jesenja analiza makroekonomskih kretanja i strukturnih reformi - 2015..pdf
TRANSCRIPT
CRNA GORA MINISTARSTVO FINANSIJA
Direktorat za ekonomsku politiku i razvoj
JESENJA ANALIZA MAKROEKONOMSKIH KRETANJA I STRUKTURNIH REFORMI - 2015.
Podgorica, decembar 2015. godine
Sadržaj
UVOD I REZIME 1 1. MEĐUNARODNO OKRUŽENJE 4 2. MAKROEKONOMSKA KRETANJA 6 2.1. Realni sektor 6
2.1.1. Bruto domaći proizvod (BDP) 6
2.1.1.1. Prikaz kretanja po sektorima 6
2.1.2. Inflacija 8
2.1.3. Zaposlenost i zarade 9
2.2. Bankarski sektor i likvidnost 9
2.3. Eksterni sektor 10
2.3.1. Tekući račun 10
2.3.2. Spoljnotrgovinska razmjena 11
2.3.3. Strane direktne investicije 12
3. JAVNE FINANSIJE 14
3.1. Javne finansije u 2015.godini 14
3.2. Budžet Crne Gore u 2015. godini 15
3.3. Državni dug u 2015.godini 17
4. STRUKTURNE POLITIKE 18 4.1. Sektor preduzeća 18 4.1.1. Privatizacija i javno-privatno partnerstvo 18 4.1.2. Biznis okruženje 18 4.1.2.1. Poreska politika 18 4.1.2.2. Unapređenje poslovnog ambijenta 19 4.1.2.3. Sektor malih i srednjih preduzeća 20 4.1.3. Mrežne industrije 21 4.1.3.1. Energetika 21
4.1.3.2. Transport 23
4.1.3.3. Informaciono društvo i telekomunikacije 24
4.2. Finansijski sektor 25 4.2.1. Bankarski sektor 25 4.2.2. Nebankarski sektor 27
4.3. Tržište rada i socijalna zaštita 28
4.3.1. Tržište rada 28
4.3.2. Obrazovanje 29
4.3.3. Nauka i istraživanje 31 4.3.4. Penzijski i zdravstveni sistem 32 4.3.5. Socijalna zaštita 33
4.4. Prerađivačka industrija 34
4.5. Poljoprivreda i ruralni razvoj 35
4.6. Turizam 36
4.7. Zaštita životne sredine 38
4.8. Upravljanje prostorom 39
4.9. Administrativna reforma 40
Anex 42
1
UVOD I REZIME
U skladu sa Programom rada Vlade Crne Gore za 2015. godinu, Ministarstvo finansija je pripremilo Jesenju analizu
makroekonomskih kretanja i strukturnih reformi.
Cilj pripreme Analize je da prikaže ostvarenja i kretanja u medjunarodnom okruženju, odnosno ekonomiji Crne Gore i to:
u makroekonomskim sektorima (BDP, cijene, tržište rada, monetarni i eksterni sektor), javnim finansijama i sektorskim
politikama za prva tri kvartala, odnosno u prethodnom periodu godine.
Osim analize ostvarenja, dokument sadrži kratak pregled projekcija osnovnih makroekonomskih i fiskalnih agregata za
srednji rok. Istovremeno, na osnovu ostvarenih rezultata, za svaku sektorsku politiku, prikazani su izazovi i predložene
mjere u cilju njihovog ublažavanja, odnosno eliminisanja. U tom smislu, Analiza može poslužiti kao instrument za
donošenje odluka kreatorima ekonomske politike, ali i drugim korisnicima informacija i podataka.
Analiza se sastoji od četiri poglavlja:
1. Medjunarodno okruženje daje pregled dešavanja u svijetu i regionu, koja, direktno ili indirektno, utiči ili mogu
uticati na ekonomiju Crne Gore;
2. U poglavlju Makroekonomska kretanja prikazani su osnovni makroekonomski indikatori za devet mjeseci 2015.
godine i očekivano kretanje ekonomije do kraja godine;
3. U poglavlju Javne finansije prikazano je stanje javnih finansija i centralnog budžeta za III kvartala, stanje državnog
duga na kraju III kvartala i njihova procjena do kraja 2015. godine, u kontekstu bržeg ekonomskog rasta i povećanja
kapitalnih izdataka;
4. Strukturne politike je poglavlje u kojem je analizirana realizacija planiranih mjera i aktivnosti u pojedinim
sektorima ekonomije i društva, identifikovani su izazovi i predložene mjere za njihovo ublažavanje, odnosno
eliminisanje.
Rast svjetske ekonomije i dalje je usporen, zbog smanjenja rasta novorastućih ekonomija i slabijeg oporavka razvijenih
ekonomija. Prema preliminarnim podacima Međunarodnog monetarnog fonda, svjetska ekonomija je u prvoj polovini
godine ostvarila rast od 2,9%, koji je za 0,2 p.p. veći u odnosu na uporedni period prethodne godine. Pri tome, ekonomije
zemalja eurozone ostvarile su značajniji oporavak, rast ekonomije SAD-a je niži je od očekivanog, kineska ekonomija je
bila na nivou aprilskih prognoza, dok je BDP u Rusiji niži od prognoziranog. Stopa realnog rasta svjetske ekonomije u 2015.
godini, prema oktobarskoj projekciji, data u Izvještaju MMF-a (World Economic Outlook), iznosiće 3,1% i biće niža u
odnosu na 2014. (3,4%), ali i od prognoza iz jula 2015. godine (3,3%).
Tržište rada se oporavlja. Stopa nezaposlenosti u EU28, u septembru 2015. godine, iznosila je 9,3% i niža je za 0,8 p.p u
odnosu na isti mjesec prošle godine, što je najniža zabilježena stopa od septembra 2009. godine. Stopa nezaposlenosti u
eurozoni u septembru je iznosila 10,8% i niža je za 0,7 p.p u odnosu na isti mjesec prošle godine i najniža je zabilježena
stopa od januara 2012. godine. Istovremeno, i tržište rada u regionu bilježi postepeni oporavak. Broj zaposlenih se polako
povećava u cijelom regionu, uz smanjenje nezaposlenosti, ali uz i dalje visoke stope nezaposlenosti mladih, koje su
dvostruko veće u odnosu na prosjek zemalja EU28.
Značajan obim trgovinske razmjene sa zemljama EU, bankarski sektor, sa dominantnim stranim vlasništvom, kao i priliv
investicija iz evropskih zemalja, čine našu ekonomiju vrlo osjetljivom na kretanja u okruženju.
Nakon usporavanja rasta BDP-a u 2014, sa realnom stopom od 1,8%, crnogorska ekonomija u 2015. godini bilježi ubrzani
ekonomski rast. Naime, u prvoj polovini godine zabilježen je realni rast BDP-a od 3,4% a, na osnovu dostupnih indikatora
iz trećeg kvartala, koji se odnose na rast turizama i industrijske proizvodnje, kao i pozitivnog uticaja intenziviranja radova
2
na dionici autoputa Bar-Boljare (u daljem tekstu: Autoput), procjenjeno je da će do kraja 2015. godine ekonomija ostvariti
znatno višu stopu rasta od planirane.
Kretanja u turizmu, sa prihodima za devet mjeseci1 većim za 19,2% u odnosu na isti period 2014, generisali su rast u
sektorima uslužnih djelatnosti, prije svega, maloprodaje i transporta, kao i veće poreske prihode. Industrijska proizvodnja
u 2015. je rasla, kao rezultat, prije svega, rasta u sektoru “prerađivačka industrija“.
Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom potrošačkih cijena, u septembru 2015. iznosila je 1,7%, dok je prosječna stopa
u periodu januar-septembar iznosila 1,6%.
Broj zaposlenih u septembru 2015, prema administrativnim izvorima, iznosio je 177.027 i veći je za 1,2% u odnosu na isti
period 2014, a, istovremeno, povećan je i broj nezaposlenih za 1,5%. Ukupna stopa nezaposlenosti, prema podacima iz
Ankete o radnoj snazi, u drugom kvartalu 2015. iznosila je 17,7% i smanjena je za 0,8 p.p. u odnosu na drugi kvartal 2014.
godine2. Stopa nezaposlenosti mladih, starosti od 15-24, je povećana sa 32,5% u drugom kvartalu 2014. na 37,6% u
drugom kvartalu 2015. godine. Prosječna zarada u septembru 2015. godine iznosila je 720,0 €, a prosječna neto zarada
477,0 € i iste su kao u avgustu. U periodu januar-septembar 2015. u odnosu na isti period 2014, zarade su povećane za
0,3%, a neto zarade za 0,6%, dok su realne neto zarade manje za 1,0%.
Poslovanje banaka karakteriše rast osnovnih monetarnih agregata. Nastavljen je rast depozita i kapitala, a došlo je i do
blagog oporavka kreditne aktivnosti. Bankarski sektor je bio solventan i likvidan, uz i dalje prisutno visoko učešće
nekvalitetnih kredita.
Pozitivna kretanja na svjetskom finansijskom tržištu, a posebno u zemljama eurozone, uslovila su značajno povećanje
ulaganja stranih investitora u Crnu Goru. U periodu januar-septembar 2015. godine, ostvaren je neto priliv SDI u iznosu
od 526,4 mil.€, što je za 101,6% više nego u uporednom periodu 2014. godine, a rezultat je, prije svega, visokog ulaganja
austrijskog kapitala u preduzeća i banke u iznosu od 238,0 mil.€.
Analiza makroekonomskih trendova, u prvih devet mjeseci 2015. godine, ukazuje na realnost ostvarenja projekcije
ekonomskog rasta za 2015. godinu. Realni rast bi mogao da dostigne 4,3%, uz konzervativne procjene rasta turističkog
prometa na nivou godine i očekivanog snažnog rasta građevinskog sektora. Međutim, ukoliko, zbog produžetka
pripremnih geoloških istraživanja, dođe do odlaganja početka glavnih radova na dionici Autoputa, povećao bi se rizik
ostvarenja procijenjene stope.
Brži rast ekonomije3, u narednom srednjoročnom periodu, biće rezultat dinamiziranja investicione aktivnosti i angažovanja
domaćih potencijala. Poseban doprinos očekuje se od sektora građevinarstva, kroz angažovanje domaće operative u
izgradnji dionice Autoputa, ali i novih turističkih kapaciteta i energetskih postrojenja, sektora turizma u operativnoj fazi
funksionisanja novoizgrađenih turističkih objekata i komplementarnih sektora trgovine, transporta, vađenje ruda i
kamena. Istovremeno, pozitivan doprinos očekuje se i od sektora poljoprivrede, kao faktora supstitucije uvoza hrane i
povećanog izvoza. Pri tome, preduslov jačanja ekonomske aktivnosti je i umjereno povećanje kreditne podrške.
Na osnovu makroekonomskih projekcija i procjene efekata uvedenih mjera fiskalne politike, procijenjeni deficit javnih
finansija u 2015. godini iznosi 289,7 mil. €, odnosno 7,9% procijenjenog BDP-a, pri čemu je procijenjeni deficit centralnog
budžeta 7,7% procijenjenog BDP-a, a procijenjeni suficit budžeta lokalne samouprave 0,3% procijenjenog BDP-a.
1 Preliminarni podaci Centralne banke 2 u II kvartalu 2015. u odnosu na IV kvartal 2014. godine stopa nezaposlenosti je niža za 0,4 p.p. 3 Prema makroekonomskim projekcijama za period 2015-2018. realni rast BDP-a će se kretati od 4,3% u 2015; 4,1% u 2016; 4.0% u 2017. do 3,0% 2018. godini
3
Tokom 2015. godine izvršene su određene izmjene u politici oporezivanja, u skladu sa rješenjima iz dokumenta ,,Analiza
pojedinih aspekata poreske politike’’, čime je stavljen akcenat na oporezivanje potrošnje i rasterećenje dohodaka fizičkih
i pravnih lica. Istovremeno, pojačani su napori na suzbijanju sive ekonomije i povećanju fiskalne discipline. Poreskim
oslobađanjima i podrškom kapitalnim i razvojnim projektima ojačana je razvojna komponenta fiskalne politike. U cilju
rješavanja problema funkcionisanja lokalnih samouprava, odobren je reprogram poreskog duga opština po osnovu poreza
i doprinosa na zarade zaposlenih, sa stanjem na 31. 12. 2014. godine, u ukupnom iznosu od 89,1 mil.€. A u cilju povećanja
kvaliteta finansijskih informacija i odgovornosti upravljanja javnim finansijama, sredinom godine, počele su aktivnosti na
uvođenju ESA metodologije u sistem javnih finansija Crne Gore.
Javni prihodi su u periodu januar-septembar iznosili 1.113,9 mil.€ i veći su za 27,8 mil. €, odnosno 2,6% u odnosu isti
period 2014. godine, a niži u odnosu na plan za 0,4 mil.€. Istovremeno, javna potrošnja je iznosila 1.305,4 mil.€ i veća je u
odnosu na planiranu za 23,2 mil.€ ili 1,8%, odnosno za 198,7 mil.€ ili 18,0% od ostvarene u uporednom periodu prethodne
godine. Javne finansije su, u posmatranom periodu, zabilježile deficit od 191,5 mil. €, koji je veći od planiranog za 23,5 mil.
€.
Prihodi budžeta za posmatrani period iznosili su 963,6 mil. € i veći su od planiranih za 8,0 mil.€ ili 0,8%, a u odnosu na
uporedni period prethodne godine za 23,7 mil.€ ili 2,5%. Najznačajnije povećanje prihoda ostvareno je po osnovu
doprinosa (20,7 mil. €), naknada (9,0 mil. €) i akciza (6,1 mil. €). Izdaci budžeta u istom periodu iznosili su 1.209,0 mil. € i
veći su u odnosu na uporedni period za 199,5 mil. € ili 19,8%. Povećanje ukupnih izdataka uslovljeno je, u najvećoj mjeri,
povećanjem izdataka kapitalnog budžeta, koji su u odnosu na uporedni period veći za 154,0 mil. €. Deficit budžeta za devet
mjeseci 2015. godine iznosio je 245,4 mil. € i, u odnosu na uporedni period, veći je za 175,8 mil.€. Ukupan deficit
centralnog budžeta za 2015. godinu procijenjen je na 280,2 mil. €4 i, u odnosu na plan, biće veći za 44,4 mil. €.
Stanje državnog duga sa depozitima, na dan 30. 09. 2015. godine, bilo je 2.150,8 mil. € ili 58,8% BDP-a, pri čemu su depoziti
iznosili 153,5 mil. €. Procjenjuje se da će ukupan državni dug sa depozitima na kraju 2015. godine iznositi oko 2.202,0 mil.
€, odnosno 60,1% procijenjenog BDP-a. Isključujući depozite, koji su procijenjenji na iznos oko 55,0 mil. €, državni će dug
iznositi oko 2.256,00 mil. € ili 61,6% procijenjenog BDP-a.
Stvaranje konkurentnog ekonomskog sistema koji će, na dugi rok, obezbijediti održiv ekonomski rast i razvoj, uslovljeno
je sprovođenjem započetih strukturnih reformi i realizacijom odgovarajućih sektorskih politika. S tim u vezi, kao odgovor
na razvojni imperativ, sprovode se makroekonomske politike u pravcu razvoja preduzetništva, sektora malog i srednjeg
biznisa i njegove ravnomjernije regionalne alokacije. Istovremeno, strukturne transformacije su od ključnog značaja za
alokaciju resursa u privredne grane u kojima Crna Gora ima konkurenstu prednost (turizam, poljoprivreda, energetika i
sl.), a koje, sa druge strane, imaju značajan multiplikativni efekat na društveno-ekonomski razvoj u cjelini. Razvojna šansa
za crnogorsku ekonomiju, pored domaćih pokretača rasta, je i angažovanje inostranog kapitala u realizaciji većih
infrastrukturnih projekata.
1.Međunarodno okruženje
4 7,7% procijenjenog BDP-a
4
Prema oktobarskim procjenama Međunarodnog monetarnog fonda (World Economic Outlook), realna stopa rasta
svjetske ekonomije u 2015. godini iznosiće 3,1% i biće niža u odnosu na 2014. godinu (3,4%) i od prognoza iz jula 2015.
godine (3,3%). Smanjene prognoze rasta svetske ekonomije uslovljeno je smanjenjem prognoza rasta novorastućih
ekonomija i slabijeg oporavka razvijenih ekonomija. Prema preliminarnim podacima MMF-a, svjetska ekonomija je u prvoj
polovini godine ostvarila rast od 2,9%, što je za 0,3 p.p. ispod aprilske prognoze.
Rast ekonomije SAD-a niži je od očekivanog, uprkos veoma dobrim rezultatima u drugom kvartalu, a posljedica je
loših vremenskih uslova koji su se odrazili na rast u prvom kvartalu i manje kapitalne potrošnje u sektoru nafte.
Iako je zabilježen sporiji rast, stopa nezaposlenosti je smanjena i u avgustu je iznosila 5,1%, što je za 1 p.p. manje
u odnosu na isti mjesec 2014. godine.
Ekonomije zemalja eurozone ostvarile su oporavak, što je u skladu sa aprilskim prognozama MMF-a, pri čemu su
veći rast od očekivanog zabilježile Italija, Irska i Španija. Procijenjeni rast ovih zemalja za 2015. godinu iznosi 1,5%,
a projektovana stopa rasta za 2016. je 1,6%. Izbjeglička kriza i rizici vezani za nedavne terorističke napade mogu
dovesti u pitanje ekonomski oporavak ovih zemalja i proizvesti druge neželjene efekte. Neophodne reforme
sigurnosnog sistema, kroz reviziju Šengenskog ugovora, mogu ograničiti slobodu kretanja ljudi i kapitala i, time,
usloviti realni rast ispod oktobarskih procjena.
Nakon snažnog rasta u prvom, ekonomija Japana je u drugom kvartalu ostvarila pad, prvenstveno zbog značajnog
pada izvoza.
Rast kineske ekonomije ostvaren je na nivou aprilskih prognoza MMF-a. Rast investicija je usporen u odnosu na
prethodnu godinu, a rast potrošnje je stabilan. Uvoz roba je bio niži, a izvoz ispod očekivanja.
Smanjenje BDP-a u Rusiji, poslije prvog kvartala veće je od prognoziranog, zbog prisutnih sankcija od strane
zemalja EU;
Recesija u Ukrajini dublja je od očekivane, zbog nestabilne političke situacije u regionu.
Tabela 1.Stopa realnog rasta BDP-a (%)
2013. 2014. 2015. 2016. 2017. 2018.
Svijet 3,3 3,4 3,1 3,6 3,8 3,9
Razvijene ekonomije 1,1 1,8 2,0 2,2 2,2 2,2
Eurozona -0,3 0,9 1,5 1,6 1,7 1,6
Najrazvijenije ekonomije (G7) 1,2 1,7 1,9 2,2 2,1 2,1
Ostale razvijene ekonomije
(Razvijene ekonomije osim G7 i
Eurozone)
2,2 2,8 2,3 2,7 2,9 2,9
Evropska unija 0,2 1,5 1,9 1,9 2,0 1,9
Novorastuće ekonomije i ekonomije
u razvoju 5,0 4,6 4,0 4,5 4,9 5,1
Izvor: International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, October 2015
Najveće učešće u ukupnoj svjetskoj ekonomiji u 2014, prema indikatoru BDP po paritetu kupovne moći, imala je EU28
(17,1%), zatim Kina (16,6%), SAD (15,9%) i Rusija (3,3%). Od država SEE6 (South East European countries) najveće učešće
je imala Srbija 0,088%, dok je učešće Crne Gore iznosilo 0,009%. Procjene za 2015. godinu su na približno istom nivou.
