PRIKAZ KNJIGE

Dr. Atif Purivatra: Jugoslavenska muslimanska organizacija u političkom životu

Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo, 1977., 658 str.

Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO) bila je jedina politička stranka u

Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina SHS), ''koja je po svom postanku i

djelovanju bila regionalno bosanska ograničavajući se uz to samo na muslimanski dio

stanovništva Bosne i Hercegovine. JMO je cijelo vrijeme svoga postojanja okupljala u svoje

redove ogromnu većinu muslimanskih birača, bez obzira na njihove klasne, socijalno-

ekonomske, obrazovne i kulturne razlike, kao i bez obzira na nacionalnu ideologiju koju su

pojedinci u redovima JMO zastupali'' (str. 5).

Knjiga dr. Atifa Purivatre Jugoslavenska muslimanska organizacija u političkom životu

Kraljevine SHS pisana je kao doktorska disertacija branjena 1972. godine na Fakultetu

političkih nauka u Beogradu. Svoje prvo izdanje doživjela je 1974. godine, a druga dva,

neizmijenjena ,1977. i 1999.

Tema i sadržaj ove knjige su djelovanje JMO u periodu od 1918. do 1929. godine.

Knjiga, naime, govori o političkom organizovanju bosanskohercegovačkih muslimana,

odnosno o osnivanju, ustroju i političkom radu jedne muslimanske političke stranke u

razdoblju stvaranja nove države Kraljevine SHS.

Pri izuzetno uspješnom naučnom rekonstruiranju političkog života JMO autor se

koristio zaista obimnom historijskom građom različite provenijencije, posvećujući najveću

pažnju, kako sam ističe, ''izvorima koji se smatraju prvorazrednim, posebno arhivskoj građi''

(str. 7). Ovdje treba istači da je arhiva JMO izgubljena, pa, stoga, istraživački napor dr.

Purivatre dobija još više na značaju, obzirom da se za rekonstruiranje historije ove političke

stranke koristio posrednim izvorima različitog porijekla i značaja, slažući ih u cjelinu koju

predstavlja ova monografija.

Knjiga sadrži, pored uvodnih, zaključnih i bibliografskih napomena, 12 poglavlja, koji

se praktično mogu podijeliti na dva dijela. Prvi dio, koji obuhvata prvih osam poglavlja,

obrađuje uslove nastanka i konkretnu političku djelatnost JMO do uvođenja šestojanuarske

diktature. U tom dijelu, kako sam autor ističe, ''materija je obrađena hronološki i iz

1

metodoloških razloga nisu uvijek date potpunije ocjene svih događaja i politike JMO, koja

ima sve karakteristike građanske političke stranke, čija se politika u odnosu na radnički

pokret, pa prema tome i u odnosu na muslimansko radništvo nije ništa drugačije ponašala od

ostalih građanskih stranaka (NRS, DS, HSS, SLS, i drugih)'' (str. 8). U drugom dijelu, u

zadnja četiri poglavlja, dr. Purivatra je obradio program JMO i njegovu realizaciju u praksi,

organizovanost JMO i oblike njene aktivnosti, socijalnu strukturu muslimana i članstva JMO,

te stav JMO po pitanju nacionalnosti bosanskohercegovačkih muslimana. Autor kaže da u

tom dijelu knjige i u zaključku ''problemski je data ocjena cjelokupne politike JMO'' (str. 8).

I. DIO

1. Osnivanje Jugoslavenske muslimanske organizacije (JMO)

Jugoslavenska muslimanska organizacija proistekla je iz općih okolnosti u kojima su se

bosanskohercegovački muslimani našli poslije Prvog svjetskog rata, odnosno nakon

osnivanja Kraljevine SHS 1918. godine. Obzirom da su se muslimanske stranke iz austro-

ugarskog perioda ugasile već na samom početku rata, nekolicina muslimana, u raznim

krajevima Bosne i Hercegovine, već u decembru 1918. počinje intenzivnije političke

aktivnosti s ciljem političkog organizovanja na jednom višem nivou.. Na te aktivnosti

podstakli su ih, prije svega, stalni napadi na ličnu i imovinsku sigurnost muslimanskog

stanovništva gotovo u cijeloj Bosni i Hercegovini, zatim neriješeno agrarno pitanje i

neadekvatna zastupljenost muslimana u državnim organima. Dr. Purivatra navodi da položaj

muslimana neposredno poslije ujedinjenja karakterizira njihova opća, lična i imovinska

nesigurnost usljed različitih osveta i šikaniranja koja su nad njima često vršili i organi vlasti.

