jurkat ujredebis kulturasi no-inducirebuli apoptozis koreqcia … · 2008-10-22 · tbilisis...

131
Tbilisis saxelmwifo samedicino universiteti xelnaweris uflebiT merab xizaniSvili Jurkat ujredebis kulturaSi NO-inducirebuli apoptozis koreqcia plaferon lb-s saSualebiT 14.00.15 – paTologiuri anatomia medicinis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad warmodgenili disertacia samecniero xelmZRvanelebi: - nodar WiWinaZe, medicinis mecnierebaTa doqtori, profesori - Tamar sanikiZe, biologiis mecnierebaTa doqtori, profesori Tbilisi 2006

Upload: others

Post on 09-Jul-2020

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Tbilisis saxelmwifo samedicino universiteti

xelnaweris uflebiT

merab xizaniSvili

Jurkat ujredebis kulturaSi NO-inducirebuli

apoptozis koreqcia plaferon lb-s saSualebiT

14.00.15 – paTologiuri anatomia

medicinis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis

mosapoveblad warmodgenili disertacia

samecniero xelmZRvanelebi: - nodar WiWinaZe, medicinis

mecnierebaTa doqtori,

profesori

- Tamar sanikiZe, biologiis

mecnierebaTa doqtori,

profesori

Tbilisi

2006

2

naSromis zogadi daxasiaTeba 4

gamokvlevis mizani da amocanebi 6

naSromis mecnieruli siaxle 7

dacvaze gamosatani ZiriTadi debulebebi 8

naSromis praqtikuli Rirebuleba 8

naSromis aprobacia 8

naSromis irgvlis gamoqveynebuli literatura 9

disertaciis struqtura da moculoba 9

disertaciaSi gamoyenebuli Semoklebani 10

1. literaturis mimoxilva 12

1.1 ujredis sikvdilis meqanizmi 12

1.2 apoptozis molekuluri meqanizmi 17

1.3 adamianis eqstraembrionuli qsovilebis biologiurad

aqtiuri nivTierebebi da placentidan sinTezirebuli

preparatis plaferon lb-s farmakologiuri

daxasiaTeba

39

2. gamokvlevis masala da meTodebi 59

2.1 kvlevis obieqti 59

2.2 gamdinare citometriis meTodi 60

2.2.1 ujredul kulturaSi mitoqondriebis

membranuli potencialis ∆ψ-s cvlilebebis

gansazRvra

60

2.2.2Uujredul kulturaSi ujredebis ujreduli

ciklis fazebSi gadanawilebis Seswavla

61

2.3 epr speqtroskopuli kvlevebi 62

2.4 eleqtronuli mikroskopia 63

3. gamokvlevis Sedegebi 64

3.1. Jurkat ujredebis kulturaSi mitoqondriuli

potencialis (∆ψ) cvlilebebi natriumis

64

3

nitroprusidTan da plaferon lb-sTan inkubaciis

Semdeg

3.2. Jurkat ujredebis kulturaSi ujredebis ujreduli

ciklis fazebSi gadanawilebis Seswavla natriumis

nitroprusidTan da plaferon lb-sTan inkubaciis

Semdeg

68

3.3 Jurkat ujredebis kulturaSi epr signalebis intensivobis

cvlilebebi natriumis nitroprusidTan da plaferon

lb-sTan inkubaciis Semdeg

71

3.4 natriumis nitroprusidTan inkubirebuli Jurkat

ujredebis eleqtronulmikroskopuli kvlevis Sedegebi

78

3.5 natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubirebuli Jurkat ujredebis eleqtronulmikroskopuli

kvlevis Sedegebi

101

4. miRebuli Sedegebis gansja 111

daskvnebi 118

praqtikuli rekomendaciebi 120

gamoyenebuli literatura 121

4

naSromis zogadi daxasiaTeba

Temis aqtualoba: apoptozi, anu ujredis TviTlikvidaciis

procesi, ujredis sikvdilis aqtiuri, organizebuli formaa. igi

viTardeba rogorc fiziologiuri, ise paTologiuri procesebis

dros.

fiziologiuri apoptozi viTardeba embriogenezis dros,

autoreaqciuli limfocitebis eliminaciisas periferiuli

sisxlidan da sxva. igi asrulebs mitozis sawinaaRmdego

funqcias da mniSvnelovania qsovilis zomebis regulirebisa da

homeostazis SenarCunebisaTvis janmrTel organizmSi.

fiziologiuri apoptozis ganviTarebis darRvevam, SesaZloa,

gamoiwvios kancerogenezi, autoimunuri daavadebebi (mag. Lupus

erythematosus (E. Mysler et al.,1994)) da sxv. Tavis tvinis infarqtis,

insultis dros ujredebis umetesi nawili apoptozis gziT

kvdeba ( R.Eskes et al.,1998,S. Love., R.Barber., G.Wilcock.,2000) apoptozis

mainducirebel stimulebs garkveul pirobebSi nekrozis

gamowvevac SeuZlia. ase rom, apoptozis an nekrozis

ganviTarebis SesaZleblobas am procesebis mainducirebeli

stimulebis intensivoba gansazRvravs.

zemoTqmulidan gamomdinare, apoptozis farmakologiur

regulacias mniSvnelovani roli eniWeba. preparatebi, romlebic

aregulireben apoptozis intensivobas, moqmedeben, erTis mxriv,

apoptozis gamomwvev lokalur faqtorze, proapoptozuri

stimulebis intesivobaze da meores mxriv, pirdapir iwveven

5

apoptozis daTrgunvas. apoptozis daTrgunva xdeba kaspazebis

aqtivobis (c Jun-terminaluri da p-38-kinazebis dabalmolekuluri

masis mqone inhibitorebi (T.L.Yue et al., 1999)), an Jangbadis

reaqciuli naerTebis raodenobis regulaciiT. es ukanaskneli

antioqsidanturi bunebis mqone naerTebiT miiRweva.

antioqsidanturi Terapia farTod gamoiyeneba sxvadasxva

daavadebis dros, kerZod, aTerosklerozis, gulis iSemiuri

daavadebis, preeklampsiis, diabetis, mwvave pankreatitis da

sxvaTa dros.

aseT preparatTa rigs miekuTvneba plaferon lb, romlis

oqsidaciur homeostazze zemoqmedebis, energogenezis

intensivobis da apoptozis modulaciis SesaZleblobebi mravali

kvlevis SedegiT dasturdeba.

rogorc cnobilia, ujredis sikvdilis meqanizmi

(apoptozi/nekrozi) mniSvnelovanwilad damokidebulia

energogenezis intensivobaze. ujredis energetikuli resursebis

daqveiTeba oqsidaciuri stresis ganviTarebas da apoptozis

inicirebas ganapirobebs. energogenezis mkveTri daqveiTeba da

ujredSi energiis maragis gamoleva apoptozis nekroziT

Senacvlebas iwvevs. energogenezis procesi mWidrodaa

dakavSirebuli mitoqondriuli sunTqvis intensivobasTan,

romlis regulaciaSi molekula–mesenjeri NO mniSvnelovan

rols asrulebs _ sunTqviTi jaWvis eleqtronebis gadamtani

cilebis nitrozilirebiT.

Ggamomdinare yovelive zemoTqmulidan, rogorc SemecnebiT,

ise praqtikul mniSvnelobas iZens NO-inducirebuli apoptozis

6

ganviTarebis zogierTi meqanizmisa da misi koreqciis

efeqturobis dadgena plafron lb-s meSveobiT.

kvlevis mizani da amocanebi

Cveni kvlevis mizans Seadgenda Jurkat ujredebis

kulturaSi (leikemiiT transformirebuli momwifebuli T

ujredebi) NO-inducirebuli apoptozis ganviTarebis zogierTi

meqanizmisa da misi koreqciis efeqturobis dadgena plaferon

lb-s meSveobiT.

aRniSnuli miznis misaRwevad daisaxa Semdegi amocanebi:

1. Jurkat ujredebis kulturaSi NO-inducirebuli apoptozis

modelireba;

aRniSnuli modelirebis pirobebSi:

2. oqsidaciuri stresis intensivobis, Tavisufali azotis Jangis

(NO), azotis nitroziluri kompleqsebisa (romelic sunTqviTi

jaWvis hemSemcvel da arahemur cilebTan NO-s

urTierTqmedebisas warmoiqmneba) da mitoqondriuli sunTqviTi

cvlilebebis gansazRvra;

3. mitoqondriebis membranuli potencialis (∆Ψ) cvlilebebis

dinamikis dadgena;

4. ujreduli ciklis fazebis gadanawilebis cvlilebaTa

dadgena ujredebSi;

5. ujredebSi ultrastruqturuli cvlilebebis dadgena;

6. Jurkat ujredebis kulturaSi NO-inducirebul apoptozze

plaferon lb-s efeqturobisa da moqmedebis zogierTi

meqanizmis dadgena.

7

naSromis mecnieruli siaxle

- pirvelad iqna Seswavlili apoptozis ganviTarebis meqanizmebi

Jurkat ujredebis kulturaSi natriumis nitroprusidTan

(romelic Cvens SemTxvevaSi, warmoadgenda NO-s egzogenur

donors) xangrZlivi inkubaciis pirobebSi.

- pirvelad iqna naCvenebi, rom Jurkat ujredebis kulturaSi

ujredebis apoptozis umniSvnelovanesi markeris –

mitoqondriebis membranuli potencialis daqveiTeba

mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis muSaobis darRveviTaa

ganpirobebuli. es ki, Tavis mxriv, eleqtronebis

satransporto cilebis NO-inducirebuli nitrozilirebiTaa

gamowveuli.

- naCvenebia, rom Jurkat ujredebis kulturaSi NO-inducirebul

oqsidaciur stress wamyvani roli eniWeba apoptozis

ganviTarebaSi.

- Jurkat ujredebis mitoqondriebSi pirvelad iqna gamovlenili

NO-inducirebuli mravali kristis warmoqmna, rac

kompensciuri reaqciaa daTrgunuli energogenezis

intensifikaciisaTvis.

- pirvelad iqna dadgenili Jurkat ujredebis kulturaSi

plaferon lb-s antiapoptozuri moqmedebis zogierTi

meqanizmi.

8

dacvaze gamotanili ZiriTadi debulebebi

1. Jurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan, NO-s egzogenur

donorTan, xangrZlivi inkubaciis pirobebSi NO-inducirebuli

apoptozis ganviTarebisas daqveiTebuli energogenezis

aRdgenisaTvis SesaZlebelia dacviTi – kompensaciuri

reaqciis inicireba, romelic vlindeba nawil mitoqondriebSi

mravali kristis warmoqmniTa da ujredis funqciuri

aqtivobis matebiT.

2. Jurkat ujredebis kulturaSi NO-inducirebuli apoptozis

dros plaferon lb ganapirobebs oqsidaciuri stresis

intensivobis Semcirebas, mitoqondriuli sunTqvisa da

energogenezis intensifikacias, mitoqondriuli membranuli

potencialis matebas, da Sedegad, mitozebis momatebuli

raodenobisa da ujredebis gaZlierebuli proliferaciis

fonze apoptozis intensivobis klebas.

naSromis praqtikuli Rirebuleba

Catarebuli gamokvlevis safuZvelze dadgenilia plaferon

lb-s antiapoptozuri moqmedeba, ris gamoc rekomendacias vuwevT

aRniSnuli preparatis gamoyenebas intensiuri apoptozis fonze

mimdinare daavadebebis dros.

disertaciis aprobacia

disertaciis ZiriTadi debulebebi moxsenebulia al.

naTiSvilis saxelobis eqsperimentuli morfologiis

9

institutis andrologiis ganyofilebis gafarToebul

sxdomaze (oqmi #2, 25.04.06)

publikaciebi:

disertaciis Temaze gamoqveynebulia 3 samecniero statia:

1. Khizanishvili M., Nasrashvili M., Enukidze M., Janashia N., Datunashvili V. The changes in mitochondria respiration chain during NO-induced apoptosis and influence preparation Plaferon LB in Jurkat cell culture. ANNALS OF BIOMEDICAL RESEARCH AND EDUCATION VOLUMES, ISSUE 4 OCTOBER-DECEMBER 2005 p. 288-289

2. Хизанишвили М.,Насрашвили М.Есиашвили М.Мчедлишвили Т.Чхиквишвили И. ВЛИЯНИЕ КАТЕХИНОВ НА ЕНЕРГЕТИЧЕСКУЮ ФУНКЦИЮ МИТОХОНДРИЙ КЛЕТОК JURKAT. eqsperimentuli

da klinikuri medicina #1 (26) 2006 gv. 54-57 3. Хизанишвили М.,Мчедлишвили Т. Мачавариани М.Чичинадзе Н.

Саникидзе Т. Влияние Плаферона ЛБ на SNP-индуцированный апоптоз в клеточной културе Jurkat. eqsperimentuli da

klinikuri medicina #3 (28) 2006 gv.56-58

disertaciis moculoba da struqtura

sadisertacio naSromi moicavs 131 nabeWd gverds. igi Sedgeba

Semdegi Tavebisagan: Sesavali, literaturis mimoxilva, kvlevis

masala da meTodebi, sakuTari gamokvlevebi, miRebuli Sedegebis

ganxilva, daskvnebi da praqtikuli rekomendaciebi, gamoynebuli

literaturis sia. naSromi ilustrirebulia 6 cxriliT, 25

fotosuraTiT.

10

naSromSi gamoyenebuli ZiriTadi Semoklebani

AIF – apoptozis mainducirebeli faqtori

ATP- adenozintrifosfati

CARD– kaspazas aqtivaciis da mizidvis domeni

CD – limfocitebis receptorebis ojaxi

DD - sikvdilis domeni

DED - sikvdilis efeqtoris domeni

epr – eleqtronulparamagnituri rezonansi

ER - endoplazmur retikulumze

Fas – apoptozSi monawile geni

H9 - limfoblastoiduri T-ujredebi xazis

IL - interleikini

IL-1ra _ IL-1 receptoris antagonisti

LOO. – lipidebis peroqsiradikalebi

Me – cvalebadvalentovani metalis ioni.

NAD – nikotinamiddinukleotidi

NF-κB _ birTvis transkrifciis faqtori-κB

NO – azotis oqsidi (Jangi)

O2- - superoqsidi

PG- prostaglandinebi

PGHS - prostaglandin-endoperoqsid– H sinTaza

PLA2 – fosfolipaza A2

RAIDD - proteini, romelic urTierTqmedebs receptorTan

ROS – Jangbadis reaqtiuli SenaerTebi

SKW - limfoblastoiduri B-ujredebis xazi

11

SNP – natriumis nitroprusidi

TGF-β _ transformaciuli zrdis faqtori-β

TNF – simsivnis nekrozis faatori

TNF-α _ simsivnis nekrozis faqtori

12

1.Lliteraturis mimoxilva

1.1 ujredis sikvdilis meqanizmebi

cnobilia ujredis sikvdilis ori gansxvavebuli meqanizmi:

nekrozi da apoptozi. N

nekrozi, ujredis sikvdilis paTologiuri meqanizmi

viTardeba mwvave dazianebis (iSemiuri dazianeba) an anTebiTi

procesis Semdeg. nekrozis dros ujredi moculobaSi izrdeba

ionuri disbalansis Sedegad (Majno, Joris, 1995), endoplazmuri

retikulumi da mitoqondriebi farTovdeba, ribosomebi

eqvemdebarebian dispersias (Wyllie A.H., et al., 1980), Pplazmuri

membrana irRveva da ujredis SigTavsi Tavisufldeba

ujredTaSoris areSi, rac SemdgomSi iwvevs anTebiTi reaqciis

ganviTarebas (Arends M.J. Wyllie A.H., 1991). sisxlZarRvebis dazianeba,

anTeba da edema qsovilSi nekrozis ganviTarebis ZiriTadi

simptomebia. nekrozi warmoadgens ujredebis sikvdilis pasiur

dezorganizebul formas. imis miuxedavad, rom nekrozis dros

qromatini eqvemdebareba kondensacias, dnm-is mTlianoba ar

irRveva. Ffagocitozi mimdinareobs mxolod ujredis lizisis

Semdeg. nekrozi arasodes ar viTardeba normalur axalgazrda

qsovilSi da warmoadgens ujredis sikvdilis pasiur meqanizms.

apoptozi ganixileba rogorc ujredis TviTlikvidaciis

procesi, romelic warmoadgens ujredis sikvdilis aqtiur,

organizebul formas, igi viTardeba normaluri janmrTeli

qsovilis ganviTarebis da paTologiuri procesebis dros

(simsivne). Aapoptozis morfologiuro maxasiaTlebia - ujredis

SeWmuxnva, endoplazmuri retikulumis endoplazmur membranasTan

13

SeerTeba, SemdgomSi buStukebis warmoqmniT da citoConCxis

reorganizaciiT, qromatinis kondensacia, dnm-is

intranukleosomuli gaxleCva, fosfatidilserinis eqspresia da

“apoptozuri sxeulakebis” formireba, romlebic eliminirdeba

fagocituri ujredebis mier anTebiTi pasuxis gamowvevis gareSe

(Arends M.J., Wyllie A.H., 1991, Willie A.H., et al., 1980). apoptozis dros

plazmuri membrana ar irRveva, ujredi da ujredis SigTavsi

iyofa membranebiT SemosazRvruli vezikulebSi (apoptozur

sxeulakebSi).

apoptozi viTardeba embriogenezis, T da B

limfocitebis pozitiuri da negatiuri seleqciis dros,

asrulebs mitozis sawinaamRdego funqcias, rac mniSvnelovania

qsovilis zomebis regulaciisaTvis da uzrunvelyofs

homeostazis SenarCunebas normalur janmrTel organizmSi.

apoptozis darRvevebs SeuZlia kancerogenezis, autoimunuri

daavadebebis, rogoricaa lupus erythematosus (Mysler E. et al., 1994),

gamowveva. Tavis tvinis infarqtis, insultis dros ujredebis

umetesi nawili kvdeba apoptozis gziT (Esker R., et al 1998, Love S.,

Barber R., Wilcock G.K., 2000). gansazRvrul pirobebSi apoptozis

mainducirebel stimulebs SeuZlia igive qsovilSi nekrozis

gamowveva (insulti, infarqti). SesaZlebelia, rom apoptozis da

nekrozis ganviTarebas gansazRravs am procesebis

mainducirebeli stimulis intensivoba. cnobilia, rom insultis

dros kaspazebis farmakologiuri inhibicia iwvevs rogorc

apoptozis, aseve nekrozis daTrgunvas (Leist M., Nicotera P., 1998).

14

apoptozis koncepcia warmodgenil iqna 1970 wels, magram

normalur qsovilebSi erTeuli ujredebis sikvdili aRweril

iyo gacilebiT adre. ujredis sikvdilis fenomeni cnobilia

TviT ujredis aRmoCenis droidan, jer kide 1665 wels Hooke-m

aRwera daRupuli ujredebidan muxis qerqis warmoqmnis procesi

(Greenberg J,T., 1996). Mmagram ujredis sikvdilis histologiuri

suraTi pirvelad aRwera Vogt-ma 1842 wels. 1885 wels Flemming-ma

regresuli sakvercxis folikulebis degeneraciis Seswavlis

dros aRwera da Camoayaliba “qromatolizisis”´procesis

ganmarteba. 1972 wels termini “apoptozi” SemoTavazebul iqna

Kerr, Willyue da Currie-s mier (Kerr J.F., Wyllie A.H., Currie A.R. 1972)

normalur qsovilebSi ujredebis specifiuri sikvdilis

morfologiuri Taviseburebebis aRweris dros. Semdeg apoptozis

da misi meqanizmebis Seswavla SemoisazRvra boqimiuri da

morfologiuri kvlevebiT.

oligonukleosomur fragmentebSi dnm-is darRvevis

daxasiaTeba apoptozis pirvel bioqimiur dadasturebas

warmoadgens. demonstrirebul iqna, rom dnm-is gaxleCva

apoptozis dros mravalsafexuriani procesia, dnm-is

fragmentacia mimdinareobs maRalmolekuluri (50-700 kbp) da

dabalmolekuluri fragmentebis warmoqmniT (180 x bp) (Filipski J., et

al., 1994). dnm-is fragmentebis orive tipi ganixileba rogorc

apoptozis arsebiTi markeri. apoptozis dros irRveva plazmuri

membranis simetria da adgili aqvs mis SemadgenlobaSi

cvlilebebis ganviTarebas (Savill J., et al., 1993). fosfatidilserini

gadaadgildeba citoplazmuri membranis Sida fosfolipiduri

15

monoSridan mis gareTa monoSreze. Aamas mohyveba ujredis

moculobis Semcireba, citoplazmuri membranis SeWmuxnva,

birTvis kondensacia, birTvuli dnm-is Zafebis gawyveta da

SemdgomSi birTvis fragmentebad, anu membraniT SemosazRvrul

vezikulebad (apoptozuri sxeulakebi) dayofa. Ees sxeulakebi

eqvemdebarebian fagocitozs makrofagebisa da mezobeli

ujredebis mier. fosfatidilis eqspresia plazmur membranis

gareTa zedapirze profesiuli makrofagebisa an mezobel

ujredebisaTvis warmodgens gamomcnob markers apoptozuri

ujredis an apoptozuri sxeulakebis fagocitozisaTvis.

apoptozis sxeulakebis klirensi ganapirobebs anTebis

ganviTarebis prevencias. fagocitozisagan gadarCenili

apoptozuri ujredebi, mogvianebiT eqvemdebarebian liziss. es

fenomeni cnobilia “meoradi nekrozis” saxelwodebiT.

Aapoptozi SeiZleba ganviTardes infeqciebis gavrcelebis, an

simsivnuri zrdis dros. Ppirvel SemTxvevaSi virusebi, zogierTi

baqteriebi, sokoebi da martivi organizmebi, egreT wodebuli

ujreduli parazitebi, saxldebian recipientis organizmis

ujredul citoplazmaSi, sadac daculni arian maspinZel

organizmSi maT sawinaamRdegod gamomuSavebuli specifiuri

antisxeulebisagan. Aam SemTxvevaSi citotoqsiuri T-limfocitebi

(T kilerebi), romlebsac gaaCnia dainficirebuli ujredis

(samizne ujredis) gamocnobis meqanizmi, iwveven ujredis

programuli sikvdilis meqanizmis (apoptozis) CarTvas. Aapoptozs

eqvemdebarebian, agreTve, ujredebi, romlebmac dakarges sakuTari

funqciebi ontogenezis procesSi, magaliTad, limfocitebi

16

infeqciuri procesis bolo stadiebze, roca organizms aRar

sWirdeba antisxeulebis gamomuSaveba, an mutanturi ujredebi

ganicdian apoptozs.

Uujreduli sikvdilis paTologiuri forma, nekrozi,

viTardeba im SemTxvevaSi, roca infeqciis generalizirebuli

gavrcelebis Sedegad ver xerxdeba inificirebuli ujredis

drouli mocileba apoptozis gziT. ujredSi gamravlebuli

virusi, an sxva paraziti iwvevs mis dazianebas. Uujredi ganicdis

liziss, misi SigTavsi gamodis gareT ujredTaSoris sivrceSi.

zogierT Sidaujredovan parazitebs (Toxoplasma gondii) SeuZlia

apoptozis daTrgunva. Pparazitebis axali Taoba ainificirebs

mezobel ujredebs da iwvevs anTebiTi procesis ganviTarebas,

rasac mohyveba recipientis organizmis gadarCena, an daRupva.

nekrozi SeiZleba ganviTardes fizikuri an qimiuri dazianebis

Sedegad (moyinva, damwvroba, organuli gamxsnelebi, hipoqsia,

hipotoniuri Soki (Cohen J.J., 1993, Jacobson M.D., et al., 1997).

nekrozisaTvis damaxasiaTebeli anTebis niSnebi aRweril iqna

jer kidev Celsus mier – “rubor, color, tumor et dolor“. anTebas SeuZlia

organizmis funqciis darRveva da sikvdilis gamowveva. qsovilSi

damazianebeli xasiaTis elementebi anTebis niSnebis

Camoyalibebas uwyoben xels. anTebis niSnebi gamoiyeneba

nekrozis gamocnobisaTvis. nekrozisaTvis damaxasiaTebelia

plazmuri da Sidaujredovani membranis darRveva, rasac mosdevs

subujreduli organelebis mTlianobis darRveva, lizosomuri

fermentebis ganTavisufleba, da citoplazmis ujredTaSoris

sivrceSi gamosvla. nekrozisagan gansxvavebiT apoptozis dros

17

(Oliver F.J., et al., 1999) ATP-is donis mkveTri Semcireba iwvevs

nekrozis induqcias (Tsujimoto Y., 1997, Nicotera P., Leist M., 1997, Leist M.,

et al., 1997). SenarCunebulia membranebis mTlianoba, organelebs

gaaCnia morfologiurad intaqturi struqtura, xolo

apoptozuri vezikulebi SemosazRvrulia membraniT.

