ����/��, �:����+�%�&�; ?����-��%���$ �; � �:&���%��'� �� ��� � ��:��%����� ���-��;, +�� ����%� <����� ��� ����� �����, % ��� +���� � ��� � ������'� �+��� ��;����'� ����.

2. `������%�� ������+�'� ����+���% � ����% % ��� '���� -��% �%�����$ � �+��� ��%��% ����'� �� �� �%�� ��:-;�����'� ����+���% ����/�����; � '�%, +�� % �%�� �+� ��$

Page 194: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

194

�'��%� ��%����� �:&�� � ����'��� �:���%�� % �-'���, ����%�� ���������$�� ' ���� ��� �����%��&�; +��% ����/�� % �; ��%����%�� ������$����, ����� ���<:� % ����/�� �� ����<��. ���� �%�� ����/�����; ��� ������� � �+�� '�:� -

���'� � � �%�'� :��<���% ��%��� +��% ����/�� % �%�������$ �� �����; � '�% %����, +�� ����� �� ����%� <����$ � ���-+����� ������ �; ������$���� � �'��%� %����� �:�����%-���$ %������� %����<��; �; ��+.

��;"�> ;"�������#==!x ;"���=;>�� ; �;��?#�`?!

1. ���� �� "�� :��< � � �%��=�; % ��� �� +� XX %. ���: ���,

1995. 2. �!� ��. !�: . 2. >. 3. 3. �!� ��. !�: . 2. >. 12. �. 2. 4. �!� ��. !�: . 2. >. 15. �. 1. 5. �!� ��. !�: . 2. >. 42. �. 2. 6. �!� ��. !�: . 2. >. 49. �. 2. 7. ���������� ����� ��%��� ���� �+����� ;�% (���� – ���"). �. 1149.

1882. `�. 9. �. 2. 8. ���". �. 1149. 1883. `�. 9. �. 2. 9. �/��������+����� ���% $ �. ". � ��'�� � �. ". �� �. >. XXI.

��:���'� – �?��/� �. !�:.: >���-����' ��� (�. ". �� �), 1891. 10. �/��������+����� ���% $ �. ". � ��'�� � �. ". �� �. >. IV-". ���� –

��+���. !�:.: >���-����' ��� (�. ". �� �), 1891. XIX �srin ikinci yar@s@nda Yelizavetpol quberniyas@ Nuxa q�zas@ Bum

sah�sind� polis orqanlar@n@n formala�mas@n@n t��kilati-hüquqi �saslar@ Çingiz �hm�dov

XÜLAS�

M�qal�d� XIX �srin ikinci yar�s�nda Zaqafqaziya (C�nibi Qafqaz) diyar�nda inzi-bati-�razi d�yi�iklikl�ri, el�c� d� orada polis orqanlar�n�n xüsusiyy�tl�ri n�z�rd�n keçi-rilir. Mü�llif �sas diqq�ti Yelizavetpol quberniyas� Nuxa q�zas� Bum sah�sind� polisin yarad�lmas� v� q�zan�n polis s�lahiyy�tlil�rinin f�aliyy�tini t�nziml�y�n normativ hüqu-qi aktlar�n q�bul edilm�si qaydas�n�n tarixi t�crüb�sin� yön�ltmi�dir.

Page 195: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

195

Organizational and legal bases of formation of police in the Bumsk district of the Elizavetpolsky province in the second half of the XIX century

Chingiz Akhmedov SUMMARY

This article discusses administrative-territorial changes of the Transcaucasian re-

gion in the second half of the 19th century, and also feature of formation there of police bodies are considered. Special attention is paid by authors to historical experience of formation of police in the Bumsk district of the Nukhinskcounty of the Elizavetpolsky province and an order of adoption of the normative legal acts regulating activity of poli-ce ranks of this county.

Page 196: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

196

MÜND�R�CAT

R��id M�H�RR�MOV

«��������», «��������», ��$�� «���������» ...............................................

3

Fidan �L�SG�ROVA

Çind� siyasi sistem, onun f�rqli aspektl�ri v� insan hüquqlar�n�n m�hdudla�d�r�lmas� ...............

16

Aygun R���DOVA

Böyük Britaniya v� Az�rbaycan Respublikas� münasib�tl�rinin �sas istiqam�tl�ri ......................

23

B�yim ABDULLA

Rus–Çeçen müharib�l�rin� f�rqli yana�ma: terror h�d�si yoxsa azadl�q mübariz�si ................

35

Aqil �HM�DOV

Az�rbaycan respublikas�n�n beyn�lxalq miqrasi-ya t��kilat� (BMQT) il� münasib�tl�rinin dina-mikas� ...................................................................

44

Taleh �L�YEV Leyla H�S�NOVA

K�rimli v� Padar abid�l�ri haqq�nda (O#uz rayonu) .................................................................

61

Hicab� SADIQOVA

XIX �srin II yar�s�-XX �srin �vv�ll�rind� Bak� ��h�rinin infrastrukturunda ba� ver�n d�yi�iklik-l�r v� �ollar su k�m�rinin c�kili�i haqq�nda ........