On za sve to, naravno, navodi brojne dokumente koji o tome govore. Također, on ističe i da

je jedan dio štampe otvoreno sijao mržnju i nepovjerenje prema muslimanima, pripisujući im

antidržavne težnje i raspoloženja. Upravo u takvim okolnostima dolazi do okupljanja

muslimanskih političara i stvaranja paralelnih organizacija u Sarajevu i Tuzli, te pokretanja

dva lista – Jednakost i Vrijeme, koji su trebali zastupati muslimanske interese. Do ujedinjenja

tih organizacija došlo je na Skupštini koja je održana u Sarajevu od 14. do 17. februara 1919.

godine. Tada je osnovana jedinstvena politička stranka bosanskohercegovačkih muslimana

2

pod nazivom Jugoslavenska muslimanska organizacija, usvojen njen program i statut i

izabran Centralni odbor, najviše rukovodeće tijelo stranke, od 31 člana. Za predsjednika je

izabran muftija hadži hafiz Ibrahim Maglajlić, a za potpredsjednike dr. Hamdija

Karamehmedović i dr. Halid Hrasnica.

2. JMO do ulaska u vladu Nikole Pašića

Uključujući se u politički život nove države, konkretnije Privremeno narodno

predstavništvo (PNP) Kraljevine SHS, JMO je na početku imala veoma skučen prostor za

djelovanje. Naime, Glavni odbor Narodnog vijeća SHS za BiH u kome su glavnu riječ imale

demokrate (muslimani – nacionalno deklarisani kao Srbi), delegirao je 11 muslimana u PNP,

od kojih je JMO samo dvojicu, dr. Mehmeda Spahu i dr. Halida Hrasnicu, priznala za svoje

predstavnike. Ostali su pripadali demokratama iz grupe oko lista Jednakost.

Kao svoje najvažnije zadatke u ovom periodu JMO je smatrala postizanje lične i

imovinske sigurnosti muslimana, zaštitu njihovih agrarnih interesa i vjersko-prosvjetne

autonomije, te zahtjev da se omogući proširenje organizacije među muslimanima i izvan Bosne

i Hercegovine. Ovi zadaci i zahtjevi čine suštinu programske orjentacije stranke usvojene na

osnivačkoj skupštini u februaru 1919. godine.

Kada je riječ o državnom uređenju (složena ili unitarna država), koje je predstavljalo

osnovni ustavni i politički problem Kraljevine SHS, JMO nije bila dosljedna. Dozvoljavala je

mogućnost odstupanja od zauzetih stavova, zavisno od stjecaja okolnosti političkih odnosa, što

će ostati trajna karakteristika njene politike. Zbog svoje težnje da očuva cjelinu i autonomiju

BiH JMO se približavala tadašnjim federalističkim strankama u Kraljevini SHS. S druge

strane, vodstvo JMO smatralo je svoje ekonomske i druge zahtjeve ne može ostvariti u

opoziciji nego uz oslonac i saradnju, ''a eventualno i fuziju sa onim strankama koje imaju

pristaše i u Srbiji, koje rade oko izgradnje državnog jedinstva'' (str. 60). Odatle je JMO u svom

djelovanju taktizirala zavisno od konstelacije političkih odnosa i često u praksi odstupala od

proklamiranih načela.

U PNP zastupnici JMO zauzeli su opozicioni stav iz razloga što nisu našli oslonac koji bi

im pomogao u rješavanju teške situacije u kojoj su bili muslimani u tom periodu.

3

Izbori za Konstituantu (Ustavotvornu skupštinu) 28. novembra 1920. godnine

predstavljali su prvu političku provjeru za JMO. U to vrijeme odnos prema

bosanskohercegovačkim muslimanima nije se bitnije mijenjao. Situaciju su i dalje

karakterizirale pravna nesigurnost i brojne nezakonitosti prema muslimanima, što je jako

psihološki djelovalo na njih, te uzrokovalo učvršćivanje nepovjerenja, prvenstveno prema

organima vlasti. S druge strane, to je djelovalo na zbijanje i učvršćivanje njihovih redova,

prvenstveno oko JMO, čije je vodstvo uspjelo da muslimanskim masama nametne svoj uticaj i

idejno-političku hegemoniju.

U dosta oštroj borbi pred izbore 1920. godine vodstvo JMO uložilo je maksimalne napore

da postigne što bolji uspjeh, pa su se u svojoj agitaciji služili i parolama koje su prelazile u

demagogiju. S druge strane, na ruku im je išlo i to što u to vrijeme ostale političke snage nisu

svoje programe i agitaciju prilagođavale potrebama i političkom raspoloženju

bosanskohercegovačkih muslimana. Njihovi programi i predizborni proglasi nisu predviđali, pa

ni spominjali muslimane i njihov stvarno težak položaj. Zbog toga je JMO, kao građanska

stranka, uspijevala stalno okupljati gotovo sve muslimanske birače bez obzira na njihovo

socijalno porijeklo i klasnu pripadnost.