Uujredis sikvdilis forma, apoptozi, an nekrozi,

mniSvnelovanwilad damokidebulia NAD+-is da ATP-is

Sidaujredovan koncentraciaze. NAD+-is da ATP-is donis mkveTri

Semcireba iwvevs nekrozis induqcias (Tsujimoto Y.,1997, Nicotera

P.,Leist M., 1997).

A1.2 apoptozis molekuluri meqanizmebi

pirvelad Aapoptozi gansazRvrul iqna rogorc ujredis

birTvSi da organelebSi morfologiuri cvlilebebis kompleqsi

(Kerr J.F. 1971, Kerr J.F. et al., 1972). mogvianebiT, Sexeduleba

apoptozze Seicvala, morfologiuri fenomeni ubralo

terminidan ganviTarda genetikurad da bioqimiurad gansazRvrul

“ujredul programamde” da misi ganxilvis dros

gansakuTrebuli yuradReba daeTmo misi maregulirebeli

proteazebis ojaxis wevrebs, kaspazebs (Miura M. et al. 1993).

apotozis meqanizmi damokidebulia pro- da antiapoptozuri

cilebis urTierTqmedebaze da uerTierTregulaciaze. apoptozis

meqanizmis aqtivacia iwvevs ujredis sikvdils, misTvis

damaxasiaTebeli morfologiuri da bioqimiuri cvlilebebis

ganviTarebiT. apoptozis gziT ujredi kvdeba “Cumad”,

18

fiziologiur pirobebSi, qsovilis mTlianoba SenarCunebulia da

ujredis likvidacia xdeba anTebis gareSe.

apoptozi – mravaletapobrivi procesia da SeiZleba daiyos

sam fazad: sainiciacio faza, efeqtoruli faza da degradaciis

faza.Ppirveli etapi – informaciis miReba ujredis sikvdilis

Sesaxeb garedan mosuli, an ujredis SigniT warmoqmnili

signalis saxiT.

arsebobs ori (Hengartner M.O., 2000), an, SeiZleba sami (Mehmer

H., 2000) apoptozuri gza, romelic damokidebulia apoptozuri

kaskadis aqtivaciis gzebze (Sidaujreduli da ujredgare

stimulebi). ujredSida stimulebs miekuTvneba metaboluri

disbalansis ganviTareba, dnm-is dazianeba; ujredgares ki -

sikvdilis receptorebis aqtivacia proanTebiTi citokinebis mier.

sxvadsxva ujredebs gaaCnia apoptozis aqtivaciis unari, rogorc

mitoqondria-damoukidebeli (ujredebis tipi I), aseve

mitoqondria- damokidebuli gziT, romelic iwvevs kaspaza-8-s da

3-is aqtivacias mxolod mitoqondriuli proapoptozuri

proteinis ganTavisuflebis Semdeg (ujredebis tipi II).

mitoqondria am SemTxvevaSi warmoadgens funqciur da ara

mainducireel sistemas da ar asrulebs am meqanizmis pirdapiri

efeqtoris rols. Uujredebis I tips miekuTvnebian

limfoblastoiduri B-ujredebis xazi SKW da T-ujredebis xazi

H9. (Scaffidi C. et al., 1998). II tipis ujredebs miekuTvnebian T-

ujredebis xazi Jurkat da CEM.

Aapoptozis sainiciacio gzebs Soris mniSvnelovani roli

eniWeba sxvadsasxva fiziologiuri induqtorebiT gaSualedebul

19

gzas, romlis realizacia xdeba specialuri ujreduli

receptorebis saSualebiT. signalebi receptorebis mier miRebis

Semdeg eqvemdebarebian analizs. SemdgomSi, receptorebis

saSualebiT miRebuli signali molekulebis-mesenjerebis gziT

gadaecema birTvs, sadac letaluri genebis aqtivaciiT an

antiletaluri genebis represiis gziT irTveba ujredis

TviTmklelobis programa. ZuZumwovrebis da adamianis ujredebSi

apoptozi, rogorc wesi, dakavSirebulia kaspazebis

(evoluciurad konservatiuli cisteinuri proteazebis) kaskadis

proteolizur aqtivaciasTan, romlebic iwvevn cilebis

specifiur gaxleCvas asparaginis naSTis Semdeg (Cohen G.M.,

Biochem J., 1997. Thornbery N.A., Lazebnik Y. Science 1998).

receptor-inducirebuli apoptozis dros sasikvdilo

programis CarTva realizdeba ujreduli receptorebis

saSualebiT, romelTa aqtivacias ainducireben

specializirebuli fiziologiuri induqtorebi (Thornbery N.A.,

Lazebnil Y., Science , 1998).Aase, magaliTad, Fas receptoris aqtivacia

xorcieldeba Sesabamisi ligandiT FasL (CD95L). CD95

receptorebis da CD95 ligandebis sistema warmoadgens

fiziologiuri apoptozis klasikur regulators. CD95 (agreTve

APO-1, an Fas) ujreduli membranis receptoria, romelic

intensiurad eqspresirdeba in vivo imunuri sistemis organoebSi,

RviZlSi, filtvebSi, da gulSi. T kileris transmembranuli cila

FasL monawileobs virusiT inificirebul, an anTebiTi procesis

Caqrobis Semdeg usargeblo B limfocitebis apoptozis

iniciaciaSi. FasL miekuTvneba simsivnuri nekrozis faqtoris (TNF-

20

α) ligandebis mravalricxovan ojaxs, romelic moicavs agreTve

TNF-β-s (limfotoqsini), TRAIL (Apo2L), CD95L, CD40L, CD27L, CD30L,

OX40L. Fas – TNF ojaxis receptorebis wevria, romlebic

warmodgenilia transmembranuli cilebiT, romelTa

ujredgareTa ubnebi urTierTqmedeben ligand-induqtorebis

trimerebTan. receptoris da ligandis urTierTqmedeba iwvevs

receptoruli molekulebis klasterebis warmoqmnas da maTi

Sidaujreduli ubnebis adapterebTan SekavSirebas.

apoptozis signali eqvemdebareba analizs da SemdgomSi

gadaicema Suamaval efeqtorul molekulebs. apoptozis

efeqtorul fazaSi aqtiurdeba aRmasrulebeli molekuluri

meqanizmebi. degradaciis fazaSi adgili aqvs apoptozisaTvis

damaxasiaTebeli morfologiuri cvlilebebis ganviTarebas da

dnm-is fragmentacias (Lazebnik Y.A. et al. 1993. Solary E. et al. 1993).

apoptozis efeqtoruli programis Sesruleba xorcieldeba

specializirebuli fermentebis, kaspazebis sasignalo gzis

meSveobiT (Alnemri E.S. 1996. Hengatner M.O. 2000).

Kkaspazebi (ciseteindamokidebuli, aspartaspecifiuri

proteazebi) miekuTvnebian evoluciurad konservatiul

proteazebis ojaxs, fermentebs, romlebic akatalizeben

ujreduli cilebis gaxleCvas (Salvesen G.S., 1999.).

identificirebulia kaspazebis ijaxis 14-ze meti wevri (Yuan J. et

al. 1993). Kkaspazebis aqtiur centrSi cisteinis naSTia. kaspazebi

gamoicnoben cilebis specifiur tetrapeptidul jaWvebs

asparaginis mJavas naSTis karboqsiluri daboloebis mixedviT.

ujredebSi kaspazebi sinTezirdeba latenturi winamorbedebis –

21

profermentebis, egreT wodebuli prokaspazebis, saxiT.

prokaspazebi (molekuluri masa 50kda) Sedgeba sami Semadgeneli

suberTeulisagan: N-damaboloebeli jaWvisagan (predomenisagan),

Sualeduri domenis didi suberTeulis winamorbedisagan (20 kda)

(p20 suberTeuli) da C-damaboloebeli domeni, momwifebuli

fermentis mcire suberTeulis winamorbedisagan (10 kda) (p10

suberTeuli). aqtiuri kaspazebi warmoadgenen heterotetramerebs,

romlebic Seicaven or p10 da or p20 suberTeuls, miRebuls ori

prokaspazuli molekulidan. kaspazebi warmoadgenen farul

prekursors, romlis aqtivaciis SemTxvevaSi adgili aqvs

ujreduli sikvdilis programis iniciacias. ukanaskneli

xorcieldeba ujreduli infrastruqturis sakvanZo

komponentebis darRveviT da ujredis damazianebeli faqtorebis

aqtivaciiT.

cnobilia kaspazebis ojaxis 14 wevri da yovelive wevrs

gaaCnia maRali specifiuroba maT substratebSi aspartatis

naSTebis gaxleCvis mimarT. Yyvela kaspaza arsebobs zimogenis

saxiT da moiTxovs proteolizur gaaqtivebas (Nickolson D.W.,

Thornberry N.A. 1997).Kkaspazebis ganviTarebis procesSi warmoiqmneba

substratis mierTebisa da katalizisaTvis aucilebeli ori

aqtiuri suberTeuli (Walker N.P. et al. 1994). vinaidan kaspazebi

potenciurad warmoadgenen ujredis sikvdilis iaraRs,

ujredebis cxovelqmdebis procesSi isini imyofebian mkacri

regulaciis qveS. Aapoptozis stimulebs miekuTvneba

ultraiisferi gamosxiveba, dnm-is dazianeba, zrdis faqtorebis

ukmarisoba, kinazebis inhibicia, mitoqondriebis dazianeba, da

22

sikvdilis receptorebis ojaxis wevrebis, membranuli

receptorebis, aqtivacia.

kaspazebi SeiZleba daiyos or jgufad, maTi aqtivaciis

mamodulirebeli molekulebis, anu substratuli specifiurobis

mixedviT. ganasxvaveben iniciaciur da efeqtorul, anu aRmaval

da daRmaval kaspazebs. kaspazebis mier inicirebuli ujredebis

sikvdilis, anu apoptozis procesi, regulirdeba sainiciacio da

efeqtoruli kaspazebis meSveobiT. aRmavali iniciaciuri

kaspazebi (kaspaza 2, 8, 9, 10 da 12) proapoptozuri signalis

matareblebi arian, daRmavali efeqtoruli kaspazebi (kaspaza 3,

6 da 7) pasuxs ageben ujredis morfologiur cvlilebebze

apoptozis dros.

sainiciacio prokasapazebs (prokaspazebi 1, 2, 4, 5, 9, 11, 12, da

13) aqvT grZeli N-terminaluri prodomeni (100-ze meti

aminomJavuri naSTi), romelic aregulirebs maT aqtivobas (E.S.

Alnemri et al. 1996,LM.O. Hengatner 2000, Y.Shi 2002). kaspazebi 8 da 10-s

agreTve gaaCnia grZeli N-terminaluri prodomeni, egreT

wodebuli death-effector domain (DED).

efeqtorebi (prokaspazebi) – kaspazebis (sainiciacio

kaspazebis) araaqtiuri winamorbedebia. adapter-receptoruli

urTierTqmedeba xorcieldeba mcire domenebis protein-

proteinuri urTierTqmedebiT: DD (death domain- sikvdilis domeni),

(DED (death-effector domain – sikvdilis efeqtoris domeni), CARD

(caspase activation and recruitment domain – kaspazas aqtivaciis da

mizidvis domeni). Yyvela am domenebs gaaCnia msgavsi struqtura,

isini Seicaven 6 α-spiralur ubans. Ddomenebi DD monawileoben Fas

23

receptorebis FADD (Fas-assiciated DD-protein) adaptorTan da TNFR1

da DR3 (death receptor 3) receptorebis TRADD (TNFR1-associated DD-

protein) adapterTan urTierTqmedebaSi. DED domenebi monawileoben

FADD adapteris urTierTqmedebaSi prokaspazebTan 8 da 10.

adapteri RAIDD (RIP-associated Ich-1/CED-3 homologous protein with a death

domain, RIP- receptor interacting protein-proteini, romelic

urTierTqmedebs receptorTan kavSirdeba prokaspaza-2-Tan CARD-

domenis meSveobiT. prokaspaza 8, magaliTad, (FLICE/MACH/Mch5)

aqtivdeba Fas receptoris meSveobiT FADD adapteris saSualebiT.

warmoiqmneba agregatebi FasL-Fas-FADD-prokaspaza-8. msgavs

agregatebs, romlebSic mimdinareobs kaspazebis aqtivacia

uwodeben apoptosomas, apoptozur Caperons, an sikvdilis

mainducirebel sasignalo kompleqsebs (49). Pprokaspazebs gaaCnia

umniSvnelo proteolizuri aqtivoba, romelic Seadgens

momwifebuli kaspazas aqtivobis 1-2%-s.Pprokaspazebis

koncentracia ujredSi mcirea, monomerul formaSi isini

imyofebian latentur mdgomareobaSi. iTvleba, rom

prokaspazebis agregacia xels uwyobs aqtiuri kaspazebis

warmoqmnas proteolizuri an TviT- an jvaredini gaxleCvis gziT

(auto- an transprocesingi). am procesSi prokaspazas

(molekuluri masa 30-50 kda) cildeba regulatoruli N-

daboloebis domeni (prodomeni), xolo molekulis darCenili

nawili iyofa didi (20 kda) da mcire (10kda) suberTeulebad.

Semdeg adgili aqvs didi da mcire suberTeulebis asociacias.

ori geterodimeri warmoqmnis or damoukidebeli kataliziuri

monakveTis mqone tetramers.

24

aqtivirebuli aRmavali kaspazebi iwveven daRmavali

kaspazebis aqtivacias (Alnemri E.S. et al. 1996, Hengatner M.O. 2000, Shi

Y., Bouchier-Hayes L., Martin D.J. 2002). efeqtoruli kaspazebi mokle

prodomenis mqone kaspazebia (Wyllie A.H. at al. 1980, Alnemri E.S. et al.

1996, Hengatner M.O. 2000, Kuhn G.G. et al., 2001). kaspaza 14 irTveba

citokinebis gamoyofis procesSi. aRmasrulebeli kaspazebi

iwveven ujredis sikvdils ori ZiriTadi meqanizmis, ujredis

sakvanZo substratebis destruqciis da citokinebis aqtivaciis

meSveobiT. sikvdilis procesi iwyeba terminalur fazaSi, roca

aRmasrulebeli kaspazebi aaqtiveben dnm-is degradaciis gamomwvev

meqanizms (Liu X., et al., 1997, Sakahira H. et al., 1998, Enari M., et al., 1998, Liu

X ., et al., 1998). E

efeqtoruli kaspazebi, romlebic degradaciis fazis

aqtivacias da dnm-is fragmentacias iwvveven, iniciatorebi da

aRmasrulebelni arian. efeqtoruli prokaspazebis prodomenebi

ufro moklea (Seicaven 30-ze nakleb aminomJavur naSTs) da

asruleben prokaspazebis inhibitoris funqcias. gamovlenil iqna

cilebi (IAP), romlebic ablokireben efeqtoruli prokaspazebis

prodomenis mocilebas da am gziT uSlian xels maT aqtivacias.

kaspaza 2, 8, 9, da 10 apoptozis iniciatorebi arian, xolo

kaspazebi 1, 4, 5, 11, 12 da 13 irTvebian citokinebis aqtivaciaSi.

(Bouchier-Hayes L., Martin D.J., 2002, Shi Y. 2002). arsebobs mravali

damadasturebeli monacemi, rom kaspaza 1 proanTebiTi funqciis

garda mniSvnelovan aRmaval kaspazas rols asrulebs (Li M. et al.

2000, Chgen M. et al. 2000).

25

sainiciacio kaspazebis aqtivaciis etapze jer kide SeiZleba

apoptozis ganviTarebis SeCereba. Eefeqtoruli kaspazebis

aqtivaciis Semdeg programuli sikvdilis meqanizmi, apoptozi,

Seuqcevadi xdeba. Kkaspaza 3 aaqtivebs mTel rigi sxva kaspazebs

da agreTve dnm-is aqtivaciis faqtors, iwvevs dnm-is Seuqcevad

daSlas fragmentebad.

Aarsebobs regulatorebi, romlebic ablokireben, an piriqiT

aZliereben sainiciacio kaspazebis damangrevebel moqmedebas. maT

miekuTvneba Bcl-2 (apoptozis inhibitorebi: A1, Bcl-2, Bcl-W, Bcl-XL,

Brag-1, Mc-1, NR13) da Bax (apoptozis promotorebi: Bad, Bak, Bax, Bcl-

XS, Bid, Bik, Bim, Hrk, Mtd). Ees cilebi evoluciurad Zvelia.

apoptozis iniciaciis Sidaujreduli stimuli

dakavSirebulia mitoqondriebis funqciur cvlilebebTan.

mitoqondria-damokidebuli apoptozis ganviTarebis dros

apoptozis induqtorebis zemoqmedebis Sedegad, ujredebSi

mkveTrad mcirdeba mitoqondriebis membranuli potenciali (∆ψ).

∆ψ-is Semcireba ganpirobebulia mitoqondriis Sida membranis

ganvladobis momatebiT giganturi forebis warmoqmnis gamo. am

forebis warmoqmnas iwvevs sxvadasxva faqtorebis zemoqmedeba,

maT Soris ujredis gamoleva aRdgenili glutaTionis-, NAD(p)H-

is, ATP-is da ADP-isagan, Jangbadis aqtiuri naerTebis warmoqmna,

JangviTi fosforilirebis gaTiSva protonuri ionoforebis

saSualebiT, citoplazmaSi Ca2+ -ionebis Semcvelobis momateba,

citoqrom c lokalizebulia sivrceSi gareTa da Sida

mitoqondriul membranebs Soris. dadebiTad damuxtuli cila,

26

igi eleqtrostatiurad ukavSirdeba mitoqondriis Sida membranis

uaryofiTad damuxtul zedapirTan.

forebis warmoqmna ar warmoadgens mitoqondriebis

membranaToSoriso cilebis citoplazmaSi gasvlis erTaderT

meqanizms. iTvleba, rom mitoqondriis gareTa membranis gaxleCva

ganpirobebuli SeiZleba iyos Sida membranis hiperpolarizaciiT.

SesaZlebelia, agreTve, alternatiuli meqanizmi membranis

gaxleCvis gareSe, mitoqondriis gareTa membranaSi giganturi

cilovani arxis gasxniT.

kaspazebis aqtivacias ganapirobebs apoptozis tipiuri

markerebis, mitoqondriaSi lokalizebuli proapoptozuri

proteinebis (citoqrom C-s, Apoptosis Inducing Factor (AIF)),

ganTavisuleba (Li P. et al. 1997, Susin S.A. et al., 1999). es cilebi

gadaadgildebian mitoqondriidan citozolSi da birTvSi da

pasuxs ageben proapoptozuri movlenebis induqciaze (dnm-is

maRalmolekulur fragmentebad daSla, fosfatidilserinis

eqspozicia da qromatinis kondensacia) (Daugas E. et al. 2000, Susin S.A.

et al. 2000).

citoqrom c - mitoqondriebis eleqtronebis satransporto

jaWvis cilaa, romelic monawileobs ATP-is generaciaSi.

fiziologiur pirobebSi citoqrom c lokalizebulia siveceSi

gareTa da Sida mitoqondriul membranebs Soris. es dadebiTad

damuxtuli cila ukavSirdeba mitoqondriis Sida membranis

uaryofiTad damuxtul zedapirs. stresuli zemoqmedebebis

(citotoqsiuri naerTebis, zrdis faqtorebis deficitis,

Jangbadis aqtiuri naerTebis, dnm-is dazianebis) fonze

27

SesaZlebelia mitoqondriis gareTa membranaSi giganturi foris

warmoqmna. misi diametri (3 nm) iZleva 1,5 kda-mde molekuluri

masis mqone nivTierebebis membranaSi gavlis saSualebas, rac

ganapirobebs mitoqondriuli matriqsis Sesiebas, mitoqondriis

gareTa membranis dazianebas da membranaTaSoriso sivrcis xsnadi

cilebis citoplazmaSi gasvlas. am cilebs Soris aRsaniSnavia

citoqrom c da ramodenime apoptozuri faqtori: prokaspazebi 2, 3,

9, cila AIF (apoptosis indusing factor- apoptozis gamomwvevi faqtori).

citoqrom c Tavisufldeba mitoqondriuli membranaTa-

Soriso sivrcidan citozolSi, SemdgomSi iwvevs membranis

depolarizacias da warmoqmnis kompleqs (egreT wodebul

apoptosomas) Apaf-1-Tan, adenozintrifosfatTan (ATP) da

prokaspaza 9-sTan, romelic Semdeg aqtiurdeba. Aaqtiuri kaspaza

8-s (da SesaZloa kaspaza 10) DISC-idan, an kaspaza 9-s

(mitoqondriuli sasignalo sistemidan) SeuZlia Semdeg

daRmavali kaspazebis (kaspaza 3, -6 da -7) aqtivacia. Aapoptozi,

maSasadame, ainducirebs proteolizisis kaskads, romelSic

kaspazebi-iniciatorebi uerTdebian da aaqtiveben daRmaval

kaspazebs, romlebic ujreduli proteinebis damuSavebis

meSveobiT xels uwyoben ujredis daSlas.

prokaspaza 3 vlindeba rogorc mitoqondriebis

membranaTaSoriso sivrceSi, aseve citoplazmaSic.

energoproduqciaSi misi mniSvnelovani rolis garda citoqrom

c kaspazebis kaskadis mnmniSvnelovani trigeria. citoqrom c

gaSualedebuli apoptozis gza irTveba citoqrom c-s

mitoqondriidan citoplazmaSi ganTavisuflebis SemTxvevaSi.

28

citoplazmaSi citoqrom c uerTdeba APAF-1-s (apoptosis protease

activating factor-1 – apoptozuri proteazas gamaaqtivebelo faqtori)

apoptosomis (molekuluri kompleqsi, Semcveli cytoqrom c, Apaf-1,

ATP, da prokaspaza 9) warmoqmniT. apoptosoma aaqtivebs -

apoptozis aRmaval iniciators, kaspaza 9-s ( Liu X. et al. 1996, Li P.

Nijhawan D. 1997). es meqanizmi regulirdeba apoptozis iniciaciis

sakvanZo rgolis, citoqrom c-s ganTavisuflebis Sedegad

(Hengartner M.O., 2000, Wang X., 2001).