Zemlje Jugoistočne Evrope5 bilježe nizak rast ekonomske aktivnosti u 2015. godini. Prema redovnom ekonomskom
izvještaju Svjetske banke za SEE6 – jesen 2015, očekuje se da će u 2015. stopa rasta u regionu iznositi 1,8%. Glavni pokretač
rasta je domaća tražnja, uslovljena povećanjem investicione aktivnosti. Talas izbjeglica sa Srednjeg istoka, Azije i Afrike,
5 Zemlje Jugoistočne Evrope(SEE6): Srbija, Albanija, Crna Gora, Kosovo, Bosna i Hercegovina i BJR Makedonija
5
koje traže sklonište i ekonomske prilike u zemljama EU, prateći tranzitnu rutu kroz region SEE6, mogao bi da utiče i na
ekonomije ovih zemalja, kroz povećanje budžetske potrošnje.
Stopa inflacije u razvijenim ekonomijama bilježi pad, najviše zbog pada cijena nafte. Prema podacima Eurostat-a, inflacija
u eurozoni i EU28 u septembru je iznosila -0,1%. U istom mjesecu, inflacija u Srbiji je iznosila 1,4%, u Hrvatskoj -0,8 %, a u
BIH -1,5%.
Prema oktobarskim procjenama MMF-a, neto javni dug u 2015. godini će u eurozoni dostići 70,1% BDP-a, dok će u EU28
učešće javnog duga iznositi 67,4% BDP-a, što je predstavlja blagi rast u odnosu na 2014. godinu.6 Od država regiona,
najveći neto javni dug u 2014. godini imala je Albanija 72,5% BDP-a, dok je u Crnoj Gori iznosio 59,9% BDP-a. U narednom
periodu očekuje se povećanje neto javnog duga u Crnoj Gori, zbog izgradnje prioritetne dionice Autoputa.
Stopa nezaposlenosti u EU28, u septembru 2015. godine, iznosila je 9,3% i niža je za 0,8 p.p u odnosu na isti mjesec prošle godine, što je najniža zabilježena stopa od septembra 2009. godine. Stopa nezaposlenosti u eurozoni u septembru je iznosila 10,8% i niža je za 0,7 p.p u odnosu na isti mjesec prošle godine i najniža je zabilježena stopa od januara 2012. godine.
Tržište rada u regionu se postepeno oporavlja. Broj zaposlenih se polako povećava u cijelom regionu, tako da se u Srbiji
zaposlenost povećala sa 39,5% u II kvartalu 2014. na 42,3% u istom kvartalu 2015. godine, dok se u BJR Makedoniji
zaposlenost povećala u II kvartalu 2015. u odnosu na isti kvartal 2014. godine za 0,6 p.p. Istovremeno, i nezaposlenost se
smanjuje. Regionalni prosjek u drugom kvartalu ove godine iznosio je 21,6%, što je za 1,3 p.p. manje u odnosu na uporedni
period 2014. godine. Nezaposlenost mladih (15-24 godina) predstavlja problem zemljama SEE6 i, na nivou regiona, iznosi
približno 46%, dok u EU28 ova stopa iznosi 21,9 %.
Grafik 1. Stopa nezaposlenosti mladih 2014(%)7
Izvor: World bank
2. Makroekonomska kretanja
2.1. Realni sektor
6 Učešće javnog duga u BDP-u u 2014. godini u eurozona je iznosilo 70,0%, a u EU28-67,0% 7 Podaci za Albaniju su za radnu snagu dobi od 15-29 godina, što smanjuje regionalni prosjek.
32.5 35.8
47.053.1
61.0 62.9
45.8
21.9
Albanija Crna Gora Srbija BJRMakedonija
Kosovo BIH SEE6 EU28
6
2.1.1. Bruto domaći proizvod (BDP)
Nakon usporavanja rasta BDP-a u 2014, sa realnom stopom od 1,8%, crnogorska ekonomija u 2015. godini bilježi ubrzani
ekonomski rast. Prema podacima Monstata, BDP je u prvom kvartalu rastao po realnoj stopi od 3,2%, u drugom kvartalu
rast je iznosio 3,4%, dok je stopa rasta u prvoj polovini godine iznosila oko 3,4%, što je neznatno niže od projektovane
godišnje stope. Pozitivan uticaj na rast imali su svi sektori, a posebno građevinarstvo i turizam. Na osnovu dostupnih
indikatora iz trećeg kvartala, koji se odnose na rast turizama i industrijske proizvodnje, kao i pozitivnog uticaja
intenziviranja radova na dionici Autoputa, procjenjeno je da će do kraja 2015. godine ekonomija ostvariti znatno višu
stopu rasta od planirane. Realni rast bi mogao da dostigne 4,3%, uz konzervativne procjene rasta turističkog prometa na
nivou godine i očekivanog snažnog rasta građevinskog sektora. Međutim, ukoliko, zbog produžetka pripremnih geoloških
istraživanja, dođe do odlaganja početka glavnih radova na dionici Autoputa, povećava se rizik ostvarenja procijenjene
stope rasta.
BDP-potrošna metoda
U prvoj polovini godine domaća tražnja je rasla po realnoj stopi od 5,4%, podstaknuta rastom potrošnje domaćinstava od
2,5%, snažnim rastom investicija u fiksni kapital po stopi od 20,4% i blagim padom državne potrošnje od 0,9%. Neto izvoz
je imao značajan negativan efekat, usljed slabog rasta izvoza roba i usluga od 2,3% i rasta uvoza po stopi od 7,1%. Uticaj
rasta domaće tražnje na realnu stopu rasta ekonomije od 3,4% iznosio je 7,4%, dok je negativni doprinos neto izvoza
iznosio 4%.
2.1.1.1 Prikaz kretanja po sektorima
Grafik 2.Industrija
Povećanje industrijske proizvodnje, za 9 mjeseci 2015, od 9,2%, rezultat je, prije svega, rasta u sektoru “prerađivačka
industrija“ od 16,1%. Rast je ostvaren i u sektoru “snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom“ (1,1%), dok je u
sektoru “vađenje rude i kamena” ostvaren blagi pad od 0,1%. Rast prerađivačke industrije opredijeljen je rastom
proizvodnje osnovnih metala (13,7%), farmaceutskih proizvoda (58,8%) i ostalih nemetalnih minerala (9,7%). Proizvodnja
osnovnih metala bilježi rast, usljed rasta proizvodnje čelika, zbog
niske baza iz prethodne godine, dok je proizvodnja aluminijuma bila
na prošlogodišnjem nivou. Proizvodnja električne energije je bila na
približnom nivou kao prethodne godine, pri čemu su HE „Piva“ i
„Perućica“ proizvele 924 GWh električne energije, što je za 18,8%
manje u odnosu na uporedni period prethodne godine, dok je TE
„Pljevlja“ proizvela 1.038 GWh ili 5,1% više nego u istom periodu
prošle godine. Proizvodnja u sektoru “vađenje rude i kamena“
bilježi blagi pad (0,1%), usljed pada u oblasti „vađenje ruda
metala“8, dok je u oblasti „vađenje uglja“ zabilježen rast (4,4%),
zbog blagog rasta proizvodnje Rudnika uglja Pljevlja i pokretanja
proizvodnje u Rudniku mrkog uglja u Beranama. Najveći rast bilježi
oblast „ostalo rudarstvo“ od 15,6%, zbog povećane eksploatacije kamena.
Grafik 3. Noćenja stranih turista- % učešća
8 U aprilu je prekinuta proizvodnja u rudnicima boksita Nikšić
-50
-40
-30
-20
-10
0
10
20
30
40
50
2015 II III IV V VI VII VIII IX
Industrija-ukupno
vađenje rude i kamena
prerađivačka industrija
proizvodnja el.energije
7
Raspoloživi podaci o ostvarenom turističkom prometu u periodu januar-septembar 2015. godine, iskazani brojem
ostvarenih noćenja i dolazaka, pokazuju povećanje prometa u odnosu na
isti period prošle godine. Crnu Goru je u posmatranom periodu posjetilo
1,6 mil. turista i ostvareno je 10,6 mil. noćenja, što je, u odnosu na isti
period 2014. godine, više za 13,0 i 15,5%, respektivno. U strukturi
noćenja 93,6% čine strani turisti, sa rastom noćenja od 19,8%, dok
domaći gosti u strukturi noćenja čine 6,4% i bilježe pad noćenja za 24,0%.
Značajan rast noćenja ostvarili su gosti iz Bosne i Hercegovine (56,9%),
Srbije (43,8%) i Njemačke (68,1%). Turisti iz Rusije, koji su u prethodnim
godinama imali najdinamičniji rast, za devet mjeseci su ostvarili rast
noćenja od 3,8%, dok su u istom periodu gosti iz Ukrajine ostvarili pad noćenja od 2,7%. Razlozi za niže stope rasta noćenja
turista sa ovih tržišta su politička nestabilnost, devalvacija nacionalne valute i kampanja vođena u cilju zadržavanja turista
u matičnim zemljama. U strukturi noćenja stranih turista, najveće učešće imaju turisti iz Srbije (25,7%), Rusije (21,9%) i
BIH (8,6%). Posebno ohrabruje visok rast noćenja turista iz Njemačke, koja se smatra najemitivnijim turističkim tržištem u
svijetu. Povoljni vremenski uslovi uticali su na produžetak sezone, što će se, uz već ostvarene rezultate, pozitivno odraziti
i na očekivane prihode. Prema preliminarnim podacima Centralne banke, prihodi od turizma za devet mjeseci 2015. godine
iznosili su 784,3 mil.€ i veći su za 19,2% u odnosu na isti period prošle godine.
Rast vrijednosti izvršenih građevinskih radova u periodu januar-septembar 2015. godine iznosio je 7,0%, dok je rast
izvršenih efektivnih časova rada iznosio 4,8%, u odnosu na uporedni period prošle godine. Tabela 2. Građevinarstvo
Agregati Q1 Q2 Q3 jan-sep 2015.
Vrijednost izvršenih građevinskih radova 9,6 9,9 2,3 7,0
Izvršeni efektivni časovi rada 7,6 3,2 4,0 4,8
Izvor: Zavod za statistiku
Početak radova na izgradnji Autoputa, kao i realizacija više projekata u oblasti turizma i lokalne i regionalne infrastrukture,
uticaće na intenzivniji rast ovog sektora do kraja godine.
U proteklom periodu godine većina vidova saobraćaja je ostvarila pozitivne stope rasta. Naime, povećan je prevoz robe i
putnika u željezničkom i drumskom saobraćaju, broj prevezenih putnika u vazdušnom saobraćaju i rast izvršenih usluga
mobilne telefonije, dok je pad zabilježen kod prevoza robe i putnika u pomorskom saobraćaju. Rast u sektoru saobraćaja
podstaknut je visokim prometom u sektoru turizma i rastom aktivnosti u sektoru građevinarstva. Tabela 3 Saobraćaj
2015. 2015.
Q1 Q2 Q3 Q1-Q3
Roba-
usluge Putnici
Roba-
usluge Putnici
Roba-
usluge Putnici
Roba-
usluge Putnici
Željeznički saobraćaj -2,0 0,4 46,2 14,0 26,3 16,2 22,6 11,1
Vazdušni saobraćaj (redovan prevoz) - 6,1 - -0,7 - 3,3 - 2,5
Promet na aerodromima 12,7 10,6 6,8 -5,4 -1,6 3,5 5,1 1,6
Drumski saobraćaj 11,2 4,2 17,7 2,1 19,5 0,2 16,3 1,9
Pomorski saobraćaj -13,8 -12,5 -7,4 -8,4 16,8 -4,7 -2,7 -6,3
Pretovar u lukama 14,8 - 36,1 - -29,0 - 2,0 -
Mobilna telefonija 5,8 - -0,4 - -0,5 - 1,4 -
Izvor: Zavod za statistiku
Vrijednost otkupa i prodaje proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva, u prva tri kvartala 2015. godine, iznosila je
23,62 mil.€ i veća je nego u uporednom periodu za 13,0%. Pri tome, otkup poljoprivrednih proizvoda od individualnih
proizvođača je povećan za 7,5%, a prodaja iz sopstvene proizvodnje poslovnih subjekata za 34,2%. Vrijednost otkupa i
prodaje kokošijih jaja i svježeg mlijeka je manja u trećem u odnosu na drugi kvartal. Kod ostalih proizvoda, vrijednost
25.7
21.9
8.63.42.4
38.0
Srbija
Rusija
BIH
Ukrajina
Njemačka
Ostali
8
otkupa i prodaje je povećana. Ovakva kretanja su se odrazila na strukturu otkupa i prodaje, koja je značajno izmijenjena
u trećem, u odnosu na drugi kvartal. U tom smislu, u trećem kvartalu, otkup i prodaje grožđa je činila 17,1% ukupnog
otkupa i prodaje. Smanjeno je učešće otkupa i prodaje svježeg mlijeka, sa 25,5% u drugom, na 15,5% u trećem kvartalu,
kokošijih jaja, sa 13,7% u drugom, na 7,3% u trećem kvartalu i povrća, sa 17,1% u drugom, na 13,7% u trećem kvartalu,
dok je povećano učešće otkupa i prodaje stoke, sa 21,9% u drugom, na 24,5% u trećem kvartalu i voća,sa 9,9% u drugom,
na 11,8% u trećem kvartalu. Vrijednost otkupa i prodaje svježe ribe, u trećem u odnosu na drugi kvartal, je veća za 49,8%,
a učešće se nije promijenilo i iznosilo je oko 4,0% u oba posmatrana kvartala. Inače, zbog sezonskog karaktera
proizvodnje/aktivnosti, učešće vrijednosti prodaje i otkupa po kvartalima u ukupnoj godišnjoj vrijednosti je ujednačeno i
niže je u I i II kvartalu. Tako je, u 2014. godini, učešće prodaje i otkupa u I kvartalu u ukupnoj godišnjoj vrijednosti prodaje
i otkupa iznosilo 16,4%, u II 21,0%, III 31,2% i u IV 31,4%.
Grafik 4. Promet u maloprodaji, po djelatnostima (%)
Promet u trgovini na malo u periodu januar-septembar 2015. godine, u
tekućim cijenama, veći je za 4,0% u odnosu na isti period 2014. godine, dok je
promet u stalnim cijenama veći za 1,6%. Najveći godišnji rast prometa ostvaren
je u julu i avgustu od 6,0 i 7,2%, respektivno, prvenstveno kao rezultat
povećanog turističkog prometa, dok je ukupno ostvareni promet za devet
mjeseci, u tekućim cijenama, iznosio 938,0 mil.€. Rast prometa je opredijeljen
povećanjem prometa u nespecijalizovanim prodavnicama za 5,9 %, koji čini
67,2% ukupnog prometa, rastom prometa goriva od 8,7% i ljekova na recept
od 14,3%. Promet u trgovini na malo motornim vozilima i motociklima za devet
mjeseci veći je 7,2% u odnosu na isti period prethodne godine, s tim da je
najveći rast prometa od 58,3%ostavaren u maju, zbog kupovine automobila za
potrebe Uprave policije.
2.1.2. Inflacija
Kretanje cijena u prvih devet mjeseci 2015. godine, opredijeljeno je, u najvećoj mjeri, kretanjima na eksternom tržištu,
što je, uz blagi rast potrošnje stanovništva, uslovilo povećanje inflacije. Grafik 5.Inflacija
Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom potrošačkih cijena, u septembru 2015. iznosila je 1,7%, dok je prosječna stopa
u periodu januar-septembar iznosila 1,6%. Najniža stopa inflacije zabilježena je
u januaru i iznosila je 0,2%, a najviša u maju od 2,3%. Kretanje osnovnih
kategorija cijena tokom perioda pokazuje rast cijena hrane, pad cijena goriva i
stagnaciju cijena elekrične energije. Rast potrošačkih cijena dominantno je
opredijeljen rastom cijena u oblasti „hrana i bezalkoholna pića“, što je,
prvenstveno, rezultat niske baze iz prethodne godine. Najveći godišnji rast u
septembru imale su cijene iz oblasti „hoteli i restorani“ od 6,2%, usljed rasta
cijena usluga smještaja od 17,8%, dok su najveći uticaj na izmjerenu inflaciju
dale cijene iz oblasti „hrana i bezalkoholna pića“, sa rastom od 3,4% i uticajem
od 1,31 p.p i „ prevoz“, sa padom od 4,4% i uticajem od -0,45 p.p). Cijene iz oblasti „prevoz“ od početka godine bilježe
pad, zbog pada cijene nafte i naftnih derivata na svjetskom tržištu. Najniža cijena sirove nafte zabilježena je u avgustu
2015. i iznosila je svega 46,52$ po barelu. Pad je blago zaustavljen u II kvartalu 2015, što je, uz uvođenje takse od 7 centi
po litru za potrebe izgradnje Autoputa i finansiranje reprezentativnog sporta, imalo efekat na povećanje cijena goriva i
maziva u Crnoj Gori u drugom u odnosu na prethodni kvartal tekuće godine. Pad cijena nafte na svjetskom tržištu
nastavljen je u III kvartalu, što je, u konačnom, rezultiralo nižom cijenom goriva i maziva u Crnoj Gori u septembru od
10,3% u odnosu na isti mjesec 2014. godine. Od administrativno kontrolisanih cijena, porasle su cijene duvana, usljed
redovnog godišnjeg usklađivanja akciza sa regulativom u EU, dok cijene električne energije u 2015. godini nijesu rasle.
6.0
67.2
3.8
4.9
17.10.9
gorivo
nespec.prodav.prehrana
ljekovi
ost.nepreh.prpolovna roba
-18.5
-13.5
-8.5
-3.5
1.5
2015 II III IV V VI VII VIII IX
CPI hrana
gorivo električna energija
9
Blagi oporavak cijene nafte na svjetskom tržištu i ukidanje takse na gorivo u Crnoj Gori, kao i dalja stabilizacija cijena hrane,
neće značajnije uticati na inflaciju do kraja godine. Očekuje se da će stopa inflacije na kraju 2015. godine iznositi 1,5%.
Inflacija, mjerena HICP-om, u septembru bilježi godišnji rast od 2,3%, pri čemu je najveći godišnji rast zabilježen kod cijena
iz oblasti “hoteli i restorani” od 7,8% i „hrana i bezalkoholna pića“ od 3,3%. Cijene proizvođača industrijskih proizvoda u
septembru bilježe rast od 0,1% u odnosu na isti mjesec prošle godine. Posmatrano po sektorima, cijene industrijskih
proizvoda iz uvoza bilježe pad 2,9%, zbog pada cijena nafte i njenih derivata, dok su cijene industrijskih proizvoda za izvoz
niže 9,5%, usljed pada cijena osnovnih metala, odnosno aluminijuma, za 11,1%. Vrijednost minimalne potrošačke korpe u
septembru 2015. godine iznosila je 807,9 € i bila je 1,6% veća u odnosu na septembar 2014. Na rast potrošačke korpe
uticao je rast cijena hrane i bezalkoholnih pića od 2,9%.
2.1.3. Zaposlenost i zarade
Pozitivna kretanja na tržištu rada, prema podacima iz Ankete o radnoj snazi, ogledaju se u povećanju broja aktivnog
stanovništva i povećanju zaposlenosti. Stopa aktivnosti u drugom kvartalu 2015. iznosila je 54,9% i veća je za 1,4 p.p. u
odnosu na isti kvartal 2014. godine. Pritom, stopa zaposlenosti je iznosila 45,2% i veća je za 1,6 p.p. u odnosu na uporedni
kvartal. Stopa nezaposlenosti iznosila je 17,7,0% i smanjena je za 0,8 p.p. u odnosu na uporedni kvartal, a u odnosu na
četvrti kvartal 2014. za 0,4 p.p. Stopa nezaposlenosti mladih, starosti od 15-24, povećana je sa 32,5% u drugom kvartalu
2014. na 37,6% u drugom kvartalu 2015.