Sve to je uticalo da JMO ostvari veliki uspjeh na izborima 28. novembra 1920. kada je

postigla 110 895 glasova i 24 mandata. Njen uspijeh je tim izrazitiji što su u BiH ostale stranke

dobile: Savez težaka 12 mndata, Narodna radikalna 11, Hrvatska težačka (Narodni klub) 7,

KPJ 4, Hrvatska pučka 3 i jugoslovenska demokratska 2 mandata.

Izbori su pokazali da su praktično gotovo svi muslimanski birači glasali za JMO. Ova

kompaktnost muslimanskog biračkog tijela uz JMO došla je do izražaja i na svim kasnijim

parlamentarnim izborima u Kraljevini SHS, mada u broju osvojenih mandata uspijeh iz izbora

za Konstituantu nije više nikada ostvaren.

3. JMO u vladi Nikole Pašića

U Ustavotvornoj skupštini vodstvo JMO našlo se pred alternativom: ostati u opoziciji, što

nije pružalo neke naročite izglede, ili sarađivati sa vladinom radikalno-demokratskom

koalicijom, koja je uživala povjerenje dvora. Poslanički klub JMO odlučio se za drugu

4

alternativu, koja je otvarala put prema vlasti i ostvarenju neposrednih stranačkih i klasnih

ciljeva.

Sporazumom sa vladom Nikole Pašića, do kojeg je došlo nakon obostranih popuštanja

sredinom marta 1921. godine, JMO se obavezala da će glasati za vladin nacrt ustava.

Istovremeno JMO je dobila dva ministarska mjesta u vladi (za ministra trgovine i industrije

postavljen je dr. Mehmed Spaho, a dr. Hamdija Karamehmedović za ministra narodnog

zdravlja) i četiri načelnička mjesta u Zemaljskoj vladi za BiH. S druge strane, JMO je tražila

od vlade da se u ustavu očuva cjelina BiH (to je djelimično unijeto u član 135. Vidovdanskog

ustava), da se muslimanima pruži efikasna zaštita od progona, da se vjersko-prosvjetnim i

vakufskim ustanovama muslimana pruži materijalna pomoć, te da vlada riješi pitanje naknade

za oduzeta kmetovska selišta i begovske zemlje. Većinu ovih zahtjeva vlada, nakon

izglasavanja ustava, nije ispunila. To je predstavljalo stalan izvor neslaganja u vodstvu JMO

pred koje se postavljala dilema – demisionirati ili dalje sarađivati sa vladom koja ne izvršava

preuzete obaveze. To pitanje se posebno zaoštrilo kada je u skupštini počela rasprava o nacrtu

zakonu o podjeli zemlje na oblasti. Tada je došlo i do podjele u Poslaničkom klubu JMO na

''desničare'', koji su bili za nastavljanje saradnje sa vladom, i ''ljevičare'', koji su tražili prekid

saradnje. ''Ljevičare'' je vodio dr. Mehmed Spaho, koji je 1. odnosno 2. februara 1922., zajedno

sa dr. Karamehmedovićem, podnio ostavku na ministarski položaj. ''Desničari'', koji su u

Poslaničkom klubu JMO imali većinu (13 od 24) i na čijem čelu je bio muftija Maglajlić,

nastavili su saradnju sa vladom i odmah popunili upražnjena ministarska mjesta u vladi.

4. Rascjep u vodstvu JMO

Neslaganje iz Poslaničkog kluba prenijelo se na Centralni odbor stranke, zbog čega je

sredinom juna 1922. došlo do konačnog rascjepa u JMO. U Centralnom odboru i na Skupštini

stranke ''desničari'' su ostali u manjini, pa su napustili JMO. Odmah po napuštanju JMO, ovi

disidenti su, uz svesrdnu podršku vlade, osnovali novu stranku pod nazivom Jugoslovensku

muslimansku narodnu organizaciju (JMNO), a za njenog predsjednika izabrali muftiju

Ibrahima Maglajlića. Njihovi poslanici osnovali su posebni Jugoslovensku muslimanski

narodni klub i od tada su u Narodnoj skupštini postojala dva muslimanska kluba, od kojih je

5

Poslanički klub JMO bio u opoziciji, dok je Jugoslavenski muslimanski narodni klub sarađivao

sa vladom.

Vodstvo novoformirane JMNO nastojalo je da formira svoje organizacije u svim

mjestima, gdje su već postojali i djelovali odbori JMO. U tome su nailazili na velike teškoće.

Iako su imali veliku pomoć i podršku od strane vlasti, JMNO nije prihvatana od muslimanskih

masa, pa je formiran veoma mali broj mjesnih odbora i organizacija. A i neizvršavanje obaveza

Pribićevićeve vlade, sa kojom je ova stranka sarađivala, još joj je više oslabilo pozicije u

muslimanskim masama. Zbog toga je na izborima, koji su održani 18. marta 1923. godine,

JMNO ostvarila neznatan uspjeh.