APAF-1 – 130 kda molekuluri masis mqone cila, N-

daboloebaze Seicavs CARD domens (caspase activation and requitment

domain), xolo C- daboloebaze 12 ganmeorebad da WD-40

mimdevrobebs (WD – triptofanisagan da aspartatisagan Semdgari

dipepti, romelic aboloebs 40 aminomJavuri naSTisagan Semdgar

mimdevrobas). WD-gameorebebi damaxasiaTebelia ujredebis

gayofis da diferenciaciis, genebis transkripciis rnm-is

modifikaciis regulaciaSi monawile cilebisaTvis. APAF-1

warmoqmnis kompleqs prokaspaza 9-sTan citoqrom c –s da dATP-is,

an ATP-is Tanaobisas (Liu X. et al. 1996, Zou H. et al. 1997, Li P. et al 1997,

Kuida K. 2000). Aam kompleqsis warmoqmnisas APAF-1 iwvevs CARD

domenis oligomerizacias (Kuida K., 2000). kompleqsi, warmoqmnili

Apaf-1-is, Cyt c-s, dATP-s an ATP-s da kaspaza-9-s mier iwodeba

“apoptosomad”. Aapoptosomas molekuluri masa > 1,3 mln

Ddalton, xolo misi aqtiuri formis molekuluri masa 700 kDa

(Cain K., et al., 2000). apoptosoma warmoadgens kompleqs, romelic

aerTianebs citoplazmidan da mitoqondriidan inducirebul

29

signalebs, da aregulirebs kaspazebis aqtivacias. H prokaspaza

9-s molekulis APAF-1-citoqrom-c-kompleqsTan miaxloeba iwvevs

prokaspaza-9-s proteolizur gardaqmnas aqtiuri kaspaza 9-s

warmoqmniT (76-78). Mmomwifebuli kaspaza 9 SemdgomSi iwvevs

prokaspaza-3-is aqtivacias.

mitoqondriis membranaTaSoriso sivrces meore cila, AIF –

flavoproteidia. Fflavoproteini AIF izolirebuli HeLa

ujredebis birTvebTan damatebisas iwvevs qromatinis

kondensacias da dnm-is fragmentacias, xolo virTagvebis

RviZlis izolirebul mitoqondriebTan damatebisas – citoqrom

c-s da kaspaza-9-s ganTavisuflebas uwyobs xels. iTvleba, rom

AIF asrulebs apoptozis kaspazebis damoukidebeli

mitoqondriuli efeqtoris rols. citoplazmaSi igi ganicdis

translokacias ujredis birTvSi, sadac aaqtivebs birTvuli dnm-

is msxvil fragmentebad (50000 da meti nukleotidebis wyvili)

gamwyvet nukleazas. AIF-is mier gamowveuli apoptozi

mimdinareobs kaspazebis gareSe. zogierT SemTxvevaSi daRmaval

kaspazebs gaaCnia apoptozis xelisSemSleli proteinebis

inaqtivaciis unari. magaliTd, DNM-is fermenti-reparatori,

poli(adenozin difosfat [ADP]-riboza) polimeraza (PARP),

romelic akatalizebs ADP riboza erTeulebis NAD-dan birTvul

proteinebze miirTebas, ganicdis inaqtivacias kaspaza 3 –is mier

iniciirebuli daSlis gamo, rac ganapirobebs energia-

damokidebuli apoptozisaTvis aucilebel ATP-is zrdas. sxva

SemTxvevebSi, aqtiur daRmaval kaspazebs SeuZlia fermentebis

aqtivacia. magaliTad, kaspaza 3 iwvevs kaspaza-aqtivirebuli

30

DNA-azas inhibitoris (ICAD) daSlas, rac ganapirobebs misi

apoptozur endonukleazasTan (CAD) mierTebis da represiis

unaris darRvevas. sabolood ICAD-is daSlis Sedegad adgili

aqvs CAD-is aqtivacias, da apoptozisaTvis damaxasiaTebeli DNM-

is fragmentacias (Nagata S. et al., 2003). efeqtoruli kaspazebis

substratebi warmodgenilia sxvadasva cilebiT (60-ze meti).

funqciuri kuTvnilebis mixedviT es cilebi iyofa ramdenime

jgufad: dnm-is fragmentaciaze pasuxisgebeli dnm-azebi. dnm-is

degradacia da fragmentacia xorcieldeba kaspaza-damokidebuli

dnm-azebis meSveobiT, rogoricaa DFF40 (DNA fragmentation factor - dnm-

is fragmentaciis faqtori) (Liu X. et al. 1998), CAD (caspase activated

DNA-se – dnm-aza gamaaqtivirebeli kaspaza) (Enari M. et al. 1998,

Sakahira H. et al. 1998). DFF40 da CAD normalur ujredebSi

warmodgenili arian inaqtivirebuli heterodimerebis saxiT

mainhibirebel DFF45 (Liu X, Zou H, 1997.) da ICAD (CAD-is

inhibitori) cilebTan (Sakahira H. Enari M. Nagata S. 1998). am

fermentebis aqtivacia xorcieldeba seleqtiurad kaspaza 3-is

(Sakahira H. et al. 1998, Stamler J.S. et al. 1898), an kaspazebis ojaxis sxva

wevrebis mier (Tang D. Kidd VJ. 1998). aqtivirebuli CAD-is an

FDFF40-is moqmedeba iwvevs apopotozisaTvis damaxasiaTebel

birTvis morfologiur cvlilebebs (Enari M. et al. 1998, Liu X. Li P.

et al. 1998).

Mmitoqondriebis gareTa membranis darRvevisas

membranaTaSoriso aridan Tavisufldeba Termolabiluri

faqtori, romelic iwvevs qsantidehidrogenazas Seuqcevad

31

gardaqmnas qsantinoqsidazad. Qqsantindehidrogenaza akatalizebs

qsantinis NAD+-damokidebul daJangvas hipoqsantinamde da

Sardovanas mJavamde. Qqsantinoqsidaza igive reaqciebis

katalizatoria, magram ara NAD+-Tan, aramed O2—Tan

eleqtronebis aqceptorebis rolSi. Aam dros warmoiqmneba

Jangbadis reaqciuli naerTebi, romlebic xels uwyoben

mitoqondriebis dazianebas da apoptozis induqcias. Jangbadis

reaqciuli naerTebis warmoqmna, ra Tqma unda ar Semoifargleba

qsantinoqsidazuri reaqciiT. ujredebSi Jangbadis reaqciuli

naerTebis ZiriTad wyaros mitoqondria warmoadgens. Jangbadis

reaqciuli naerTebis warmoqmna mkveTerad izrdeba membranuli

potencialis momatebisas.

zogierT SemTxvevaSi apoptozi viTardeba receptoruli da

mitoqondriuli sasignalo sistemebis (plazmuri membranis

receptorebis da mitoqondriuli citoqromi c) SeTanxmebuli

moqmedebis Sedegad. Aase, dnm-is dazianeba ganapirobebs ujredSi

genis p53-is cilovani produqtis dagrovebas, romelsac Seswevs

ujredebis gayofis SeCerebis an apoptozis induqciis unari.

simsivnuri ujredebis 50%-ze mets geni p53 inaqtivirebuli aqvs,

da ujreduli homeostazis p53 damokidebuli regulacia

darRveulia.

cila p53 – transkripciuli faqtoria, romelic aregulirebs

mTeli rigi genebis aqtivobas. iTvleba, rom p53-is warmoqmnasTan

dakavSirebuli sapasuxo reaqcia damokidebulia ujreduli

genomis darRvevis xarisxze. Ggenomis zomieri darRvevis Sedegad

adgili aqvs ujreduli gayofis SeCerebas, dnm-is reparacias da

32

ujredi agrZelebs cxovelqmedebas. genomis mZime dazianebis

SemTxvevaSi dnm veRar eqvemdebareba reparacias, irTveba

kaspazebis aqtivaciis receptoruli da citoqrom c-damokidebuli

apoptozuri kaskadebi.

zogierT SemTxvevaSi SesaZlebelia apoptozis sxvadasxva

iniciatorebis urTierTqmedeba. Aase, magaliTad, receptor-

damokidebuli gza iwvevs prokaspaza 8-s dabalefeqtur

aqtivacias. Aam SemTxvevaSi irTveba mitoqondria damokidebuli

apoptozis gza: mcire raodenobiT warmoqmnili kaspaza-8

urTierTqmedebs citoplazmaSi Bax ojaxis cila Bid-Tan da iwvevs

mis orad gaxleCvas. Sedeg C-daboloebis domeni Bid Sedis

mitoqondriul membranaSi, ainducirebs mitoqondriidan

citoqrom c-s ganTavisuflebas da APAF-1-Tan SekavSirebas.

SesaZlebelia apoptozuri signalis gavrceleba

endoplazmuri retikulumis monawileobiT. endoplazmur

retikulumSi lokalizebulia prokaspaza-12. Sidaujreduli Ca2+-

homeostazis darRveva iwvevs prokaspaza-12-is kaspaza 12-ad

gardaqmnas da ujredSi apoptozis ganviTarebas. endoplazmur

retikulumTan dakavSirebuli apoptozi damaxasiaTebelia

alchaimeris daavadebisaTvis.

citotoqsiuri limfocitebi, T-kilerebi, iwveven

inificirebul ujredebSi perforin-damokidebuli apoptozis

ganviTarebas. CD8+ citotoqsiuri T ujredebi da NK ujredebi

aTavisufleben perforins, romelic erTveba samizne ujredebis

membranaSi turbuluri svretuli kompleqsebis saxiT da qmnis

masSi transmembranul arxebs. am arxebis meSveobiT samizne

33

ujredebis citozolSi xvdeba T ujredebis granulebis meore

komponenti, granzimi (fragmentini), romelic warmoadgens

proteolizuri fermentebis narevs. granzimi warmoadgens

proteazas, romelic aaqtivebs ujredSi misi sikvdilis

gamomwvevi nukleazur da kaspazur sasignalo gzebs. am narevis

mniSvnelovani komponentia – granzimi B – serinis proteaza,

specifiuri asparaginis mJavas naSTis mimarT. granzimi B

monawileobs prokaspaza 3-is kasapaza 3-ad gardaqmnaSi da

xasiaTdeba am procesSi gacilebiT maRali aqtivobiT, vidre

sainiciacio kaspazebi 8 da 10 (Sesabamisad 2 da 7 jer).

Uujredis ujredSoriso aresTan urTierTqmedeba

xorcieldeba integrinebis saSualebiT. integrinebi –

heterodimeruli membranuli cilebis didi ojaxia, romlebic

monawileoben ujredebis adheziis ganxorcielebaSi

Sidaujreduli citoConCxis ujredgareTa matriqsis ligandebTan

SekavSirebis meSveobiT. ujredis adheziis darRveva ganapirobebs

apoptozis induqcias. integrinebis umravlesoba specifiurad

urTierTrqmedebs ujredgareTa matriqsis SemadgenlobaSi

Semavali cilebis fragmentTan, tripeptidTan RGF (arginini-

glicini-aspartati). xsnadi dabalmolekuluri RGF-Semcveli

peptidebi – apoptozis efeqturi induqtorebia: isini aaqtiveben

ujredebSi latentur kaspaza-3-s. kaspazebis mTeli rigi Seicavs

RGF-mimdevrobas fermentis aqtiuri centris axlos.

apoptozis zogierTi regulatorebi, identificirebulia,

rogorc mudmivad arsebuli janmrTel ujredebSi proteinebi.

Bcl-2 identificirebul iqna folikulur limfomaSi, rogorc

34

anti-apoptozuri proteini, romelic xels uwyobda ujredebSi

apoptozis daqveiTebas da proliferaciis intensifikacias da,

maSasadame, simsivnis ganviTarebas. Bcl-2 cila pirvelad

gamovlenilia avTvisebiani limfomis B ujredebSi (Tsujimoto Y. et

al., 1985). ZuZumwovrebSi Ggamovlenilia bcl-2 genTan homologiuri

cilebis didi ricxvi. bcl-2-s ojaxis cilebi iyofa or ZiriTad

klasad, maxasiaTebeli proapoptozuri da antiapoptozuri

funqciebiT. Yyvela bcl-2-s ojaxis cilebi xasiaTdebian

gansakuTrebuli ubniT, egre wodebuli BH-domeniT (Bcl-2

homologiuri). yvela antiapoptozuri wevri (Bcl-2, Bcl-XL, Bcl-w,

Mcl-1) Seicavs 4 BH domens (BH1-BH4). proapoptozuri wevrebi (Bax,

Bad, Bak) Seicaven mxolod 3 homologiur domens (BH1-BH3), an

mxolod BH3 domens (Bid, Bad, Bak, Egl-1, Bax da sxva). D.I. Vaux da

Tanaavtorebma (Vaux D.I., et al., 1998) pirvelad aRweres Bcl-2-is

antiapoptozuri efeqti B limfoidur ujredebSi. SemdgomSi

naCvenebi iqna, rom Bcl-2 ainhibirebs apoptozs ZuZumwovrebis

yvela ujredebSi (Greenlund L.J.S. et al. 1995, Reed J.S. 1996, Jager R. et al.

1997). BH3-erTaderTi proteinebi (Bid) moqmedeben antiapoptozuri

Bcl-2 ojaxis wevrebTan mierTebiT da maTi moqmedebis prevenciis

meSveobiT, maSin roca sxvebs (SesaZloa Bax) gaaCnia gareTa

mitoqondriul membranaSi SeRwevis da proapoptozuri

mesenjeris (citoqrom c-s) mimarT misi ganvladobis gazrdis

unari (Korsmeyer S.J. et al., 2001).

antiapoptozuri Tvisebebi pirvel rigSi ganpirobebulia Bcl-

2-is mier APAF-1-is sekvestraciis unariT (Hu Y. et al. 1998, Pan G. et

35

al. 1998). Aam TvalsazrisiT gamoTqmulia azri, rom proapoptozur

wevrebs SeuZlia antiapoptozur wevrebTan urTierTqmedeba da

APAF-1-is sekvestraciis inhibireba. ESemdgomSi es Teoria

dayenebuli iqna eWvis qveS, vinaidan stabiluri urTierTqmedeba

APAF-1-is da Bcl-2-is Soris ver damtkicda (Moriishi K. et al. 1999).

Bcl-2 an Bcl-XL proteinebi rogorc Cans akontroleben

kaspazebis aqtivacias. Aam proteinebis gadaWarbebuli eqspresia

ablokirebs kaspazebis aqtivacias da ujredebis sikvdilis

ganviTarebas apoptozis gziT (Allsopp T.E. et al. 1993, Chinnaiyan A. M.

et al. 1996).

Bcl-2-s axasiaTebs antioqsidanturi efeqti, romelic

warmoadgens apoptozis proteqciis SesaZlebel meqanizms

(Hockenbery D.M. et al. 1993). BH1 da BH2 domenis Semcveli yvela

proteinebs, antiapoptozuri ojaxis wevrebis CaTvliT, gaaCnia

arxebis warmoqmnis unari sinTetur lipidur membranaSi

(Antonsson B. et al. 1997, Schendel S.I. et al. 1997, Schendel S.I. et al., 1998).

naTelia, rom Bcl-2-is msgavs proteinebs SeuZlia apoptozis dros

mitoqondriis dazianebis prevencia. SesaZlebelia, rom

mitoqondriuli funqciis da struqturis kontroli Bcl-is mier

asrulebs mniSvnelovan rols apoptozis regulaciaSi.

apoptozuri procesis modulacia xorcieldeba Bcl-2-is da

misi homologiuri proteinis Bax da Bcl-xl-is meSveobiT (Yang E.

Korsmeyer S.J. 1996), romlebic urTierTqmedeben erTmaneTTan homo-

da heterodimerebis warmoqmniT (Kandouz M. et al. 1996, Oltvai Z.N. et

al. 1993). Bcl-2-is ojaxis wevrebi xasiaTdebian proapoptozuri da

36

antiapoptozuri moqmedebiT. balansi Bcl-2 ojaxis proapoptozur

da antiapoptozur signalebs Soris asrulebs gadamwyvet rols

citoqrom c-s ganTavisuflebaSi (Gross A. et al. 1999, Hengartner M.O.

2000, Wang X. 2001, Deveraux Q.L. et al. 2001). ufro metic, kaspazebis

ojaxis wevrebs gaaCnia Bcl-2-is proapoptozuri da

antiapoptozuri signalis regulaciis unari. magaliTad, kaspaza

8 da 1 iwvevs Bcl-2-is ojaxis wevris,BID-is gaxleCvas da

agenerirebs proapotozuri aqtivobis mqone fragments (Li H. et al.

1998). roca antiapoptozuri molekulebi, Bcl-2 an Bcl-xL,

urTierTqmedeben Bax-Tan, Bck/Bax an Bcl-xL/Bax heterodimeri

ainhibirebs Bax-is apoptozur efeqts (Oltvai Z.N. et al. 1993, Adams

J.M. Cory S. 1998).

apoptozis gamomwvevi kaspazebis aqtivacia kontroldeba

kaspazebis mainhibirebeli molekulebis mier. maT miekuTvneba

apoptozis mainhibirebeli proteinebi, romlebic ZiriTadaT

urTierTqmedeben apoptozis modulatorebTan. magaliTad, X-

SekavSirebuli apoptozis inhibitori -proteini, romelic

ainhibirebs kaspaza 30-is aqtivobas (Xu D. et al. 1999, Deveraux Q.L. et

al. 2001, Shi Y. 2002, Bouchier-Hayes L. Martin D.J. 2002) kargavs

gadarCenis Sans.

Aantiapoptozuri ojaxis wevrebi asocirdebian

mitoqondriul membranasTan aseve rogorc endoplazmur

retikulumTan da birTvul membranasTan. Aarsebobs mosazreba,

rom isini ganapirobeben membranuli mTlianobis SenarCunebas da

mitoqondriidan citoqrom c-s gaTavisuflebis prevencias.

apoptozis inhibitorebis (IAP) ojaxis wevrebi moqmedeben

37

rogorc kaspazebis endogenuri inhibitorebi (Salvesen G.S., Duckett

C.S.,2002). isini Seicaven oridan samamde gadarCenil saits (BIR),

romelic urTierTqmedebs kaspazebTan, ablokirebs maT

katalizur saitebs. zogierTi IAP agreTve Seicavs C-terminalur

daboloebis (RING) domens, romelic ganapirobebs proteinebis

destruqcias proteosomebSi. Bbolo wlebSi identificirebulia

rigi sxva proteinebis, romlebsac gaaCnia mitoqondriidan

ganTavisuflebis, membranis depolarizaciis da apoptozis

aqtivaciis unari (Van Loo G. et al. 2002). maT Soris, Smac / DIABLO da

HtrA2/Omi. pirveli uerTdeba da ainhibirebs IAP-s da am gziT

ablokirebs kaspazebis aqtivacias. HtrA2/Omi agreTve aaqtivebs

kaspaza-damoukidebeli ujredebis sikvdils misi serin-

proteazuli aqtivobis meSveobiT. sxva proteinebi

Tavisufldebian mitoqondriidan da aaqtiveben apoptozs

kaspazebisgan damoukideblad. maT Soris endonukleaza G da

apoptozis mainducirebeli faqtori (AIF), nukleazebis

aqtivatori, romelic iwvevs qromatinis kondensacias da maRali

molekuluri masis dnm-is fragmentacias. Bbolo wlebSi

aRwerilia apoptozis iniciaciis mesame gza, romelic

xorcieldeba kaspaza 12-is monawileobiT, romelic

lokalizirebulia endoplazmur retikulumze (ER) da

aqtiurdeba ER-is stresis Semdeg ujredSida kalciumis maragis

gaTavisuflebis meSveobiT (Nakagava T. et al. 2000). magram kaspaza 12

proteini ar eqspresirdeba adamianis ujredebSi, ase rom, misi

roli adamianis ujredebis cxovelqmedebis procesSi gaugebria.

maSasadame, zemoTqmulidan gamomdinare, Cven SegviZlia

38

movaxdinoT apoptozSi monawile molekulebis klasifikacia:

- kaspazebi axorcieleben ujredTaSoriso signalizaciaSi

monawile cilebis da birTvuli faqtorebis modifikacias.

efeqtoruli kaspazebidan gansakuTrebiT maRali aqtivobiT

xasiaTdeba kaspaza 3.

- ujredebis gayofis maregulirebeli cilebi da

ciklindamokidebuli kinazebis damaTrgunveli cilebi (p21 da

p27) warmoadgenen kaspazebis samiznes.

- dnm-is reparaciaSi monawile cilebi – poli(ADP-ribozo)

polimeraza (PARP). es fermenti akatalizebs histonebis da dnm-

Tan dakavSirebuli sxva cilebis ADP ribolizirebas da

warmoadgens kaspazebis samiznes. PARP-is aqtivoba 500 jer

izrdeba dnm-is gaxleCil ubnebTan SekavSirebisas. ujredis

apoptozuri sikvdili mimdinareobs PARP-is daSliT. dnm-is

masiuri dazianebis dros PARP-is Warbi aqtivacia iwvevs am

fermentis substratis (ADP-ribozas) donoris, NAD+-is

gamolevas, rac iwvevs glikolizis da mitoqondriuli sunTqvis

daTrgunvas _ ujredebis sikvdils nekrozis gziT.

Uujredebis sikvdili SeiZleba viTardebodes sxvadasxva

gzebiT, romlebisTvisac damaxasiaTebelia gansazRvruli

morfologiuri kriteriumebi. Nnekrozis dros ujredis sikvdili

ganpirobebulia Zlieri garegani insultiT, romelic azianebs

ujredul organelebs, mitoqondriebs, arRvevs membranis

mTlianobas da gandevnis citoplazmas ujredSoris matriqsiSi.

PpiriqiT, ujredebi, romlebic iRupebian apoptozis gziT,

asruleben kargad gansazRvrul da maRal regulirebad ujredis

39

sikvdilis genetikur programas. isini ar kargaven membranis

mTlianobas da organelebi ZiriTadaT rCeba intaqturi. Bbolo

stadiaze ujeduli fragmentebi ifareba SeWmuxnuli membraniT da

warmoiqmneba apoptozuri sxeulebi, romlebic ganicdian

fagocitozs janmrTeli mezobeli ujredebis mier.

Aapoptozi bioqimiurad da genetikurad axorcielebs

daprogramebul ujredebis sikvdils, romelsac esaWiroeba dro,

energia, axali genebis transkripcia da translacia. magram,

gansxvaveba nekrozsa da apoptozs Soris ar aris yovelTvis

mkveTrad gamoxatuli da ujredis sikvdilis es ori tipi

enacvleba ujredis dazianebis sapasuxod.

1.3 Aadamianis eqstraembrionuli qsovilebis biologiurad

aqtiuri nivTierebebi da placentidan sinTezirebuli preparatis

plaferon lb-s farmakologiuri daxasiaTeba

adamianis placenta ganekuTvneba hemoqorionul tips. mas

axasiaTebs qorionisa da dedis sisxlis uSualo kontaqti, rac

dedis organizmsa da nayofs Soris rTuli urTierTobis

srulfasovan ganxorcielebas uzrunvelyofs (Савельева Г.М. и др.

1991). placentis mravalricxovani funqciebi ganviTarebis

sxvadasxva etapze mWidrodaa dakavSirebuli mis agebulebasTan

(implantacia, placentacia, fetalizacia). misi saSualebiT

xorcieldeba nayofis kveba, airTa cvla, metabolizmis

produqtebis gamoyofa, hormonaluri da imunuri statusis

40

formireba; placenta asrulebs hematoencefaluri barieris

rols, icavs ra nayofs toqsikuri faqtorebis zemoqmedebisagan.

dedis organizmsa da nayofs Soris airebisa da sakvebi

nivTierebebis cvlis ganxorcielebaSi mniSvnelovan rols

asrulebs fermentuli sistemebi. amnionis epiTeliumSi, qorionsa

da WiplarSi naCvenebia karbonik-anhidrazas izoformebis maRali

aqtiuroba (HCA1, HCA2), rac xazs usvams bikarbonatis

fermentuli gadatanis upiratesobas martiv difuziasTan

SedarebiT (Muhlhauer J. et al 1994).

cilebis, cximebisa da naxSirwylebis transporti fermentuli

daSlisa da sinTezis procesebis Sedegad xdeba, rasac qorionis

epiTeliumSi arsebuli fermentebi axorcieleben.

lipidebis transporti lipolizuri fermentebis (lipazebi,

mono- da tributirazebi) mier maTi winaswari daSlis Sedegad

xorcieldeba; dediseuli winamorbedisagan placentis mier

sinTezirebuli lipidebi ZiriTadad qorionis xaoebis

sinticiumis citoplazmaSi lokalizdeba da placentis saerTo

masis 5-12%-s Seadgens. maTi 2/3 warmodgenilia fosfolipidebiT,

1/3 – steroidebiT, xolo mcire nawili – neitraluri cximebiT.

eqstraembrionul qsovilebSi biologiurad aqtiuri

fosfolipiduri metabolitebis warmoqmnaSi monawileobs

fosfolipaza A2-is ori izoforma – sekreciuli da citolizuri

(Freed et al. 1994).

ucxo cilebis inaqtivacias uzrunvelyofs trofoblastis

proteolizuri fermenti. proteolizuri aqtiurobis wyalobiT

41

placenta boWavs da aneitralebs dedis sisxlis AB sistemis

izoantisxeulebs, antileikocitur antisxeulebs da sxva.

placentaSi agreTve identificirebulia rigi sxva fermentebi,

maT Soris: oqsidazebi (monoaminoqsidaza, citoqromoqsidazebis

sistema), katalaza, NAD, NADP diaforaza, dehidrogenazebi

(Федорова М.В., Калашникова Е.П. 1986).

fexmZimobis bolos amnionis garsSi izrdeba prostaglandin-

endoperoqsid – H – sinTazas (PGHS) eqspresia, rac SesaZloa

xels uwyobdes prostaglandinis gaZlierebul saSvilosnო-

SigniTa sinTezs mSobiarobis win da agreTve naadrevi

mSobiarobis dros (Jane E., et al. 1999).

bolo wlebSi mravali Sroma mieZRvna NO-s rols adamianis

mSobiarobis procesSi. superoqsidi, romelic amcirebs NO-s

naxevardaSlis periods, metabolizdeba da sinTezdeba

superoqsiddismutazas da qsantinoqsidazas mier. adamianis

normaluri orsulobisa da mSobiarobis dros Sesabamisad

naCvenebia aRniSnuli fermentebis eqspresia miometriumSi,

nayofis garsebsa da placentaSi. dadgenilia, rom

superoqsiddismutaza da qsantinoqsidaza monawileoben

orsulobis SenarCunebaSi da ara mSobiarobis iniciaciaSi (Telfer

J.F. et al.1998 ).

placentaSi farTodaa warmodgenili sxva biologiurad

aqtiuri nivTierebebi. magaliTad sistemebi: histamin-histaminaza,

acetilqolin-acetilqolinesteraza, agreTve sisxlis Sededebisa

da fibrinolizis faqtorebi.