Broj zaposlenih u septembru 2015, prema administrativnim izvorima, iznosio je 177.027, i veći je za 1,2% u odnosu na isti
period 2014. godine, a, istovremeno, povećan je i broj nezaposlenih za 1,5%. Značajnijepovećanje broja zaposlenih
zabilježeno je u oblastima: poslovanje s nekretninama od 9,8%; umjetnost, zabava i rekreacija od 6,4%; stručne, naučne i
tehničke djelatnosti od 5,3% i ostale uslužne djelatnosti od 5,2%. Smanjenje je zabilježeno samo u četiri sektora, pri čemu
je najveće kod prerađivačke industrije od 6,1% i poljoprivrede i šumarstva od 5,3%. Broj nezaposlenih u septembru 2015.
iznosio je 33.773 lica, a stopa nezaposlenosti je iznosila 14,6% i veća je za 0,4 p.p. u odnosu na avgust. Broj oglašenih
slobodnih radnih mjesta za devet mjeseci 2015. je iznosio 28.750, odnosno za 5,1% manje nego u istom periodu 2014.
godine. Broj izdatih radnih dozvola za devet mjeseci 2015. iznosio je 14.602.
U septembru 2015. godine prosječna zarada je iznosila 720,0 €, a prosječna neto zarada 477,0 € i nepromijenjene su u
odnosu na avgust. U periodu januar-septembar 2015. godine u odnosu na isti period 2014, zarade su povećane za 0,3%,
a neto zarade za 0,6%. Realne neto zarade u septembru u odnosu na avgust 2015. godine niže su za 0,3%, a u periodu
januar-septembar 2015, u odnosu na isti period prethodne godine, za 1,0%. Prosječna penzija u Crnoj Gori u septembru
2015. iznosila je 271,24 € i za 1,2% je niža u odnosu na septembar 2014. godine.
2.2. Bankarski sektor i likvidnost
Grafik 6. Ukupni krediti i depoziti
Poslovanje banaka9, u prva tri kvartala obilježio je rast osnovnih monetarnih agregata. Nastavljen je rast depozita i
kapitala, a došlo je i do blagog oporavka kreditne aktivnosti. Bankarski sektor je
bio solventan i likvidan, uz i dalje prisutno visoko učešće nekvalitetnih kredita.
U posmatranom periodu, bilansna suma je imala rastući trend i u septembru je
bila veća za 11,2% u odnosu na kraj 2014. godine, a za 12,0% na godišnjem nivou.
U strukturi aktive banaka dominantno učešće imaju ukupni krediti, koji su iznosili
2.543,5 mil.€, što predstavlja povećanje od 2,8% na mjesečnom i 4,1% na
9 CBCG
2,000.0
2,200.0
2,400.0
2,600.0
2,800.0
ukupni depoziti ukupni krediti
10
godišnjem nivou. Intenziviranju kreditne aktivnosti doprinio je i rast novoodobrenih kredita, koji su za devet mjeseci
iznosili 650,3 mil.€, što predstavlja rast od 26,1% u odnosu na uporedni period prethodne godine. Pri tome, najviše
kredita je odobreno privredi u iznosu od 328,7 mil.€ ili 50,5%, a sektoru stanovništva 240,6 mil.€ ili 37,0%.
Tokom proteklih godina banke su vodile restriktivnu kreditnu politiku, što je rezultiralo povećanjem novčanih sredstava
i, generalno, opšteg nivoa likvidnosti. Tako su banke, u periodu januar-septembar ove godine, dio viška likvidnih
sredstava plasirale u hartije od vrijednosti, kao alternatvini izvor prihoda. Investicije u hartije od vrijednosti bile su za
50,4 mil.€ ili 20,8% više u odnosu na kraj 2014. godine, odnosno za 70,0 mil.€ ili 31,3% više u odnosu na septembar
prethodne godine. Međutim, opreznost banaka je prisutna i kod ovog vida ulaganja, imajući u vidu činjenicu da je najveći
dio sredstava plasiran u državne hartije od vrijednosti.
Konstatan rast depozita odraz je stabilnosti bankarskog sektora. Sredstva deponovana u bankama su imala prosječan
mjesečni rast od 1,4% tokom prvih devet mjeseci. Krajem septembra ukupni depoziti kod banaka su iznosili 2.623,9 mil.€,
što je za 315,7 mil.€ ili 13,7% više u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno 355,9 mil.€ ili 15,7% više na godišnjem
nivou. Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica, čiji depoziti iznose 1.411.3 mil.€, čineći 53,8% ukupnih depozita, sa
ostvarenim rastom od 8,6% na godišnjem nivou.
Pored izvjesnog smanjenja kamatnih stopa, one su i dalje visoke i predstavljaju ograničavajući faktor privrednog rasta. U
septembru je kamatna stopa na ukupne kredite bila 8,9% i niža je za 0,68 p.p. na godišnjem nivou, a kamatna stopa na
depozite iznosila je 1,28% i niža je za 0,69 p.p. na godišnjem nivou.
Bankarski sektor, za devet mjeseci ove godine, karakteriše visok nivo likvidnosti. Ukupna likvidna aktiva u septembru je
iznosila 993,2 mil.€ i povećana je za 42,5% u odnosu na kraj prethodne godine, dok je na godišnjem nivou ostvarila rast
od 37,4%. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi u septembru je iznosilo 28,5%, što je više u odnosu na isti mjesec prethodne
godine, kada je bilo 23,2%.
Visok nivo nekvalitetnih kredita, i pored pozitivnih pomaka u njihovom kretanju, negativno utiče na finansijske
performanse banaka, zbog čega njihovo smanjenje predstavlja ključni izazov u narednom periodu. Iako su nekvalitetni
krediti u septembru smanjeni za 12,2% na godišnjem nivou, a krediti koji kasne sa otplatom za 9,8%, oni i dalje
predstavljaju potencijalni rizik za finansijsku stabilnost. Pored toga, izražen je problem visoke nelikvidnosti privrede, tako
da 19,1% ukupno registrovanih ekonomskih subjekata ima blokirane račune. Prema podacima CBCG, krajem septembra
ove godine nelikvidno je bilo 14.516, od ukupno 75.920 pravna lica i preduzetnika, sa ukupnim dugom od 541,0 mil.€. U
odnosu na prethodni mjesec, broj nelikvidnih firmi je povećan za 0,49%, a ukupan dug za 1,09%. U neprekidnoj blokadi
do jedne godine bilo je 2.147 dužnika, čija blokada iznosi 42,7 mil.€, što čini 7,89 % ukupnog iznosa blokade, dok je duže
od godinu dana u blokadi 12.369 izvršnih dužnika sa iznosom blokade od 498,3 mil.€, što čini 92,1% ukupnog iznosa
blokade.
2.3. Eksterni sektor
2.3.1. Tekući račun
Na tekućem računu platnog bilansa tokom devet mjeseci 2015. godine evidentirano je smanjenje deficita tekućeg računa,
što je, prije svega, rezultat pozitivnih kretanja u oblasti turizma, odnosno usluga i rasta suficita primarnog dohotka.
Tabela 4- Tekući račun platnog bilansa (000 €)
Deficit tekućeg računa platnog bilansa za devet mjeseci
2015. bio je za 26,6% manji u odnosu na isti period 2014.
godine i iznosio je 208,5 mil. €, odnosno 5,7%
jan.-sep. 2014 jan.-sep. 2015
TEKUĆI RAČUN -284.220 -208.495
ROBE -1.040.308 -1.118.773
11
procijenjenog BDP-a. Smanjenje deficita tekućeg računa
rezultat je rasta suficita primarnih dohodaka preko četiri
puta i usluga za 17,2%. Pri tome, deficit je u potpunosti
pokriven neto prilivom stranih direktnih investicija.
Spoljnotrgovinski deficit je iznosio 1.118,8 mil.€ ili 30,6%
procijenjenog BDP-a. Povećanje spoljnotrgovinskog
deficita za 7,5% posljedica je pada izvoza i rasta uvoza
roba. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom
ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je
81,4% i za 8,7 p.p je veća u poređenju sa uporednim
periodom 2014. godine.
Suficit na računu usluga ostvaren je u iznosu od 777,7 mil.€ i veći je za 17,2% u odnosu na uporedni period, kao rezultat
većeg povećanja prihoda od povećanja rashoda po osnovu usluga. Najznačajnije stavke prihodne pozicije računa usluga
su oblast turizma i transporta. Procijenjeni prihodi od putovanja i turizma iznosili su 784,3 mil.€, sa rastom od 19,2% i
učešćem od 75,0% u ukupnim prihodima od usluga. Prihodi po osnovu transportnih usluga iznosili su 158,8 mil.€, pri čemu
je prihod od pomorskog saobraćaja rastao po stopi iznad 30,0 %. Neto izvoz (robe i usluge) bilježi smanjenje disbalansa za
9,5%, što pozitivno utiče na platnobilansnu poziciju Crne Gore.
Račun roba, u posmatranom periodu, karakteriše povećanje uvoza za 3,7%, odnosno smanjenje izvoza za 12,1%.10 Rast
uvoza roba, prije svega, posljedica je intenziviranja novog investicionog ciklusa, na koji dominantno utiče realizacija
projekta izgradnje Autoputa, a koji će kroz komponentu investicione tražnje imati pozitivne efekte na dalji rast BDP-a.
Struktura komponenti tekućeg računa biće, prvenstveno, pod uticajem daljeg dinamiziranja investicionog ciklusa, koji će
usloviti brži rast uvoznih komponenti do kraja godine uz, istovremeno, izraženiju pozitivnu stopu rasta bruto domaćeg
proizvoda.
Na računu primarnih (faktorskih) dohodaka evidentiran je suficit u iznosu od 58,6 mil.€, što je značajno više u odnosu na
uporedni period 2014. godine, kada je ostvareno 14,2 mil.€. Prihodi po osnovu primarnih dohodaka porasli su 7,7%,
zahvaljujući većem prilivu kompenzacija zaposlenih. Istovremeno, rashodi su manji za 20,5%, zbog manjeg odliva po
osnovu dividendi i kamata. Suficit na računu sekundarnih dohodaka iznosio je 74,0 mil. € i bio niži za 5,9% u odnosu na
uporedni period, zbog smanjenja priliva po osnovu ličnih transfera iz inostranstva. Bilans primarnih i sekundarnih
dohodaka i dalje predstavlja značajne izvore uravnoteženja tekućeg računa, kao i izvore formiranja raspoloživog bruto
nacionalnog dohotka koji povećava efektivnu tražnju i generiše rast ekonomije.
2.3.2. Spoljnotrgovinska razmjena
Dinamika spoljnotrgovinske razmjene za devet mjeseci 2015. ukazuje na rastući trend uvoza, uslovljen povećanjem
domaće tražnje u cilju potrošnje ili privatnog i javnog investiranja. Grafik 7. Spoljnotrgovinska razmjena (mil.€)
Spoljnotrgovinska razmjena u periodu januar–septembar 2015. Godine iznosila je 1.601,7 mil.€, što je za 1,8% više u
odnosu na isti period 2014. godine. Smanjenje vrijednosti izvoza i rast inicijalnog uvoza, koji je prvenstveno vezan za
izgradnju Autoputa, generisali su povećanje robnog deficita za 6,4%, koji
je dostigao nivo od 1.164,2 mil.€. Pokrivenost uvoza izvozom iznosila je
15,8% i manja je za 2,2 p.p. u odnosu na uporedni period, a što je najmanja
ostvarena pokrivenost od 2009. godine. Poređenja radi, pokrivenost uvoza
10 CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa, u skladu sa metodologijom MMF-a
1. Izvoz 255.760 224.882
2. Uvoz 1.296.068 1.343.656
USLUGE 663.301 777.692
1. Prihodi 908.979 1.059.099
2. Rashodi 245.678 281.407
PRIMARNI DOHODAK 14.183 58.620
1. Prihodi 167.635 180.560
2. Rashodi 153.452 121.940
SEKUNDARNI DOHODAK 78.605 73.966
1. Prihodi 130.671 126.859
2. Rashodi 52.067 52.893
Izvor: CBCG
-200.0
0.0
200.0
400.0
Jan
/14
Ap
r/1
4
Jul/
14
Oct
/14
Jan
/15
Ap
r/1
5
Jul/
15
Izvoz
Uvoz
Trgovinskibilans
12
izvozom u Srbiji iznosila je 74,7%, Makedoniji 70,0%, Hrvatskoj 60,7%, a u Bosni i Hercegovini 56,73%.
Grafik 8. Izvoz odabranih stavki (mil.€)
Izvoz roba iznosio je 218,8 mil.€ i za 8,6% je manji u odnosu na devet mjeseci 2014. godine. Na pad vrijednosti izvoza
uglavnom je uticalo smanjenje izvoza mesa i mesnih prerađevina za 81,0% i
obojenih metala za 19,1%. Smanjenje vrijednosti izvoza aluminijuma
posljedica je pada berzanske cijene aluminijuma, u prosjeku 6,2%, uz
stabilan odnos dolara prema euru, i nepromijenjeni fizički obim
proizvodnje. Izvoz mesa i prerada mesa smanjen je zbog poznatog efekta
reeksporta za Bjelorusiju u prethodnoj godini. Na drugoj strani, vrijednost
izvoza gvožđa i čelika bilježi povećanje preko tri puta, što je rezultat
obnavljanja procesa proizvodnje u kompaniji “Toščelik” Nikšić. Uvoz roba
iznosio je 1.383,0 mil.€, što je za 3,7% više u odnosu na isti period 2014. U
strukturi uvoza najviše su zastupljene mašine i transportni uređaji u iznosu od 301,3 mil.€ ili 23,8% više, zbog započetih
radova na izgradnji prioritetne dionice Autoputa. Uvoz hrane, druga po veličini kategorija, smanjen je za 5,0%,
prevashodno zbog pada uvoza mesa i prerada mesa oko 30,0% (reeksport).
Statistička slika izvozno-uvozne strukture, po grupacijama zemalja, pokazuje da je sa zemljama CEFTA ostvaren najveći
izvoz, odnosno 44,4% ukupnog izvoza, dok je Crna Gora najviše robe uvezla, iz EU28, odnosno 41,0% ukupnog uvoza.
Glavni partner u robnoj razmjeni je Srbija, sa kojom je Crna Gora ostvarila promet u iznosu od 434,8 mil.€ od čega 47,1
mil.€ izvoza i 387,7 mil.€ uvoza.
2.3.3. Strane direktne investicije
Neto priliv stranih direktnih investicija u periodu januar-septembar 2015. godine iznosio je 526,4 mil.€, što je za 101,6%
više nego u uporednom periodu 2014. godine.
Grafik 9. Neto SDI po mjesecima (mil.€)
Povećanje neto stranih direktnih investicija rezultat je, prevashodno, značajnog povećanja priliva po osnovu ulaganja u
domaće kompanije i banke. Najveći iznos neto priliva stranih direktnih investicija na mjesečnom nivou zabilježen je u
avgustu, u vrijednosti od 263,6 mil.€. Ukupan priliv stranih direktnih
investicija, u periodu januar-septembar 2015. godine, iznosio je 601,6 mil.€,
što je za 71% više nego u uporednom periodu 2014. godine, a rezultat je, prije
svega, visokog ulaganja austrijskog kapitala u preduzeća i banke u iznosu od
238,0 mil.€. Priliv po osnovu vlasničkih ulaganja u posmatranom periodu
iznosio je 410,7 mil.€, što čini 68,3% ukupnog priliva i bio je 2,6 puta veći od
ostvarenog u uporednom periodu. U strukturi ukupnog priliva, 50,2% se
odnosilo na investicije u preduzeća i banke, investicije u nekretnine 18,1%,
interkompanijski dug 30,8% i ostale investicije 0,9%. Ukupan odliv stranih
direktnih investicija iznosio je 75,2 mil.€ i za 17,0% je manji nego u
uporednom periodu 2014. godine.
Tabela 5.- Kapitalni, finansijski račun i neto greške i omaške
jan.-sep. 2014 jan.-sep. 2015
KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN -39.007 -7.706
32.5
2.2
52.5
6.2
17.0
42.5
Meso i preradamesa
Gvožđe i čelik Obojeni metali
Jan-Sep 2014 Jan-Sep 2015
0.00
50.00
100.00
150.00
200.00
250.00
300.00
I II III IV V VI VII VIII IX
Neto SDI jan-sept 2014
Neto SDI jan-sept 2015
13
U periodu januar-septembar 2015. godine, na računu portfolio investicija zabilježen je neto priliv u iznosu od 191,1 mil.€,
što je za 73,6% više nego u uporednom periodu i rezultat je zaduživanja države, kroz emisiju euroobveznica na
međunarodnom tržištu kapitala.
Kretanja na računu ostalih investicija karakteriše smanjenje obaveza banaka i ostalih sektora privrede po osnovu uzetih
kredita, dok su, po tom osnovu, obaveze države povećane. Neto greške i omaške su iznosile 216,2 mil.€ i manje su za
66,9% u odnosu na uporedni perod. Pozicija neto greški i omaški ukazuje na to da pojedine transakcije nijesu uopšte
obuhvaćene -greške ili nijesu vrednovane na adekvatan način -omaške, a odnose se na neevidentirane prihode od turizma,
doznake i druga neregistrovana gotovinska plaćanja.
3. JAVNE FINANSIJE
1. RAČUN KAPITALA -6 0
2. FINANSIJSKI RAČUN -39.000 -7.706
1. Direktne investicije-neto 261.148 526.373
2. Portfolio investicije-neto 110.062 191.106
3. Ostale investicije-neto -300.041 -569.548
4. Promjena rezervi CB CG -110.170 -155.636
NETO GREŠKE I OMAŠKE 323.227 216.201
Izvor: CBCG
14
Cilj fiskalne politike je obezbjeđenje održivosti javnih finansija. U tom smislu, realizuju se mjere u pravcu optimizacije
upravljanja javnim dugom, prevođenja nelegalne ekonomske aktivnosti u legalne tokove-siva ekonomija, proširenja
poreske baze, uz zadržavanja konkurentnih poreskih stopa i unapređenja ambijenta za nova ulaganja.
U skladu sa rješenjima iz dokumenta ,,Analiza pojedinih aspekata poreske politike“, u 2015. godini izvršene su određene
izmjene u politici oporezivanja, čime je stavljen akcenat na oporezivanje potrošnje i rasterećenje dohodaka fizičkih i
pravnih lica. Istovremeno, pojačani su napori na suzbijanju sive ekonomije i povećanju fiskalne discipline. Poreskim
oslobađanjima i podrškom kapitalnim i razvojnim projektima ojačana je razvojna komponenta fiskalne politike. Utvrđen
je Predlog zakona o zaradama u javnom sektoru, čijom primjenom će se obezbijediti objektivniji i transparentniji sistem
zarada u javnom sektoru. U cilju rješavanja problema funkcionisanja lokalnih samouprava, odobren je reprogram poreskog
duga opština po osnovu poreza i doprinosa na zarade zaposlenih, sa stanjem na 31. 12. 2014. godine, u ukupnom iznosu
od 89,1 mil. €. Od ovog iznosa, 74,4 mil. € je reprogramirano na 20 godina, počev 01 07 .2015. godine, za opštine koje su
korisnici Egalizacionog fonda, dok se 14,6 mil.€ odnosi na opštine Bar i Budvu, kojima je odobren reprogram na 5 godina.
U cilju povećanja kvaliteta finansijskih informacija i odgovornosti upravljanje javnim finansijama donesena je “Strategija
implementacije ESA 2010 metodologije u statistici javnih finansija’’, na bazi koje će se sprovoditi aktivnosti na uvođenju
ESA metodologije u sistem javnih finansija Crne Gore.