Naime, na skupštinskim izborima u martu 1923. za glasove muslimanskih birača JMNO

borila se zajedno sa JMO. Mada je uživala podršku organa vlasti na terenu, disidentska JMNO

na ovim izborima pretrpjela je potpuni poraz. Dok je JMO dobila 112 228 glasova koji su joj

donijeli 18 mandata, od ukupno 48, dotle je JMNO dobila svega 10 226 glasova, zbog čega

nije osvojila nijedan mandat. Poslije izbora JMNO sve je manje značila u političkom životu.

Zato ''desničarima'' radikali nisu više pridavali značaj, a u političkom radu među muslimanima

doživjeli su potpuni neuspjeh. Posljednji broj njihovog lista izašao je 26. novembra 1924. i taj

datum se može uzeti kao dan prestanka političke aktivnosti ''desničarske'' grupe JMO.

Ovdje je potrebno istači da, dr. Purivatra smatra da neslaganja u vodstvu JMO ''nisu bila

samo posljedica ličnih ambicija i rivalstva unutar JMO i razlika u političkim gledištima dviju

struja u njenom vrhu, nego i veoma jakog uticaja izvan stranke, prvenstveno uticaja vladajućih

radikala i njihovog stalnog nastojanja da oslabe uticaj JMO, posebno razbijanjem njenog

vodstva. Pri tome su se radikali koristili pridobijanjem pojedinih istaknutih ličnosti u JMO. Oni

su se, u svojim nastojanjima u odnosu na JMO, služili i prijetnjama, zastrašivanjima, ucjenama

i drugim sličnim postupcima, uobičajenim u političkoj praksi, posebno u odnosima velikih

stranaka prema malim, kada su im one potrebne za osvajanje ili učvršćivanje vlasti '' (str. 126).

5. JMO u Opozicionom bloku

U opoziciji JMO je ulazila u različite blokove i kombinacije. Prvi sporazum koji je

sklopila bio je sa vodstvom Hrvatske republikanske seljačke stranke i SLS krajem marta 1923.

godine. To su bile stranke koje su zajedno sa JMO i Bunjevačko-šokačkom strankom pripadale

6

opoziciji, i koje su isticale zahtjev za reviziju Vidovdanskog ustava, te bile protiv centralizma i

vladajuće radikalne stranke. Saradnja JMO sa te dvije stranke dovela je do stvaranja

Federalističkog bloka i jačanja opozicionih stranaka, koje su insistirale na pruređenju države i

imale stav da političko uređenje mora uvažavati dotadašnji historijski razvitak.

No, s obzirom na dominantnu ulogu HRSS u Federalističkom bloku, suštinu odnosa

bloka sa vladajućom Narodnom radikalnom strankom činio je hrvatsko-srpski spor i neriješena

pitanja između srpske i hrvatske buržoazije. Zato je funkcija JMO i SLS u Federalističkom

bloku bila drugorazrednog značaja. To se ogledalo i u činjenici da odnosi u Federalističkom

bloku nisu bili regulisani, odnosno da nisu postojale precizirane obaveze stranaka, niti jasno

formulisani ciljevi bloka.

Vodstvo JMO, analizirajući političku poziciju svoje stranke poslije stupanja u

Federalistički blok, posebno krajem 1923. godine, zaključilo je da je načelni sporazum sa

HRSS i SLS ojačao stranku, ali da joj nije davao mogućnosti da s uspjehom radi u Narodnoj

skupštini na ostvarenju svoga političkog programa. Zbog toga je vodstvo JMO, uz saglasnost

vodstva stranaka iz Federalističkog bloka, sklopilo sporazum s Demokratskom strankom 8.

marta 1924. godine formirajući Opozicioni blok koga su činile četiri stranke: JMO, HRSS, SLS

i Demokratska stranka.

Međutim, ova koalicija se praktično pokazala kao jedan od brojnih sličnih saveza

građanskih stranaka u Kraljevini SHS, koji nije imao čvrste osnove niti sposobnosti da mijenja

osnovni pravac političkog razvoja u zemlji.

6. Učešće JMO u Davidovićevoj vladi i Bloku narodnog sporazuma i seljačke demokratije

Sve do 1927. godine JMO je bila u opoziciji, izuzev kratkotrajnog učestvovanja u

Davidovićevoj vladi od 27. jula do 6. novembra 1924. godine. Do ulaska JMO u tu vladu došlo

je nakon što je Pašić - Pribićević vlada, koja je bila vlada skupštinske manjine, bila prisiljena

da podnese ostavku. Kralj je nakon toga povjerio novi sastav vlade predstavnicima skupštinske

većine, odnosno Opozicionom bloku, pa je 27. jula 1924. obrazovana Davidovićeva vlada. U tu

vladu su ušli, osim JMO, SLS, Demokratska stranka i grupa radikalnih disidenata, dok su četiri

ministarska mjesta predviđena za HRSS ostala nepopunjena.