42

placentis erT-erTi funqciaa vitaminebis dagroveba da

nayofisaTvis maTi miwodebis regulacia. placentaSi didi

raodenobiT deponirdeba vitaminebi da karotini; vitamini B1

deponirdeba kokarboqsilazas saxiT, vitamini B2

flavinadenindinukleotidis an flavinmononukleotidis saxiT;

vitamin PPNAD- an NADP_is saxiT; B6 da folis mJavas

Semcveloba sezonuri cvlilebebiT xasiaTdeba, askorbinisa ki

placentaSi mudmivad didi raodenobiTaa warmodgenili (73,7-2126

mk mol/l). vitaminebi xels uwyoben qorionSi mimdinare

biologiuri procesebis aqtivacias. vitamini D aregulirebs Ca2+

cvlas; vitamini E (tokoferoli) aucilebelia fexmZimobis

normaluri mimdinareobisaTvis, nervuli da kunTovani sistemebis

funqcionirebisaTvis (Говорка Е. 1970, Савельева Г.М. и др. 1991).

placenta didi raodenobiT Seicavs mikroelementebs:

kalciums, rkinasa da fosfors.

asrulebs ra endokrinuli jirkvlebis rols, placenta

asinTezebs cilovan-peptiduri da steroiduli bunebis

hormonebs: qorionul gonadotropins, placentur laqtogens,

prolaqtins, endorfins, melanocitomastimulirebel hormons,

propriomelanokortins, estrogenebs, progesterons. placenturi

hormonebi sinTezirdeba sincitio- da citotrofoblastebSi,

agreTve decidualur qsovilSi (Савельева Г.М. и др. 1991).

placentaruli laqtogenis biologiuri roli mdgomareobs

naxSirwylebisa da lipidebis cvlis regulaciaSi, nayofSi

cilis sinTezis gaZlierebaSi. struqturiT igi zrdis hormonis

msgavsia. placentisaTvis specifiuri zrdis hormoni (rogorc

43

normaluri, aseve paTologiuri fexmZimobis dros) placentur

laqtogenze ukeT cvlis daTrgunul hipofizis zrdis hormons.

fetoplacentaruli nawilis darRvevebiT mimdinare

paTologiuri fexmZimobis dros placentis zrdis hormonis

dabali done iwvevs dedis insulinismsgavsi zrdis faqtoris

donis daqveiTebas. insulinismsgavsi zrdis faqtori ki, rogorc

cnobilia, gansazRvravs nayofis zomas. bavSvis wona dabadebisas

pozitiurad korelirebs dedis insulinismsgavsi zrdis

faqtoris sididesTan normaluri fexmZimobis dros (Carsten U., et

al. , 1998).

prolaqtinis funqciebi placentaruli laqtogenis msgavsia.

mas garkveuli mniSvneloba aqvs agreTve feto-placentarul

osmoregulaciaSi.

qorionuli gonadotropini (36-40000 mol masis glikoproteini)

fexmZimobis adreul etapze steroidogenezs, xolo mis meore

naxevarSi _ estrogenebis sinTezs aZlierebs. is monawileobs

agreTve nayofis sqesis diferenciaciaSi. progesteroni

mniSvnelovan rols asrulebs fexmZimobis warmarTvaSi;

estrogenebi moqmedeben saSvilosnos zrdaze, masSi nivTierebaTa

cvlis procesebze, xels uwyoben nayofis zrdas, mSobiarobis

aqtis ganviTarebas (Савельева Г.М. и др. 1991).

placenta warmoqmnis imunur bariers dedis organizmsa da

nayofs Soris, rac xels uSlis fexmZimobis Sewyvetas. placentis

mier sinTezirebuli nivTierebebi moqmedeben dedis

imunokompetenturi sistemis sxvadasxva rgolebze. isini

Trgunaven limfopoezis aqtiurobas, ablokireben efeqtoruli

44

ujredebis receptorebs, xels uwyoben nayofis

imunokompetenturi sistemis Camoyalibebas.

fexmZimobis dros placentaSi, kerZod ki

sincitiotrofoblastSi aqtiurdeba sekretoruli cilebis

sinTezi, romelTa umetesobas imunodepresantuli Tvisebebi aqvT.

maT miekuTvneba globulinebi, glikoproteidebi, proteini (PAPP-

A), glikoproteinebi: PP_5, PP_10, PP_14, PP_15, mikroglobulinebi

da sxvani (Morrow D. et al. 1994).

placenta did rols asrulebs nayofis imunur dacvaSi da

misi imunitetis formirebas uzrunvelyofs. nayofi

imunoglobulinebis marags dedis organizmidan iRebs.

imunoglobulinebis sxvadasxva klasebi Seicnoba

trofoblasturi ujredebis mier da sekretirdeba nayofis

sisxlis mimoqcevis sistemaSi. J. Mcnabb da Tanaavtorebis mier

1976 wels naCvenebi iyo placentaSi specialuri cila-receptoris

arseboba, romelic cnobs IgG-s da ganasxvavebs mas

imunoglobulinebis sxva klasebisagan. trofoblastsa da

qorionis xaoebSi aRmoCenilia IgG, C3 da C4 _ imunoproteinebi

da agreTve komplementi. es monacemebi adasturebs placentas

monawileobas imunoglobulinebis balansSi (Савельева Г.М. и др.

1991).

adamianis placentas trofoblasturi ujredebis zrdisa da

diferenciaciis regulaciaSi mniSvnelovan rols asrulebs

iseTi citokinebi, rogoricaa interferonebi, interleikinebi,

simsivnuri nekrozis faqtorebi (Berkowitz R. et al. 1988, Assreuy J. et al.

1993).

45

trofoblastis mier producirebuli interferonebi

xasiaTdebian autokrinuli moqmedebiT da monawileoben iseT

fiziologiur procesebSi, rogoricaa proliferacia da

diferenciacia (Fisher P. et al. 1993). garda amisa, trofoblasturi

interferonebi avlenen antivirusul moqmedebas, ris

safuZvelzec adamianis placentas trofoblasturi Sre

asrulebs virusuli infeqciebisagan nayofis damcavi barieris

rols. interferonis arseboba naCvenebia amnionis siTxeSi,

placentis qsovilebsa da nayofis sisxlSi (Chabot C. et al. 1996).

interleikinebi mniSvnelovan rols asruleben

alotransplantatis dacvaSi, fexmZimobis SenarCunebasa da

mSobiarobis procesSi. mSobiare qalebSi interleikin_1 betasa

da interleikin_6-is gamomuSaveba mniSvnelovnad aris gazrdili.

maT gamoyofen placentis endoTeluri ujredebi (Steinborn A. et al.

1998). naCvenebia interleikin_4-isa da misi receptoris arseboba

placentisa da nayofis garsebSi (kerZod amnionSi) (Carsten U. et al.

1998). adamianis placenta gamoimuSavebs agreTve interleikin _ 1-

sa da simsivnis nekrozis faqtors, romlebic Tavis mxriv

astimulireben interleikin _ 8-is warmoqmnas (neitrofilebis

qemotaqsisisa da aqtivaciis faqtori). interleikin _ 8 Warbad

warmoiqmneba qoriamnionitis dros. am SemTxvevaSi citokinebis es

kaskadi Zlierdeba polisaqaridis warmoqmniT, rac xels uwyobs

feto-maternalur dacviT meqanizms (Shimoya K. 1999).

trofoblastis zrdisa da diferencirebisaTvis aucilebelia

mezenqimuri induqcia. alantoisis mezenqimis parakrinuli

signalebis erT-erTi magaliTia hepatocitebis zrdis faqtori _

46

scatter faqtori (HGF_SF). es faqtori da misi receptori

mniSvelovan rols asrulebs placentis ganviTarebaSi. HGF_SF

epiTeluri diferencirebis mediatoria embriogenezis dros

(Stewart F. 1998).

endometriumis funqcionirebisaTvis, embrio-endometriumis

urTierTqmedebisaTvis mniSvnelovania endometriumSi

identificirebuli cilovani da peptiduri bunebis faqtorebi.

adgilobrivi faqtorebis magaliTia insulinismsgavsi zrdis

faqtorebis sistema (IGF) (Seppala M. 1999).

placentisa da nayofis zrdis regulaciaSi mniSvnelovan

rols asrulebs agreTve epidermisis zrdis faqtori da misi

receptori (EGFR). EGFR kodirebulia erTi geniT, romelic

dasabams aZlevs 2 sruli sigrZisa da erT damoklebul

transkribts placentaSi. Ddamoklebuli transkribtis eqspresia

maRalia preeklampsiisa da saSvilosnosSida zrdis restriqciis

(IUGR) dros. placentis paTologia am SemTxvevaSi

dakavSirebulia placenturi EGFR_is cvlilebebTan (Faxen M.

1999). epidermisis zrdis faqtori iwvevs adamianis placentis

sincitiotrofoblastis plazmuri membranebidan placenturi

tutefosfatazas atf-damokidebul gamoTavisuflebas (Kenton P.

1994). EGF_is gavlena aminomJavebis transportze Seswavlilia

virTagvas placentaSi. insulinisa da insulinismsgavsi zrdis

faqtoris _ 1-is msgavsad EGF_iT damuSaveba astimulirebs

aminomJavebis aqtiur STanTqmas placenturi eqsplatatebis mier.

aminomJavebis transportis stimulirebis gziT EGF nayofis

zrdaze axdens gavlenas (Masuyama H. et. Al. 1996).

47

embrionis sxvadasxva qsovilebSi, nayofis garsebSi

eqspresirdeba sisxlZarRvebis endoTeluri zrdis faqtori

(VEGF), romelic endoTeluri ujredebis cnobili mitogeni da

angiogenezis erT-erTi regulatoria. misi eqspresia izrdeba

fexmZimobasTan erTad. gamovlinda, rom placenta VEGF_is

gavrcelebuli, iolad sekretirebadi izoformis garda

(magaliTad: VEGF121, VEGF165, VEGF183) kidev ramdenime

transkribti (VEGF206, VEGF 145) producirebs, rac amdidrebs

ujredgareTa matriqsis zrdis faqtorebis fonds (Anthony F. et al.,

1994). VEGF_is arseboba placentis qsovilebSi miuTiTebs

aRniSnuli faqtoris rolze placentis vaskularuli funqciis

ganviTarebasa da SenarCunebaSi; VEGF_is lokalizacia nayofis

garsebSi da placentis nayofiseul nawilSi SesaZlebels xdis

mis monawileobas amnionuri siTxis moculobisa da

Sedgenilobis regulaciaSi. sisxlZarRvebis endoTelur

ujredebSi da placentis qsovilebSi identificirebulia agreTve

VEGF_is ori receptori _ KDR da Flt_1. adamianebSi upiratesad

warmodgenilia Flt_1, xolo Zroxebsa da cxvrebSi KDR (Cheung CY.,

1997). avtorebis mier gamovlenilia Flt_1_is axali,

orsulobasTan dakavSirebuli xsnadi forma, romlis

suberTeulis molekuluri wonaa 150 kD. Cveulebriv is

warmodgenilia 400_550 kD wonis multimeruli struqturis

saxiT; VEGF_is molekulebis mierTebis Semdeg ki yalibdeba

600_700 kD kompleqsebi (Banks R.E. et al. 1998). savaraudoa, rom

xsnadi Flt_1 mniSvnelovan rols asrulebs VEGF_is moqmedebis

regulaciaSi da SesaZloa, Terapiuli gamoyeneba hpovos

48

aranormaluri angiogeneziT mimdinare daavadebis dros

(magaliTad, rogoricaa proliferaciuli retinopaTiebi da

simsivneebi).

Trombocitebis aqtivaciis faqtori (PAF) astimulirebs

Tromboqsani A2-isa da prostaglandin 2-is biosinTezs adamianis

placentis xaoebsa da Wipis arteriebSi. maTi lokaluri donis

regulirebis gziT PAF SesaZloa moqmedebdes feto-placentur

cirkulaciaze (Wang G.L. et al. 1995).

placentis qsovilebsa da endometriumSi eqspresirdeba

Rerovani ujredebis faqtori (SCF) da misi receptori (KiT).

placentas qsovilebSi SCF_is matriculi rnm-is done 4_8-jer

maRalia, vidre decidualur garsSi. rogorc Cans,

endometriumisa da xaoebis SCF parakrinul gavlenas axdens

trofoblastebze KiT receptoris saSualebiT. KiT da SCF

astimulireben adreuli hemopoezuri ujredebis tipebis

Canasaxovani ujredebisa da melanocitebis proliferacias. SCF

aZlierebs agreTve ramdenime hemopoezuri zrdis faqtoris

moqmedebas (Khauma S. et al. 1996).

literaturidan cnobilia, rom placentas gaaCnia hemopoezuri

zrdis faqtorebis producirebis unari in vitro. erT-erTi aseTi

faqtoria _ granulocitebis koloniebis stimulaciis faqtori

(GCGF).

orsulobis dros deciduri ujredebi warmoqmnian da

gamoyofen makrofagebis koloniebis mastimulirebeli faqtoris

(CSF_1) did raodenobas. es faqtori astimulirebs

trofoblastebis proliferaciasa da diferenciacias. garda

49

amisa, CGF_1 astimulirebs trofoblastebis mier hormonebis

(qorionuli gonadotropinisa da placenturi laqtogenis)

warmoqmnas (Hayashi M. et al. 1996).

kortikotropinis aRmasrulebeli faqtori (CRF) garda

hipoTalamusisa, placentaSic eqspresirdeba. umaRlesi primatebis

placentaSi misi eqspresia saxeobrivi specifiurobiT xasiaTdeba.

adamianis CRF _ genis promotorSi identificirebulia

elementebi, romlebsac trans- aqtiuri faqtorebi ukavSirdeba. es

faqtorebi gansazRvravs adamianis CRF _ genis placenturi

eqspresiis saxeobriv specifiurobas (Scatena C.D., Adler S. 1996). CRF

(prostaglandinebTan da estrogenebTan erTad) gavlenas axdens

saSvilosnos miocitebze da aZlierebs mis SekumSvas.

prostaglandin 2 da estradioli aZlierebs CRF _ genis

transkripcias. CRF aregulirebs imunoreaqtiuli oqsitocinis

gamoyofas adamianis placentis kultivirebuli ujredebidan

(aseTive efeqts avlens noradrenalini, vazopresini,

prostaglandin 2 alfa da aqtini) (Florio P. et al. 1996).

dReisaTvis Cvens xelTarsebuli literaturuli monacemebi

uflebas gvaZlevs davaskvnaT, rom adamianis eqstraembrionuli

qsovilebi warmoadgens sxvadasxva moqmedebis biologiurad

aqtiuri nivTierebebis mdidar wyaros da amdenad, perspeqtiulia

farmakologiuri TvalsazrisiT.

50

placentaruli farmakologiuri preparatis _ plaferon lb-s

daxasiaTeba

plaferoni lb adamianis placentis amnionuri garsidan

miRebuli cila-peptiduri preparatia. igi Seicavs endogenuri

warmoSobis biologiurad aqtiur nivTierebebs, romlebic

ganapirobeben mis mravalmxriv farmakologiur moqmedebas.

plaferoni lb ar Seicavs placentisa da nayofisaTvis

damaxasiaTebel zogierT cilas: fetoproteins, qorionul

gonadotropins, trofoblastur globulins. cilebidan

ZiriTadia albumini (Мерабишвили Д., 1988).

preparatis farmakologiuri Tvisebebidan, upirveles yovlisa

yuradRebas imsaxurebs misi imunomamodulirebeli moqmedeba.

plaferoni lb sxvadasxva etiologiis imunodepresiis

pirobebSi zrdis adamianis periferiuli sisxlis

T_limfocitebis saerTo raodenobas da aRadgens T_helperebisa

da supresorebis darRveul balanss (Ciqovani T.i., 1997).

adamianis mononukleur ujredebsa da Tagvis splenocitebze

plaferoni lb axdens dozadamokidebul antiproliferaciul

efeqts blasttransformaciis reaqciaSi. antiproliferaciuli

aqtiuroba yvelaze metad ujredis G1 da G2 fazaSi gadasvlis

dros vlindeba. am efeqtis molekuluri meqanizmi proteinkinaza

C-s inhibirebaSi mdgomareobs (kukulaZe n.m., 1993). proteinkinaza

C-s aqtiurobis daTrgunvis unari ganapirobebs plaferoni lb_s

anTebis sawinaaRmdego moqmedebas. plaferoni lb Trgunavs

mitogeniT stimulirebuli adheziuri ujredebis mier

interleikin_1-is sinTezs, amasTanave igi ar moqmedebs

51

limfocitebis mier interleikin_2-is produqciaze (Бахуташвили А.

В., 1991)

adamianis periferiuli sisxlis mononukleur ujredebSi

plaferoni lb aregulirebs c-amf-is metabolizms. cikluri

nukleotidebis darRveuli metabolizmis aRdgena preparatis

zegavleniT pirvelad mwvave virusuli hepatitis dros iqna

SeniSnuli (Квитаишвили Г.И., 1991).

imunomamodulirebeli moqmedebis garda plaferon lb-s

antihipoqsiuri, dezintoqsikaciuri, antioqsidanturi Tvisebebic

aRmoaCnda (Бахуташвили В. И. Анджапаридзе О. Г. Кузнецов В. П., 1985,

Гогиташвили К. В.,1992, ruxaZe r.g.,1999).

miokardiumis infarqtis letaluri modelis gamoyenebiT

Tavdapirvelad dadgenili iqna winamdebare preparatis _

plaferonis antihipoqsiuri moqmedeba. gavrcobili efeqtis

miuxedavad, preparatis erTjeradi Seyvanis Semdeg 27 ZaRlidan

26 gadarCa. gamokvlevebma aCvena, rom plaferoni uzrunvelyobs

kardiogenuli Sokis, fataluri ariTmiisa da diseminirebuli

mikroinfarqtebis ganviTarebis Tavidan acilebas, rac ZiriTadad

“dauzianebeli patara arteriebis” refleqsuri spazmiTaa

gamowveuli (Джавахишвили Н. А., Цагарели З.Г., Бахуташвили А. В,

Бахуташвили В. И., 1989). mogvianebiT dadginda, rom preparatis

aseTi moqmedeba safuZvlad udevs miokardiumis qsovilSi

Tavisufali NO-s FSemcvelobis momatebas, rac refleqtoruli

spazmisagan dacvas uzrunvelyofs da miokardiumSi JangviTi

procesebis stabilobas ganapirobebs, ris Sedegadac mcirdeba

52

kardiomiocitebis destruqciis xarisxi (Джавахишвили Н. и др.,

2001).

mogvianebiT, virTagvebSi gulis adrenaluri dazianebis

SemTxvevaSi plaferon lb-s gamoyenebam uzrunvelyo

hipoqsiisagan endoTeliocitebisa da kardiomiocitebis dacva

(Гибрадзе Т. А., Бахуташвили В. И., Лорткипанидзе Т. Г., 1994).

l. dadianis mier 1993 wels dadgenil iqna preparatis

antihipoqsiuri moqmedeba RviZlis ukmarisobis eqsperimentul

modelze. aRniSnuli efeqti gamovlinda agreTve obstruqciuli

nefropaTiisa da Tirkmlis siTburi iSemiis pirobebSic

(Хвадagиани Г.Г. 1990).

eqsperimentSi Seswavlil iqna plaferon lb-s moqmedeba Tavis

tvinSi cirkulaciuri hipoqsiiT gamowveul mikrocirkulaciur,

metabolur da ultrastruqturul Zvrebze. aRmoCnda, rom

preparatis winaswari Seyvana aZlierebs nervuli da gliuri

ujredebis, aseve kapilarebis funqciur aqtivobas, aferxebs

iSemiisaTvis damaxasiaTebeli destruqciuli cvlilebebis

ganviTarebas.

Tavis tvinis fokaluri iSemiis arainvaziuri modelis

pirobebSi (tvinis sisxlZarRvTa fotoqimiuri Trombozi)

plaferoni lb-s winaswari Seyvana uzrunvelyofs infarqtiT

dazianebuli zonis daaxloebiT 85%-iT Semcirebas, narCeni

dazianebis zonaSi ki Trombirebul sisxlZarRvTa simkvrive

kontrolTan SedarebiT 20%-iTaa Semcirebuli (qacarava z.r.,

1995).

53

mwvave virusuli B hepatitis dros preparatis moqmedebis

gamokvlevam misi hepatoproteqturi, antitoqsiuri da

imunomamodulirebeli moqmedeba daadastura.

mwvave virusuli B hepatitis dros avadmyofTa sisxlis SratSi

mikroglobulinebis Semcveloba (rac RviZlis parenqimis

dazianebis maCvenebelia) progresulad klebulobda avadmyofTa

im jgufSi, sadac tradiciuli meTodebiT mkurnalobis fonze

gamoiyeneboda plaferoni lb. amrigad, preparatis gamoyeneba

uzrunvelyofda RviZlis parenqimis dazianebuli farTobis

Semcirebas (Квитаишвили Г.И., 1991).

plaferon lb-s pozitiuri klinikuri efeqti gamovlinda

agreTve RviZlis qronikuli daavadebebis drosac. aRiniSneboda

sasqeso hormonebis disbalansis normalizeba, eleqtrolituri

darRvevebis Tavidan acileba, RviZlis funqciuri mdgomareobis

bioqimiuri maCveneblebis gaumjobeseba (qacarava z.r., 1995).

plaferon lb-s hepatoproteqturi efeqti Seswavlilia agreTve

mwvave eqsperimentuli hipo- da hiperTireozis dros. preparati

uzrunvelyofs ujredebis antioqsidanturi unaris SenarCunebas,

Tavisufali radikalebis generatorebis warmoebis Seferxebas da

lipidebis zeJangviTi Jangvis normalizebas. es efeqti

gamoxatulebas hpovebs membranebis stabilizaciis, ujredebSi

destruqciuli cvlilebebis Semcirebis, qsovilis normaluri

struqturis SenarCunebis saxiT. aRdgeniT periodSi ki preparati

aCqarebs epr-signalebis maCveneblebis normaSi moyvanas (ruxaZe

r.g., 1999), struqturuli cvlilebebis ukuganviTarebas da xels

uwyobs regeneraciis procesis mimdinareobas.

54

preparatis antitoqsiuri moqmedebis Seswavlisas dadginda,

rom organuli SxamiT CC14 _iT mowamlul virTagvebSi preparati

abrkolebs hepatocitebis mitoqondriebis membranebidan CC14_is

gavleniT citoqrom C-s erT-erTi gadamtanis gamorecxvas. CC14

oTxdRiani ineqciis Sedegad virTagvebis mitoqondriaTa

sunTqviTi kontrolis koeficienti minimalur donemde mcirdeba,

rac atf-is sinTezis Sewyvetis mauwyebelia. plaferon lb-s

gamoyenebis SemTxvevaSi ki sunTqvis kontrolis koeficienti

sakontrolo maCvenebelTan SedarebiT mxolod 80%-mde qveiTdeba;

e.i preparatis gamoyeneba atf-is sinTezis SenarCunebas

uzrunvelyofs (azikuri g.S., 1997).

eqsperimentuli qolestazis dros plaferon lb-s gamoyenebiT

dadginda, rom hepatocitebis mitoqondriebis sunTqviT jaWvSi

preparati asworebs eleqtronTa transports NADH ubiqinon-

oqsireduqtazul ubanze, stabilurs xdis ujredebSi

energetikul procesebs da aZlierebs antioqsidanturi da

detoqsikaciuri sistemebis funqciur aqtivobas.

plaferon lb-s organizmSi naxSirwylovani cvlis regulaciis

unari aqvs. ZaRlebSi da virTagvebSi aloqsanuri diabetis dros

adgili hqonda srul Sesabamisobas preparatis Seyvanasa da

sisxlis Saqris Semcvelobis daqveiTebas Soris (gamyreliZe m.,

2005) hepatocitebsa da kardiomiocitebSi preparatis gavleniT

glikogenis Semcvelobis normalizeba aRniSnuli ujredebis

funqciuri aqtiurobis aRdgenaze metyvelebs. in vitro

eqsperimentebiT naCvenebi iqna, rom glikolizis gaaqtivebis gziT

plaferoni lb aZlierebs ujredebSi mimdinare energetikul

55

procesebs. preparatis Tanaobisas ujredi energias iRebs ori

wyarodan _ JangviTi da substratuli fosforilirebiT. amis

garda preparati gavlenas axdens glukozis transportis

sistemazec. gamoufitav ujredebSi igi iwvevs glukozis swraf

STaanTqmas da ablokirebs mis gadasvlas areSi. preparatis

efeqti damokidebulia ujredebis funqciur mdgomareobaze

(Ягужинский Л. С. Имедидзе Э.А. Дадиани Л. Н. Бахуташвили В. И., 1995).

aRmoCnda, rom preparati dozadamokidebulad ainhibirebs Na, K

-atf-azas aqtiurobas, rac SesaZloa masSi endogenuri

digoqsinismagvari faqtorebis arsebobaze miuTiTebdes.

ujredTa receptorul aparatze plaferoni lb-s gavlenis

Seswavlis Sedegad dadginda, rom es ukanaskneli nervul

ujredebSi aqveiTebs adrenoreceptorebis, H1_histaminisa da M-

qolinoreceptorebis raodenobas da zrdis alfa-2 da beta

adrenoreceptorebis aqtiurobas. preparati Seicavs sinafsuri

membranis sigma receptorebze moqmed nivTierebas. sainteresoa,

rom plaferoni lb zemoqmedebs haloperidolmgrZnobiare

subtipze anu NMDA_glutaminis receptorTan dakavSirebul

cilaze (Микеладзе Д. Д. Джанашия Н. Н. Джанашвили Ц. А. Бахуташвили В.