3.1. Javne finansije u 2015.godini
Javne finansije u periodu januar-septembar 2015. godine
Javni prihodi su, u periodu januar-septembar, iznosili 1.113,9 mil.€, odnosno 30,4% procijenjenog BDP-a, i veći su za 27,8
mil. € ili 2,6% u odnosu uporedni period 2014. godine, a niži u odnosu na plan za 0,4 mil.€. Najznačajnije povećanje u
odnosu na prošlu godinu ostvareno je kod prihoda po osnovu doprinosa od 20,7mil.€, naknada od 8,5 mil.€ i akciza od 6,1
mil.€, što je rezultat povećanja stope doprinosa za zdrastveno osiguranje za 0,5 p.p, uvođenja naknade za Autoput i
vrhunski sport11, i povećanja akcize na cigarete, shodno ,,akciznom kalendaru’’. Najveće smanjenje zabilježeno je kod
poreza na dohodak za 9,2 mil. € ili 9,8%, zbog smanjenja stope kriznog poreza na dohodak sa 15% na 13%.
U istom periodu javna potrošnja je iznosila 1.305,4 mil.€, odnosno 35,7% procijenjenog BDP-a, i veća je u odnosu na
planiranu za 23,2 mil.€ ili 1,8%, odnosno za 198,7 mil.€ ili 18,0% od ostvarene u uporednom periodu, zbog povećanja
izdataka kapitalnog budžeta-finansiranje dionice Autoputa. U strukturi ukupnih izdataka i dalje najveće učešće imaju
rashodi za bruto zarade od 23,7% i transferi za socijalnu zaštitu od 27,9%, što ukazuje na neophodnost sprovođenja
reformskih aktivnosti u sistemu socijalne zaštite i politici zapošljavanja u javnom sektoru. Kapitalna potrošnja javnog
sektora iznosila je 219,3 mil. €, odnosno 16,8 % ukupne javne potrošnje, što čini 6,0% procijenjenog BDP-a, a kamate 75,5
mil. € ili 2,1% BDP-a.
Javne finansije su, u posmatranom periodu, zabilježile deficit od 191,5 mil.€, odnosno 5,2% procijenjenog BDP-a, koji je
veći od planiranog za 23,5 mil.€. Primarni deficit, bez izdataka za kamate, iznosio je 3,2% procijenjenog BDP-a.
Javne finansije do kraja 2015.godine
Javni prihodi za 2015. godinu procijenjeni su na 1.532,4 mil. €, odnosno 41,9% procijenjenog BDP-a, i niži su za 17,4 mil.€
u odnosu na 2014. godinu, što je rezultat očekivanog smanjenja prihoda od poreza na centralnom nivou za 32,2 mil.€,
povećanja prihoda po osnovu doprinosa i naknada za 11,1 mil.€ i 9,9 mil.€, respektivno, kao i niže procijenjenih prihoda
lokalne samourave u odnosu na ostvarene u 2014. godini.
11 uvedena u aprilu, a ukinuta početkom novembra
15
Procijenjuje se da će javna potrošnja u 2015. godini iznositi 1.822,1 mil. €, odnosno 49,8% procijenjenog BDP-a, i biće
veća za 164,8 mil. € u odnosu na prošlu godinu, što je posljedica, prije svega, povećanja izdataka kapitalnog budžeta za
169,9 mil.€12. Pored toga, značajna odstupanja u odnosu na 2014. godinu procijenjena su kod kapitalnih izdataka u
tekućem budžetu od -47,2 mil.€, transfera za socijalnu zaštitu u iznosu od 7,0.mil. € i transfera od 33,1 mil.€.
Prema procjenama, deficit javnih finansija u 2015. godini iznosi 289,7 mil. €, odnosno 7,9% procijenjenog BDP-a, pri čemu
je deficit centralnog budžeta 7,7% procijenjenog BDP-a, a suficit budžeta lokalne samouprave 0,3% procijenjenog BDP-a.
Otplata duga u ovoj godini, prema procjenama, iznosiće oko 558,5 mil.€ ili 15,3% procijenjenog BDP-a i zajedno sa
ostvarenim deficitom biće finansirana iz: zaduživanja preko EXIM banke za potrebe Autoputa u iznosu od 200,0 mil. €,
zaduživanja na tržištu kapitala u iznosu od 451,9 mil.€, zaduživanja na domaćem tržištu od oko 195,0 mil.€ i prihoda od
privatizacije u iznosu od 11,9 mil.€. Depoziti će biti uvećani za 11,0 mil.€.
3.2. Budžet Crne Gore u 2015. godini
Ostvarenje budžeta u periodu januar- septembar 2015. godine
Povećanje prihoda budžeta, u periodu januar-septembar 2015. godine, u odnosu na plan i uporedni period prethodne
godine, uz kontinuitet aktivnosti u borbi protiv sive ekonomije, rezultat je određenih izmjena u politici oporezivanja, a
koje su se odnose na: (a) smanjenje stope kriznog poreza na zarade sa 15% na 13%; (b) povećanje stope doprinosa za
zdravstvo za 0,5 p.p; (c) uvodjenje poreza na kafu i dobitke od igara na sreću; (d) povećanje akciza na cigarete; (e) davanje
poreskih olakšica za investicije u strateškim razvojnim granama – elitni turizam, energetika i poljoprivreda; (f) izmjene
Zakona o porezu na nepokretnosti, kojima je lokalnim samoupravama data mogućnost primjene više stope poreza na
imovinu koja nije u upotrebi.
Grafik 10.Kretanje prihoda i rashoda u 2015.
Prihodi budžeta za posmatrani period iznosili su 963,6 mil.€, odnosno
26,3% procijenjenog BDP-a, i veći su od planiranih za 8,0 mil. € ili 0,8%, a u
odnosu na uporedni period 2014. godine za 23,7 mil.€ ili 2,5%.
Najznačajnije povećanje prihoda ostvareno je po osnovu doprinosa od 20,7
mil. €, naknada od 9,0 mil. € i akciza od 6,1 mil. €. Povećanje prihoda po
osnovu doprinosa uslovljeno je, u značajnoj mjeri, preduzetim aktivnostima
na suzbijanju sive ekonomije na tržištu rada. Povećanje prihoda od naknada
rezultat je privremenog uvođenja naknade za Autoput i finansiranje
vrhunskog sporta u iznosu od 0,07 €, koja se naplaćivala po litru goriva.
Povećanje prihoda po osnovu akciza rezultat je povećanja akciza na cigarete
shodno „akciznom kalendaru“, a što je u funkciji harmonizacije domaće
regulative sa EU propisima. Sa druge strane, zabilježeno je značajno
smanjenje prihoda po osnovu poreza na dohodak fizičkih lica od -6,1 mil. €,
zbog smanjenja stope kriznog poreza na zarade sa 15% na 13%.
Izdaci budžeta u istom periodu iznosili su 1.209,0 mil. €, odnosno 33,0% procijenjenog BDP-a, i veći su u odnosu na
uporedni period za 199,5 mil. € ili 19,8%. Povećanje ukupnih izdataka uslovljeno je, u najvećoj mjeri, povećanjem izdataka
kapitalnog budžeta, koji su u odnosu na uporedni period prethodne godine veći za 154,0 mil.€13. Pored toga, povećanje
12 finansiranje dionice Autoputa 13 finansiranje izgradnje prioritetne dionice Autoputa
-100.00
-80.00
-60.00
-40.00
-20.00
0.00
20.00
40.00
60.00
0.00
30.00
60.00
90.00
120.00
150.00
180.00
210.00
IX XII III VI IX
suficit/deficit budžeta
prihodi budžeta
rashodi budžeta
16
izdataka nastalo je i zbog: (a) povećanja rashoda za kamate, zbog prijevremene otplate duga u martu ove godine)14 i (b)
otplate obaveza iz prethodnog perioda za 23,7 mil.€, po osnovu izmirenje akumuliranih obaveza za potrebe Fonda
zdravstva i javnih zdravstvenih ustanova. Istovremeno, povećani su izdaci na poziciji „Transferi pojedincima, institucijama,
nevladinom i javnom sektoru’’ za 24,0 mil. €, zbog tehničkog prilagođavanja pojedinih izdataka budžetskoj klasifikaciji. Sa
druge strane, u odnosu na uporedni period, zabilježena je značajna ušteda kod “Transfera za socijalnu zaštitu”, u okviru
prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja. U 2015. godini nije bilo aktiviranih garancija, a u periodu januar-
septembar 2014. godine one su iznosile 15,3 mil.€.
Deficit budžeta za devet mjeseci 2015. godine iznosio je 245,4 mil. €, odnosno 6,7% procijenjenog BDP-a, i, u odnosu na
uporedni period 2014. godine, veći je za 175,8 mil.€.
Otplata duga, u posmatranom periodu, iznosila je 361,0 mil.€, odnosno 9,9% BDP-a, i zajedno sa deficitom finansirana jeiz
inostranih izvora u iznosu od 503,0 mil €, zaduženja na domaćem tržištu u iznosu od 35,4 mil. € i prodaje imovine u iznosu
od 6,5 mil. €, pri čemu je na kraju perioda došlo do smanjenja novčanih depozita za 61,5 mil. €.
Procjena budžeta do kraja 2015. godine
Procjena budžeta za 2015. godinu izvršena je na osnovu ostvarenja za devet mjeseci, procjene realnog rasta BDP-a i
procjene efekata uvedenih mjera fiskalne politike.
Prihodi budžeta za 2015. godinu procijenjeni su na nivou od 1.338,4 mil. €, odnosno, 36,6% procijenjenog BDP-a, i biće
veći za 9,2 mil. € u odnosu na planirane, a manji za oko 15,2 mil. € u odnosu na 2014. godinu, zbog visoke baze iz prethodne
godine.
Procijenjeni rashodi budžeta za 2015. godinu biće na nivou planiranih i iznosiće 1.618,6 mil. €, odnosno 44,2 %
procijenjenog BDP-a, od čega se 1.376,6 mil. € ili 37,6% BDP-a odnosi na tekuće budžetske rashode, a 242,0 mil. € ili 6,6%
BDP-a na kapitalni budžet. U odnosu na 2014. godinu izdaci će biti veći za 157,8 mil. €, zbog planiranih troškova izgradnje
Autoputa, koji će kapitalne investicije dovesti na nivo od 6,6% procijenjenog BDP-a u 2015. godini.
Deficit centralnog budžeta procijenjen je na 280,2 mil. €, odnosno 7,7% procijenjenog BDP-a, i, u odnosu na plan, biće
veći za 44,4 mil. €.
Otplata duga do kraja godine iznosiće 541,5 mil. € i, zajedno sa deficitom, biće finansirana zaduživanjem na ino tržištu u
iznosu od 649,9 mil. €, domaćem u iznosu od 175,2 mil. €, pri čemu će i depoziti biti uvećani za 10,3 mil.€.
14 Prilikom emisije euroobveznica u značajnoj mjeri su refinansirane obaveze prema kreditorima, zbog čega je došlo do povećanja stavke otplata
duga, koja se, shodno međunarodnim pravilima, prikazuje „ispod crte“ i ne ulazi u obračun deficita. Iz istih razloga, povećani su i rashoda po osnovu plaćenja kamate
17
3.3. Državni dug u 2015.godini
Ukupan državni dug sa depozitima na dan 30. 09. 2015.godine iznosio je 2.150,8 mil.€ ili 58,8 % BDP-a, od čega se na ino
dug odnosi 1.975,1 mil. €, unutrašnji 329,2 mil.€, dok su depoziti iznosili 153,5 mil. €.
Povećanje ino duga uslovljeno je emisijom euroobveznica na međunarodnom tržištu u vrijednosti od 500,0 mil.€, koje su
izdate na period od 5 godina, uz kamatnu stopu 3,875%, kao i dvije avansne isplate sredstava kredita kineske banke za
potrebe izgradnje Autoputa, u ukupnom iznosu od 168,0 mil.€.
Procjenjuje se da će ukupan državni dug sa depozitima na kraju 2015. godine iznositi oko 2.202,0 mil.€ (60,1%
procijenjenog BDP-a). Isključujući depozite, koji su procijenjenji na iznos oko 55,0 mil.€, državni će dug iznositi oko
2.256,00 mil.€ ili 61,6% procijenjenog BDP-a.
Stanje državnih garancija na kraju trećeg kvartala iznosilo je oko 315,4 mil.€ ili 8,62% BDP-a. Od navedenog iznosa, na ino
garancije se odnosilo 306,5 mil.€ ili 8,37%, dok su domaće garancije iznosile 8,91 mil.€ ili 0,24% BDP-a.
Ukupan iznos garancija na kraju godine zavisiće od iznosa domaćih garancija koje će biti izdate u do kraja godine. Naime,
Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu za 2015. godinu, predviđeno je izdavanje garancija jedinicama
lokalne samouprave u iznosu od 107,0 mil.€. Navedene garancije biće obezbijeđene sredstvima Egalizacionog fonda. Ne
očekuje se da će biti značajnih povećanja iznosa već izdatih garancija.
71.18
86.77
100.33
111.55
99.81
118.26
127.43
124.35
123.60
110.36
45.00
65.00
85.00
105.00
125.00
Januar Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust Septembar Octobar
I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartal
Grafik 11. Pregled ostvarenja budžeta u 2015. godini
Plan prihoda 2015 Izvršenje 2015 Izvršenje 2014
Uveden je porez na kafu, ukinuta akciza na kafu Uvedena je naknada za
finansiranje autoputa i vrhunskog sporta u visini od 0,07 € koja se
naplaćuje po litru goriva.
Povećana stopa akciza na cigarete, shodno "akciznom kalendaru", štio je u funkciji usaglašavanja sa EU
propisima.
Septembarsko odstupanjeod plana je pozitivan signal zato što je indikator:(a) smanjenja sive ekonomije (posebno tokom ljetnje turističke ssezone))b) rasta ekonomske aktivnosti, odnosno veće lične potrošnje u avgustu mjesecu
Smanjenje kriznog poreza na zarade sa 15% na 13%, dok je istovremeno povećana stopa doprinosa za zdravstvo za 0,5 p.p
18
4. STRUKTURNE POLITIKE
4.1. Sektor preduzeća 4.1.1. Privatizacija i javno-privatno partnerstvo Aktivnosti u oblasti privatizacije odvijale su se u skladu sa Odlukom o planu privatizacije za 2015. godinu. U cilju povećanja konkurentnosti i efikasnosti funkcionisanja društava, podsticanja stranih ulaganja i preduzetništva, a na osnovu sprovedenih javnih tendera, u toku su aktivnosti na zaključenju ugovora za prodaju 215.954 akcija Instituta za fizikalnu medicinu, rehabilitaciju i reumatologiju „Dr Simo Milošević” AD Igalo (kupoprodajna cijena 10,03 mil.€, uz minimalna investiciona ulaganja od 50,0 mil.€). Takođe, realizovane su aktivnosti na zaključenju ugovora za prodaju akcija "Montenegro defence industry" d.o.o, Podgorica i Poliex AD, Berane. Potpisani su ugovori o kupoprodaji i ugovor o zakupu za imovinu kompleksa Hotela Park u Bijeloj i dijela imovine društva "Gornji Ibar" iz Rožaja. U toku je tenderski postupak za prodaju drugog dijela imovine društva "Gornji Ibar" iz Rožaja, dok je tender za prodaju Novog duvanskog kombinata AD Podgorica proglašen neuspjelim. Pokrenut je stečajni postupak za “Jadransko Brodogradilište”- Bijela, kako bi se olakšala prodaja i restrukturiranje preduzeća.
Savjet za privatizaciju i kapitalne projekte sprovodi aktivnosti na valorizaciji turističkih lokaliteta: “Lokalitet Pećine“ - Herceg Novi, izgradnju baznog naselja planinskog centra "Kolašin 1600", "Donja Arza" - Herceg Novi, "Ecolodge" - Vranjina i lokalitet bivšeg vojnog odmarališta "Mediteran"- Žabljak. U toku je priprema tenderske dokumentacije za lokalitet "Buljarica" - opštine Bar i Budva. U toku je priprema sistemskog zakona o javno-privatnom partnerstvu, kojim će se objediniti svi oblici javno-privatnog partnerstva, uključujući i koncesije (Predlog zakona biće utvrđen do kraja 2015. godine). Donošenjem ovoga zakona stvariće se regulatorni i institucionalni okvir za identifikaciju JPP projekata, dodjelu ugovora o JPP-u i nadzor nad njihovom realizacijom. Utvrdiće se posebne procedure i kriterijumi za izbor najboljeg ponuđača. Pri tome, akcentat će biti na fiskalnoj održivosti i efikasnosti pružanja javne usluge. Takodje, predviđa se i osnivanje Agencije za investicije, koja će biti nadležna za sve modele investiranja, uključujući i javno-privatno partnerstvo. Važno je istaći da će ovaj zakon biti usaglašen sa novom Direktivom EU o koncesijama iz 2014. godine.
Rezultati -uspješno okončani važni privatizacioni procesi ; -nastavak saradnje Crne Gore i kompanije A2A.
! Ograničenja/izazovi -dugo trajanje procesa (značajan broj neuspjelih privatizacija).
Mjere/preporuke -donošenje Zakona o javno-privatnom partnerstvu; -dalja realizacija mjera u pravcu unaprijeđenje ambijenta za nova, posebno strana ulaganja.
4.1.2. Biznis okruženje 4.1.2.1. Poreska politika Politika oporezivanja usmjerena je na obezbjeđenje održivosti javnih finansija, uz ograničavanje rasta javnog duga,
suzbijanje sive ekonomije, smanjenje poreskog opterećenja, odnosno unaprijeđenje ambijenta za poslovanje i, s tim u
vezi, jačanja konkurentnosti ekonomije. S tim u vezi, u 2015. godini izvršene su određene izmjene u poreskoj politici, a
koje se odnose na:
ukidanje akcize na kafu, a uvođenje oporezivanja prometa na kafu i proizvoda od kafe;
povećanje akcize na cigarete, shodno „akciznom kalendaru’’;
smanjenje više stope poreza na dohodak fizičkih lica (sa 15% na 13%);
povećanje stope doprinosa za zdravstveno osiguranje za 0,5 p.p;
uvođenje oporezivanja prihoda od igara na sreću po stopi od 15%;
uvođenje naknade, u iznosu od 7 centi po litru goriva, za finansiranje Autoputa i vrhunskog sporta (ukinuta u novembru);
19
izmjene Zakona o porezu na nepokretnost, kojim je lokalnim samoupravama data mogućnost primjene više poreske stope na
imovinu koja nije stavljena u funkciju, a čija primjena počinje 2016. godine;
povećanje naknade za gorivo (Zakon o izmjeni Zakona o akcizama je u skupštinskoj proceduri).
Istovremeno, pojačani su napori na suzbijanju sive ekonomije i povećanju fiskalne discipline. Poreskim oslobađanjima i
podrškom kapitalnim i razvojnim projektima ojačana je razvojna komponenta fiskalne politike. Utvrđen je Predlog zakona
o zaradama u javnom sektoru, sa rješenjima kojima se obezbjeđuje pravedniji, objektivniji i transparentniji sistem zarada
u javnom sektoru. U cilju rješavanja problema funkcionisanja lokalnih samouprava, odobren je reprogram poreskog duga
opština po osnovu poreza i doprinosa na zarade zaposlenih, sa stanjem na 31.12.2014. godine.
U cilju povećanja kvaliteta finansijskih informacija i odgovornosti upravljanja javnim finansijama, na osnovu “Strategije
implementacije ESA 2010 metodologije u statistici javnih finansija’’, sredinom godine počele su aktivnosti na uvođenju
ESA metodologije u sistem javnih finansija Crne Gore.
4.1.2.2.Unapređenje poslovnog ambijenta
Implementacija reformskih mjera i aktivnosti u pravcu unapređenja poslovnog ambijenta daje vidljive rezultate, koji
su verifikovani i u izvještajima međunarodnih institucija. Stvaranje stimulativne poslovne klime za nova ulaganja,
posebno strana, važan je preduslov ekonomskog rasta i razvoja i jačanja konkurentnosti ekonomije.