7

Iako je imala podršku većine stranaka u skupštini funkcionisanje Davidovićeve vlade od

samog početka bilo je veoma otežano, s jedne strane, zbog oštre i sistematske kampanje protiv

nje, koju je vodila radikalna stranka, i s druge, zato što nije imala razumijevanje i podršku od

strane dvora u realizaciji svoje političke platforme. Tako je ova vlada, već na samom početku

svoga rada, bila osuđena na neuspjeh. Davidović je već 16. oktobra 1924. podnio ostavku

vlade. A, nakon neuspjelih pokušaja da se obrazuje nova vlada, kralj je raspustio skupštinu i

povjerio novi sastav vlade Nikoli Pašiću, koji je 6. novembra 1924. obrazovao osmu Pašićevu i

treću Pašić – Pribićević vladu, koja je sprovela nove skupštinske izbore.

Novi skupštinski izbori održani su 8. februara 1925. godine, u atmosferi opšteg pritiska

na pristalice opozicionih stranaka i apsolutne poslušnosti državnog aparata u korist vladajućih

stranaka, prvenstveno Narodne radikalne stranke. Najveći broj glasova na tim izborima u BiH

ostvarila je JMO, osvojivši 29,9% glasova, koji su joj osigurali 15 mandata. No, za razliku od

izbora u 1920. i 1923. godini JMO na ovim izborima nije uspjela zadržati primat u BiH ni po

broju glasova, ni po broju mandata, ako se uzmu zajedno obje radikalne grupe (NRS i

Nacionalni blok), bez obzira što je dobila veći broj glasova nego na prethodnim izborima.

Nakon izbora opozicione stranke, kojima je pripadala i JMO, odnosno njihovi šefovi

odlučili su krajem februara 1925. da se udruže i obrazuju stalnu političku zajednicu pod

imenom Blok narodnog sporazuma i seljačke demokratije, koji će imati svoje organe, i to:

predsjednika, izvršni odbor (širi i uži) i plenarnu sjednicu narodnih poslanika Bloka. Ulaskom

u ovaj blok JMO je, zapravo, htjela izboriti mjesto u političkom životu. Predviđajući

mogućnost direktne saradnje HRSS sa radikalima vodstvo JMO je nastojalo onemogućiti

takav potez predlažući formiranje jedinstvene političke stranke bez obzira na vjerske

karakteristike, nacionalne i regionalne okvire pojedinih postojećih stranaka. Za njih je u tom

trenutku bilo najvažnije da sačuvaju klasne pozicije i ekonomske interese muslimanskog

stanovništva. Vodstvu JMO je bilo jasno da JMO, kao ''mala'' politička stranka, ne može postići

gotovo nikakav uspjeh bez oslonca na jače i veće stranke.

Predviđanja vodstva JMO, o mogućnosti saradnje HRSS sa radikalima, ostvarila su se

sredinom jula 1925. godine kada je HRSS sklopila sporazum sa Narodnom radikalnom

strankom, što je obilježeno formiranjem radikalsko-radićevske vlade. Ovim činom HRSS

izigrala je JMO, kojoj, obzirom da je bila ''mala'' stranka i u opoziciji, nije ostalo nista drugo

nego da traži saveznike u drugim strankama, kako bi si otvorila mogućnost za uspješniju

8

političku aktivnost. U tom cilju JMO je počela aktivniju saradnju sa Demokratskom strankom,

koja je na kraju rezultirala osnivanjem zajedničkog parlamentarnog predstavništva obje

stranaka pod imenom Demokratska zajednica, krajem septembra 1926. godine. Stvaranjem

Demokratske zajednice JMO je izbjegla stapanje sa Demokratskom strankom, ojačala je svoje

pozicije u Narodnoj skupštini i stvorila realnije izglede za dolazak na vlast, te obezvrijedila

protivničke prigovore o vjerskom karakteru stranke i hrvatskoj nacionalnoj orijentaciji

poslanika JMO.

Do jače saradnje između JMO i Demokratske stranke došlo je i na oblasnim izborima,

koji su održani 23. januara 1927. godine, kada su ove dvije stranke izašle sa zajedničkim

kandidatskim listama u trima oblastima u Bosni i Hercegovini, gdje su obezbijedili 15

mandata. Inače, JMO je iz ovih izbora izašla kao najjača bosanskohercegovačka stranka

zahvaljujući političkom jedinstvu muslimanskog stanovništva. Uprkos agresivnom nastojanju

radikala da oslabe JMO ona je i dalje zadržala kompaktnu muslimansku biračku snagu. Pored

15 mandata koje je osvojila zajedno sa Demokratskom strankom, JMO je osvojila i 52 mandata

nastupajući samostalno.