И. Картозиа Л. Б., 1995).

nervuli, zogierTi sisxlZarRvovani, infeqciuri da

autogenuri daavadebebis dros plaferoni lb-s gamoyenebam

aCvena, rom igi dadebiT gavlenas axdens nevrologiur

simptomatikaze.

56

plaferon lb-s gamoyenebam neiroqirurgiuli profilis

pacientebSi garTulebiT mimdinare postoperaciul periodSi

gamoavlina Semdegi Tvisebebi:

1. preparati avlens metabolitur efeqts, rac tvinSi

nivTierebaTa cvlis procesebis optimizaciiT gamoixateba;

2. miiReba e.w. “gamoRviZebis efeqti”, rac SeiZleba aixsnas

opioiduri peptidis endorfinis koncentraciis SemcirebiT;

agreTve, preparatis gavleniT metabolur procesebze.

3. gamovlenilia bioqimiuri cvlilebebi; agreTve neiro- da

periferiuli hormonebis koncentraciebis cvlilebebi, rac

preparatis sistemuri da neirotropuli moqmedebis maCvenebelia

(Сировский Э.Б. Амчелавский В. Г. Инаури Г. Н. Дадиани Л. Н. Пагава К. И.

Бахуташвили В. И., 1995).

plaferon lb-s NO-s sinTezze mamodulirebeli moqmedeba

gaaCnia. plaferon lb-s winaswari zemoqmedebis Sedegad mcirdeba

azotis Jangis Semcveloba hemoragiuli Sokis (Kakulia S.V. et al.

2001, Нозадзе и др., 2005), Tirkmlis liTotripsiis (Chavchanidze D. et

al., 1998), eqsperimentuli insultis (miTagvaria n., da sxv., 2000),

kraS sindromis (Германашвили Т. и др., 1999) dros. amave dros

aRsaniSnavia plaferon lb-s NO-s sinTezze gamaaqtivebeli

moqmedeba eqstremalur mdgomareobaSi myofi bavSvebis da B

virusuli hepatitiT daavadebulTa organizmSi (Барамидзе и др.,

1999, pavliaSvili d., da sxv., 1999). travmuli Sokis (Накашидзе И. и

др., 2003) dros plaferon lb azotis Jangis sinTezis

modulacias da Sesabamisad fermentebis nitrozilirebis

Semcirebas uzrunvelyofs, rac maTi funqciuri aqtivobis

57

aRdgeniT, Jangbadis moxmarebis gaumjobesebiT da organizmis

redoqsstatusis koreqciiT vlindeba. amavdroulad, sisxlSi

normalizdeba antioqsidanturi fermentebis (superoqsid-

dismutazas, katalazas, glutaTionreduqtazas, cerulo-

plazminis, Fe3+-transferinis) aqtivoba.

eqsperimentuli vitreoreTinopaTiis modelze plaferon lb

xels uwyobs rogorc azotis Jangis, aseve reaqciuli Jangbadis

Warbi warmoqmnis Semcirebas (Chichua G. et al., 2001).

damtkicebulia plaferon lb-s LPS-inducirebuliO NO-s

sinTezis daTrgunvis unari in vitro da in vivo (Gongadze M. et al., 2001,

niJaraZe n., da sxv., 2002). aqve unda aRiniSnos, rom, plaferon

lb-s dacviTi efeqti ufro Zlieria, vidre hidrokortizonis

(Chichua G., et al, 2001, Gongadze M., et al., 2001, Kakulia S.V, 2001).

arsebobs monacemebi plaferon lb-s mitoqondriebis

eleqtronebis satransporto jaWvis muSaobis aRdgenis unaris

Sesaxeb (Насрашвили М.Г и др., 2005). plaferon lb-s

membranomastabilizebeli moqmedeba ki mitoqondriebSi

energowarmomqmneli procesebis normalizacias uzrunvelyofs,

rasac Tan mohyveba mitoqondriebis transmembranuli

potencialis aRdgena da citozolSi apoptozis iniciaciis

mitoqondriuli faqtorebis (cyt-c, AIF, cas-3) gaTavisuflebis

Semcireba. ukanaskneli ki preparatis antiapoptozur moqmedebas

udevs safuZvlad (Bachutashvili A. et al., 2001).

is garemoeba, rom plaferon lb-s SenarCunebuli aqvs amnionis

unikaluri Tviseba _ daainhibiros ujredis programuli

58

sikvdili (apoptozi) da gaaZlieros ujredTa proliferacia am

preparatis farTo gamoyenebis prespeqtivas ganapirobebs.

amrigad, dRemde warmoebuli klinikur-eqsperimentuli kvlevis

safuZvelze SeiZleba iTqvas, rom plaferoni lb mravalmxrivi

moqmedebis preparatia. mas axasiaTebs imunomaregulirebeli,

antitoqsiuri, antihipoqsiuri, antioqsidanturi moqmedeba; igi

aumjobesebs tvinis, gulis, Tirkmelebisa da RviZlis

mikrocirkulacias; aRadgens iSemiisa da intoqsikaciis Sedegad

darRveul ujredul energowarmomqnel da antioqsidantur

funqcias, uzrunvelyofs organizmSi oqsigen-nitrogenuli

stresis Semcirebas.

59

2. masala da meTodebi

2.1 kvlevis obieqti

Kkvlevebi Catarebul iqna adamainis leikemia

transformirebul momwifebul T ujredebze (Jurkat ujredebi)

(DSMZ-Deutshe Sammulung von Mikroorganismen und Zellkulturen (Germania)).

ujredebi mravldebodnen suspenziaze, romelic Seicavda

biologiur aqtiur ares RPMI 1640 (GIBCO), inaqtivirebul

embrionul xbos Srats, L-glutamins (4mM), penicilins (100

erT/ml), streptomicins (100 erT/ml) temperaturaze 370C notio

5% CO2 Semcvel areSi. eqsperimentebi tardeboda ujredebis

koncentraciaze 0,3 -0,6 x 106 ujredi 1 ml areSi. Aapoptozis

modelirebis mizniT ujredul suspenziaSi vamatebdiT 1Mm

Nnatriumis nitroprusids (Naniprus, Sopharma) da vawarmoebdiT

inkubacias 24, 48 da 72 saaTis ganmablobaSi (I jgufi).

Uujredebis nawils natriumis nitroprusidTan erTad vumatebdiT

plaferon lb (doziT 0,2 µg da 0,4 µg) zemoaRniSnul

saqsperimeto vadebSi (II jgufi). sakontrolo jgufs Seadgendnen

intaqturi Jurkat ujredebi. inkubaciis Semdeg drois sxvadasxva

vadebSi ujredul kulturaSi gamdinare citometriis meTodiT

vswavlobdiT Jurkat ujredebis ujreduli ciklis fazebSi

gadanawilebas, vsazRravdiT mitoqondriuli potencialis (∆ψ)

cvlilebebs; eleqtronuli paramagnituri rezonansis da spin-

xafangebis meTodiT vsazRvravdiT ujredul kulturaSi

Tavisufali azotis oqsidis (NO), rkinis nitrozilirebuli

60

kompleqsebis (FeSNO, HbNO), superoqsid- (O2-) da

lipoperoqsidradikalebis (LOO.) Semcvelobas.

2.2 gamdinare citometriis meTodi

2.2.1 Uujredul kulturaSi mitoqondriebis membranuli

potencialis ∆ψ-s cvlilebebis gansazRvra

Uujredul kulturaSi gamdinare citometriis meTodiT

lipofiluri kaTionuri sinjis 3,3’-dihexyloxacarbocyanine iodide -

DiOC6 gamoyenebiT vsazRravdiT mitoqondriuli potencialis ∆ψ

mniSvnelobas. Ggamdinare citometria fluorescenciul sinjTan

erTad ujredebis didi raodenobis heterogenul populaciaSi

mitoqondriuli membranuli potencialis gansazvris saSualebas

iZleva. analizaTvis sakmarisia ujredebis SedarebiT mcire

raodenoba (103-105), romlebic iTeseba dabal koncentraciebSi (1

µM-ze naklebi) (Castedo M. et al., 2002). Mmitoqondriuli potencialis

gansazRvris mizniT vawarmoebdiT 1x105 ujredis inkubacias DiOC6-

is 0.2 µM-uri xsnaris 120 µl –Si 15 wuTis ganmavlobaSi 37 C

temperaturaze . Kkvlevebi tardeboda aparatis (Becton Dickinson, US)

saSualebiT. DiOC6 –is agzneba regustrirebul iqna 488 nm-ze,

emisias vsazRravdiT 530 nm-ze.

mitoqondriul-membranuli ptencialis cvlilebebis

mixedviT vadgendiT ujredebis procentul Semcvelobas

eqsperimentis yvela vadaSi.

61

2.2.2 Uujredul kulturaSi ujredebis ujreduli ciklis

fazebSi gadanawilebis Seswavla

ujreduli cikli fazebSi gadanawilebis Seswavlas

vawarmoebdiT gamdinare citometriis saSualebiT propodium

ioditiT SeRebvis meTodiT. propodium ioditiT SeRebvis meTodi

farTod gamoiyeneba ujreduli ciklis suraTis misaRebad.

propodium ioditi ukavSirdeba dnm-is diploidur jaWvebs da

ujreduli ciklis fazebSi dnm-s gaormagebuli jaWvebis

ganawilebis Sesaxeb informacias gvawvdis. Uujredebi fiqsirdeba

70%-an eTanolSi temperaturaze +40 С 12 saaTis ganmavlobaSi.

eTanolis moSorebis Semdeg ujredul naleqs vumatebdiT rnm-

azas (Sigma) (10 µг/µl) da inkubacias vaxdendiT 30 wuTis

ganmavlobaSi oTaxis temperaturaze. Semdeg ujredebs utarebdiT

suspenzirebas propodium ioditis xsnarSi. vawarmoebdiT

ujredebis inkubacias 30 wuTis ganmavlobaSi oTaxis

temperaturaze da vaanalizebdiT gamdinare citometriis

meTodiT. dnm-is Semcvelobis mixedviT gamovyofdiT: 1.

haploidur ubans – apoptozuri ujredebi; 2 – diploidur ubans

– ujredebi fazaSi G0/G1; 3. gardamavali ubani dnm-is diploidur

da tetraploidur mdgomareobas Soris – ujredebi S fazaSi; 4.

tetraploiduri ubani – ujredebi G2/M fazaSi. vadgendiT

ujredebis procentul Semcvelobas TiToeul ubanSi.

62

2.3 epr speqtroskopuli kvlevebi

ujreduli kulturis suspenziis epr speqtrebis

registracia xdeboda radiospeqtrometrze РЭ-1307, romelic

operirebs zemaRal sixSireze 9.77 GHz modulaciuri sixSiriT 50

kHz Txevadi azotis temperaturaze (-1960C). vsazRvravdiT azotis

Jangis mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis eleqtronuli

satransporto cilebis hemuri da arahemuri rkinis

nitrozilirebuli kompleqsebis (HbNO, FeSNO) da mitoqondriuli

sunTqviTi javWvis intensivobis da mTlianobis amsaxveli

Tavisufali radikalebis epr signalebs.

Tavisufali azotis Jangis gansazRvris mizniT viyebendiT

spin-xafangs natriumis dieTildiTiokarbamats (DETC) (SIGMA).

DETC (doziT 500 mg/kg) da Fe2+-citrati (50 mg FeSO4+. 6H2O+ 250 mg

natriumis citrati kg-1). NO-Fe2+-(DETC)2 kompleqsebis epr

speqtrebi isazRvreboda Txevadi azotis temperaturaze

mikrotalRovan simZlavreze 20 mvt.

lipoperoqsilradikalebis (LOO.) gansazRvris mizniT

viyenebdiT spinxafangs α-fenil-tertbutilnitron (PBN) (SIGMA),

romelic doziT 25mg/kg(17). PBN–Tan 5 wuTiani inkubaciis Semdeg.

Llipoperoqsilradikalebis (LOO.) epr speqtrebs vsazRravdiT

oTaxis temperaturaze mikrotalRovan simZlavreze 20 mvt.

Jangbadis Tavisufali radikalebis

(superoqsidradikalebis) gansazRvris mizniT viyenebdiT spin-

xafangs 5,5 dimeTil-I-pirolin-IV-oqsidi (DMPO) (SIGMA).

vawarmoebdiT inkubacias DMPO-Tan (doziT 50 mM suspenziis 1 ml-

63

ze) 3 wuTis ganmavlobaSi oTaxis temperaturaze.

superoqsidradikalebis epr speqtrebs vsazRravdiT oTaxis

temperaturaze 20mvt. mikrotalRovan simZlavreze.

2.4 eleqtronuli mikroskopia

aRebuli masala fiqsirdeba glutaraldehidis 2,5%-ian

xsnariT (pH-7,4). Eeponis yalibebidan miRebuli anaTalebi

iRebeboda teluidiniT. ultraTxeli anaTalebis kvleva

tardeboda eleqtruli mikroskopiT tesla BS 500.

64

3. sakuTari kvlevis Sedegebi

3.1 Jurkat ujredebis kulturaSi mitoqondriuli potencialis (∆ψ)

cvlilebebi natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubaciis Semdeg

Jurkat ujredebis kulturis natriumis nitroprusidTan

24, 48, da 72 saaTiani inkubaciis Semdeg maRali mitoqondriuli

potencialis mqone ujredebis procentuli Semcveloba mcirdeba

sakontrolo maCveneblebTan SedarebiT (cxrili 1), Sesabamisad

izrdeba dabali mitoqondriuli potencialis mqone ujredebis

procentuli Semcveloba.

cxrili 2 naCvenebia, rom Jurkat ujredebis kulturis

natriumis nitroprusidTan 24 saaTiani da plaferon lb-sTan

(doziT 0,2 µg/ml da 0,4 µg/ml) erTdrouli inkubaciis dros

ujredebis umravlesobaSi SenarCunebulia maRali

mitoqondriul-membranuli potenciali. natriumis

nitroprusidTan 48 saaTiani inkubaciis Semdeg Jurkat ujredebis

populaciaSi dabali mitoqondriuli potencialis mqone

ujredebis procentuli Semcveloba izrdeba kontrolTan

SedarebiT.

sainkubacio areSi plaferon lb-s damatebisas izrdeba

maRali mitoqondriul-membranuli potencialis mqone ujredebis

procentuli Semcveloba plaferon lb-s dozaze

damokidebulebis prporciulad da Sesabamisad mcirdeba dabali

mitoqondriuli potencialis mqone ujredebis procenti. A

65

cxrili 1. Jurkat ujredebis kulturaSi ujredebis procentuli

gadanawileba mitoqondriul-membranuli potencialis (∆ψ) cvlilebebis

mixedviT natriumis nitroprusidTan (Na-nitroprusidi) inkubaciis Semdeg

M1-ujredebi maRali mitoqondriul-membranuli potencialiT

M2ujredebi maRali-mitoqondriul membranulu potencialiT

cxrili 2. Jurkat ujredebis kulturaSi ujredebis procentuli

gadanawileba mitoqondriul-membranuli potencialis (∆ψ) cvlilebebis

mixedviT natriumis nitroprusidTanDda plaferon lb-sTan inkubaciis

Semdeg

M1-ujredebi maRali mitoqondriul-membranuli potencialiT(%-Si)

M2-ujredebi dabali mitoqondriul-membranuli potencialiT(%Si)

Juekat ujredebi

kontroli Na-nitroprusidi

24 sT

Na-nitroprusidi

48 sT

Na-nitroprusidi

72 sT sul 100% 100% 100% 100%

M1 66,7% 51,0% 33,9% 13,2%

M2 33,3% 49.0% 66,1% 86,8%

Jurkat ujre

debi

kontr

oli

Na-nitrop

rusidi

24 sT

Na-nitrop

rusidi

48 sT

Na-nitrop

rusidi

72 sT

Na-nitrop

rusidi + PLB 24sT 0,2µg/ml

Na-nitrop

rusidi + PLB 48sT 0,2µg/ml

Na-nitrop

rusidi

+ PLB 72sT 0,2µg/ml

Na-nitrop

rusidi + PLB 24sT 0,4µg/ml

Na-nitrop

rusidi +

PLB 48sT 0,4µg/ml

Na-nitropr

usidi + PLB 72sT 0,4µg/ml

sul

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

M1

66,%

51,0%

33,9%

13,2%

76,6%

53,0%

37,0%

76,0%

71,0%

69,9%

M2

33,%

49,0%

66,1%

86,8%

23,4%

47,0%

63,0%

24,0%

29,0%

30,1%

66

miRebuli Sedegebidan SegviZlia gavakeToT daskvna, rom

plaferon lb doziT 0,4 µg/ml Jurkat ujredebTan da natriumis

nitroprusidTan 48 saaTiani inkubaciis pirobebSi avlens

mkveTrad gamoxatul antiapoptozur aqtivobas.

Jurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan 72 saaTiani

inkubaciis Semdeg dabali mitoqondriul-membranuli

potencialis mqone ujredebis procentuli Semcveloba kvlav

izrdeba.

Jurkat ujredebis kulturis natriumis nitroprusidTan da

plaferon lb-sTan (doziT 0,2 µg/ml) 72 saaTiani inkubaciis

Semdeg maRali mitoqondriuli membranuli potencialis mqone

ujredebis procentuli Semcvelobis maCvenebeli imatebs

mniSvnelovnad, xolo dabali mitoqondriul_membranuli

potencialis mqone ujredebis procentuli Semcveloba

mniSvnelovnad iklebs natriumis nitroprusidisaTvis

damaxasiaTebel maCveneblebTan SedarebiT. natriumis

nitroprusidTan da plaferon lb-sTan (doziT 0,4 µg/ml) 72

saaTiani erTdrouli inkubaciis pirobebSi maRali Tu dabali

mitoqondriul-membranuli potencialis mqone ujredebis

procentuli Semcvelobis aRniSnuli mateba Tu kleba,

Sesabamisad kvlav grZeldeba. Cveni kvlevebis Sedegebi natriumis

nitroprusidis Jurkat ujredebze drodamukidebuli moqmedebis

SesaxebLkorelirebs literaturul monacemebTan. I. Murgia da

Tanaavtorebma aCvenes, rom natriumis nitroprusidi iwvevs Jurkat

ujredul kulturaSi proapoptozuri birTvuli faqtoris NF-

kB-is maqsimalur aqtivacias 24 saaTiani inkubaciis pirobebSi,

67

xolo Semdeg misi aqtivoba sagrZnoblad mcirdeba (Murgia ,

Delledonne , Soave , 2002).

cnobilia, rom natriumis nitroprusidi koncentraciiT 10µM

gamoyofs NO-s koncentraciiT daaxloebiT 10nM (Camacho M. et al.

2004). anu, Cvens mier gamoyenebuli natriumis nitroprusidis

mikromolaruli doza gamoyofs azotis oqsids toqsiur

dozebze gacilebiT dabali raodenobiT.

literaturaSi arsebobs uamravi monacemebi NO-s

drozedamokidebuli pro- da antiapoptozuri moqmedebis Sesaxeb.

(Melino, 1997). rogorc cnobilia, NO-s proapoptozuri aqtivoba

vlindeba mitoqondriuli eleqtronebis satransporto cilebis

nitrozilirebiT da mitoqondriuli sunTqvis daTrgunviT da ∆ψ-

s SemcirebiT, amave dros, kaspazebis (kaspaza 3 da kaspaza 9)

nitrozilirebis meSveobiT azotis Jangs SeuZlia gamoavlinos

antiapoptozuri moqmedeba.

rogorc cnobilia, mitoqondriuli sunTqvis jaWvSi

eleqtronebis transportis Sedagad adgili aqvs molekuluri

Jangbadis aRdgenas da wylis molekulis warmoqmnas (IV

kompleqsi). es procesi SeuRlebulia protonebis (H+)

mitoqondriuli matriqsidan membranaTaSoriso areSi gandevnis

procesTan, romelsac Tan sdevs eleqtroqimiuri gradientis

generireba, cnobili protonebis mamoZravebeli Zalis

saxelwodebiT. Eenergia, dagrovebuli am gradientis saxiT

gamoyenebuli SeiZleba iyos ATP-is sinTezze (ATP-sinTazas

monawileobiT), an sxva energia-damokidebul mitoqondriul

procesebSi (Boyer P.D., 1975). Pproton-mamoZravebeli Zala

68

ganapirobebs mitoqondriuli membranuli potencialis (∆ψ)

warmoqmnas. ∆ψ - mitoqondriis energetikuli statusis da

mTliani ujreduli homeostazis mniSvnelovani indikatoria.

mravali kvlevebi mowmoben mitoqondriebis mniSvnelovani

rolis Sesaxeb apoptozis ganviTarebaSi. mitoqondriebis

membranebis ganvladobis da potencialis ∆ψ maCveneblebi

ujredebis funqcionirebis da disfunqciis mniSvnelovani

indikatorebia (Kroemer et al., 2000, Castedo et al., 2002).

aRsaniSnavia, rom ∆ψ-is vardna asocirdeba apoptozTan

tranziciuli ganvladobis forebis gaxsniT (Marchetti P. et al., 1996).

naCvenebi iqna, rom apoptozi viTardeba membranuli potencialis

Semcirebidan ramodenime saaTis Semdeg (Fall C. P., Bennet J.P., 1999).

Aapoptozis ganviTarebisaTvis saWiroa ATP-is energia, energiis

gamoleva ganapirobebs apoptozis meqanizmis nekroziT Secvlas

(Choi I.Y., et al., 2000). apoptozis dros mitoqondriuli Sida

membrana, gareTa membranis dazianebis miuxedavad, inarCunebs

JangviTi fosforilirebis unarianobas da amaragebs momakvdav

ujreds apoptozis ganviTarebisaTvis saWiro energiiT

garkveuli drois ganmavlobaSi.Anekrozis SemTxvevaSi

mitoqondriuli homeostazis darRvevis da ujredis moculobis

zrdis mizezs warmoadgens JangviTi fosforilirebis unaris

dakargva da energetikuli resursebis (ATP) gamoleva (Decker,

Widenthal 1980).

69

3.2 Jurkat ujredebis kulturaSi ujredebis ujreduli ciklis

fazebSi gadanawilebis Seswavla natriumis nitroprusidTan da

plaferon lb-sTan inkubaciis Semdeg

cxrilSi 3 mocemulia Jurkat ujredebis kulturaSi

ujredebis ujreduli ciklis fazebSi gadanawilebis cvlilebebi

natriumis nitroprusidTan (Na- nitroprusidi) inkubaciis Semdeg.

rogorc Cans, natriumis nitroprusidTan 48 saaTiani inkubaciis

Semdeg ujredul populaciaSi izrdeba haploiduri (apoptozuri)

ujredebis procentuli Semcveloba kontrolTan SedarebiT. Aam

dros diploidur ujredebis procentuli Semcveloba (faza G0/G1)

mcirdeba, aseve mcirdeba S fazaSi myofi ujredebis da tetra-

ploiduri ujredebis (faza G2/M) procentuli Semcvelobebi. Jurkat

ujredebis natriumis nitroprusidTan 72 saaTiani inkubaciis dros

apoptozis intensivoba izrdeba eqsperimentis wina vadasTan

SedarebiT, diploiduri ujredebis (faza G0/G1) Semcveloba

mcirdeba, xolo ujredebis Semcveloba S fazaSi da tetra-

ploiduri ujredebis procenti, Tumca mniSvnelovnad ar icvleba

48 saaTiiani inkubaciasTan SedarebiT, magram mainc klebis

tendencias avlens. cxrilSi 4 naCvenebia, rom Jurkat ujredebis

natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan 48 saaTiani

erTdrouli inkubaciis dros apoptozis intensivoba mniSvnelovnad

mcirdeba rogorc natriumis nitroprusidis maCveneblebTan, ise

sakontrolo maCveneblebTan SedarebiT. diploiduri ujredebis

(faza G0/G1) procentuli Semcveloba, iseve rogorc ujredebi S

70

cxrili 3. Jurkat ujredebis kulturaSi ujredebis procentuli

gadanawileba ujreduli ciklis fazebis mixedviT natriumis

nitroprusidTan inkubaciis Semdeg.