75

Yusif F�RZ�L�YEV

Az�rbaycan�n Da#l�q Qaraba# Muxtar Vilay�tin-d� k�nd �m�kçil�rinin ictimai- siyasi v� �m�k f�all�#� (1965-1980) .............................................

87

�#`? /��� + >:���– %� ;�%� :�'�� �����% ................... 94

Aslan X�L�LOV

H�bib C�biyev v� Az�rbaycan SSR-d� "Milli t�-mayül" 1926-1927-ci ill�rd� ................................

104

Page 197: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Elmi �s�rl�r 63-cü cild

197

Ayd@n M�RZ�ZAD�

Az�rbaycan Respublikas�n�n h�rbi doktrinas� v� erm�nistan�n i�#alç�l�q siyas�ti ............................

115

Xatir� Q�HR�MANOVA

XX �srin �vv�ll�rind� Ukraynada t�hsil alan az�rbaycanl� t�l�b�l�rin �ctimai-Siyasi f�aliyy�ti v� t��kilatlanmas� tarixind�n ...............................

126

Günel �SMAYILOVA

Misir tarixçisi �bül-Mühsin C�mal�ddin Yusif Bin T�#riberdinin “�n-nücum �z-zahira fil mü-lük misr val Qahir�” (“Misir v� Qahir� pad�ahla-r�n�n parlaq ulduzlar�”) �s�rind� Az�rbaycan Qa-raqoyunlu hökmdar� Qara Yusifin f�aliyy�tin� dair m�lumatlar ....................................................

138

��;< �&��' +

������ ��� �+�; � ���% �� '���� -��%����� "�� :��< XV – XVI %���% % ��%������ ���� ��' ���……………………..

148

H�mid� �HM�DOVA

Az�rbaycan�n “Sülh namin� t�r�fda�l�q” proqra-m�nda i�tirak�……………………………………

158

�sg�r �HM�D

�sg�nd�r b�y Mün�i Türkman�n “Dünyan� b�z�-y�n Abbas�n tarixi (Tarixe-al�maraye-Abbasi)” adl� �s�rind� oyun v� �yl�nc�l�r� dair m�s�l�l�r.

170

(;=�;� �]&�� +

` '��/���-� %�%�� ���%� ���%��-�� � '�% ����/�� % ������� �+���� ��-;����'� ���� ����%�����$���� '�:� �� %� %�� �� ����%�� XIX %��

186

Page 198: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

198

M�LL�FL�R�N N�Z�R�N�!

=?w= A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun «Elmi �s�rl�r»ind� çap olunmaq üçün m�qal� t�qdim olunark�n a�a#�dak�lar n�z�r� al�nmal�d�r.* 1. M�qal�l�r üç dild� – Az�rbaycan, rus v� ingilis dill�rind� çap oluna

bil�r. M�qal�nin yaz�ld�#� dild�n �lav�, dig�r iki dild� xülas�si veril-m�lidir.

2. M�qal�d� üç dild� – Az�rbaycan, rus v� ingilis dill�rind� açar sözl�r verilm�lidir.

3. Mövzu il� ba#l� elmi m�nb�l�r� istinadlar olmal�d�r v� istifad� olun-mu� �d�biyyat xülas�l�rd�n �vv�l kodla�d�rma üsulu il� göst�rilm�li-dir.

4. M�qal�l�rin m�tnl�ri 1 intervalla Times New Roman – 13 ölçülü �rift-l�rl� y�#�lmal�d�r.

5. M�qal� haqq�nda redaksiya hey�ti üzvl�rind�n �n az� birinin, h�min sah� üzr� müt�x�ssisin r�yi v� müvafiq elmi mü�ssis�nin Elmi �uras�-n�n protokolundan ç�xar�� olmal�d�r (bunlar m�qal� n��r olunark�n göst�ril�c�kdir).

6. M�qal�nin elektron v� çap olunmu� variant� ayr�ca faylda t�qdim edil-m�lidir. Bu t�l�bl�r� cavab verm�y�n m�qal�l�r çap edilm�y�c�kdir. �lyazma-

lar geri qaytar�lm�r. Qeyd: Bu ��rtl�r mü�yy�nl��diril�rk�n Az�rbaycan Respublikas� Prezidenti yan�nda Ali

Attestasiya Komissiyas�n�n dissertasiyalar�n �sas elmi n�tic�l�rinin d�rc olunmas� tövsiy� edil�n elmi n��rl�r� verdiyi t�l�bl�r �sas götürülmü�dür.

Page 199: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

ELM� �S�RL�R 2017, cild 63

SCIENTIFIC WORKS 2017, volume 63

����� 2017, ��� 63

Page 200: Jurnal - 63 ES 2ya Federasiyasndan sonra ikinci ölkdir [2]. qtisadi inkiaf sviyysin gör is ÇXR Amerika Birlmi tatlarndan sonra ikinci yerddir [12]. Bütün bu faktorlar Çini diqqt

Format� 60x90 1/16. F.ç.v. 12,5.

Tiraj� 500

«Turxan»�NPB�MMC