Ono što je karakteristično za ovo razdoblje, od 1923. do 1927. godine, u kojem je JMO,

osim tromjesečnog učestvovanja u Davidovićevoj vladi, bila u opoziciji, gdje je ulazila u

različite blokove i kombinacije, jeste da se uslovi djelovanja JMO nisu bitno izmijenili u

odnosu na vrijeme stvaranja ove stranke. Lična i imovinska sigurnost muslimana se poboljšala

nakon Vidovdanskog ustava i općeg smirenja prilika, ali pljačke, ubistva i šikaniranja

pojedinaca praktično nisu prestajala, posebno u pojedinim dijelovima BiH i Sandžaka. Vjerski

pritisak na muslimane, posebno u vojsci bio je i dalje prisutan, često u veoma oštrim vidovima.

Sumnje u muslimane kao u ''antidržavne'' elemente i u JMO kao ''autonomašku'' i

''kemalističku'' stranku stalno su u određenim formama podgrijavane. Također, stalne i,

uglavnom, agresivne akcije radikala na suzbijanju jedinstva JMO i pridobijanju muslimana za

radikalnu politiku karakteristike su ovog perioda političkog života JMO u Kraljevini SHS.

7. JMO u vladama Velje Vukićevića

Posljednje dvije godine parlamentarnog života u Kraljevini SHS JMO je provela u vladi,

pošto je 17. aprila 1927. godine, skupa sa Demokratskom strankom, ušla u vladu Velje

9

Vukićevića. Iz JMO u vladu je ušao njen predsjednik dr. Mehmed Spaho, kome je povjereno

ministarstvo trgovine i snabdijevanja. Tako se vodstvo JMO ponovo uključilo među vladajuće

stranke. Na taj korak vodstvo JMO odlučilo se bez dvoumljenja zato što im je opoziciono

držanje stvaralo velike poteškoće u ostvarivanju vlastitih klasno-političkih interesa, koji su

stalno bili ugroženi od srpske i hrvatske buržoazije.. Zato su i iskoristili prvu priliku koja im se

ukazala za ulazak u vladu, bez obzira što sa svojim tretmanom u Vukićevićevoj vladi nisu bili

zadovoljni jer su, po njihovom mišljenju, bili neadekvatno zastupljeni.

Vodstvo JMO ulazak svog predstavnika u vladu Velje Vukićevića objašnjavalo je kao

korisno za sprovođenje slobodnih izbora. Inače, cjelokupna politička aktivnost JMO poslije

prihvatanja saradnje sa radikalskom grupom Velje Vukićevića bila je orijentisana na dalje

učvršćivanje vlastitih redova i pripremanje svojih birača za naredne izbore, koji su se ubrzo

očekivali s obzirom na ekonomske, a posebno političke odnose u zemlji i odnose političkih

snaga u Narodnoj skupštini. Tada je ponovo došlo do jake i raznovrsne saradnje između JMO i

demokrata, koja se ogledala u međusobnoj podršci ne samo u skupštini nego i izvan nje, na

terenu. Ta saradnja sa Demokratskom strankom omogućila je JMO da posveti više pažnje

muslimanskim biračima u Sandžaku i u Crnoj Gori, pozivajući ih da glasaju za listu

Demokratske stranke jer je to lista Demokratske zajednice, što znači da je to i lista JMO.

Raspisivanje parlamentarnih izbora vodstvo JMO je spremno dočekalo, jer je u kratkom

vremenskom roku od ulaska u Vukićevićevu vladu učinilo dosta na učvršćivanju svojih redova.

Rezultete uloženog truda JMO je dobila 11. septembra 1927. godine kada su muslimanski

birači, u većoj mjeri nego ikad ranije, glasali za kandidate JMO, koji su samostalno i u koaliciji

sa Demokratskom strankom dobili 127 121 glasova i 19 mandata, što je JMO ponovo dovelo

na prvo mjesto među strankama u BiH. Slična situacija se ponovila i na opštinskim izborima u

BiH, koji su održani godinu dana kasnije, 28. oktobra 1928. godine. Tada je JMO od ukupnog

broja postignutih muslimanskih mandata u BiH osvojila 1 466 ili 97%, dok su sve ostale liste

dobile svega 46 mandata ili oko 3%.

Nakon krvoprolića u Narodnoj skupštini 20. juna 1928. godine, kada je Puniša Račić ubio

dr. Đuru Basaričeka i Pavla Radića, najbliže saradnike vođe HSS Stjepana Radića, koji je bio

takođe smrtno ranjen, i ostavke vlade Veje Vukićevića, JMO je ušla, mada sa velikim

oprezom, u vladu Antona Korošeca, posljednju parlamentarnu vladu prije proglašenja

šestojanuarske diktature. Ta vlada je obrazovana 27. jula 1928. godine i bila je gotovo

10

identična sa prethodnom Vukićevićevom vladom, jer je imala gotovo isti sastav kao ona a i

nastavila je njenu politiku drastične borbe protiv opozicionera produbljujući opštu krizu u

Kraljevini SHS.