Jurkat ujredebi

SubG0(Apopt.) G0/G1 S G2/M

kontroli 16,8% 55,2% 13,0% 15,0%

Na-nitroprusidi

48sT

43,6% 37,6% 11,5% 7,5%

Na-nitroprusidi

72sT

55,9% 27,0% 11,2% 5,9%

cxrili 4. Jurkat ujredebis kulturaSi ujredebis procentuli

gadanawileba ujreduli ciklis fazebis mixedviT natriumis

nitroprusidTan da plaferon lb-sTan inkubaciis Semdeg

Jurkat ujredebi SubG0(Apopt.)

G0/G1 S G2/M

kontroli 16,8% 55,2% 13,0% 15,0%

Na-nitroprusidi

48sT

43,6% 37,6% 11,5% 7,5%

Na-nitroprusidi

72sT

55,9% 27,0% 11,2% 5,9%

Na-nitroprusidi

+ PLB 0,4 µg/ml48sT

29.5% 39.5% 16,5% 14,5%

Na-nitroprusidi +PLB 0,4 µg/ml 72sT

21,0%

39,0% 21,0% 19,0%

71

fazaSi mniSvnelovnad ar icvleba mxolod natriumis

nitroprusidTan SedarebiT, maSin roca tetraploiduri ujredebis

Semcveloba gamoxatulad izrdeba, anu plaferon lb-s

zemoqmedebiT mcirdeba apoptozis da izrdeba mitozebis

intensivoba. EJurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan da

plaferon lb-sTan 72 saaTiani erTdrouli inkubaciis dros

apoptozis intensivoba kidev ufro mcirdeba eqsperimentis wina

vadis maCvenebelTan SedarebiT. diploiduri ujredebis (faza

G0/G1) procentuli Semcveloba TiTqmis ar icvleba wina

vadisaTvis (48 saaTi) damaxasiaTebel maCveneblebTan SedarebiT,

maSin roca S fazaSi myofi ujredebis da teteraploiduri

ujredebis Semcveloba izrdeba.

maSasadame, Catarebuli kvlevis Sedegebis analizis

safuZvelze SegviZlia davaskvnaT, rom leikemia transformirebul

T limfocitebSi (Jurkat cell) natriumis nitroprusidi uzrunvelyofs

apoptozis induqcias da proliferaciis (mitozis) daTrgunvas.

Pplaferoni lb xels uwyobs apoptozis intensivobis daqveiTebas

da ujredebis proliferaciis intensifikacias, rac vlindeba

preparatis mitoz-mastimulirebeli aqtivobiT.

72

3.3 Jurkat ujredebis kulturaSi epr signalebis intensivobis

cvlilebebi natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubaciis Semdeg

cxrilSi N5 moyvanilia epr signalebis monacemebi Jurkat

ujredebis natriumis nitroprusidTan 24, 48 da 72 saaTiani

inkubaciis dros.

rogorc cxrilSi moyvanili monacemebidan gamomdinareobs,

natriumis nitroprusidTan 24 saaTiani inkubaciis Semdeg Jurkat

ujredebis kulturaSi spinmoniSnuli azotis Jangis (NO) epr

signalis intensivoba ar icvleba sakontrolo donesTan

SedarebiT; am vadaze gamovlenilia superoqsidradikalebis (O-),

hemuri (HbNO) da arahemuri (FeSNO) rkinis nitroziluri

kompleqsebis epr signalebi. natriumis nitroprusidTan 48

saaTiani inkubaciis Semdeg Jurkat-is ujredebis epr speqtrSi

spinmoniSnuli Tavisufali NO-s epr signalis intensivoba ar

icvleba sakontrolo donesTan SedarebiT, magram Tavisufali

radikalebis epr signalis intensivoba daaxloebiT 50%-iT

mcirdeba. Aam vadaze Jurkat ujredebis speqtrSi vlindeba

superoqsidradikalebis (O2-) epr signali, aseve

lipoperoqsidebis (LOO.), HbNO da FeSNO kompleqsebis epr

signalebi.

Jurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan 72 saaTiani

inkubaciis Semdeg epr speqtrSi spin-monoSnuli Tavisufali

NO-s epr signalis intensivoba ar icvleba sakontrolo

donesTan SedarebiT, magram Tavisufali radikalebis epr

73

cxrili 5. epr-signalebis cvlilebebi Jurkat ujredebis kulturaSi

natriumis nitroprusidis zemoqmedebis dros

Jurkat ujredebi O2- NO LOO. Tav.

radik.

FeSNO HbNO

24 sT - 10,0±0,5 - 10,0±0,5 - -

48 sT - 10,0±0,6 - 12,0±0,6 - -

kontroli

72 sT - 10,0±0,6 - 11,0±0,6 - -

24 sT 3,0±0,6 10,0±0,5 - 11,0±0,6 5,0±0,6 10,0±0,6

48 sT 5,0±0,6 10,0±0,7 10,0±0,5 5,0±0,4* 6,0±0,5 12,0±0,4

Na-

nitropru-

sidi 72 sT 9,0±0,5 9,0±0,8 12,0±0,9 3,0±0,4* 6,0±0,6 11,6±0,6

*sarwmuno sxvaoba sakontrolo seriis Sesabamis maCveneblebTan SedarebiT

cxrili 6. epr-signalebis cvlilebebi Jurkat ujredebis kulturaSi

natriumis nitroprusidis da plaferon lb-s zemoqmedebis dros

O2- NO LOO. T. r. FeSNO HbNO

24sT - 10,0±0,5 - 10,0±0,5 - -

48sT - 10,0±0,6 - 12,0±0,6 - -

kontroli

72sT - 10,0±0,6 - 11,0±0,6 - -

24sT 3,0±0,6 10,0±0,5 - 11,0±0,6 5,0±0,6 10,0±0,6 48sT 5,0±0,6 10,0±0,7 10,0±0,5 5,0±0,4* 6,0±0,5 12,0±0,4

Na-nitroprusidi

72sT 9,0±0,5 9,0±0,8 12,0±0,9 3,0±0,4* 6,0±0,6 11,6±0,6

24sT - 10,0±0,5 - 13,0±0,5** 5,0±0,6 13,0±0,8**

48sT 3,1±0,6** 16,0±0,5** 6,0±0,7** 12,0±0,5** 4,0±0,6** 8,0±0,6**

Na-nitroprusidi

+ PLB 0,2 µg/ml

72sT

3,0±0,6** 16,0±0,6** 4,7±0,6** 12,0±0,6** 4,0±0,6** 7,0±0,6**

24sT - 15,0±0,8** - 12,0±0,5 3,0±0,6** - 48sT - 20,0±0,9** - 10,0±0,6** 2,0±0,5** -

Na-nitroprusidi

+ PLB 0,4 µg/ml 72sT - 19,0±0,8** - 10,5±0,6** 1,5±0,6** -

*sarwmuno sxvaoba sakontrolo seriis Sesabamis maCveneblebTan SedarebiT

**sarwmuno sxvaoba natriumis nitroprusidisTvis damaxasiaTebeli Sesabamis

maCveneblebTan SedarebiT

74

signalis intensivoba kide ufro mcirdeba sakontrolo maCve-

neblTan SedarebiT. am vadaze Jurkat ujredebis speqtrSi kidev

ufro meti intensivobiT vlindeba superoqsidradikalebis (O2-)

epr signali, aseve registrirdeba lipoperoqsidebis (LOO.),

HbNO da FeSNO kompleqsebis intensiuri epr signalebi.

cxrilSi 6 naCvenebia rom Jurkat Ujreduli

kulturisNnatriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

(doziT 0,2 µg/ml) inkubaciis pirobebSi spinmoniSnuli Tavisufali

azotis Jangis epr signali 24 saaTiani inkubaciis Semdeg ar

icvleba, 48 da 72 saaTiani inkubaciis Semdeg 60%-iT izrdeba,

natriumis nitroprusidisaTvis damaxasiaTebel donesTan

SedarebiT. Aam eqsperimentul seriaSi ujredebis epr speqtrSi

superoqsidradikalebis (O2-) da lipoperoqsidebis (LOO.) epr

signalebis intensivoba mniSvnelovnad ufro dabalia, vidre

mxolod Nnatriumis nitroprusidTan inkubaciis pirobebSi; FeSNO

da HbNO-s kompleqsebis epr signalebis intensivoba mcired

gansxvavdeba Nnatriumis nitroprusidisaTvis damaxasiaTebeli

maCveneblebis donisagan.

Jurkat Ujreduli kulturis Nnatriumis nitroprusidTan da

plaferon lb-sTan (doziT 0,4 µg/ml) inkubaciis pirobebSi

spinmoniSnuli Tavisufali azotis Jangis epr signalis

intensivoba izrdeba da 24 saaTiani inkubaciis Sedegad Seadgens

sakontrolo maCveneblebis 150%, xolo 48 d 72 saaTiani

inkubaciisaTvis 200%-s. Aam eqsperimentul seriaSi dakvirvebis

arc erT vadaze ujredebis epr speqtrSi ar vlindeba

spinmoniSnuli superoqsidradikalebis (O2-) da lipoperoqsidebis

75

(LOO.) signalebi, mniSvnelovnad mcirdeba FeSNO-s kompleqsebis

epr signalis intensivoba, xolo HbNO-s kompleqsebis epr

signali saerTod ar vlindeba.

maSasadame, miRebuli Sedegebidan SegviZlia gavakeToT

daskvna, rom natriumis nitroprusidTan inkubacia xels uwyobs

Jurkat ujredebis kulturaSi nitrogen- oqsigenuri stresis

intensifikacias da mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis

eleqtronebis transportis daTrgunvas. Pplaferon lb

drozedamokidebulad amcirebs nitrogen- oqsigenuri stresis

intenivobas da xels uwyobs mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis

eleqtronuli transportis normalizacias.

mitoqondria – Jangbadis reaqciuli naerTebis pidapiri

generatoria (Boveris AS., Chance B., 1973). Mmitoqondriuli

sunTqviTi jaWvis muSaobis Seferxeba superoqsidradikalebis

gaZlierebul warmoqmnas da ujredSi oqsidaciuri stresis

ganviTarebas uzrunvelyofs.

miRebuli Sedegebis analizidan gamomdinareobs, rom Jurkat

ujredebis natriumis nitroprusidTan, NO-s ეგზოგენურ donorTan,

inkubaciis dros ujredul kulturaSi mniSvnelovnad ar

icvleba Tavisufali NO-s Semcveloba. rogorc cnobilia,

Tavisufali NO fiziologiur pirobebSi konkurirebs JangbadTan

da Seqcevadad ainhibirebs mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis

citoqrom-c-oqsidazas (IV kompleqsi). am gziT Tavisufali azotis

Jangi Jangbadis moxmarebis intensivobis fiziologiur

regulacias uzrunvelyofs. magram, NO-s maRali

koncentraciebTan xangrZlivi inkubaciis dros (rasac adgili

76

aqvs ujredul kulturaSi NO-s donoris, natriumis

nitroprusidis damatebis pirobebSi), NO Seuqcevadad

ainhibirebs mitoqondriul I kompleqs (NADH-dehidrogenazas),

SesaZlebelia, fermentul kompleqsSi kritikuli Tiolebis S-

nitrozilirebis gziT. Cven kvlevebSi, rogorc ukve aRvniSneT,

natriumis nitroprusidTan inkubaciis dros vlindeba HbNO-s da

FeSNO-s kompleqsebis warmoqmna, rac metyvelebs NO-s donoris

zemoqmedebiT mitoqondriuli sunTqvis jaWvis I da IV

kompleqsebSi rkinis ionebis nitrozilirebis da, maSasadame,

eleqtronuli transportis daTrgunvis Sesaxeb. Mmitoqondriebis

eleqtronuli satransporto jaWvis inhibireba aRniSnul

ubnebSi ganapirobebs Tavisufali eleqtronebis molekulur

Jangbadze gaJonvas, Jangbadis reaqciuli naerTebis warmoqmnas da

ujredul kulturaSi oqsidaciuri stresis intensifikacias.

ukanaskneli vlindeba Jurkat ujredebis natriumis

nitroprusidTan 48 saaTiani inkubaciis Semdeg spinmoniSnuli

superoqsidradikalebis (O2-) intensiuri signalis gamoCeniT.

NO-s donoris Tanaobisas da superoqsidradikalebis

gaZlierebuli warmoqmnis pirobebSi ar aris gamoricxuli NO-s

peroqsinitritad transformacia. Cveni azriT, zustad

peroqsinitritis, HbNO-s da FeSNO-s kompleqsebis gaZlierebuli

warmoqmna ganapirobebs Jurkat ujredebis kulturaSi NO-s

donoris, natriumis nitroprusidis, Seyvanis Semdeg NO-s dabal

Semcvelobas. Aam SemTxvevaSi Warbad warmoqmnili NO ainhibirebs

mitoqondriuli sunTqvis da JangviTi fosforilirebis

intensivobas, rac mitoqondriuli Tavisufalradikaluri epr

77

signalis intensivobis mkveTri daqveiTebiT vlindeba. igi avlens

citotoqsiurobas peroqsinitritis saxiT da iwvevs cilebis,

nukleinuri mJaveebis da gansakTrebiT, membranuli lipidebis

dazianebas da peroqsidaciuli procesebis iniciacias.

Uukanaskneli vlindeba natriumis nitroprusidTan 48 saaTiani

inkubaciis Semdeg lipoperoqsidebis (LOO.) intensiuri epr

signalebis gamoCeniT.

mraval kvlevebSi naCvenebi iqna (Beltran B., et al., 2000), rom

NO-s xangrZlivi zemoqmedeba ganapirobebs ujreduli sunTqvis

inhibicias. dadgenilia, rom mitoqondriebis eleqtronebis

satransporto JaWvSi Jangbadis moxmarebis Semcireba

ganpirobebulia I da IV kompleqsebis aqtivobis inhibiciiT

(Beltran B. et al., 2000).

NO-s mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis I kompleqsze

mainhibirebeli zemoqmedebis Sedegad Zlierdeba

superoqsidradikalebis (O2-) generacia, romlebsac SeuZlia NO-

sTan swrafi reagireba peroqsinitritis (NOO-) warmoqmniT

(Beckman J.S. et al., 1990, Radi R. et al., 1991). iTvleba, rom NOO-

warmoiqmneba I kompleqsSi mis mier generirebuli

superoqsidradikalebis monawileobiT (Radi R., Cassina A., 1996). I

kompleqsis xangrZlivi inhibicia (S-nitrozilireba), SesaZloa

warmoadgendes sayovelTaod cnobili mitoqondriuli sunTqviTi

jaWvis (IV kompleqsis) fiziologiuri inhibiciis

mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis paTofiziologiuri

daTrgunviT Senacvlebis sakvanZo rgols (Brown G.C., Coper C.E.,

1994). Ddamtkicebulia, rom I kompleqsis inhibicia toqsiuria da

78

iwvevs proapoptozuri programis CarTvas (Seaton T.A. et al., 1998,

Barrientos A., Moraes C.T., 1999). varaudoben, rom IV kompleqsis

inhibiciiT inicirebuli JangviTi stresi xels uwyobs I

kompleqsis eleqtronebis satransporto clebis (da sxva

fermentebis) inhibicias S-nitrozilirebis gziT (Beltran B. et al.,

2000). Aanu, SeiZleba iTqvas, rom NO-s gaaCnia ujredebis

mitoqondriuli sunTqvis regulaciis unari: IV kompleqsTan

urTierTqmedebis gziT NO fiziologiurad aregulirebs

mitoqondriuli sunTqvis procesebis intensivobas, xolo azotis

Jangis xangrZlivi zemoqmedebis pirobebSi es molekula iwvevs

mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis I kompleqsis aqtivobis

daTrgunvas da ujredSi paTologiuri procesis ganviTarebas

ganapirobebs (Clementi E. et al., 1998).

Jurkat ujredebis sainkubacio areSi plaferon lb-s

damatebisas preparatma gamoavlina dozadamokidebuli aqtivoba.

rogorc Cveni kvlevebiT dadginda, plaferon lb doziT 0,2 µg/ml

ver axdens mniSvnelovan zegavlenas ujredebis kulturaSi NO-

inducirebuli mitoqondriuli sunTqvis eleqtronuli

satransporto JaWvis blokadaze da oqsidaciuri stresis

intensivobaze, maSin roca es preparati orjer maRali doziT

(0,4 µg/ml) uzrunvelyofs oqsidaciuri stresis intensivobis

Semcirebas (O2- da LOO.

Eepr signalebis intensivobis daqveiTebas),

mitoqondriuli sunTqvis eleqtronuli satransporto jaWvis

muSaobis aRdgenas (HbNO-s da FeSNO-s kompleqsebis Semcvelobis

Semcirebas) da natriumis nitroprusidis mier generirebuli NO-s

Tavisufali formis Semcvelobis momatebas.

79

3.4 natriumis nitroprusidTan inkubirebuli Jurkat ujredebis

eleqtronulmikroskopuli kvlevis Sedegebi

intaqturi Jurkat ujredebis eleqtronulmikroskopiuli kvlevis

Sedegad ultrastruqturis mxold umniSvnelo, ujreduli

kulturebisaTvis damaxasiaTebeli cvlilebebia

gamolenili.Uujredebi msxvilia, mrgvali da ovaluri formisaa.

plazmuri membrana umetess SemTxvevaSi gluvia, inarCunebs

konturebis paralelurobas. BbirTvi ZiriTadad ujredis formas

imeorebs, gamovlenilia msxvili osmofiluri birTvakebi,

msxvilmarclovani heterogenuli qromatini. calkeuli

ujredebis birTvebSi mkveTrad Cans qromatinis kondensacia

birTvis da membranis midamoebSi. Hheterogenuli qromatinis

fonze zogierT ujredebSi gamovlnilia ujredebis gayofa (sur.

1, 2).

ujredebSi kargadaa SenarCunebuli nukleoplazmas ormagi

konturi, lamenebis paralelizmi da mxolod iSviaTad vlindeba

prebirTvuli sivrcis SeSupeba gareTa membranis citoplazmas

mxares. aseTi birTvi xasiaTdeba osmiofiluri qromatinis

mkveTri agregaciiT kedlebis midamoebSi, naTel citoplazmaSi

lipoproteiduli granulebis, ribosomebis da polisomebis

didi raodenobaa (sur. 3). Qqedebis mcire raodenobis mqone

gluvkonturiani mrgavali mitoqondriebi mravladaa. zogirTi

mitoqondria kristebs moklebulia da carieli ovaluri

sxeulis forma gaaCnia (sur. 4) es ki, rogorc cnobilia,

mitoqondriebis energomaproducirebeli funqciis daqveiTebaze

80

sur. 1. Jurkat ujredi. mkveTrad Cans qromatinis kondesacia birTvis membranis

midamoebSi.Eeleqtronuli mikrofotografia (2000 X 2,2)

81

sur. 2. Jurkat ujredi. Hheterogenuli qromatinis fonze gamovlenilia

ujredis gayofa. eleqtrnuli mikrofotografia (2000X 2,2)

82

sur. 3. Jurkat ujredi. citoplazmaSi lipoproteiduli granulebis,

ribosomebis da polisomebis didi raodenobaa. Eleqtronuli

mikrofotografia (3000X2,2)

83

sur.4. Jurkat ujredi. zogierTi mitoqondria moklebulia kristebs.

Eelqtronuli mikrofotgrafia. (3000X2,2)

84

miuTiTebs. aRwerili mitoqondriebis fonze mkveTrad

gamoxatulia granularuli endoplazmuri retikulumis

ucvleli cisternebi da milakebi.

Jurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan moqmedebis

Semdeg ujredebSi ganviTarebuli cvlilebebi eleqtronul-

mikroskopiulad gansakuTrebiT vlindeba 72 saaTiani

inkubaciisas. Eqsperimentis am vadaSi sapasuxo reaqcia viTardeba

sami mimarTulebiT. ujredebis nawili ganicdis apoptozs,

aRiniSneba birTvis qromatinis agregacia – kondensacia,

hiperagregacia. ujredis plazmuri membranis lizisi (sur. 5, 6).

Cans agreTve qromatinis agregaciis fragmentebi (sur. 7).

limfocitebis birTvebSi vlindeba apoptozis sxvadasxva

stadiis ultrastruqturuli ekvivalentebi: gamsxvilebuli

birTvebi, apoptozuri sxeulakebi, citoplazmis sruli lizisi

(sur. 8), aRiniSneba qromatinis Zlieri kondensacia, zogierT

SemTxvevaSi birTvis membrana jer SenarCunebulia, magram

qromatini ukve Semsxvilebulia, citoplazma mkrivia, homogenuri,

plazmuri membrana sadaa (sur. 9). warmodgenilia aseve ujredis

da birTvis membranis daSla, birTvis SigTavsis autolizi (sur.

10). erTdroulad vlindeboda sxvadasxva mdgomareobaSi myofi

limfocitebi: a) birTvSi qromatinis kondensaciiT; b)

apoptozuri sxeulakebis warmoqmniT (sur. 11) an piriqiT

mkveTrad SeSupebuli citoplazmiT.

dasaxelebuli procesis paralelurad ujredebis nawili

ganicdis destruqcias, liziss (sur. 12) ujredebSi Cans msxvili

vakuolebi, rac balonuri destruqciis suraTs warmoadgens.

85

sur. 5. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. qromatinis

agregacia – kondensacia, hiperagregacia. ujredis plazmuri membrana

daSlilia. eleqtronuli mikrofotografia (3000X2,2)

86

sur. 6. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. birTvSi adgili

aqvs qromatinis agregacia – kondensaciasa da marginacias, saxezea ujredis

membranis lizisi. eleqtronuli mikrofotografia (4000X2,2)

87

sur. 7. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. vlindeba

qromatinis agregaciis fragmentebi. eleqtronuli mikrofotografia

(7000X2,2)

88

sur. 8. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. limfocitebis

birTvebSi mravlad Cans apoptozuri sxeulakebi. citoplazmaSi sruli

lizisia. eleqtronuli mikrofotografia (2000X2,2)

89

sur. 9. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. birTvis membrana

jer mTliania, magram qromatini buStukebad Semsxvilebuli da

gamkvrivebuli Cans, citoplazma mkrivi,

homogenuria. eleqtronuli mikrofotografia (5000X2,2)

90

sur. 10. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. saxezea ujredis

da birTvis membranis daSla, birTvis SigTavsis autolizi. eleqtronuli

mikrofotografia (4000X2,2)

91

sur. 11. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. Cans ori

limfociti: a)birTvSi qromatinis kondensaciiT; b) apoptozuri sxeulakebis

warmoqmniT. eleqtronuli mikrofotografia (3000X2,2)

92

sur. 12. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. citoplazmis

da birTvis lizisi. eleqtronuli mikrofotografia (3000X2,2).

93

iseTi ujredebic aris, romelTa cvlilebebi atareben

posthiperfunqciur cvlilebebs: qromatinis marginacia, birTvis

fragmentebSi SerCenili msxvili birTvakiT da hidropuli

distrofiis damaxasiaTebeli suraTiT (sur. 13, 14). aseve vxvdebiT

birTvis da mTeli limfocitis srul daSlas (sur. 15)

araiSviaTad, limfocitebs Soris aRiniSneba msxvilvakuolebiani

citoplazma da aRsaniSnavia, rom terminalur stadiaze

limfocitebSi birTvakebis vakuolizacia ar vlindeba.Nnawili

ujredebisa mogrZo formisaa, sadac citoplazmuri membrana

sadaa, citoplazma wvrilmarclovania, birTvi mcire zomis

mrgvalia, sada konturiT, nukleoplazma gaiSviaTebulia,

uCveuloa ujredebis mitoqondriebi ,,fiWiseburi” hiperplaziuri

kristebiT (sur. 16). mrgvali formis ujredebSi birTvi imeorebs

ujredis formas. plazmuri membranis zedapiri gadasworebulia,

birTvis qromatini wvrilmarclovania, nukleoplazma

gaiSviaTebuli. mitoqondriebis membranaTa struqtura gamoirCeva

osmiofilobiT (sur. 16 17), matriqsis egreT wodebuli

energizirebuli formiT. msgavsi mitoqondriebi limfocitebSi

gamovlenil iyo sxva avtorebis kvlevebSi endogenuri NO-

sinTazas stimulatorTan, LPS-sTan inkubaciis Semdeg.

rogorc cnobilia, apoptozis dros Sida mitoqondriuli

membrana, gareTa membranis dazianebis miuxedavad, inarCunebs

JangviTi fosforilirebis unars da amaragebs momakvdav ujreds

apoptozis ganviTarebisaTvis saWiro energiiT xangrZlivi

periodis ganmavlobaSi. Aapoptozis dros mitoqondriuli

homeostazis darRveva SeiZleba sxvadasxva gziT ganviTardes.