Prema posljednjem Izvještaju Svjetske
banke o lakoći poslovanja (Doing Business-
2016), kojim je obuhvaćeno 189 nacionalnih
ekonomija, Crna Gora je rangirana na 46.
mjesto, čime je, u poređenju sa
prošlogodišnjim revidiranim Izvještajem,
ostvaren napredak za 1 poziciju. Najveći
napredak, sa 97. na 64. mjesto, ostvaren je u
oblasti „plaćanje poreza”, prije svega, zbog
pojednostavljivanja procedura. U oblasti
„izdavanje građevinske dozvole” ostvaren je
napredak sa 102. na 91. mjesto, što je
rezultat kraćeg trajanja i smanjenja troškova
postupka. Napredak za dvije pozicije
ostvaren je kod „registracije nepokretnosti”,
sa 81. na 79. mjesto. Smanjenje ranga zabilježeno je u pet oblasti, od kojih je u oblasti „započinjanje biznisa” ostvaren
najveći pad, sa 55. na 59. poziciju. Iako su broj procedura i vrijeme trajanja postupka u ovoj oblasti ostali isti, a napredak
prepoznat u relativnom smanjenju troškova, druge zemlje su osvarile dinamičnije i kvalitetnije promjene po elementima
15 Podaci prema DB2016 za 2016. i revidirani za 2015. godinu u skladu su sa novom metodologijom. Ovu metodologiju karakteriše rangiranje lakoće
poslovanja koje se vrši u odnosu na zemlje koje su ocijenjene kao najbolje prakse u pojedinim oblastima (distance to frontier score), za razliku od dosadašnjeg postupka i poređenja prema prosječnim rezultatima u okviru pojedinačnih oblasti.
Rezultati: -prihodi budžeta, u periodu januar-septembar, veći od planiranih, odnosno ostvarenih u uporednom periodu.
! Ograničenja/
izazovi
-siva ekonomija-neformalni sektor;
-mogućnost aktiviranja državnih garancija;
-novo zaduživanje.
Mjere/
preporuke
-aktivnosti na smanjenju nivoa sive ekonomije;
-aktivnosti na povećanju naplate poreskih potraživanja;
-unapređenje administrativnih i tehničkih kapaciteta nadležnih institucija.
Tabela 6. Indikatori o lakoći poslovanja prema Doing Business Izvještaju SB
INDIKATORI/rang-prema Doing
Business Report 2014 2015
2015
(revidirana)
DB15
2016
odstupanje
2016.
Rang na globalnoj listi zemalja 42 36 47 46 1
DTF (distance to frontier score) 70,7
1
72.0
2 71,05
71,8
5 0,80
- započinjanje biznisa 48 56 55 59 -4
- izdavanje građevinske dozvole 165 138 102 91 11
- dobijanje električne energije 59 63 162 163 -1
- registracija nepokretnosti 87 87 81 79 -2
- dobijanje kredita 3 4 6 7 -1
- zaštita manjinskih investitora 43 43 33 36 -3
- plaćanje poreza 97 98 97 64 33
- prekogranična trgovina 51 52 42 42 0
- izvršenje ugovora 136 136 43 43 0
-rješavanje problema insolventnosti 31 33 33 36 -3
Izvor:www.doingbusiness.org/report
20
vrednovanja. Od zemalja u regionu, od Crne Gore su bolje rangirane Makedonija (12), Slovenija (29) i Hrvatska (40), a
lošije Srbija (59), Kosovo (66), BiH (79) i Albanija (97).
Reformske mjere i aktivnosti, uz uvažavanje preporuka EK, privatnog sektora i stranih investitora usmjerene su, prije
svega, na oblasti: registracija nepokretnosti, izdavanje građevinskih dozvola, izvršenje ugovora, rješavanje problema
insolventnosti i dalju implementaciju preporuka “Giljotine propisa”. U tom smislu, u 2015. godini sprovedene su aktivnosti
koje se odnose na:
- unapređenje postupaka i ostalih rješenja iz oblasti izvršenja ugovora, kroz implementaciju instituta javnih izvršitelja;
- pojednostavljivanje procedura, kreiranje i potpuniju implementaciju „one stop shop-a“ za izdavanje građevinskih dozvola u
jedinicama lokalnih samouprava (JLS);
- izradu Centralnog registra i pristup, preko portala, jedinstvenoj bazi podataka o važećoj planskoj i tehničkoj dokumentaciji,
na osnovu koje se izdaje građevinska dozvola;
- realizaciju aktivnosti utvrđenih Akcionim planom za suzbijanje sive ekonomije za 2015. godinu;
- nastavak i unaprijedjenje implementacije RIA metodologije16 (izrada Analize procjene uticaja propisa);
- efikasniju realizaciju preporuka „Giljotine propisa“, zbog nezadovoljavajućeg nivoa ostvarenja;
- projekat „Uprava po mjeri građana i biznisa“- nova kampanja „Bez barijera. Da posao ne stoji!“.
4.1.2.3. Sektor malih i srednjih preduzeća
Sektor malih i srednjih preduzeća posluje u uslovima restriktivne kreditne politike poslovnih banaka, ali uz sve
značajniju finansijsku podršku Investiciono – razvojnog fonda (IRF).
Investiciono-razvojni fond (IRF) je, za 10 mjeseci 2015. godine, u vidu kratkoročnih i
dugoročnih kredita i faktoring aranžmana plasirao 92,1 mil.€, što je za 15,1% više u
odnosu na plan za 2015. godinu (80,0 mil.€). Pri tome, plasirana kreditna sredstva,
realizovana kroz podršku 194 projekta, iznosila su 53,7 mil.€, što je za 63,4% više u
odnosu na uporedni period 2014. godine. Najviše sredstava plasirano je u sektor
turizma- 22,3 mil.€ (41,6% ukupno odobrenih kredita), sektor proizvodnje-10,5 mil.€
(19,6% od ukupno odobrenih kredita) i sektor usluga 10,1 mil.€ (18,8% od ukupno odobrenih kredita). Posmatrano po
regionima, u centralni region plasirano je 23,2 mil.€, južni 21,0 mil.€, a najmanje u sjeverni region-9,5 mil.€. U
posmatranom periodu, kroz faktoring aranžmane (sklopljeno 39 ugovora o faktoringu), izvršen je otkup duga u iznosu od
38,4 mil.€, što je dvostruko više u odnosu na uporedni period. Kao rezultat navedenih aktivnosti IRF-a, otvoreno je 1.551
radno mjesto i stvoreni uslovi za nastavak radnog ongažmana za 2.731 lice.
Zavod za zapošljavanje Crne Gore je, u periodu januar-oktobar, odobrio 25 kredita u iznosu od 160 hilj.€, čijom realizacijom
je omogućeno otvaranje 32 radna mjesta. Od ovog broja, 8 kredita je dodijeljeno sjevernom regionu (50,0 hilj.€), 7 kredita
južnom (35,0 hilj.€) i 10 kredita centralnom (75,0 hilj.€). Iako je odobreno dvostruko više kredita u odnosu na isti period
2014. godine, kreditnu funkciju ZZZCG treba preispitati.
16 Ministarstvo finansija je od uvođenja RIA (2012. godine) dalo više od 1000 mišljenja na valjanost RIA analize i uticaj iste na poslovni ambijent i
Budžet.
Rezultati: -bolje pozicioniranje Crne Gore na globalnoj listi Svjetske banke u godišnjem izvještaju o lakoći poslovanja (Doing
Business Report 2016).
! Ograničenja/
izazovi -nedosljedna primjena preporuka/rješenja, posebno na lokalnom nivou.
Mjere/
preporuke
-otklanjanje barijera koje su rezultirale padom ranga (započinjanje biznisa, dobijanje električne energije, registracija
nepokretnosti, dobijanje kredita, rješavanje problema insolventnosti, zaštita manjinskih investitora);
-uvođenje sistema elektronskog izdavanja građevinskih dozvola;
-unapređenje procedura u postupku registracije preduzeća.
18%
43%
39%
Grafik 12.Kreditiranje IRF-a sektora MSP, po regionima
Sjever
Centar
Jug
21
Osnovan je Regionalni biznis centar i inkubator u Beranama, čime su ojačani institucionalni kapciteti za podršku MSP.
Politika razvoja malih i srednjih preduzeća, definisana strateškim razvojnim dokumentima, realizuje se kroz projekte koji
su, uglavnom, međunarodno-regionalnog karaktera, a najznačajniji su: „Uspostavljanje i promocija mentoring sistema u
MSP u zemljama Zapadnog Balkana’’; „COSME-Konkurentnost malih i srednjih preduzeća 2014-2020”- sporazum između
Evropske unije i Crne Gore; „AdriaFootouring-ADRIAtic FOOd and TOURism: INnovatinG smes” (IPA ADRIATIC 2007-2013)-
, u okviru kojeg je u 2015. godini osnovan i počeo sa radom virtuelni inkubator, kojim je omogućen bolji protok informacija,
promocija razvoja i realizacije inovativnih ideja, posebno turizmu i proizvodnje hrane.
U cilju povećanja radnog angažovanja ženske populacije, odnosno razvoja ženskog preduzetništva, donesena je Strategija
razvoja ženskog preduzetništva. Realizacijom Strategije za cjeloživotno preduzetničko učenje 2015-2019. godine stvoriće
se efikasan preduzetnički ambijent i, time, između ostalog, povećati preduzetničko učenje, omogućiti razvoj preduzetničke
kompetitencije kod studenata i učenika, odnosno povećati učešće ove populacije u preduzetničkim aktivnostima. U
pripremi je Strategija razvoja MSP 2016-2020 godine, kojom će se dati konkretna rješenja, mjere i aktivnosti za brži razvoj
ovog sektora, uz poštovanje preporuka i standarda EU.
4.1.3. Mrežne industrije 4.1.3.1. Energetika
Realizuju se aktivnosti na integrisanju elektroenergetskog sistema Crne Gore u trans-evropsku elektroenergetsku
mrežu. Radi se na uspostavljanju 400 kV prenosnog koridora između Crne Gore, Srbije i BiH, dijela trans-balkanskog
elektro-energetskog koridora. Za izgradnju dionice dalekovoda kroz Crnu Goru, obezbijeđeno je 25,0 mil.€ (grant) iz
sredstava “Investicionog okvira za Zapadni Balkan” (WBIF). Dalekovod će se povezati sa podmorskim kablom
jednosmjerne struje između Crne Gore i Italije, čime će se Crna Gora uključiti na regionalno, odnosno tržište električne
energije EU. Realizacijom ovih projekata unaprijediće se kvalitet, odnosno sigurnost snabdijevanja potrošača električnom
energijom u Crnoj Gori i u regionu. Istovremeno, stvoriće se uslovi za bolju valorizaciju značajnog neiskorišćenog
potencijala, a Crna Gora će se pozicionirati kao važno elektroenergetsko čvorište u regionu. Inače, projekat povezivanja
elektroenergetskih sistema Crne Gore i Italije realizuje se planiranom dinamikom. Očekuje se da će kabal biti u funkciji
krajem 2018. ili početkom 2019. godine.
U skladu sa zaključenim ugovorima o koncesiji, na 21 vodotoku bi trebalo da se izgradi 41 mala hidroelektrana (mHE),
ukupne instalisane snage oko 73 MW, sa planiranom godišnjom proizvodnjom od oko 247 GWh, ukupne vrijednosti
investicije od oko 109,0 mil. €. Do sada je završena izgradnja sedam mHE, ukupne instalisane snage 10,2 MW i planirane
godišnje proizvodnje od 40 GWh. U 2016. godini, raspisaće se javno nadmetanje za davanje koncesija za izgradnju mHE
na još tri vodotoka. Projekti izgradnje mHE su posebno značajni za razvoj opština u sjevernom dijelu Crne Gore. Prema
zaključenim ugovorima, izgradnja mHE je predviđena na teritoriji sljedećih opština: Andrijevica, Berane, Budva, Kolašin,
Plav i Plužine.
U toku je i realizacija projekata izgradnje vjetroelektrana (VE), na lokalitetima Krnovo i Možura, ukupne instalisane snage
118 MW. Počela je izgradnja vjetroelektrane na Krnovu, a prenošenjem prava i obaveza iz Ugovora o zakupu zemljišta i
Rezultati
-povećana kreditna podrška IRF-a;
-veći broj sklopljenih ugovora o faktoringu;
-otvorena radna mjesta.
! Ograničenja/
izazovi
-nelikvidnost privrede;
-visoke kamatne stope poslovnih banaka.
Mjere/
preporuke
-pojačati finansijsku podršku sektoru MSP;
-omogućiti lakšu dostupnost finansijskim sredstvima i povoljnije uslove, posebno za početnike u biznisu;
-pojednostaviti postupke za dobijanje dozvole za poslovanje;
-obezbijediti statističko praćenje indikatora MSP.
22
izgradnji vjetrolelektrane na lokalitetu Možura na kompaniju „Enemalta plc“, koja je u većinskom vlasništvu Vlade
Republike Malte, stvoreni su uslovi za početak realizacije ovoga projekta.
Za izgradnju HE Komarnica i HE Morača, postoji značajno interesovanje investitora. Projekti će se realizovati po modelu
koji ne podrazumijeva davanje državnih garancija.
U cilju realizacije projekta izgradnje II bloka Termoelektrane Pljevlja, koji obuhvata i izgradnju toplotne stanice za
obezbjeđenje energije za daljinsko grijanje Pljevalja, izabrana je najpovoljnija ponuda (ponuda češke kompanije Škoda
Praha). Sa ovom kompanijom se, u skladu sa dogovorom glavnih akcionara u EPCG, vode pregovori o tehničkim, pravnim
i ekonomskim uslovima realizacije projekta. U zavisnosti od odluke o načinu finansiranja, biće definisano da li je i u kom
obliku potrebno učešće Države u ovom projektu.
Sprovode se značajne aktivnosti na planu energetske efikasnosti: implementira se projekat "Energetska efikasnost u Crnoj
Gori", koji će trajati do 30. marta 2017. godine, a koji ima za cilj poboljšanje energetskih karakteristika u zdravstvenim i
obrazovnim objektima; projekat „Razvoj održivog korišćenja energije“ počeo je da se realizuje u aprilu 2015. godine
(planirano trajanje projekta je dvije godine), a čija je svrha, između ostalog, i sagledavanje potencijala za poboljšanje
energetske efikasnosti u sektoru transporta, kao i sagledavanje potencijala za korišćenje visoko-efikasne kogeneracije i
daljinsko grijanje u Crnoj Gori.
Razvoj gasne infrastrukture u Crnoj Gori je jedan od ključnih prioriteta Strategije razvoja energetike. Donijeće se Master
plan gasifikacije Crne Gore. Radi dodjele koncesije za proizvodnju ugljovodonika u podmorju Crne Gore, u toku je
usaglašavanje stavova sa kompanijama koje su dostavile ponude na tenderu, a u cilju optimizacije ponuda. U tom smislu,
usaglašavaju se stavovi u vezi zahvata istraživačkih radova, prostora koji će biti obuhvaćen istraživanjem i u vezi broja
ugovora. Neophodno je intenzivirati aktivnosti na realizaciji strateškog regionalnog projekta, Jonsko-jadranskog gasovoda
(IAP), koji predstavlja šansu za gasifikaciju Crne Gore, ali i šansu za plasman gasa, za koji se očekuje da će biti otkriven u
podmorju Crne Gore.
U cilju transponovanja Trećeg energetskog paketa i propisa EU iz oblasti obnovljivih izvora energije i sigurnosti
snabdijevanja energijom, odnosno stvaranja preduslova za punu integraciju crnogoskog energetskog tržišta u regionalno
i evropsko tržište energijom, donijeće se Zakon o energetici i Zakon o prekograničnoj razmjeni električne energije i
prirodnog gasa (zakoni su u skupštinskoj proceduri).
Rezultati:
-konkretizacija vizije razvoja energetike i utvrđivanje načina ostvarenja (izrada Akcionog plana za realizaciju Strategije
razvoja energetike);
-stvaranje preduslova za održiv razvoj energetskog sektora;
-razvoj energetike, uz uvažavanje tehnoloških i ekonomskih kriterijuma, kao i uslova zaštite životne sredine;
-stvaranje uslova da se sektor energetike Crne Gore razvija kao sistem otvoren za investicije, u skladu sa energetskim
sistemom Evropske unije i Energetske zajednice;
-stvaranje uslova za uključivanje Crne Gore na regionalno, odnosno tržište električne energije EU;
-podsticanje korišćenja obnovljivih izvora energije;
-povećanje efikasnosti korišćenja energije;
-razvijanje tržišne konkurencije;
-razvoj energetske infrastrukture;
-stvaranje ambijenta stimulativnog za investiranje;
-harmonizacija zakonodavstva.
Ograničenja/
izazovi:
-oblast energetike je veoma dinamična (kontinuirane promjene);
-mogućnosti obezbjeđenja sredstava za realizaciju projekata (sistem finansiranja);
-nepovoljna kretanja na međunarodnom planu.
Mjere/
preporuke:
-unapređivanje sistema finansiranja;
-kroz odgovarajuće modele, uključujući i javno-privatno partnerstvo, obezbijediti minimalno učešće budžetskih sredstava u
realizaciji projekata;
-nadgradnja postojećeg zakonodavno-regulatornog i institucionalno-organizacionog okvira;
23
-unapređenje sistema praćenja i kontrole sprovođenja Energetske politike i Strategije;
-obezbijediti uslove za efikasnu komunikaciju i utvrditi odgovornost svih aktera/organizacija uključenih u realizaciju
utvrđenih ciljeva razvoja energetike (AP);
-nastavak realizacije započetih projekata;
-donijeti odluke/zaključiti ugovore neophodne za početak realizacije strateških razvojnih projekata (istraživanje i
proizvodnja ugljovodonika).
4.1.3.2. Transport
Crna Gora je uključena u proces kvalitetnijeg saobraćajnog povezivanja zemalja zapadnog Balkana, odnosno proširenja
Glavne trans-evropske saobraćajne mreže (TEN-T). U tom smislu, realizuje se niz projekata vezanih za poboljšanje,
odnosno proširenje saobraćajne infrastrukture. Inače, glavna saobraćajna mreža u regionu Zapadnog Balkana17
uspostavljena je preko teritorije Crne Gore: SEETO putni pravac 4: autoput Bar-Boljare (granica sa Republikom Srbijom);
SEETO putni pravac 1: jadransko-jonski koridor (primorska varijanta, odnosno trasa brze saobraćajnice duž crnogorskog
primorja), odnosno veza sa Republikom Hrvatskom i Republikom Albanijom; SEETO željeznički pravac 4: pruga Bar-Vrbnica
(granica sa Republikom Sbijom); SEETO željeznički pravac 2: pruga Podgorica-Tirana (veza sa Republikom Albanijom); Luka
Bar i Aerodrom Podgorica.
Najznačajniji projekat je izgradnja autoputa Bar-Boljare, odnosno prioritetne dionice Smokovac-Uvač-Mateševo. Radovi
na njenoj izgradnji počeli su 11. maja 2015. godine. Ugovorom je definisano da se isti završi za 48 mjeseci, od dana početka
gradnje. Projektovanje i izgradnja prioritetne dionice koštaće 809,6 mil.€, od čega je 689 mil.€ (85% sredstava)
obezbijeđeno iz kredita Exim banke (rok otplate 20 godina, uključujući grejs period od šest godina, uz godišnju kamatnu
stopu od 2%), a ostatak od 120,6 mil.€ (15% sredstava) je obaveza Države. U toku 2015. godine, izvođeni su pripremni
radovi. Radilo se i na izradi Glavnog projekta, po čijem okončanju će početi izvođenje trajnih radova na trasi.
Projekat izgradnje brze saobraćajnice duž crnogorskog primorja (primorska varijanta jadransko-jonskog autoputa)
realizovaće se fazno.18 Inače, ova brza saobraćajnica, takozvana SEETO ruta 1, biće dio Glavne (CORE) mreže, sa
vremenskim horizontom izgradnje do 2030. godine.