Po mišljenju dr. Purivatre, JMO se odlučila da učestvuje u Koroščevoj vladi iz straha od

amputacije prečanskih krajeva iz sastava Kraljevine SHS, o čemu se tada dosta govorilo. JMO

je bila apsolutno protiv amputacije, pošto bi u tom slučaju došlo do podjele BiH, čime bi i

muslimani bili razdvojeni u dvije države. Zbog toga je vodstvo JMO smatralo da samo

ulaskom u vladu mogu uticati da ne dođe do ovakvog scenarija.

Vodstvo JMO, koristeći se prilikom što se nalazi u vladi, uspjelo je da riješi za njih dva

važna pitanja. Prvo, održani su 28. oktobra 1928. godine prvi opštinski izbori u BiH i, drugo,

usvojen je krajem 1928. godine Zakon o beglučkim zemljama.

No, uprkos zaista značajnim političkim naporima JMO, jedna od slabih strana njenog

djelovanja bila je u tome što je vrlo malo doprinijela kulturnom i ekonomskom podizanju

muslimana, te naročito prosvjećivanju muslimanskog seljaštva.

8. Jugoslavenska muslimanska organizacija i i šestojanuarska diktatura

JMO, i pored svojih mnogobrojnih zvaničnih izjava o lojalnosti kralju, kao i izjava o

neophodnosti jedinstvene jugoslovenske države, te uprkos direktnom učešću u Vukićevićevoj i

Koroščevoj vladi u kojima su glavnu riječ imali ljudi bliski dvoru, nije imala svoje

predstavnike u prvoj šestojanuarskoj Živkovićevoj vladi. Dr. Purivatra smatra da se objašnjenje

za to može tražiti u sljedećem: prvo, zavođenjem diktature jedna od najuticajnijih ličnosti

novog režima postao je dr. Milan Srškić, vođa bosanskohercegovačkih radikala, koji je sve

vrijeme od ujedinjenja 1918. bio energični i nepomirljivi protivnik posebnog muslimanskog

političkog organizovanja i politike JMO. Drugo, neuspjeli pokušaj dvora da ponudom

ministarskog položaja Salihu Baljiću, jednom od istaknutijih funkcionera JMO, razbije JMO

stvaranjem frakcijskih grupa i postigne ono što mu je uspjelo u odnosu na ostale političke

stranke. Treće, mišljenje dvora po kome se postavljalo pitanje da li je JMO pogodna da bude u

vladi kraljevog ličnog režima, obzirom na njeno stalno suprostavljanje zvaničnoj politici srpske

vladajuće elite da su muslimani u nacionalnom smislu Srbi islamske vjere. I na kraju, nije

sasvim jasno da li bi predstavnici JMO i uzeli učešće u kraljevoj diktaturi, jer je stav

11

Davidovića, koji se odmah distancirao od diktature, bio dosta mjerodavan u važnijim

političkim koracima vodstvu JMO.

Iako je neposredno poslije zavođenja diktature došlo je do zabrane rada političkih

stranaka, vladajući krugovi, što se tiče JMO, i dalje su sistematski radili na razbijanju jedinstva

dotadašnjeg vodstva JMO. U skladu s tom plitikom, sa svih značajnijih mjesta u javnom i

društvenom životu potiskivani su muslimani pristalice JMO, pa čak i u čisto muslimanskim

vjerskim institucijama, kao što je bio Vakuf. Na njihova mjesta su postavljani muslimani koji

su bili poznati kao radikalski ljudi, čiji je politički uticaj među muslimanima bio gotovo

nikakav. Ovim postupcima vladinih krugova, vodstvo JMO se nije moglo suprostavljati kao

ranije kada je bilo u Narodnoj skupštini, jer je JMO bila raspuštena i nije joj se dozvoljavala

politička aktivnost. Funkcioneri JMO, uglavnom, vratili su se svojim profesijama i u prvo

vrijeme se potpuno povukli iz političkog života.

Dr. Spaho kao predsjednik JMO pokušavao je u ovo vrijeme održavati stari uticaj među

muslimanskim biračima, prvenstveno putem ličnih kontakata, dok je veze sa srbijanskim

građanskim političarima održavao uz pomoć dr. Ševkije Behmena, koji je upravo u tom cilju

otvorio advokatsku kancelariju u Beogradu. Prije petomajskih izbora 1935. Spaho je u dva

navrata otvoreno istupio protiv diktature. Prvi put nakon oktroiranja ustava, pred novembarske

izbore 1931. kada je dao zajedničku izjavu zajedno sa vođama četiri druge građanske stranke

(A. Stanojevićem, LJ. Davidovićem, J. Jovanovićem, A. Korošcem) da novi ustav ne

omogućava izražavanje prave narodne volje na predstojećim izborima, te da njihove partije

neće na njih izaći. U januaru 1933., nakon objavljivanja tzv. Zagrebačkih te Koroščevih

punktacija, Spaho je izašao sa svojim ''punktacijama'' u kojima se centralističko državno

uređenje oštro napada i zahtjeva uređenje države po ravnopravnim političko-historijskim

jedinicama.