94

sur. 13. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. nukleoplazma

wvrilmarcvliania, saxezea qromatinis marginacia, citoplazma

destruqciulia. eleqtronuli mikrofotografia (3000X2,2)

95

sur. 14. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. citoplazmaSi

Cans msxvili vakuolebi, vlindeba wvrili buStukebi didi raodenobiT,

saxezea birTvis qromatinis marginacia, fragmentSi Cans erTi msxvili

birTvaki. eleqtronuli mikrofotografia (5000X2,2)

96

sur. 15. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. nukleoplazma

wvrilmarcvliania, citoplazmaSi hidropuli destruqciaa. eleqtronuli

mikrofotografia (4000X2,2)

97

sur. 16. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. mitoqondriebi

warmodgenilia mkrivi msxvili kristebiT. Eleqtronuli mikrofotografia

(7000X2,2)

98

sur.17. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan inkubacia. sxezea mkvrivi

marclovani citoplazma, msxvili, mrgvaliFformis mitoqondriebi.

eleqtronuli mikrofotografia (7000 X 2,2).

99

magaliTad, gareTa membranis mTlianobis darRveva SeiZleba

gamoiwvios mitoqondriis Sesivebam, mofunqcie mitoqondria

inarCunebs SedarebiT maRal Siga osmosur wnevas garemomcvel

citozolTan SedarebiT. savaraudoa, mitoqondriebSi mravali

kristebis warmoqmna NO-s (endogenuri da egzogenuri)

zemoqmedebis dros warmoadgens ujredis energogenezis

gaqtivebis kompensaciur reaqcias. vinaidan Sida membranis

zedapiri gacilebiT didia, vidre gareTa membranisa,

mitoqondriuli sivrcis osmosuri Sesiveba grZeldeba manamade,

sanam gareTa membrana ar dakargavs struqturul mTlianobas,

rac Cvens mier gamovlenda ujredebis meore tipis reaqciaSi

(sur. 12 13 14). ujredis apoptozisagan dacva SesaZlebela

mitoqondriis eleqtruli-ionuri homeostazis regulaciaSi

monawile faqtorebze (Bxl-xL) zemoqmedebis meSveobiT (Heiden

M.G.V., et al., 1997).

Nnatriumis nitroprusidTan inkubirebuli Jurkat ujredebis

eleqtronulmikroskopuli kvlevebis safuZvelze dadginda, rom

natriumis nitroprusidTan 72 saaTiani inkubaciis Semdeg

ujredis sapasuxo reaqcia viTardeba sami mimarTulebiT: 1)

ujredebis nawili ganicdis apoptozs ujreduli plazmuri

membranis daSliT, qromatinis kondensaciiT, hiperplaziiTa da

fragmentaciiT an 2) citoplazmas sruli lizisiT,

Klimfocitebis birTvebSi mravlobiTad Cans apoptozuri

sxeulakebi. 3) SenarCunebulia birTvis membrana, magram qromatini

gamsvilebulia buStukebad, aseve mkrivi homogenuria citoplazma,

100

plazmuri membrana sadaa da zogierTi ujredi da birTvi

mTlianad warmodgenilia membranis daSlis da nukleoplazmis

autoliziT.

Cveni varaudiT da eleqtronuli mikroskopiis Sedegebze

dayrdnobiT Jurkat ujredebis egzogenuri NO-s donorTan,

natriumis nitroprusidTan xangrZlivi inkubaciis dros adgili

aqvs mitoqondriis membranebis satransporto cilebis

nitrozilirebas, Jangbadis reaqciuli naerTebis gaZlierebul

warmoqmnas, rac aZlierebs lipoperoqsidaciul procesebs,

imavdroulad iwvevs energogenezis procesis da mitoqondriaTa

membranuli potencialis daqveiTebas, asrulebs ujredSi

nekrozis da apoptozis trigerul meqanizms. meores mxriv

limfocitebis mcire nawils mitoqondriebis “energizebuli”

mdgomareoba gvafiqrebinebs, rom ujredebSi mimdinareobs

energogenezis kompensacia egzogenuri stimulaciis da

oqsidaciuri homeostazis regulaciis mizniT.

101

3.5 natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubirebuli Jurkat ujredebis eleqtronulmikroskopuli

kvlevis Sedegebi

natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubirebuli Jurkat ujredebis eleqtronulmikroskopuli kvlevis

Sedegad, rogorc wina seriebSi, vlindeba cvlilebebis

mravalferovneba, rac gansakuTrebiT gamoxatulia 72 saaTiani

inkubaciis Semdeg plaferon lb-sTan 0,4 doziTzemoqmedebis

pirobebSi.

Nnawili ujredebis plazmuri membrana ZiriTadaT gluvia,

orkonturiania, SenarCunebulia konturebis paralelizmi,

mxolod iSiaTad vlindeba calkeuli monakveTebis lizisi (sur

18). rac xSiria mxolod natriumis nitroprusidTan inkubaciis

dros. citoplazma naTelia vlindeba msxvili vakuolebis didi

raodenoba, msxvili osmiofiluri sxeulakebis, ribosomebis da

polisomebis, lipoproteiduli granulebis umniSvnelo

raodenoba. Mmitoqondriebs gaaCnia carieli ovaluri sxeulebis

forma (sur 19, 20) xSirad vlindeba endoplazmuri retikulumis

cisternebi da buStukebi (sur 20). zogierT ujredebSi

citoplazma alag ganaTebulia da mTlianad moklebulia

osmiofilobas (sur 21, 22).

birTvi ZiriTadaT imeorebs ujredis formas. zogierT

birTvebSi vlindeba marginacia, qromatinis kondensacia kedlebis

da birTvakebis axlos. (sur 19, 21, 23).

102

sur. 18. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubacia. plazmuri membrana gluvia, citoplazmaSi msxvili vakuolebia,

mitoqondriebi ,,carielia.” Eeleqtronuli mikrofotografia (3000x2,2)

103

sur. 19. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubacia. vlindeba ribosomebis, polisomebis da lipoproteiduli granulebis

umniSvnelo raodenoba. eleqtronuli mikrofotografia (3000x2,2)

104

sur. 20. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-

sTan inkubacia. vlindeba endoplazmuri badis cisternebi. mitoqondriebs

aqvs carieli ovaluri forma. eleqtronuli mikrofotografia (3000x2,2)

105

sur. 21. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubacia. citoplazma alag naTelia. eleqtronuli mikrofotografia (4000x2,2

106

sur. 22. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-

sTan inkubacia. citoplazma naTelia da mTlianad moklebulia

osmiofilobas. eleqtronuli mikrofotografia (4000x2,2)

107

sur. 23. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-

sTan inkubacia birTvSi vlindeba marginacia, qromatinis kondensacia

kedlebis da birTvakis axlos. eleqtronuli mikrofotografia (3000x2,2)

108

sxva ujredebSi homogenuri qromatini Tanabrad

ganawilebulia mTel nukleoplazmaze. birTvakebi msxvilia,

mkrivia, natriumis nitroprusidisaTvis damaxasiaTebeli

orbirTvakianoba ar vlindeba. zogierT ujredebSi vlindeba

perinuklearuli sivrcis SeSupeba, (sur 24). aseTi birTvebis

nukleolema xasiaTdeba qromatinis mkveTri marginaciiT kedlis

siaxloves, Aapoptozis SemTxvevebi ZiriTadaT ar vlindeba,

apoptozuri sxeulakebi birTvebSi ar aRiniSneba (sur. 25), ar

vlindeba agreTve apoptozisTvis damaxasiaTebeli plazmuri da

birTvuli membranebis lizisi. Mmxolod erTeul SemTxvevaSi

gamovlenilia ujredi, plazmo- da nukleolemis araswori

konturiT, mkrivi osmiofiluri citoplazmiT, mkvrivi

osmiofiluri sxeulakebiT da mrgvali vakuolebiT.

birTvuli membrana Sreebis paralelebis darRveviT mkrivia

osmiofiluri matriqsis fonze. Ggamovlenilia apoptozuri

xeulakebi. citoplazmaSi gvxvdeba lipiduri CarTvebi. Aam

SemTxvevaSi iSviaTad xdeba citoplazmuri membranis dazianeba

da Sida struqturis darRveva (sur. 22, 23).

am eqsperimentul seriaSi homogenuri ustruqturo ujredebis

Sre da osmiofiluri matriqsi,U romelic xSirad vlindeba

natriumis nitroprusidis zemoqmedebis fonze, ar vlindeba.

109

sur. 24. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubacia. vlindeba perinuklearuli sivrcis SeSupeba. eleqtronuli

mikrofotografia (2000x2,2)

110

sur. 25. Jurkat ujredi. natriumis nitroprusidTan da plaferon lb-sTan

inkubacia. vlindeba qromatinis mkveTri marginacia, apoptozuri sxeulakebi

birTvSi ar vlindeba. eleqtronuli mikrofotografia (2000x2,2)

111

gansja

Cveni kvlevis Sedagad dadginda, rom Jurkat ujredebis

natriumis nitroprusidTan, NO-s egzogenur donorTan 24, 48 da

72 saaTiani inkubaciis Semdeg adgili aqvs mitoqondriuli

membranuli potencialis mniSvnelobis drodamokidebul

Semcirebas.

rogorc cnobilia, mitoqondriuli sunTqvis jaWvSi

eleqtronebis transportis Sedagad adgili aqvs molekuluri

Jangbadis aRdgenas da wylis molekulis warmoqmnas. Ees procesi

SeuRlebulia protonebis (H+) mitoqondriuli matriqsidan

membranaTaSoriso areSi gandevnis procesTan, romelsac Tan

sdevs eleqtroqimiuri gradientis generireba, rac cnobilia

protonebis mamoZravebeli Zalis saxelwodebiT. Eenergia,

dagrovebuli am gradientis saxiT gamoyenebuli SeiZleba iyos

ATP-is sinTezze (ATP-sinTazas monawileobiT), an sxva energia-

damokidebul mitoqondriul procesebSi (Boyer P.D., 1975). Pproton-

mamoZravebeli Zala ganapirobebs mitoqondriuli membranuli

potencialis (∆ψ) warmoqmnas. ∆ψ - mitoqondriis energetikuli

statusis da mTliani ujreduli homeostazis mniSvnelovani

indikatoria.

rogorc cnobilia, ujredSi energogenezis intensivoba

mniSvnelovanwilad damokidebulia mitoqondriuli sunTqvis da

eleqtronuli satransporto jaWvis muSaobis intensivobaze. NO -

mitoqondriuli sunTqvis intensivobis mniSvnelovani

regulatoria. am funqcias azotis oqsidi uzrunvelyofs

mitoqondriuli eleqtronebis satransporto cilebis

112

nitrozilirebis meSveobiT. Jurkat ujredebis natriumis

nitroprusidTan inkubaciis dros gamovlinili rkinis Semcveli

cilebis nitroziluri kompleqsebis epr signalebi miuTiTeben

mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis I da IV kompleqsebis

nitrozilirebaze da Sesabamisad, maTi aqtivobis inhibiciaze.

ONO-s mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis I kompleqsze

(FeSNO) mainhibirebeli zemoqmedebis Sedegad adgili aqvs

Jangbadis reaqciuli naerTebis gaZlierebul warmqmoqmnas da

oqsidaciuri stresis ganviTarebas. Uukanaskneli Jurkat ujredebis

speqtrSi superoqsidikalebis (O2-) epr signalebis gamoCeniT

vlindeba da natriumis nitroprusidis mier generirebuli NO

Warbi superoqsidradikalebis dagrovebis pirobebSi ganicdis

swraf transformacias peroqsinitritad (NOO-). Pperoqsinitriti

maRali citotoqsiuri reaqciulobiT xasiaTdeba, iwvevs

peroqsidaciuli procesebis iniciacias, mitoqondriebSi

eleqtronuli transportis Seferxebas da sunTqviTi jaWvis

daTrgunvas. ukanaskneli Jurkat ujredebis epr speqtrSi natriumis

nitroprusidTan 48 saaTiani inkubaciis Semdeg lipoperoqsid-

radikalebis (LOO.) intensiuri epr signalebis gamoCeniT da

mitoqondriuli Tavisufalradikaluri epr signalis

intensivobis mkveTri SemcirebiT vlindeba.M

M mitoqondriuli membranuli potencialis (∆ψ) Semcireba

sunTqvis intensivobis da masTan SeuRlebuli energogenezis

intensivobis daqveiTebis mauwyebelia. ujredSi energetikuli

resursebis Semcireba ujreduli sikvdilis meqanizmebis

(apoptozis da nekrozis) CarTvas uwyobs xels. Aarsebobs

113

monacemebi, rom I kompleqsis inhibicia (FeSNO konpleqsebis

gamoCena) iwvevs proapoptozuri programis CarTvas (Seaton et al.,

1998, Barrientos A., Moraes C.T., 1999).

mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis gadamtani cilebis

hemSemcveli jgufebis nitrozilireba (HbNO kompleqsi)

(citoqrom c-s, citoqromoqsidazas (IV kompleqsi)) am cilebis

aqtivobas da funqciis regulacias uzrunvelyofs (Schounhoff C.M.,

et al., 2003). aseTi regulaciis meqanizmi xorcieldeba cilebis

konformaciaze da fosfolipidebiT mdidari mitoqondriuli

membranebis anionur fosfolipidur vezikulebTan

urTierTqmedebaze zemoqmedebis meSveobiT. rogorc cnobilia,

mitoqondriuli sunTqviTi jaWvis IV kompleqsis aqtivoba da

citoqrom c–s mitoqondriul Sida membranasTan SeerTeba

mniSvnelovan wilad damokidebulia kardiolipinis

Semcvelobaze. Ddadgenilia, rom kardiolipinis NO-

inducirebuli, an oqsidaciuri degradacia (peroqsidacia) xels

uwyobs citoqrom c-s mitoqondriidan gaTavisuflebas da

kaspazebis Semdgom aqtivacias (Kluck et al., 1997, Ushmorov et al., 1999).

maSasadame, mitoqondriuli eleqtronebis satransporto cilebis

(NADH-dehidrogenaza, citoqrom c) nitrozilireba apoptoziis

ganviTarebas uwyobs xels.

aRsaniSnavia, rom ∆ψ-s Semcireba asociirdeba gareTa

mitoqondriul membranaze tranzituli ganvladobis forebis

gaxsnasTan da citoqrom c-s gaTavisuflebasTan. naCvenebi iqna,

rom apoptozi viTardeba membranuli potencialis Semcirebidan

ramodenime saaTis Semdeg (Fall C.P., Bennet J.P., 1999). Aanu,

114

Mmitoqondriis funqciis (membranuli potencialis) daRveva

warmoadgens ujredis apoptozuri sikvdilis adreul markers.A

Jurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan inkubaciis

Semdeg ujreduli ciklis fazebSi gadanawilebis Seswavlis

sfuZvelze dadginda, rom inkubaciis vadis zdasTan erTad

izrdeba ujredebis apoptozis intensivoba, mcirdeba

diploiduri da mitozis fazaSi myofi ujredebis raodenoba,

rac proliferaciuli procesebis daqveiTebaze miuTiTebs.

natriumis nitroprusidTan inkubirebul EJurkat ujredebis

eleqtronulmikroskopiuli kvlevis safuZvelze dadginda, rom

natriumis nitroprusidTan 72 saaTiani inkubaciis Semdeg

ujredis sapasuxo reaqcia viTardeba sami mimarTulebiT. am

ujredebis nawili ganicdis apoptozs. ujredis plazmuri

membrana daSlilia. Kkargad Cans qromatinis agregaciis

fragmentebi - kondensacia, hiperagregacia. citoplazmaSi sruli

lizisia. birTvi gamsxvilebulia, saxezea qromatinis Zlieri

kondensacia. birTvebSi mravlobiTad Cans apoptozuri

sxeulakebi. zogierT SemTxvevaSi birTvis membrana jer mTliania,

magram qromatini buStukebad DSemsxvilebuli da gamkvrivebuli

Cans, citoplazma mkrivi, homogenuria, plazmuri membrana sadaa.

zogirTi ujredSi da birTvSi gamovlenilia membranis daSla,

birTvis SigTavsis autolizi.

nawili ujredebi mogrZo formisaa. Pplazmuri membrana

sadaa, citoplazma wvrilmarclovani, birTvi mcire zomis

mrgvali, sada konturiT, nukleoplazma gaiSviaTebuli. uCveuloa

ujredebis mitoqondriebi ,,fiWiseburi” formis kristebiT.

115

msgavsi mtoqondriebi limfocitebSi gamovlinda sxva avtorebis

kvlevebSic endogenuri NO-sinTazas stimulatorTan, LPS-sTan

inkubaciis Semdeg.

rogorc cnobilia, apoptozis dros mitoqondriis Sida

membrana, gareTa membranis dazianebis miuxedavad, inarCunebs

JangviTi fosforilirebis unars da amaragebs momakvdav ujreds

apoptozis ganviTarebisaTvis saWiro energiiT garkveuli drois

ganmavlobaSi. apoptozis dros mitoqondriuli homeostazis

darRveva SeiZleba ganviTardes sxvadasxva gziT. magaliTad,

gareTa membranis mTlianobis darRvevam SeiZleba gamoiwvios

mitoqondriis Sesiveba. mofunqcie mitoqondria inarCunebs

SedarebiT maRal Sida osmosur wnevas garemomcvel citozolTan

SedarebiT. savaraudoa, mitoqondriebSi mravali kristis

warmoqmna NO-s (endogenuri da eqzogenuri) zemoqmedebis dros

warmoadgens ujredis kompensatorul reaqcias, mimarTuls

energogenezis gaaqtivebisaken. vinaidan Sida membranis zedapiri

gacilebiT didia, vidre gareTa membranisa, Sidamitoqondriuli

ares osmosuri Sesieba grZeldeba manam, sanam gareTa membrana

fizikurad ar dakargavs mTlianobas, rac gamovlenili iyo

Cvens mier meore tipis ujreebSi. ujredis apoptozisagan dacva

SesaZlebelia mitoqondriis eleqtruli da osmosuri

homeostazis regulaciaSi monawile faqtorebze (Bxl-xL)

zemoqmedebis meSveobiT (Heiden et al., 1997).

maSasadame SegviZlia davaskvnaT, rom Jurkat jredebis

egzogenuri NO-s donorTan, natriumis nitroprusidTan

xangrZlivi inkubaciis dros adgili aqvs mitoqondriuli

116

eleqtronebis gadamtani cilebis nitrozilirebas, Jangbadis

reaqciuli naerTebis gaZlierebul warmoqmnas,

lipoperoqsidaciuli procesebis intensifikacias, energogenezis

procesis, mitoqondriuli membranuli potencialis daqveiTebas,

ujredebSi nekrozis da apoptozis intensifikacias. ujredebis

mcire nawilSi mravali krstis kompensaciuri warmoqmna

gvafiqrebinebs, rom ujredebSi energogenezis egzogenuri

stimulacia da oqsidaciuri homeostazis regulacia mimarTulia

ergogenezis intensifikaciisa da ujredis gadarCenisaken.

Jurkat ujredebis natriumis nitroprusidTan da plaferon

lb-sTan erTdrouli 24, 48 da 72 saaTiani inkubaciis Semdeg

Cvens mier gamovlenilia mitoqondriuli membranuli

potencialis drodamokidebul momateba. am dros Jurkat

ujredebis kulturaSi mcirdeba (an saerTod ar vlineba)

Jangbadis, lipidebis reaqciuli naerTebis Semcveloba,

mitoqondriuli eleqtronebis satransporto cilebis

nitrozilirebis xarisxi (FeSNO, HbNO), izrdeba Tavisufali NO-s

Semcveloba (peroqsinitritad oqsidaciuri trasformaciis

Semcirebis gamo) da mitoqondriuli sunTqvis intensivoba

(Tavisufali radikalebis epr signalis intensivobis momateba).

mitoqondriuli sunTqvis intensifikacia energogenezis

gaZlierebas ganapirobebs da mitoqondriuli membranuli

potencialis momatebiT vlindeba, rac apoptozis daqveiTebas

uwyobs xels. Uukanaskneli Jurkat ujredebis ujredebis ciklis

fazebSi gadanawilebis Seswavlisas gamovlinda _ apoptozuri

ujredebis raodenobis SemcirebiT. amavdroulad, rogorc

117

kvlevis Sedegebidan gamomdinareobs plaferon lb-s

zemoqmedebiT aRiniSna mitozebis raodenobis zrda, rac

proliferaciuli procesebis intensifikaciaze miuTiTebs.

maSasadame, Catarebuli kvlevebis safuZvelze dadginda, rom

plaferon lb uzrunvelyofs Jurkat ujredebis kulturaSi NO-

inducirebuli oqsidaciuri stresis intensivobis daqveiTebas,

mitoqondriuli membranuli potencialis zrdas, apoptozis

intensivobis Semcirebas, mitozebis intensifikacias.

118

daskvnebi

1. Jurkat ujredebis Nnatriumis nitroprusidTan, NO-s

egzogenur donorTan, xangrZlivi inkubaciis dros adgili

aqvs mitoqondriuli eleqtronebis gadamtani cilebis

nitrozilirebas, Jangbadis reaqciuli naerTebis

gaZlierebul warmoqmnas, lipoperoqsidaciuli procesebis

intensifikacias da oqsidaciuri stresis ganviTarebas.

2. Jurkat ujredebSi NO-inducirebuli oqsidaciuri stresis

intensifikacia da mitoqondriuli sunTqvis intensivobis

daqveiTeba mitoqondriuli membranuli potencialis

drozedamokidebul daqveiTebas ganapirobebs.

3. Jurkat ujredebSi NO-s donorTan xangrZlivi inkubaciis

pirobebSi adgili aqvs apoptozis drozedamokidebul

intensifikacias, ujredebis diploidobis xarisxis da

mitozebis intensivobis Semcirebas, rac ujredebis

proliferaciis daqveiTebaze miuTiTebs.

4. Jurkat ujredebis kulturaSi mitoqondriul-membranuli

potencialis NO-inducirebuli Semcirebis da mitoqondriis

gareTa membranis dazianebis pirobebSi energetikulad

aqtiur mitoqondriebSi aRiniSneba Sidamitoqondriuli aris

osmosuri SeSupeba, rac mitoqondriebis damrgvalebiT da

Semdgomi lizisiT vlindeba.

5. Jurkat ujredebSi Nnatriumis nitroprusidTan xangrZlivi (72

saaTi) inkubaciis pirobebSi nawil mitoqondriebSi mravali

119

kristis warmoqmna ujredebSi NO-inducirebuli ener-

gogenezis daqveiTebis sapasuxo kompensaciuri reaqciis

gamovlinebas warmoadgens.

6. plaferon lb Jurkat ujredebis kulturaSi uzrunvelyofs

NO inducirebuli oqsidaciuri stresis intensivobis

daqveiTebas, mitoqondriuli membranuli potencialis

gazrdas, rac Tavis mxriv, apoptozis intensivobis

Semcirebas, mitozebis momatebas da ujredebis

proliferaciis intensifikacias uzrunvelyofs.

120

praqtikuli rekomendaciebi

1. apoptozis meqanizmebSi prooqsidaciuri procesebis

mniSvnelovani rolis gaTvaliswinebiT rekomendacias

vuwevT apoptozis daTrgunvis mizniT antioqsidanturi

bunebis preparatebis gamoyenebas.

2. Catarebuli kvelevis Sedegad gamovlenili plaferon lb-s

antiapoptozuri aqtivoba Jurkat ujedul kulturaze

saSualebas gvaZlevs, rekomendacia gavuwioT am preparatis

gamoyenebas T limfocitebis apoptozis prevenciis mizniT

sxdadasxva infeqciuri sneulebebis, neirodegeneraciuli

paTologiebis, iSemiuri daavadebebis, SeZenili

imunodeficitis sindromis (Sidsi), baqteria helicobacter pylor

zemoqmedebiT inducirebuli gastritis da kuWis wylulis

dros.