Radi poboljšanja putne infrastrukture, realizuju se i projekti koji su definisani u nizu programa, a odnose se na: sanaciju
mostova, klizišta i kosina na magistralnim i regionalnim putevima; rekonstrukciju i sanaciju kritičnih tačaka; rekonstrukciju
raskrsnica; izgradnju trećih traka; investiciono održavanje regionalnih i magistralnih puteva, kao i investiciono
presvlačenje regionalnih i magistralnih puteva. Sredstva za ove namjene obezbjeđuju se iz Budžeta (tekući i kapitalni
budžet) i iz kredita međunarodnih finansijskih institucija (EIB, EBRD). Tako je, u 2015. godini, iz tekućeg budžeta
obezbijeđeno 9,7 mil.€, za redovno održavanje i zaštitu državnih puteva i Službu pomoći i informisanja na javnim putevima
Crne Gore, a iz kapitalnog budžeta 34,5 mil.€, za održavanje, rekonstrukciju i izgradnju državnih puteva, bez sredstava za
Autoput.
Shodno strateškim planovima, intenzivno se radi na realizaciji projekata remonta i modernizacije željezničke
infrastrukture, koji se finansiraju iz kreditnih aranžmana (EBRD, EIB), pretpristupnih fondova i Budžeta. Radi modernizacije
pruge Bar-Beograd, dionica kroz Crnu Goru, obezbijeđeno je 20,0 mil.€ (grant) iz sredstava “Investicionog okvira za
Zapadni Balkan” (WBIF).
U oblasti pomorstva, sprovode se značajne aktivnosti koje će doprinijeti jačanju konkurentnosti crnogorske ekonomije. U
tom smislu, kompanija Port of Adria (ex AD »Kontejnerski terminali i generalni tereti« Bar), kao koncesionar, realizovala
17 Potvrđena na Samitu zapadno-balkanske šestorke, održanom u Beču, 27. avgusta 2015. godine 18Potpisan Memorandum o razumijevanju između Ministarstva saobraćaja i pomorstva Crne Gore, Ministarstava transporta i infrastrukture Albanije i kineske kompanije Pacific Construction Group Corporation Limited (CPCG) o realizaciji projekta izgradnje Jadransko-jonskog autoputa, po modelu privatno-javnog partnerstva.
24
je investiciju u iznosu od 2,37 mil.€, a do kraja 2016. godine bi, shodno koncesionom ugovoru, trebalo da investira 11,24
mil.€. Realizovaće se i aktivnosti na dodjeli dugoročne koncesije za Brodogradilište Bijela i luku Kotor. Brodogradilište
Bijela će svoje buduće aktivnosti zasnivati na izgradnji i remontu jahti i mega jahti, a luka Kotor, kao i do sada, na
servisiranju putničkih i drugih brodova koji je posjećuju.
U oblasti vazdušnog saobraćaja, realizuju se/realizovaće se aktivnosti, u skladu sa Master planom razvoja aerodroma Crne
Gore do 2030 godine i Međunarodnim standardima ICAO (Međunarodna organizacija civilnog vazduhoplovstva). U toku
je rekonstrukcija kontrolnog tornja na aerodromu Tivat (vrijednost projekta je 4,0 mil.€, koji se finansira iz sopstvenih
sredstava Kontrole letenja Srbije i Crne Gore). U planu je proširenje i rekonstrukcija manevarskih površina na aerodromu
Tivat i izgradnja nove terminalne zgrade, sa pratećom infrastrukturom (EBRD).
Rezultati: -uspostavljanje glavne saobraćajne mreže u regionu Zapadnog Balkana preko teritorije Crne Gore;
-realizacija projekata poboljšanja, odnosno proširenja saobraćajne infrastrukture.
Ograničenja/iza
zovi:
-konfiguracija terena utiče na visinu troškova/vrijednost projekata;
-mogućnosti obezbjeđenja sredstava za realizaciju projekata (sistem finansiranja);
-nepovoljna kretanja na međunarodnom planu.
Mjere/
preporuke:
-sprovođenje aktivnosti od zajedničkog interesa, na regionalnom nivou;
-unapređivanje sistema finansiranja;
-kroz odgovarajuće modele, uključujući i javno-privatno partnerstvo, obezbijediti minimalno učešće budžetskih sredstava
u realizaciji projekata.
4.1.3.3. Informaciono društvo i telekomunikacije
Crna Gora je prepoznala ICT kao sektor od presudnog značaja za ekonomski razvoj zemlje i, s tim u vezi, za realizaciju
nacionalnih razvojnih prioriteta, socijalnu dobrobit, kao i za jačanje konkurentske pozicije države u regionu i u Evropi.
Postignuti su značajni rezultati. Građanima i privredi su dostupni novi servisi i brži pristup novim tehnologijama.
Po istraživanju Ujedinjenih Nacija (UN eGovernment Survey 2014), Crna Gora je na rang listi svjetskog razvoja
eGovernmenta na 45. mjestu, i najbolje je rangirana zemlja Zapadnog Balkana. Stepen razvijenosti registara i digitalne
infrastrukture pruža dobre mogućnosti za dalja unapređenja.
U skladu sa Zakonom o elektronskoj upravi, do februara 2016. godine sve usluge koje administracija pruža građanima i
privrednim subjektima konvencionalnim putem moraju biti dostupne i elektronskim putem, preko portala elektronske
uprave. Imajući u vidu uticaj veće upotrebe informaciono-komunikacionih tehniologija na rast bruto-domaćeg proizvoda,
potrebno je obezbijediti punu implementaciju donijetih zakona. Uz upotrebu savremenih informacionih tehnologija,
unaprijediće se efikasnost rada javnog sektora, efikasnost rada zaposlenih, smanjiti biznis barijere i sl. Omogućavanje
elektronske komunikacije između upravnih organa i stranaka, koja se afirmiše novim Zakonom o upravnom postupku, u
velikoj mjeri će se pojednostaviti ta komunikacija.
Analizom elektronske trgovine u Crnoj Gori je ustanovljeno da je ovaj vid poslovanja nedovoljno razvijen. Prema podacima
Zavoda za statistiku za 2015. godinu, od ukupnog broja ispitanika, 23,9% (4,1 p.p. više nego u 2014. godini) je kupovalo ili
naručivalo robu ili usluge putem interneta. Slična je situacija sa poslovanjem preduzeća. Preduzeća koja su primala
porudžbine putem interneta čine 24,3% ispitanih (9,6 p.p. više nego u 2014. godini), a preduzeća koja su plasirala
porudžbine putem interneta 24,1%. U cilju stvaranja uslova za značajniji rast ovog oblika poslovanja, pored izrade kodeksa
elektronske trgovine i uspostavljanja evidencije web sajtova preko kojih se u obavlja on-line trgovina, radiće se na
poboljšanju administrativnih procedura (izmjena šifrarnika djelatnosti), institucionalne saradnje nadležnih organa,
elektronskog plaćanja, podsticanju preduzetničke i kompanijske aktivnosti za on-line poslovanje (dostupnost sredstava za
ovu vrsu poslovanja po povoljnijim uslovima), kao i na jačanju savjetodavne aktivnosti, podrške i promocije on-line
poslovanja i poboljšanju statističke baze o elektronskom poslovanju.
25
Crna Gora zaostaje u broju priključaka broadband pristupa za prosjekom država članica Evropske unije. Investicije u
infrastrukturu za pristup mreži se realizuje u kontinuitetu, u cilju obezbjeđivanja uslova za internet velikih brzina.
Obezbijeđen je besplatan bežični internet u okviru projekta "Wireless Montenegro", na preko 47 lokacija u 13 gradova u
Crnoj Gori, sa velikim brojem registrovanih korisnika (2.382.588 na dan 11.11.2015.), a u okviru IPA projekta
prekogranične saradnje sa Albanijom “Promocija povezivanja širokopojasnog interneta u graničnoj oblasti planine
Prokletije“, na 17 entiteta u opštinama Rožaje, Gusinje, Plav i Andrijevica.
Realizuju se značajne aktivnosti na podizanju informatičkih znanja i vještina i jačanju informatičke kulture, kroz različite
projekte. U to smislu, radi se i na obezbjeđenju računara i uvođenju interneta u područnim jedinicama osnovnih škola
(260 područnih jedinica, od kojih 106 sa više od 10 učenika; 4.345 učenika ili 6,38% ukupnog broja učenika u osnovnim
školama). Pored obezbjeđivanja uslova za podizanje kvaliteta obrazovanja u područnim jedinicama, internet konekcija je
potrebna za bolju implementaciju Informacionog sistema obrazovanja Crne Gore (MEIS -Montenegrin Education
Information System).
Do sada je uspješno realizovan veći broj aktivnosti utvrđenih Akcionim planom za implementaciju Strategije sajber
bezbjednosti za period 2013-2015. godine. U Akcionom planu za naredni period utvrdiće se smjernice dalje reforme, u
pravcu: unapređenja nacionalne, regionalne i međunarodne saradnje; jačanja kapaciteta u cilju osavremenjavanja grupe
za VTK; jačanja kapaciteta državnog tužilaštva i sudstva u oblasti računarskog kriminala i elektronskog dokaznog
materijala; implementacije hardverskih i softverskih rješenja u cilju jačanja otpornosti informacionih sistema državnih
organa; jačanja organizacionih i tehničkih kapaciteta Agencije za nacionalnu bezbjednost u oblasti sajber bezbjednosti i
drugo. U 2015. godini, usvojena je Metodologija izbora kritične informatičke infrastrukture, izrađena Analiza prijetnji u
sajber prostoru Crne Gore i objavljenje Smjernice za bezbjednost i zaštitu informacija u sajber prostoru.
Rezultati:
-prepoznat značaj digitalne ekonomije za razvoj društva;
-građanima i privredi su dostupni novi servisi i brži pristup novim tehnologijama;
-oslobođeni radio-difuzni frekventni opseg između 790-862MHz (završetkom digitalizacije) omogućava dalji razvoj
elektronskih komunikacija;
-podizanje informatičkih znanja i vještina;
-jačanje informatičke kulture;
-veliki broj korinsika i konekcija u sklopu projekta Wireless Montenegro;
-aktivnosti na podizanju nivoa sajber bezbjednosti.
Ograničenja/
izazovi:
-nivo informatičke pismenosti;
-tradicionalni način komunikacije u javnoj upravi;
-zaostajanje u broju priključaka broadband pristupa;
-predrasude i otpor prema promjenama;
-nedovoljno razvijena elektronska trgovina;
-nedovoljan nivo sajber bezbjednosti.
Mjere/
preporuke:
-obezbijediti punu primjenu Zakona o elektronskoj upravi;
-implementirati sistem za elektronsko upravljanje dokumentima (eDMS);
-povećati digitalnu pismenost građana po ECDL standardima;
-realizovati aktivnosti na planu povećanja elektronske trgovine i, u tome, obezbijediti lakšu dostupnost sredstava za ovu
vrsu poslovanja (povoljni krediti IRF-a);
-izgradnja infrastrukture za internet velikih brzina;
-obezbjeđenje računara i uvođenje interneta u područnim jedinicama osnovnih škola;
-utvrditi smjernice dalje reforme u oblasti sajber bezbjednosti.
4.2. Finansijski sektor 4.2.1.Bankarski sektor Bankarski sektor, u periodu januar-septembar 2015. godini, karakteriše zadovoljavajuća likvidnost i solventnost,
pozitivno kretanje depozita i blagi oporavak kreditne aktivnosti. Na agregatnom nivou, banke su ostvarile pozitivan
26
finansijski rezultat u iznosu od 5,3 mil.€, pri čemu je devet banaka poslovalo sa profitom od 22,1 mil.€, a pet banaka je
ostvarilo negativan rezultat od 16,8 mil.€. Potencijalni izvor rizika predstavlja i dalje visok nivo nekvalitetnih kredita,
rastuća nelikvidnost realnog sektora i još uvijek visoke kamatne stope, i pored njihovog opadajućeg trenda. Prisutan je i
umjeren kreditni rizik, iako banke ulažu napore na poboljšanju kreditnog portfolia.
Monetarna kretanja u septembru je obilježilo blago oživljavanje kreditne aktivnosti, koja je na godišnjem nivou ostvarila
rast od 4,1%. Nastavljen je i trend rasta depozita koji su povećani za 15,7%. Obavezna rezerva banaka, kao jedini
instrument preko koga CBCG može djelovati na monetarna kretanja, u septembru je iznosila 241,9 mil.€ i povećana je za
27,0 mil.€ ili 12,6% u odnosu na kraj prethodne godine. Od ukupnog iznosa izdvojene obavezne rezerve, na računu CBCG
u inostranstvu izdvojeno je 49,1%, na računu obavezne rezerve u zemlji 28,85%, a u državnim zapisima 22,1%.
Tokom proteklog perioda, poboljšan je kreditni portfolio banaka, uz smanjenje iznosa nekvalitetnih kredita (NPL-a),
odnosno njihovog učešća u ukupnim kreditima. Krajem septembra ove godine, nekvalitetni krediti su iznosili 351,5 mil.€ i
niži su za 6,4% u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno, na godišnjem nivou, za 12,2%, što za rezultat ima smanjenje
njihovog učešća u ukupnim kreditima, sa 16,38% u septembru 2014, na 13,82% u septembru 2015. godine. I pored
pozitivnih pomaka u kretanju nekvalitetnih kredita, ključni izazov u narednom periodu će biti smanjenje njihovog iznosa,
kroz implementaciju Zakona o sporazumnom finansijskom restrukturiranju dugova prema finansijskim institucijama, čime
bi se unaprijedila ponuda kredita pod povoljnijim uslovima. Pored toga, u avgustu 2015.godine, usvojen je Zakon o
konverziji kredita iz švajcarskih franaka (CHF) u eure. Radi se o kreditima koje je odobrila Hypo Alpe- Adria banka za 683
klijenta, u ukupnom iznosu od oko 30,0 mil.€. Ova banka je imala obavezu da, u periodu od 30 dana, obavi konverziju po
zvaničnom kursu, koji je važio na dan sklapanja ugovora, sa fiksnom kamatnom stopom od 8,2% na godišnjem nivou.
Trend pada prosječnih ponderisanih nominalnih i efektivnih kamatnih stopa, započet u posljednjem kvartalu 2014,
nastavljen je i u ovoj godini.Tako je, u septembru, kamatna stopa na ukupne kredite iznosila 8,89% i bila je niža za 0,68
p.p. na godišnjem nivou. U cilju očuvanja finansijske stabilnosti, neophodno je smanjiti ekstremno visoke kamatne stope,
koje nemaju tržišno opravdanje (CBCG je pripremila Nacrt zakona o najvišim dozvoljenim kamatnim stopama). Zbog
povećanja konkurencije, nakon ulaska tri nove banke na finansijsko tržište Crne Gore (u bankarskom sistemu sada posluje
14 banaka), očekuje se raznovrsnija i povoljnija ponuda bankarskih proizvoda, što će biti dodatni stimulans za smanjenje
kamatnih stopa i intenziviranje kreditne aktivnosti.
Ukupna bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (u bankarskom sistemu Crne Gore trenutno posluje šest MFI),
u septembru ove godine, iznosila je 46,6 mil.€, što predstavlja rast od 33,1% na godišnjem nivou. Ukupni krediti MFI, sa
iznosom od 46,8 mil.€, su povećani za 19,1% u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno 27,3% na godišnjem nivou.
Posmatrano po sektorima, dominantan dio (90,2%) kredita se odnosio na sektor stanovništva, dok se 5,7% odnosilo na
finansijske institucije. Inače, kamatne stope na kredite MFI su izrazito visoke (prosječna efektivna kamata na kredite
iznosila je 24,88%, a na novoodobrene 25,52%).
Tokom ove godine, aktivnosti CBCG su bile usmjerene na unapređenje i jačanje supervizorske funkcije. Regulatorne
aktivnosti u narednom periodu biće usmjerene na dalju harmonizaciju pravnog okvira sa propisima EU, što se, prije svega,
odnosi na novi Zakon o bankama, čije je donošenje planirano za iduću godinu.
Rezultati: -očuvana stabilnost i likvidnost bankarskog sektora; -blagi oporavak kreditne aktivnosti i nastavak pozitivne tendencije kretanja ukupnih depozita.
Ograničenja/
izazovi:
-visok nivo nekvalitetnih kredita; -izražena nelikvidnost realnog sektora; -nepovoljne aktivne kamatne stope banaka i mikrokreditnih institucija.
Mjere/
preporuke:
-intenzivirati primjenu Zakona o sporazumnom finansijskom restrukturiranju dugova prema finansijskim institucijama,u cilju smanjenja nekvalitetnih kredita;
-neophodno je regulisati poslovanje i kontrolu lizing kompanija, faktoring kompanija, mikrokreditnih finansijskih institucija i kreditno-garantnih fondova, kroz donošenje jedinstvenog zakona o ovim finansijskim institucijama.
27
4.2.2.Nebankarski sektor Tržište osiguranja, po nivou ostvarene bruto premije i njene strukture, spada u tržišta u razvoju i bez značajnijeg je uticaja na stabilnost finansijskog sistema. Poslove osiguranja u Crnoj Gori obavlja 11 osiguravajućih društava, od čega se pet bavi samo poslovima neživotnog osiguranja, a šest poslovima životnog osiguranja. Grafik 13. Struktura premije
Ostvarena bruto premija, u prvih devet mjeseci ove godine, je iznosila 57,3 mil.€ i povećana je 6,3% u odnosu na isti period prethodne godine, pri čemu su životna osiguranja ostvarila rast od 2,8%, a neživotna 6,9%. Posmatrano na mjesečnom nivou, bruto premija u septembru je iznosila 6,3 mil.€, pri čemu se 5,3 mil.€ ili 84,2 % odnosi na neživotna osiguranja, a 998,6 hilj.€ ili 15,8% na životna osiguranja. U strukturi bruto premije neživotnih osiguranja, dominantno učešće od 53,9% se odnosi na premije osiguranja od odgovornosti zbog upotrebe motornih vozila, osiguranje od posledica nezgode 16,0% i osiguranje motornih vozila 6,9%. U strukturi životnog osiguranja najveće učešće od 88,6 % je imalo osiguranje života.
Učešće osiguravajućih društava na tržištu osiguranja nije se značajnije mijenjalo. U strukturi ostvarene bruto premije, najveće učešće i dalje ima Lovćen osiguranje sa 39,77 %, Sava Montenegro sa 15,81% i Generali osiguranje Montenegro 13,17%. U cilju usklađivanja regulative sa EU propisima, u julu 2015. godine, donesen je Zakon o stečaju i likvidaciji društava za osiguranje, kojim su uređeni način pokretanja i sprovođenja postupka likvidacije i stečaja, kao i prava i obaveze učesnika u ovom postupku. Potrebno je nastaviti aktivnosti na unapređivanju regulatornog okvira za oblast osiguranja, u skladu sa direktivama EU, a posebno u dijelu primjene Direktive Solventnosti II, kojom se propisuju uslovi za poslovanje i licenciranje društava za osiguranje na jedinstvenom tržištu osiguranja EU. Transponovanje ove direktive će se ostvariti kroz dvije faze. Prva faza, koja se odnosi na usaglašavanje s nedostajućim odredbama iz oblasti Solventnost I, biće završena donošenjem Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o osiguranju (IV kvartal 2015. godine). Druga faza odnosi se na postupni prelazak na Solventnost II, a koja podrazumijeva donošenje novog Zakona o osiguranju. Tržište kapitala je relativno malo, opterećeno nizom slabosti, ispoljenih kroz nizak nivo prometa, neadekvatan nivo likvidnosti i nedostatak novih finansijskih proizvoda.