Vodstvo JMO i kasnije zauzima opozicioni stav prema vladinoj plitici, sarađujući

prvenstveno sa opozicionim radikalima i SLS, da bi se poslije Spahinog odbijanja uslova za

ulazak u Jevtićevu vladu priključili Udruženoj opoziciji sa isticanjem svojih kandidata na

petomajskim izborima 1935. godine.

Poslije izbora vodstvo JMO je na ponudu da sa opozicionim radikalima i SLS obrazuje

vladu napustilo Udruženu opoziciju, pa je došlo do formiranja Stojadinovićeve vlade, u kojoj

su značajna mjesta zauzimali predstavnici SLS i JMO. Nedugo nakon toga, uslijedilo je

12

formiranje Jugoslovenske radikalne zajednice udruživanjem opozicionih radikala, SLS i JMO.

Od tada su funkcioneri JMO učestvovali u svim vladama Kraljevine Jugoslavije, sve do njene

kapitulacije.

II. DIO

U drugom dijelu knjige, dr. Purivatra je rezultate do kojih je došalo prateći historijski

razvitak JMO podvrgao provjeri politološkom analizom programa, oblika organizacije i formi

konkretnog djelovanja i socijalnog sastava ove stranke. Tom analizom on je utvrdio da vjerski

činilac u JMO nije imao nikakvu izuzetnu dimenziju koja nije bila prisutna u djelatnosti drugih

građanskih stranaka u Kraljevini SHS. Istina je da je JMO nastojala da u vakufskim odborima i

ostalim vjersko-prosvjetnim institucijama Islamske zajednice osigura svoj uticaj, pa je zbog

toga poklanjala znatnu pažnju vakufskim izborima, skupštinama kulturnih društava itd.

Međutim, i ostale stranke su se trudile da u sličnim institucijama osiguraju svoj politički uticaj.

U pogledu stranačke organizacije može se reći da je JMO u odnosu na većinu ostalih

građanskih stranaka u Kraljevini SHS imala veći stepen organizacije i unutrašnje povezanosti.

Dr. Purivatra je naveo da JMO po svojoj organizaciji, programu, taktici i strategiji, te odnosu

prema biračima spada u red građanskih stranaka u kojoj ni vjerski ni ''feudalni'' činioci, koji su

joj obično pripisivani, nemaju neki izuzetan značaj. Oni se u djelatnosti JMO javljaju samo kao

izraz osobenosti položaja muslimana i jednog manjeg dijela njihove socijalne strukture. Mada

je JMO posvećivala dosta pažnje ekonomskim interesima muslimanskih veleposjednika, u njoj

je ipak dominantnu ulogu imao građanski, odnosno nešto modernizirani ''čaršijski'' element.

U posebnom poglavlju dr. Purivatra je obradio stav JMO prema nacionalnosti muslimana.

On je u svojoj analizi pokazao da vodstvo JMO nije imalo jasan stav u pitanju nacionalnosti

muslimana, mada se borilo da očuva njihovu cjelinu i posebnost u odnosu i na Srbe i na

Hrvate. Vodstvo JMO nikad nije došlo do nekog jasnog i odlučnog koncepta, pa tako se ni

posebnost muslimana nije nikad uspjela podići na nivo nacionalnog pitanja.

Na osnovu svega onog sto je dr. Purivatra iznio u svojoj knjizi može se ustvrditi da je

JMO potpuno nova stranka i da između nje i muslimanskih stranaka koje su djelovale u doba

austo-ugarske uprave u Bosni i Hercegovini ne postoji kontinuitet ni u organizaciji ni u

vodstvu, ali da postoje izvjesni elementi idejno-političkih konstanti obzirom na sličnost

13

objektivnih okolnosti u kojima su se nalazili bosanskohercegovački muslimani prije i poslije

Prvog svjetskog rata. Muslimanske stranke prije Prvog svjetskog rata imale su da rješavaju

gotovo iste probleme vezano za život muslimanskog stanovništva kao što je i JMO rješavala

poslije tog rata.

Jugoslavenska muslimanska organizacija u političkom životu Kraljevine SHS knjiga je

koja, po mom mišljenju, prestavlja obavezno štivo svakome ko želi saznati u kakvim su

okolnostima živjeli Bošnjaci između dva svjetska rata, o njihovom jedinstvu u tom razdoblju,

te svakako o djelovanju njihovih političkih predstavnika, prvenstveno onih iz Jugoslovenske

muslimanske organizacije. O svemu ovome dr. Purivatra je dosta opširno, jasno i zaista

argumentovano pisao u ovoj knjizi, pa je, između ostalog, i zbog toga preporučujem za čitanje.

14