121

litaratura

1. azikuri g.S. plaferon lb-s cerebro-proteqtoruli

moqmedeba Tavis tvinis qerqis lokaluri infarqtiT

gamowveul qceviT darRvevebze. sadisertacio macne

biologiur mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis

mosapoveblad, Tbilisi 1997 weli, gv.22

2. Ciqovani T.i. plaferon lb-s imunofarmakologia.

sadisertacio macne med mecn. doq. samecniero xarisxis

mosapoveblad, Tbilisi 1997 weli 90gv. 3. kukulaZe n.m. axali samedicino preparatis plaferon lb-s

imunologiuri moqmedebis zogierTi meqanizmi. sadisertacio

macne biologiis mecnierebaTa kandidatis samecniero

xarisxis mosapoveblad, Tbilisi 1993 weli, 23gv.

4. qacarava z.r. plaferon lb-s gavlena fotoqimiuri

Trombozis meTodiT gamowveuli cerebruli iSemiuri keris

Camoyalibebaze eqsperimentis pirobebSi. sadisertacio macne

medicinis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis

mosapoveblad, Tbilisi 1995 weli, 25gv.

5. ruxaZe r.g. farisebri jirkvlisa da zogierTi organos

struqturul-funqciuri Taviseburebani hiper- da

hipoTireozis dros. sadisertacio macne medicinis

mecnierebaTa doqtoris samecniero xarisxis mosapoveblad,

Tbilisi 1999 weli, 93gv.

6. Адамия Э. Г. Изменение плаферона при хронических заболеваниях печени. Плаферон- Сборник трудов, Изд-во « Мецниереба», 1995, стр.54-57.

7. Адамия Э. Г. Изменение плаферона при хронических заболеваниях печени. Плаферон- Сборник трудов, Изд-во « Мецниереба», 1995, стр.54-57.

122

8. Гибрадзе Т. А., Бахуташвили В. И., Лорткипанидзе Т. Г. Воздействие плаферона на миокард и его кровеносные сосуды при адреналиновом повреждении сердца. Кардиология, 1994, стр. 34, №. 3-4, стр. 42-43.

9. Гогиташвили К. В. Влияние препарата плаферон на некоторые иммунологические показатели при псориазе. Автореф. дисс.докт.биол.наук, Тбилиси, 1992, 26-стр.

10. Джавахишвили Н. А., Цагарели З.Г., Бахуташвили А. В, Бахуташвили В. И. Влияние плаферона на инфаркт миокарда в эксперименте. Всем. сем. « Актуальные проблемы сердечной недостаточности», Тбилиси, 1989, 115-116.

11. Джавахишвили Н., Цагарели З., Саникидзе Т., и др. Антиоксидантный эффект Плаферона ЛБ во время инфаркта миокарда в экспериментею экспериментальная и клиническая медицина., 2001, в. 6, стр. 11-14.

12. Квитаишвили Г.И. Влияние плаферона на некоторые клинические, биохимические и иммунологические показатели при остром вирусном гепатите В. Автореф. дисс.докт. мед.наук, Тбилиси, 1991, 22-стр.

13. Мерабишвили Д., Автореф. дисс.докт. биол.наук, Тбилиси 1988. Бахуташвили А. В. Иммуномодулирующее действие препарата плаферон в эксперименте и клинике. Автореф. дисс.докт. мед.наук, 1991, 38-стр.

14. Микеладзе Д. Д., Джанашия Н. Н., Джанашвили Ц. А., Бахуташвили В. И., Картозиа Л. Б. Действие Плаферона на основные возбуждающие и тормозные неиротрансмитерные системы мозга. Плаферон-Сборник трудов, Изд-во «Мецниереба », 1995, стр.137-140.

15. Савельева Г.М. и др. Плацентарная недостаточность. Москва, Медицина 1991, стр. 270.

16. Сировский Э.Б., Амчелавский В. Г., Инаури Г. Н., Дадиани Л. Н., Пагава К. И., Бахуташвили В. И. (Применение плаферона у нейрохирургических больных в условиях раннего послеоперационного периода) Плаферон- Сборник трудов, Изд-во «Мецниереба », 1995, стр.110-127. Бахуташвили А. В. Иммуномодулирующее действие препарата плаферон в эксперименте и клинике. Автореф. дисс.докт. мед.наук, 1991, 38-стр.

123

17. Федорова М.В., Калашникова Е.П. Плацента и ее роль при беременности. Москва, Медицина, 1986, 253 стр.

18. Хвадиани Г.Г. Защитный эффект плаферона при острой тепловой ишемии почек. Автореф. дисс.канд.мед.наук, 1990, 21-стр.

19. Ягужинский Л. С., Имедидзе Э.А., Дадиани Л. Н., Бахуташвили В. И. Действие препарата плаферон на энергетику митохондрии. В кн. Плаферон, 1992

20. Alnemri E.S., LivingstonD.J., Nicholson D.W., et al. Human ICE/CED-3 protease nomenclature. Cell, 1996, 87, 171.

21. Anthony F. W.,Wheeler T.,Elcock C.L.,Pickett M., Thomas E.J. Identification of a specific pattern of vascular endothelial growth factor mRNA axpression in human placenta and cultured placental fibroblasts // Placenta 1994 Jun;15(5):557-61.

22. Assreuy J., et al. 1993 Brit. Pharmacology, 108, 833-837. 23. Banks R.E., Forbes M.A., Serles J., Pappin D., Canas B., Rahman D.,

Kaufmann S., Walters C.E., Jackson A., eves P., Linton G., Keen J., Walker J.J and ‘Selby P.J. Evidence for the existence for novel pregnancy associated soluble variant of the vascular endothelial growth factor receptor, FLf-1 // Molecular Human Reproduction, Vol. 4,377-386,1998.

24. Barrientos A., Moraes C.T. Titrating the effects of mitochondrial complex impairment in the cell physiology. J. Biol. Chem., 1999, 274, 16188-16197 Beltran B., Mathur A., Duchen M., Erusalimsky J.D., Moncada S. The effect of nitric oxide on cell respiration; a key to understanding its role in cell survival or death. PNAS, 2000, 19, 97, 14603-14607

25. Beckman J.S., Beckman T.W., Chen J., Mardhall P.M., Freeman B.A. Apparent hydroxyl radical production by peroxinitrite: Implication for endothelial injury from nitric oxide and superoxide. Proc. Natl. Axad., Sxi. U.S.A., 1990, 87, 1620-1624.

26. Beltran B., Orsi A., Clementi E., Moncada S. Oxidative stress and S-nitrosylation on proteins in cells. British J. of Pharmacol., 2000, 129, 953-960

124

27. Berkowitz R., et al. Effects of activated leukocytes on the growth of malignant trophoblast cells in vitro. Am J Obstetric and Gynecologic., 1988, 158, 199-203.

28. Bouchier-Hayes L. Martin D.J., CARD games in apoptosis and immunity. EMBO. Rep., 2002, 3, 616-621.

29. Boveris AS., Chance B. The mitochondria generation of hydrogen peroxide. General properties and effect of hyperbaric oxygen. Biochem J., 1973, 74, 597-608.

30. Brown G.C., Coper C.E. Nanomolar concentration of nitric oxide reversibly inhibit synaptosomal respiration by competing with oxygen at cytochrome oxidase. FEBS Lett., 1994, 356, 295-298

31. Camacho M., Machado J.D., Montesinos M.S., Criado M., Borges R. Secons messenger control the kinetics of exocytosis by modifying the intravesicular pH. Cell Biology of the Chromaffin Cell. Borges vR., Gandia L., Eds., 2004.

32. Carsten U., Henriquesta., Gregory E., Receb, May H. Wongl, Klaus Bendtzenc immunolocaliZation of interleiken-4 and interleiken-4 receptor in placenta and fetal membranes in association with preterm labour andpreclampsia Gynecelogic and Obstetric Investigation 46:3:1998, 172-177

33. Castedo, M., Ferri, K., Roumier, T., Metivier, D., Zamzami, N., Kroemer,G. Quantitation of mitochondrial alterations associated with apoptosis. Journal of Immunological Methods, 2002, 265, 39-47.

34. Cheung CY., Vascular endothelial growth factor:possible role in fetal development and placental function (J Soc Gynecol investing 1997 Jul-Aug;4:169-77.

35. Chgen M., Ona V.O., Li M., et al., Minocycline inhibits caspase-1 and caspase-3 expression and delays mortality in a transgenic mouse modelof Huntington diase. Nat med. 2000, 797-801, 35-45.

36. Clementi E., Brown G.C., Feelisch M., Moncada S. Persistent inhibition of cell respiration by nitric oxide: Crucial role of S-nitrosylation of mitochondria complex I and protective avtion of glutathione. Proc. Natl. Acad. Sci. USA., 1998, 95, 7631-7636

125

37. Conradt B., Horcitz H.R., The C. elegans protein EGL-1 is required for programmed cell death and interacts with the BCl-2 like protein CED-9., 1998, 93, 519-529.

38. Decker R.S., Widenthal K. Lysosomal alteration in hypoxic and reoxygenated hearts. I. ultrastructural and cytochemical changes. Am. J. Patol. 1980, 98, p. 425- 444.

39. Deveraux Q.L., Schender S.I., Reed J.C., Antiapoptotic proteins: the bcl-2 and inhibition of apoptosis protein families. Cardiol. Clin., 2001, 19, 57-74.

40. Enari M, Sakahira H, Yokoyama H, Okawa K, Iwamatsu A, Nagata S. A caspase-activated DNase that degrades DNA during apoptosis, and its inhibitor ICAD. Nature 1998;391:43–50.

41. Fall C.P., Bennet J.P.J. J. Neirosci. Res., 1999, 55, 620-628 42. Faxen M., Nasiell J., Blanck A., Nissel H., Lunell N.O. Altered mRNA

expression pattern of placental epidermal growth factor receptor(EGFR) in pregnancies complicated by preclampsia and\or intrauterine geowth redardation. AM J Perinato 1998 Jan; 15.9-11.

43. Fisher P., et al., Effects of interferons on differentiation of normal and tumor cells. Pharmacology and Therapeutics, 27, 143 -166.

44. Florio P., Lombardo M, ., Gallo R.,Dicarlo C.,Sutton S., Geenazzani A.R., Patraglia F. Activin A, corticotrophin-releasing factor and prostaglandin F2 alpha increase immunoreactive oxitocin release from cultured human placental cells. placenta 1996 Jul-Aug. 17:307-11.

45. Freed K.A. et al. Differential expression of type 2,4 and cytosolic PLA2 messenger RNA in human intrauterine tissues at term. Mol Hum Rep, 1998, 4,377-386.

46. Greenberg J,T. Proc. Natl. Acad. Sci. USA., 1996, 93, 12094-12097. 47. Gross A., McDonnell J.M., Korsmeyer S.J. BCL-2 family members and the

mitochondria in apoptosis. Genes Dev., 1999, 13, 1899-1911. 48. Hayashi M., Numaguchi M., Watabe H., Yaoi Y. High blood levels of

macrophage colony-stimulating factor in preclampsia. Blood 1996, Dec. 15;88. 4426-4428.

126

49. Heale S.J.R., Bolanos J.P., Lang J.M., Clark J.B., Bernardi P. Modulation of the mitochondrial permeability transition pore by pyridine nucleotides and dithiol oxidation at two separate sites., J. Biol. Chem.., 1996, 271, 6746.

50. Heiden M.G.V., Chander N.S., Wiliamson E.K., Schumacker P.T., Thompson C.B. Bcl-xL regulates the membrane potencial and volume homeostasis of mitochondria. Cell. V91, 627-637, 1997

51. Hengartner M.O. The biochemistry of apoptosis. Nature., 2000, 407, 770-776. 52. Hengartner M.O., Horvitz H.R., C elegans cell survival gene ced-9 encodes a

functional homolog of the mammalian proto-oncigene bcd-2. Cell., 1994, 76, 665-676.

53. Hengatner M.O. The biochemistry of apoptosis., Nature, 2000, 407, 770-779., Alnemri E.S., LivingstonD.J., Nicholson D.W., et al. Human ICE/CED-3 protease nomenclature. Cell, 1996, 87, 171.

54. Higdon J.V., Frei B. Tea catechins and poliphenols geakth effects, metabolism, and antioxidant functions. Crit. Rev. Food. Sci. Nutr., 2003, 43, 89-143.

55. Horvitz H.R. Genetic control of programmed cell death in the nematode Caenorhabditis elegans. Cancer Res., 1999, 59, 1701-1706.

56. Jacobson M.D., Weil M., Raff M.C., Cell., 1997, 88, 347-354. 57. Jane E., et al. Prostaglandin endoperoxid H synthase mRNA expression in the

human amnion and deciduas during and in the amnion at preterm labour. Mol Hum Rep,1999, 5(2), 182-187.

58. Kandouz M., Gompel A., Therwarth A., Bcl-2 protooncogene, apoptosis and oncogenesis: an overwiew. Int. J. Oncol., 1996, 9, 536-566.

59. Kenton P., Jonson P. M. Growth factor-induced release of placental alkaline phosphatase from human syncytiotrophoblast membranes.reprod fertile 1994 Jan. 100.71-6.

60. Kerr JF, Wyllie AH, Currie AR. Apoptosis: a basic biological phenomenon with wide-ranging implications in tissue kinetics. Br J Cancer 1972; 26: 239–257.

61. Khauma S., Huff T.,Krystal G.,Ryan J.,Tacacs P.,Turner T.The expression of stem cell factor and its receptor c-kit i9n human endometrium and placental tissues during pregrancy.Clin Endocrinol metab, 1996, Mar; 81:1261-6.

127

62. Kluck R.M., Bossy-Wetzel E., Green D.R., Newsmeyer D.D. The release of cytochrome c from mitochondria: a primary site for Bcl-2 regulation of apoptosis. Science, 1997, 275, 1132-1136

63. Korsmeyer S.J. et al., Pro-apoptotic cascade activates BID, which oligomerizes BAK or BAX into pores that result in the release of cytochrome c. Cell death ddifer., 2001, 7. 116.

64. Krammer P.H. CD95’s deadly mission in the immune system. Nature., 2000, 407, 789.

65. Kroemer,G., Reed,J.C.,. Mitochondrial control of cell death. Nature Medicine 2000, 6, 513-519.

66. Kuhn G.G., Palmer T.D., Fuchs E., Adult neurogenesis: a compensatory mechanism for neuronal damage. Europ. Arch. Psychiatry Clin Neurosci., 2001, 251, 152-158.

67. Lazebnik YA, Cole S, Cooke CA, Nelson WG, Earnshaw WC. Nuclear events of apoptosis in vitro in cell-free mitotic extracts: a model system for analysis of the active phase of apoptosis. J Cell Biol 1993;123:7–22..

68. Li M., na V.O. Chen M., et al. Functional role and therapeutic implications of neuronal caspase-1 and -3 in a mouse model of traumatic signal cord injury. Neuroscience., 2000, 99, 333-342.

69. Li P., Nijhawan D., Budihardjo I., et al., Cytochrome c and dATP-dependent foration of Apaf-1/caspase-0 complex initiates an apoptotic protease cascade., Cell., 1997, 91, 479-489..

70. Liu X, Li P, Widlak P, Zou H, Luo X, Garrard WT, Wang X. The 40-kDa subunit of DNA fragmentation factor induce DNA fragmentation and chromatin condensation during apoptosis. Proc Natl Acad Sci 1998;95:8461–8466..

71. Liu X., Kim C.N., Yang J., Jemmerson R., Wang X. Induction of apoptotic program in cell-free extracts requirement for dATP and cytochrome c. Cell, 1996, 86, 147-157.

72. Liu X., Zou H., Slaughter C., Wang X., DFF, a heterodimeric protein that functions down-stream of caspase-3 to trigger DNA fragmentation during apoptosis., Cell., 1997, 89, 175-184.

128

73. LivingstonD.J., Nicholson D.W., et al. Human ICE/CED-3 protease nomenclature. Cell, 1996, 87, 171.

74. Marchetti P., Castedo M., Susin S.S., Zamzami N., Hirsch T., MachoA., Haeffner A., Hirsch F., Geuskens M., Kroemer G. Mitochondrial permeability transition is a central coordinating event of apoptosis. J. Exp. Med., 1996, 184, 1155.

75. Masuyama H., Hiramatsu Y.,Kudo T.Effects of epidermal growth factor on placental amino acid transport and regulation of epidermal growth factor receptor expression of hepatocite in rats. Perinat med 1996;24.213-20.

76. Melino G., Bernassola F., ZKnight R.A., Corasaniti M.T., Finazzi-Agro A. S-nitrosylation regulates apoptosis. Nature., 1997, v. 388, 31, 432-433.

77. Miura M., Zhu H., Rocello R., Hartweig E.A., Yuan J. Induction of apoptosis in fibroblastsby IL01b eta-converting enzyme, a mammalian homolog of the C. elegan cell death gene ced-3. Cell., 1993, 75, 653-660.

78. Morrow D., et al. Hematopoetic placental protein 14 an immunosuppressive factor in cells of megakaryocytic lineage. Biol Reprod 1994(12), 51:1206-12.

79. Muhlhauer J et al. Immunohistochemistry of carbonic anhidrase in human placenta and fetal membranes. Histochemistry. 1994. 101[2]: 91-98.

80. Murgia I., Delledonne M., Soave C., Nitric oxide mediates iro-induced ferritin accumulation in Arabidopsis. The Plant Journal. 2002., 30(5), 521-528.

81. Nagata S. et al., Degradation of chromosomal DNa during apoptosis. Cell Death Differ. 2003, 10, 108.

82. Nakagava T. et al. Caspase-12 mediates endoplasmic reticulum-specific apoptosis and cytotoxity by amylois-beta. Nature., 2000, 403, 98.

83. Nijhawan D., et al. Apoptosis in neural development and desease. Annu. Rev. Neurosci., 2000, 23, 75.

84. Oliver F.J., Menissier de Mureia J , de Murcia G. Am. J. Hum. Genet., 1999, 64, 1282-1288.

85. Oltvai Z.N., Molloman C.L., Korsmeyer S.J., Bcl-2 heterodimerizes in vivo with a conserved homolog Bax that accelerates programmed cell death. Cell., 1993, 74, 609-619.

129

86. Radi R., Beckman J.S., Bush K.M., Freeman B.A., Peroxinitrite oxidation of sulfhydrils. J. Biol. Chem., 1991, 266, 4244-4250

87. Radi R., Cassina A. Differentiatial inhibitory action of nitric oxide and peroxinitrite on mitochondrial electron transport. Arch. Biochem. Biophys., 1996, 2, 309-316.

88. Rytomaa M., Kinnunen P.K. Evidence for two distinct acidic phospholipids-binding sites in citochrome c. J. Biol. Chem., 1994, 269, 17770.

89. Sakahira H., Enari M., Nagata S., Cleavege of CAD inhibitor in CAD activation and DNA degradation during apoptosis. Nature., 1998, 391, 96-99.

90. Salvesen G.S. Programmed cell death and caspases. APMIS., 1999, 107, 73. 91. Salvesen G.S., Duckett C.S. IAP proteins blocking the road to death’ door.

Nat. Rev. Mol. Cell Biol. 2002, 6, 401. 92. Scatena C.D., Adler S. Trans-acting factors dictate the species-spesific

placental expression on of corticotrphin-releasing factor genes in choriocarcinoma cell line // Endocrinology 1996 Jul: 137(7): 3000-8.

93. Schounhoff C.M., Gaston B., Mannick J.B. Nitrosylation of cytochrome c during apoptosis. J. Biol. Chem., 2003, 278, 20, 18265-18270

94. Schwartz A., Bhardwaj R., Aragane Y., Mahnke k., Reimann H., Metze D., Luger T.A., Schwartz T. Ultraviolet B-induced apoptosis of keratinocytes: evidence for partial involvement of tumor necrosis factor-α in the formation of sunburn cells. J. Invest. Dermatol., 1995, 104, 922-927.

95. Seaton T.A., Cooper J.M., Schapira A.H. Cyclosporin recerses the apoptosis stimulated by complex I inhibitor. Brain Res., 1998, 809, 12-17.

96. Seppala M.,Akhiro Moryiama, Noboru Matsutaki, Isao Ogata, Masayasy Kyama, Chiniro Azuma human placental cells show enhanced production on interleukin (LL)-8in response to lipopolysaccharide(LPS), IL-1 and tumor necrosis factor (TNF), but not to IL-6. Molecular Human Reproduction, Vol 5, 182-187, February 1999.

97. Shi Y. Mechanisms of caspase activation and inhibition during apoptosis. Mol. Cell., 2002, 9, 459-470.

98. Shimoya K., Akhiro Moriama, Noboru Matsutaki, Isao Ogata, Masayasy Kyama, ChiniroAzuma human placental cells show enhanced production on

130

interleukin (LL)-8 in response to lipopolysaccharide(LPS), IL-1 and tumor necrosis factor (TNF), but not to IL-6. Molecular Human Reproduction, Vol 5, 183-187, February 1999.

99. Solary E, Bertrand R, Kohn KW, Pommier Y. Differential induction of apoptosis in undifferentiated and differentiated HL-60 cells by DNA topoisomerase I and II inhibitors. Blood 1993;81:1359–1368.

100. Stamler, J.S., Singel, D.J., Loscalzo, J., 1992. Biochemistry of nitric oxide and its redox-activated forms. Science 258, 1898.

101. Steinborn A., von Gall C., Hildenbrand R., Stutte HJ., Kaufmann M. Identification of placental cytokine-producing cells in term and preterm labor. Obstet Gynecol.1998, May 91:329-335.

102. Stewart F. Roles of mesenchymal-ephitelial ineractions and hepatocyte growth factor –scatter factor (HGF-SF) in placental development. Rev reprod 1996 Sep, 1:144-8.

103. Takahashi H., Konayashi H., Hahimoto Y., Marsuo S., Iizuka H. Interferon-γ-dependent stimulation of Fas antigen in SV40-transformed human keratinocytes modulation of the apoptotic process by protein kinase C. J. Invest Dermatol., 1995, 105, 810-815.

104. Tang D, Kidd VJ. Cleavage of DFF-45/ICAD by multiple caspases is essential for its function during apoptosis. J Biol Chem 1998;273:28549–28552.

105. Telfer J.F., et al. Expression of superoxide dismutase gene. J Viol Chem, 1998, 273, 15148-15156.

106. Tsujimoto Y. Cell Death Differ., 1997, 4, 429-434. Nicotera P., Leist M., Cell Death Differ., 1997, 4, 435-442.

107. Ushmorov A., Ratter F., Lechmann V., Droge W., Schirrmacher V., Umansky V. Nitric oxide-induced apoptosis in human leukemic lines requires mitochonfrial lipid degradation and cytochrome c release. Blood., 1999, 93, 7, 2342-2352.

108. Van Loo G. et al., The role of mitochondrial factors in apoptosis: a Russian roulette with more than one bullet. Cell death Differ., 2002, 9, 1031.

131

109. Wang G.L., Jiang B.H., Plet E.A., semeza G.L. (1995) Hypoxia inducible factor I is a basic-helix-loop-helix-PAS heterodimer regulated by cellur O tension. Proc. Natl.Acad. Sci USA, 92, 561-5614.

110. Wang X. The expending role of mitochondria in apoptosis. Genes Dev., 2001, 15, 2922-2933.

111. Wyllie A.H. Apoptosis: cell death in tissue regulation. J. Pathol., 1987, 153, 313-316., Steler H., Mechanisms and genes of cellular suicide., Science., 1995, 267, 1445-1449.

112. Wyllie A.H., Kerr J.F., Currie A.R. Cell death: the significance of apoptosis. Int Rev. Cytol., 1980, 68, 251-306.

113. Xu D., Bureau Y., Mcintyre D.C., t al., Attenuation of ischemia-induced cellular and behavioral deficits by X chromosome-linked inhibitor of apoptosis protein overexpression in the rat hippocampus. J. Neurosci., 1999, 19, 50, 26-33.

114. Yang E.,Korsmeyer S.J. Molecular thanatopsis: a discourse on the BCL2 family and cell death. Blood., 1996, 88, 386-401.

115. Yuan J., Shaham S., Ledoux S., Ellis H.M., Horvitz H.R. The C elegans xell death gene ced-3 encodes a protein similar to mammalian interleikin-1 beta-converting enzyme. Cell 1993, 75, 641-652.