Ukupan promet ostvaren na Montenegro berzi, za deset mjeseci ove godine, iznosio je 27,7 mil.€, što je 3,5 puta manje u odnosu na isti period prethodne godine. Pri tome, treba imati u vidu da je ukupan promet u martu 2014. godine bio značajno veći, zbog prodaje državnih obveznica u iznosu od 43,2 mil.€, kao i primarne prodaje obveznica Hipotekarne banke AD od 10,0 mil.€, u oktobru. Posmatrano na mjesečnom nivou, ostvareni promet u oktobru je iznosio 1,2 mil.€ i zabilježio je pad od 25,3% u odnosu na prethodni mjesec, dok je na godišnjem nivou promet smanjen za oko 24 puta. Tržišna
kapitalizacija je krajem oktobra iznosila 2.911,0 mil.€ i ostvarila je pad od 2,3% na godišnjem nivou. Značajan pomak na crnogorskom tržištu kapitala, ostvaren u vremenu nakon krize, predstavlja emisija državnih obveznica. Plasiranjem obveznica uspjelo da se, u određenoj mjeri, vrati interesovanje investitora, zahvaljujući činjenici da su prinosi za određeni period bili viši od kamatnih stopa na depozite u bankama oročene na isto vrijeme. Na Montenegroberzi su, od prvog aprila ove godine, u upotrebi dva nova indeksa (MNSE10 i MONEX). Novoformirani indeks MNSE10 je vodeći indeks Montenegroberze (blue-chip), koga čini deset trenutno najboljih kompanija. Indeks MONEX predstavlja naslednika MONEX 20, s tim da ima više kompanija u svojoj indeksnoj korpi. Berzanski indeks MNSE10 zabilježio pad od 11,0% u odnosu na početno stanje, dok je MONEX smanjen za 3,5% u odnosu na isti mjesec prethodne godine. U cilju unapređenja poslovanja na tržištu kapitala, vraćanja povjerenja investitora i dostizanja većeg nivoa usklađenosti crnogorskog zakonodavstva sa EU regulativom, neophodno je donošenje, odnosno kvalitetna primjena Zakona o tržištu kapitala (planirano za IV kvartal 2015. godine). Intenziviraće se aktivnosti na povezivanju tržišta sa regionalnim i evropskim
0102030
okt
no
vd
ec jan
feb
rm
art
apr
maj
jun jul
avgu
sep
t
okt
Mill
ion
s
Grafik 14.Ukupan promet
0
5
10
IX XI I III V VII IX
Mill
ion
s
ukupna premija neživotna os.
životna os
28
tržištima a, u cilju zaštite manjinskih akcionara, podsticaće se primjena Kodeksa korporativnog upravljanja i, time, unapređenje kvaliteta upravljanja kompanijama, koje se kotiraju na berzi.
Rezultati:
-rast premije osiguranja, sa dominantnim učešćem neživotnog osiguranja;
-pad ukupnog prometa na tržištu kapitala i smanjen broj sklopljenih poslova;
-od 1.aprila 2015, u upotrebi novi berzanski indeksi:MNSE10 i MONEX;
-emisija državnih obveznica na tržištu kapitala.
Ograničenja/
izazovi:
-neadekvatan nivo transparentnosti i kvaliteta finansijskih iskaza kompanija, koje se kotiraju na berzi;
-nepovoljan nivo likvidnosti tržišta kapitala;
-neadekvatno upravljanje imovinom fondova.
Mjere/
preporuke:
-intenzivirati aktivnosti na harmonizaciji i implementaciji regulatornog okvira na tržištu osiguranja i tržištu kapitala sa EU
standardima;
-promovisati edukativne i promotivne aktivnosti, u cilju boljeg pozicioniranja osiguranja na finansijskom tržištu, u čemu će
značajnu ulogu imati Nacionalni biro osiguravača;
-unapređenje transparentnosti finansijskih izvještaja sa berze, posebno u dijelu koji se odnosi na indikatore rizika
pojedinih akcija;
-povećanje ponude novih finansijskih proizvoda.
4.3. Tržište rada i socijalna zaštita
4.3.1. Tržište rada
Tržište rada, u uslovima oporavka ekonomije, pored pozitivnih pomaka, i dalje karakterišu izazovi svojstveni tržištima
regiona i šire, a koji se odnose na strukturnu neusklađenost ponude i tražnje, dugoročnu nezaposlenost, nisku stopu
zaposlenosti i visoku stopu neaktivnosti radne snage, te visoku stopu nezaposlenosti, posebno mladih i
visokoobrazovanih. Poseban izazov na tržištu rada predstavlja i visok nivo neprijavljenog rada.19 U prethodnom periodu,
unaprijeđena je fleksibilnost na tržištu rada, što pokazuju i rezulatati istraživanja Doing bussiness20, ali je evidentna
potreba daljeg unapređenja ovog segmenta, kroz nastavak reforme u oblasti radnog zakonodavstva.
Broj zaposlenih, prema administrativnim izvorima, u septembru 2015. godine iznosio je 177.027 lica, pri čemu je u julu u
odnosu na januar povećan za 7,5%, a u septembru u odnosu na januar za 4,3%. Broj nezaposlenih je u septembru 2015.
iznosio 33.773 i za 3,9% je manji u odnosu na januar, dok je u odnosu na isti mjesec 2014. veći za 6,9%.
Mjere aktivne politike zapošljavanja usmjerene su ka nezaposlenim licima i poslodavcima. Mjere koje se odnosne na
nezaposlena lica realizuju se kroz programe stručnog obrazovanja i osposobljavanja, podsticanja zapošljavanja kroz
sufinansiranje zarada, stimulisanja samozapošljavanja i preduzetništva, program za mlade i druge teže zapošljive
kategorije nezaposlenih lica, dok se mjere usmjerene ka poslodavcima realizuju sistemom neposredne komunikacije sa
poslodavcima. U skladu sa navedenim:
Realizuje se Program stručnog obrazovanja i osposobljavanja, pri čemu je Programom zapošljavanja lica sa stečenim srednjim
obrazovanjem do kraja septembra 2015. bilo obuhvaćeno 309 lica, odnosno 3% više od planiranog broja; a Programom
stručnog osposobljavanja lica sa visokim stručnim obrazovanjem bilo je obuhvaćeno 3.545 visokoškolaca, od kojih 1.495 u
javnom sektoru i 2.050 u realnom sektoru;
Realizuje se Program obrazovanja i osposobljavanja odraslih, kojima je obuhvaćeno je 320 lica, dok je Programom
osposobljavanja za rad na konkretnom radnom mjestu obuhvaćeno 86 lica, što ukupno čini 406 lica. Starosna struktura lica
obuhvaćenih ovim programima je sljedeća: do 25 god starosti je 35,7%, od 25-50 god 60,0% i preko 50 godina 4,4%, dok
učešće dugoročno nezaposlenih lica iznosi 46,6%;
19Prema nalazima istraživanja urađenog za potrebe “Izvještaja o razvoju po mjeri čovjeka – Neformalna ekonomija: prevazilaženje isključenosti i marginalizacije”, u Crnoj Gori je u 2014. godini 22,3% ukupnog broja zaposlenih bilo neformalno zaposleno, dok se za 10,3% formalno zaposlenih plaćao samo dio pripadajućih poreza i doprinosa (dio zarade se “isplaćuje na ruke”). To znači da je ukupno učešće onih koji su potpuno ili djelimično neformalno radno angažovani (potpuno ili djelimično uključeni u neformalnu ekonomiju) na nivou od oko jedne trećine ukupnog broja zaposlenih. 20 Crna Gora je napredovala sa 57. u 2012. godini na 36. mjesto u 2015. godine
29
Programom državnih javnih radova obuhvaćena su 102 lica, a lokalnim 962 nezaposlena lica ili ukupno 1.064 lica, što
predstavlja povećanje od 22,3% u odnosu na devet mjeseci prethodne godine;
U 2015. god. za programe samozapošljavanja odobreno je 160.000 €, pri čemu je isfinansirano 11 projekata, u vrijednosti od
65.000€, na osnovu kojih je zaposleno 13 lica;
Preduzete su aktivnosti za zapošljavanje mladih do 24. godine starosti, na sezonskim poslovima, sa subvencijama za period
od 1.12.2015. do 1.03.2016;
Krajem septembra 2015. na evidenciji Zavoda za zapošljavanje nalazila su se 1.492 lica koja su se deklarisala kao pripadnici
populacije Roma i Egipćana, od kojih žena 650 (43,6%), pri čemu je 95,1% lica bez zanimanja (žena 43,5%); U programe aktivne
politike zapošljavanja uključena su 34 lica (11 žena). Na sezonskim poslovima angažovano je 21 lice.
Vlada Crne Gore, socijalni partneri i Međunarodna organizacija rada potpisali su Memorandum o razumijevanju o
Programu dostojanstvenog rada za 2015-2017. godinu, kojim su utvrđeni prioriteti, a koji se odnose na: jačanje socijalnog
dijaloga, promovisanje zapošljavanja i povoljnih uslova za održiva preduzeća i formalizaciju neformalne ekonomije.
U cilju daljeg povećanja fleksibilnosti tržišta rada i usklađivanja sa radnim standardima i direktivama EU donijeće se novi
Zakona o radu. Donošenje ovoga zakona predviđeno je za kraj 2017. godine. U njegovoj pripremi učestvuju i socijalni
partneri i civilni sektor.
4.3.2. Obrazovanje
Prioritetni cilj reforme obrazovnog sistema je njegovo usklađivanje sa zahtjevima tržišta rada, odnosno prevazilaženje
jaza između ponude i tražnje na tržištu rada, kroz stvaranje osposobljenog, konkurentnog i produktivnog kadra, uz
primjenu naprednih znanja i vještina u različitim oblastima.
U cilju unapređenja kvaliteta opšteg obrazovanja, donesena je Strategija razvoja opšteg srednjeg obrazovanja u Crnoj Gori
2015-2020, kojom se, između ostalog, promovišu jednakost i socijalna kohezija, kao i kreativnost i inovativnost, kako bi se
svakom pojedincu omogućilo sticanje znanja i vještina, odnosno formiranje vrijednosnih stavova potrebnih za nastavak
školovanja. Donošenjem Zakona o priznavanju inostranih obrazovnih isprava i izjednačavanju kvalifikacija (utvrđen je
predlog) doprinijeće se kvalitetnijoj proceduri priznavanja inostranih obrazovnih isprava i izjednačavanju kvalifikacija, a,
samim tim, i većoj mobilnosti radne snage i daljem razvoju cjeloživotnog učenja. Donesena je Strategija ranog i
predškolskog vaspitanja i obrazovanja u Crnoj Gori (2016-2020), čije je jedno od vodećih načela povećanje obuhvata djece
predškolskim vaspitanjem i obrazovanjem, odnosno uključivanje sve djece, naročito djece uzrasta od 3 godine do polaska
u školu, u ovaj vid obrazovanja, u skladu sa međunarodnim standardima.
Realizuju se aktivnosti na uspostavljanju Nacionalnog okvira kvalifikacija, koji ima za cilj uporedivost kvalifikacija u Crnoj Gori sa kvalifikacijama u drugim zemljama, čime se našim građanima, sa kvalifikacijama stečenim u Crnoj Gori, omogućava mobilnost u oblastima obrazovanja i zapošljavanja. Temi ishoda učenja treba posvetiti posebnu pažnju, jer su ishodi srž
Rezultati:
-povećana stopa aktivnosti i zaposlenosti;
-izvršene su izmjene Zakona o mirnom rješavanju radnih sporova i Zakona o volonterskom radu, a doneseni su Zakon o
izmjenama Zakona o strancima; Zakon o zabrani diskriminacije lica sa invaliditetom.
! Ograničenja/
izazovi:
-nezaposlenost mladih;
-neadekvatna obrazovna struktura nezaposlenih;
-značajno prisustvo neformalnog rada;
-naročiti izražen problem nezaposlenosti u sjevernom području;
-nizak nivo uključenosti lica sa invaliditetom i ranjivih grupa na tržište rada.
Mjere/
preporuke:
-podsticanje zapošljavanja mladih (posebno visokoškolaca) i dugoročno nezaposlenih;
-podsticanje zapošljavanja lica sa invaliditetom, uz razvoj socijalnog preduzetništva;
-podsticanje zapošljavanja u sjevernom regionu;
-sprečavanje rada na crno;
-donošenje novog Zakona o radu.
30
Okvira i osnov za povećanje transparentnosti procesa i priznavanje učenja. Na ovom planu, potrebno je angažovanje svih partnera, odnosno uspostavljanje adekvatne saradnje sektora obrazovanja i poslodavaca.
U studijskoj 2015/2016. godini, u skladu sa odlukom Vlade, u prvu godinu osnovnih studija upisano je 3.788 studenata, od
kojih 2.169 samofinansirajućih, a 1.619 će se finansirati iz Budžeta. Na specijalističkim studijama, 1.084 studenta će se
finansirati iz Budžeta, a pravo na samofinansiranje ima 1.076 studenata. Na osnovnim studijama Univerziteta Crne Gore,
u posmatranoj studijskoj godini, upisano je 449 studenata manje nego u prethodnoj, a na specijalističkim studijama 212
studenata. U odnosu na studijsku 2014/2015. godinu, broj upisanih studenata u prvu godinu osnovnih studija koji će se
finansirati iz Budžeta manji je za 21, dok je na specijalističkim studijama upisano 42 studenta više. Istovremeno, treba
istaći i da je, u skladu sa konkursom, najveće smanjenje broja upisanih u prvu godinu osnovnih studija na Ekonomskom i
Pravnom fakultetu, Fakultetu za turizam i ugostiteljsvo i Fakultetu za pomorstvo, a povećanje na Filozofskom fakultetu.
Na Fakultetu za crnogorski jezik i književnost, pravo na sticanje statusa budžetskog studenta, za studijsku 2015/2016.
godinu, imalo je 25 studenata, dok je status samofinansirajućeg, u skladu sa utvrđenim kriterijumom, imalo 15 studenata.
U skladu sa Programom stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem 2015/2016. (četvrta godina
realizacije), od 9.014 mjesta, koliko su prijavili poslodavci, popunjeno je 3.361 mjesto (37,3%). S obzirom na veliki broj
visokoškolaca koji su pokazali interesovanje za Program, a u prvom krugu nijesu dobili poslodavca, kao i na značajan broj
slobodnih mjesta kod prijavljenih poslodavaca, organizovan je drugi krug za prijavu.
U cilju obezbjeđenja većeg kvaliteta obrazovanja, bolje usklađenosti sa tržištem rada, zapošljivosti i mobilnosti,
neophodno je izvršiti reformu modela studiranja. Ovo tim prije, jer model studiranja u Crnoj Gori nije u potpunosti
usaglašen sa bolonjskim principima.
Unapređenjem međunarodne saradnje, značajno će se doprinijeti povećanju kvaliteta sistema obrazovanja. U tom smislu,
potpisan je protokol o saradnji u oblasti srednjeg, višeg i visokog obrazovanja između Crne Gore i Slovenije. Godišnje će
se razmjenjivati po 18 mjesečnih stipendija za studijsko usavršavanje, u pojedinačnom trajanju od 3 do 6 mjeseci za
kandidate starosti do 30 godina. Stipendisti će imati obezbijeđen boravak i druge subvencije, kao i mjesečnu stipendiju,
koja je u skladu sa unutrašnjim zakonodavstvom svakog potpisnika.
Radi se na unapređenju uslova života i rada učenika i studenata. U tom smislu, počela je gradnja novog školskog objekta
u Ulcinju, kao i nove predškolske ustanove u Nikšiću. Sredstvima iz kredita Svjetske banke, adaptirana je II faza Novog
studentskog doma u Podgorici. Izdradnjom sportske dvorane Univerziteta Crne Gore (investicija vrijedna 3,3 mil.€),
stvoreni su uslovi za odvijanje sportskih i kulturnih događaja, čime je značajno unaprijeđen studentski standard.
Rezultati:
-uvođenje međunarodnih standarda u sistem predškolskog vaspitanja i obrazovanja;
-donesena Strategija razvoja opšteg srednjeg obrazovanja u Crnoj Gori 2015-2020;
-realizacija Programa stručnog osposobljavanja lica sa stečenim visokim obrazovanjem;
-poboljšan studentski standard.
Ograničenja/
izazovi:
-neusaglašenost modela studiranja u Crnoj Gori sa bolonjskim principima;
-jaz između ponude i tražnje na tržištu rada, odnosno nedostatak sposobnog, konkurentnog i produktivnog kadra;
-nedostatak finansijskih sredstava.
Mjere/
preporuke:
-nastaviti sa reformom plana nastave u osnovnom i srednjem obrazovanju, sa fokusom na ishod učenja;
-unaprijediti obrazovanje predavača;
-obezbjediti dostupnost obrazovanja svim kategorijama stanovništva;
-dalje usklađivanje sistema obrazovanja sa zahtjevima tržišta rada (otvaranje programa, upisna politika).
4.3.3. Nauka i istraživanje
Razvoj naučnoistraživačke zajednice u Crnoj Gori, uz jačanje saradnje sa privredom, kao i jačanje bilateralne i
multilateralne saradnje stateški su ciljevi u oblasti nauke i istraživanja. Politika Crne Gore u ovoj oblasti determinisana
31
je preuzetim obavezama iz procesa pridruživanja EU. U tom smislu, radi se na uvođenju EU standarda, odnosno
transponovanju regulative i ostvarivanju ciljeva za društvo zasnovano na znanju, u kontekstu društvenog i ekonomskog
razvoja.
U cilju što bolje povezanosti nauke i biznis sektora, odnosno stavljanja nauke i inovacija u funkciju privrednog razvoja,
otpočeli su radovi na izgradnji Inovaciono preduzetničkog centra “Tehnopolis” u Nikšiću.
U okviru projekta “INVO”-Visoko obrazovanje i istraživanje za inovacije i konkurentnost, dodjeljuju se grantovi koji su
usmjereni na podizanje kapaciteta naučnoistraživačkih ustanova i saradnju sa privredom. U prvom centru izvrsnosti u
Crnoj Gori, “Centru izvrsnosti u bioinformatici (BIO-ICT)” na Elektrotehničkom fakultetu Univerziteta Crne Gore (projekat
vrijedan 3,42 mil. €), realizuje se druga istraživačka godina. U toku je nabavka, odnosno kompletiranje naučnoistraživačke
opreme. U okviru II Konkursa za dodjelu velikih istraživačkih grantova, Kliničkom centru Crne Gore dodijeljen je grant u
iznosu od 465.000 € (osmi koji se finansira kroz ovaj projekat). Iz “INVO” projekta, kroz program Nacionalnih stipendija za
izvrsnost, finansiraće se i prihvaćenih 26 stipendista na doktorskim studijama u inostranstvu sa 269.000 € i četiri
postdoktoranta sa 55.300 €.
U kontinutetu se realizuju međunarodni programi, i to: Okvirni program EU za istraživanje i inovacije „Horiznont 2020“
(2014-2020); Okvirni program za saradnju Crne Gore sa Međunarodnom agencijom za atomsku energiju - IAEA (2014-
2020); EUREKA program; NATO Naučni program za mir i bezbjednost i COST program.
Donošenjem Zakona o inovativnoj djelatnosti (utvrđen predlog), između ostalog, urediće se inovativna djelatnost na način
koji će omogućiti da inovacije postanu stub razvoja dinamičnog i relevantnog okruženja za razvoj nauke i istraživanja.
Realizuje se i bilateralna naučno-tehnološka saradnja, kroz 96 projekata sa Slovenijom, Hrvatskom, Bosnom i
Hercegovinom, Austrijom, Italijom, Turskom i NR Kinom, kao i saradnja sa Republikom Bugarskom i Republikom Srbijom.
U toku je i konkurs za saradnju sa Mađarskom za period 2016-2017. godine.
Kao poseban instrument podrške crnogorskoj naučnoistraživačkoj zajednici, pri kraju je treća istraživačka godine na 104
nacionalna projekta, po Konkursu 2012-2015. godine. Takođe, realizuju se i projekti po Konkursu za sufinansiranje
naučnoistraživačke djelatnosti u 2015.godini.
Rezultati:
-otpočeli radovi na izgradnji Inovaciono preduzetničkog centra ”Tehnopolis” u Nikšiću;
-dodijeljen osmi po redu grant kroz projekat ”INVO”;
-razvijena bilateralna naučno-tehnička saradnja.
Ograničenja/
izazovi:
-ograničena sredstva;
-nedovoljna povezanost nauke i privrede.
Mjere/
preporuke:
-povećati napore za što veća ulaganja u istraživanje, naročito kroz podsticanje ulaganja privatnog sektora;
-jačanje bilateralne i multilateralne saradnje;
-jačanje saradnje naučnoistraživačke zajednice sa privredom;
-povećati/usmjeriti napore ka učešću u programu EU ”Horizont 2020”;
-uvođenje EU standarda, regulativa i ciljeva za društvo zasnovano na znanju, u kontekstu društvenog i ekonomskog razvoja.
4.3.4.Penzijski i zdravstveni sistem
Prosječna penzija, u septembru 2015, iznosila je 271,24 €, a potrebna sredstva za isplatu korisnicima prava iz penzijskog i
invalidskog osiguranja 32,41 mil.€. Broj korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja u istom mjesecu iznosio je
32
125.997, od čega su 118.608 korisnici penzija (starosnih, invalidskih, porodičnih i 7.285 inostranih), dok je 7.389 korisnika
ostalih prava. Tabela 7. Penzioneri i penzije
Broj penzionera Stopa rasta
II/I
Penzije Stopa rasta
II/I I II I II
(IX 2014.) (IX 2015.) (IX 2014.) (IX 2015.)
Starosne 57.634 60.292 4,6 314,05 307,41 -2,1
Invalidske 22.921 22.686 -1,0 244,19 242,17 -0,9
Porodične 28.719 28.637 -0,3 218,78 218,12 -0,3
Ukupno: 109.274 111.615 2,1 274,42 271,24 -1,2
Izvor: Fond PIO
Ukupan broj korisnika prava na penziju se povećava, prije svega, starosnih, ali se smanjuje broj korisnika invalidske penzije,
što je povoljna izmjena strukture. Trend pada broja invalidskih penzija rezultat je reforme penzionog sistema i njegove
modernizacije i racinalizacije. Zakonom je utvrđena nova definicija invalidnosti, uz obavezno sprovođenje redovne revizije
invalidskih penzija. Broj korisnika ostalih prava iz PIO (naknade i dodaci) se smanjuje, jer se ova prava, shodno Zakonu o
PIO-u, više ne utvrđuju u okviru Fonda PIO.
U 2015. godini realizovano je niz mjera za poboljšanje materijalnog položaja korisnika prava iz penzijskog i invalidskog
osiguranja kroz: obezbjeđanje jednokratnih pomoći penzionerima sa najnižim primanjima, programe rekreacije i odmora,
subvencioniranje nabavke prehrambenih namirnica, sufinansiranje stambene izgradnje za socijalno najugroženije
korisnike.
Nastavljena je reforma zdravstvenog sistema. Definisana su neophodna sistemska unapređenja, čiji je krajnji cilj
podizanje nivoa zdravstvene usluge, a time i kvaliteta života svih građana. Zdravstveni sistem mora da obezbijedi, u
svakom smislu, dostupnu i pristupačnu, integrisanu i kvalitetnu zdravstvenu zaštitu, uz razvoj i jačanje kadrova u
zdravstvu, održivost finansiranja i postavljanje građanina u centar sistema.
Na osnovu analize svih faktora i pokazatelja koji usmjeravaju zdravstveni sistem, identifikovane su oblasti u kojima je
potrebno uvođenje strukturnih promjena, radi smanjenje potrošnje, kao pretpostavke finansijske održivosti ovog sistema
i njegovog daljeg razvoja.
U pogledu funkcionisanja i koordinacije nivoa zdravstvene zaštite, sprovodiće se permanentna edukacija medicinskog
kadra na svim nivoima zdravstvene zaštite, smanjenje bolničkog posteljnog fonda, kroz prenamjenu bolničke
infrastrukture i definisanje osnovnog paketa usluga, koji se građanima nudi na godišnjem nivou. Ovim se želi postići
unaprijeđenje zdravstvene usluge u bolnicama, smanjenje broja nepotrebnog upućivanja pacijenata na tercijarni nivo
zdravstvene zaštite i ušteda finansijskih sredstava.
Kako bi se prevazišao problem postojeće neravnomjerne iskorišćenosti kadrovskih kapaciteta, koji je za posljedicu imao
problem u listama čekanja, potrebno je izvršiti preraspodjelu radnog vremena, povećati broj i kompetencije doktora na
primarnom nivou zdravstvene zaštite, koji će za rezultat imati rasterećenje sekundarnog i tercijarnog nivoa zdravstvene
zaštite, smanjenje broja zdravstvenih usluga kurativne medicine, koji su najskuplji vid medicinskih usluga i ujednačenost
kvaliteta pruženih medicinskih usluga pacijentima.
Osim navedenog, racionalizacija troškova moguća je i u segmentu privremene spriječenosti za rad (uz jačanje lične
odgovornosti doktora u postupku ocjene i primjene kriterijuma kojima se utvrđuje osnov za privremene spriječenosti za
rad i njeno trajanje), kao i u segmentu potrošnje ljekova (uz poboljšanja farmaceutske regulative, regulative tržišta
ljekovima i revidiranja Osnovne i Dopunske liste ljekova, kao i racionalizaciju potrošnje).
Radi unapređenja zdravstvenog sistema, potrebno je raditi i na: obezbjeđenju dodatnih izvora prihoda za zdravstveni
sistem; redukciji bolničkih kapaciteta, odnosno njihovoj prenamjeni i razdvajanju, u cilju finasiranja usluga zdravstvene
33
zaštite, a ne bolničkih kapaciteta; racionalizaciji troškova za tehničko-administrativne poslove; unaprijeđenju procedura,
kriterijuma i standarda zdravstvenog sistema; uspostavljanju centralizovanog i kontrolisanog zdravstvenog menadžmenta;
kontinuiranoj medicinskoj edukaciji; razrađivanju i uspostavljanju jedinstvenog IT sistema; kao i na uvođenju plaćanja
prema dijagnostičkim grupama (DRG).
U cilju bolje snabdjevenosti ljekovima, realizovan je pilot projekat, kojim je bilo obuhvaćeno 107 privatnih apoteka, sa
kojima su, u martu 2015. godine, potpisani ugovori o snabdijevanju ljekovima, na teret sredstava Fonda zdravstva, a zbog
činjenice što ZU Apoteke Crne Gore „Montefarm“ nijesu imale adekvatne količine i asortiman ljekova. Kako količina ljekova
na zalihama u “Montefarmu“ zadovoljava potrebe stanovništva za ljekovima do kraja 2015. godine, ugovori sa privatnim
apotekama su raskinuti.
Realizuju se i aktivnosti čiji je primat jačanje pravnog okvira, odnosno njegovo usklađivanje sa evropskim standardima. U
skupštinskoj proceduri nalaze se: Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Zakon o zdravstvenom osiguranju, Zakon o izmjenama i
dopunama Zakona o ograničavanju upotrebe duvanskih proizvoda, a urađen je i Nacrt zakona o vodi za ljudsku upotrebu
(u toku je javna rasprava).
Rezultati:
-redovna isplata penzija;
-strukturne reforme u zdravstvu;
-donesen Master plan razvoja zdravstva CG;
-stvaranje pretpostavki za unapređenje zdravlja zaposlenih i zaštite na radu;
-usklađivanje regulatornog okvira sa EU standardima.
Ograničenja/
izazovi:
-problemi u finansiranju penzijskog i zdravstvenog sistema;
-rastući pritisak penzijskog i zdravstvenog sistema na javne finansije;
-penzionisanje pod povoljnijim uslovima.
Mjere/
preporuke:
--reforma penzijskog sistema;
-nastavak aktivnosti na institucionalnom i ekonomskom jačanju zdravstvenog sistema (strukturne reforme);
-uspostavljanje stabilnog sistema finansiranja penzijskog i zdravstvenog sistema;
-povećanje transparentnosti i bolja promocija javnog zdravlja;
-jačanje prevencije.
4.3.5. Socijalna zaštita
Redovno se isplaćuju naknade korisnicima socijalne i dječje zaštite. Za devet mjeseci ukupno je isplaćeno 39,1 mil.€, od
čega: korisnicima prava boračko-invalidske zaštite-5,6 mil.€, za materijalno obezbjeđenje porodice-9,7 mil.€, dodatak za
djecu-3,2 mil.€, dodatak za njegu i pomoć-6,5 mil.€, lična invalidnina-2,0 mil.€, porodiljsko odsustvo-12,8 mil.€, porodični
smještaj, hraniteljstva, starateljstva-0,9 mil.€ i ostalo-4,0 mil.€.
Reforma sistema socijalne zaštite odvija se u pravcu podsticanja socijalne uključenosti, promovisanja jednakih šansi i
rješavanja pitanja nejednakosti, pri čemu se poseban akcenat daje razvoju usluga. Projekat „Socijalni karton – Informacioni
sistem socijalnog staranja”, kao podrška reformi sistema socijalne zaštite, u proteklom periodu dao je željene rezultate.
Značajno su unaprijedđeni insitucionalno-organizacioni, tehničko-informacioni i kadovski kapaciteti centara za socijalni
rad. U 2015 godini započela je realizacija II faze Projekta, koji će omogućiti lakši pristup tržištu rada licima sa invaliditetom
i pripadnicima RAE populacije. U cilju stvaranja mogućnosti za njihovu veću integraciju, realizuju se projekti za njihovo
opismenjavanje, osposobljavanje i uključivanje u tržište rada.
U cilju unapređenja položaja lica koja su u stanju socijalne potrebe, u posmatranom periodu, doneseni su Zakon o
izmjenama i dopunama Zakona o povlastici na putovanje lica sa invaliditetom, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o
besplatnoj pravnoj pomoći žrtvama nasilja u porodici, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o rodnoj ravnopravnosti i
Zakon o dopunama Zakona o socijalnoj i dječjoj zaštiti.
34
Na osnovu Izvještaja o realizaciji Strategije razvoja hraniteljstva u Crnoj Gori 2012-2016, u 2014. godini ustanovljeno je da
treba nastaviti kampanju „Svako dijete treba porodicu“, koja se realizuje, u saradnji sa UNICEF-om, u svim gradovima
preko centara za socijalni rad. Osnovni cilj kampanje je promocija hraniteljstva kao alternativnog oblika zbrinjavanja djece
bez roditeljskog staranja i regrutovanje zainteresovanih porodica. Donesen je Plan transformacije Dječjeg doma „Mladost“
u Bijeloj, prema kojem će sva djeca mlađa od tri godine, a koja su bez roditeljskog staranja, biti smještena u porodice. Po
prvi put u Crnoj Gori uspostavljen je cjelodnevni servis za djecu sa smetnjama u razvoju, bez roditeljskog staranja ili čijim
roditeljima je oduzeto roditeljsko pravo (mala grupna kuća).
Informacija o sprovođenju Strategije zaštite od nasilja u porodici za 2014. godinu ukazuje na činjenicu da problem nasilja
postaje sve veći, i da je neophodno uložiti dodatne napore u cilju rješavanja ove društveno-neprihvatljive pojave. S tim u
vezi, u pripremnoj fazi su aktivnosti na uspostavljanju jedinstvene baze podataka o žrtvama nasilja u porodici, koje se
sprovode u okviru Projekta “Socijalni karton – Informacioni sistem socijalnog staranja”.
Regionalni stambeni projekat ranjivih grupa, u okviru kojeg se gradi zgrada sa 61 stambenom jedinicom biće završena prije
roka. Takođe, objavljen je Javni poziv za izbor najpovoljnije ponude za izgradnju stambenih jedinica za 120 porodica –
kamp Konik I.
4.4.Prerađivačka industrija
Realizacijom niza mjera i aktivnosti, tokom 2015 godine, radilo se na stvaranju uslova za povećanje industrijske
proizvodnje, a time i povećanje izvoza, odnosno poboljšanje platnog bilansa Crne Gore.
Industrija je u prethodnim godinama bila pod snažnim uticajem kretanja na svjetskom tržištu, što je, uz brojne unutrašnje
probleme i slabosti, uslovilo pad proizvodnje i promjene u njenoj strukturi. Došlo je do povećanja učešća proizvodnje
električne energije u ukupnoj industrijskoj proizvodnji, kao rezultat povoljnih hidroloških uslova. Iako je učešće
prerađivačke industrije smanjeno, dijelom i zbog pada proizvodnje osnovnih metala, ona i dalje dominantno utiče na
kretanje ukupne industrijske proizvodnje. Osnovni metali, sa proizvodnjom aluminijuma u KAP-u i čelika u Željezari
Toščelik, predstavljaju okosnicu prerađivačke industrije i glavne izvozne proizvode Crne Gore. Završetkom procesa
privatitacije KAP-a i Rudnika boksita Nikšić, stvoreni su uslovi za organizovanje proizvodnje u ovom reprolancu. Inače,
proizvodnja u KAP-u je na nivou prošlogodišnje, a, uz kontinuiranu realizaciju planiranih investicija, stvaraju se uslovi za
dalji rast proizvodnje aluminijuma. Jedan od izazova u narednom periodu je i obezbjeđenje električne energije po
povoljnoj cijeni, odnosno stvaranje održivog i ekonomski prihvatljivog modela poslovanja ove kompanije. Nakon
završenog investicionog ciklusa, početkom godine je ponovo počela proizvodnja čelika u željezari Toščelik.
U cilju bolje valorizacije značajnog potencijala za rast i razvoj, a u skladu sa Akcionim planom za sprovođenje Strategije
razvoja prerađivačke industrije 2014-2018, u 2015. godini, realizovane su aktivnosti koje se odnose na:
Obezbjeđivanje povoljnih kreditnih linija za podsticanje razvoja prerađivačke industrije. Prema podacima IRF-a, realizovano
je 11 kreditnih linija ukupne vrijednosti 3,41 mil.€ (Akcionim planom je bilo predviđeno 2,00 mil.€).
Povećanje konkurentnosti, kroz usaglašavanje sa međunarodnim standardima (podržano je 15 privrednih subjekata u
ukupnom iznosu od 81.900 €).
Rezultati:
-unapređenje infrastrukturnih kapaciteta javnih ustanova i pružaoca usluga socijalne i dječje zaštite;
-poboljšani uslovi za direktan i individualan rad sa korisnicima usluga centara za socijalni rad.
Ograničenja/
izazovi:
-nedovoljan broj licenciranih pružalaca usluga socijalne zaštite;
-nedovoljna iskorišćenost EU fondova.
Mjere/
preporuke:
-dodjela bespovratnih sredstava za podršku projektima stručnog osposobljavanja, programima socijalne inkluzije i
projektima zapošljavanja lica sa invaliditetom;
-realizacija II faze Projekta “Socijalni karton – Informacioni sistem socijalnog staranja”.
35
Podsticanje investicija i konkurentnosti industrije u cilju povećanja broja zaposlenih. Formalne uslove Javnog oglasa za
dodjelu sredstava za podsticanje direktnih investicija (za otvaranje najmanje 20 novih radnih mjesta, uz minimalna ulaganja
od 500 hilj. €), raspisanog u julu, ispunjava šest kompanija. Nadležna komisija će donijeti rješenje o visini podrške.21
Ostale mjere predviđene Akcionim planom (podsticajne mjere za razvoj klastera, vaučerske šema za inovativna MSP,
podsticanje konkurentnosti preduzetnika i MSP u manje razvijenim opštinama, povećanje stepena finalizacije proizvodnje)
još uvijek nijesu realizovane.
Rezultati: -sprovođenje podsticajnih mjera za razvoj prerađivačke industrije;
-priprema Industrijske politike Crne Gore do 2020. godine.
Ograničenja/
izazovi:
-nedovoljna zainteresovanost privrednih subjekata za pojedine podsticaje/mjere;
-kretanja na svjetskom tržištu;
-cijena električne energije za proizvodnju aluminijuma.
Mjere/
preporuke:
-kreditna podrška razvoju prerađivačke industrije, uz povećanje broja kredita MSP;
-usaglašavanje sa međunarodnim standardima;
-podsticanje direktnih investicija;
-pronalaženje rješanja za povećanje interesovanja privrednih subjekata za podsticajne mjere.
4.5. Poljoprivreda i ruralni razvoj
Sprovođenje podsticajnih mjera i aktivnosti rezultira kontinuiranim povećanjem konkurentnosti agrarnog sektora i
povećanjem pokrivenosti uvoza izvozom poljoprivrednih proizvoda.
Agrobudžet za 2015. godinu veći je za 12,43% od prošlogodišnjeg, pri čemu su opredijeljena sredstva državnog budžeta,
u iznosu od 14,98 mil.€, uvećana za 6,74%, a sredstva za subvencije za 11,75%.
Agrobudžetom su, pored visine podrške, precizno dati kriterijumi i uslovi za njeno korišćenje. Istovremeno, uvedene su
mjere kojima se podstiče kvalitet poljoprivrednih proizvoda, modernizacija proizvodnje, uvećanje stočnog fonda,
edukacija poljoprivrednih proizvođača, te dostizanje visokih EU standarda.
Povećan je ukupni iznos premije za proizvodnju mlijeka. Iako je osnovna premija za litar mlijeka smanjena za 0,05 €,
povećan je iznos premije za kvalitet, pa ukupna premija po litru mlijeka može iznositi i do 0,10 €, ukoliko se ono isporučuje
kao mlijeko višeg kvaliteta.
U okviru podrške ruralnom razvoju, povećana je podrška za unaprijeđenje kvaliteta sirovog mlijeka. Ta sredstva su
namijenjena za nabavku opreme za čuvanje i hlađenje mlijeka, aparata za mužu, sredstava i dipera za dezinfekciju i
higijenu vimena, sredstava za njihovo čišćenje i za kontrolu prisustva bakterija. Kada se govori o organizovanom tovu
junadi, bikova i volova, smanjen je minimalni broj grla za tov junadi iz sopstvene proizvodnje sa 5 na 3 grla, dok za tov
kupljene minimum je 10 grla u tovu. Ovako usmjerena podrška ima za cilj da poveća domaću prozvodnju mesa i podstakne
bolju iskorišćenost domaćih raspoloživih resursa. U cilju povećanja stočnog fonda, pored mjera Agrobudžeta, realizuju se
dodatne mjere, pored ostalog, i kroz program IPARD like.
Broj korisnika za direktne premije u stočarskoj proizvodnji i premije po grlu, iste su kao 2014 godine, ali je povećan broj
grla za premiju i iznos isplaćenih premija. Ovaj podatak je pokazatelj da je došlo do povećanja broja grla po farmi što i
jeste jedan od ciljeva poljoprivredne politike.
21Sredstva za podsticanje investicija mogu se dodijeliti za investicione projekte čija je minimalna vrijednost ulaganja 500.000 € i kojima se obezbjeđuje
zapošljavanje najmanje 20 novozaposlenih lica u roku od tri godine od dana zaključenja ugovora o korišćenju sredstava. Takođe, za ulaganje u jedinice lokalne samouprave iz sjevernog i središnjeg regiona, osim Glavnog grada, sredstva za podsticanje investicija mogu se dodijeliti za investicione projekte čija je minimalna vrijednost ulaganja 250.000 € i kojima se obezbjeđuje zapošljavanje najmanje 10 novozaposlenih lica u roku od tri godine od dana zaključenja ugovora o korišćenju sredstava.
36
Agrobudžetom je uvećana i podrška za mlade pčelare početnike, kojim je podržano 78 pčelara. Opredijeljena su veća
sredstava povrtlarskoj proizvodnji i uzgoju ljekovitog i aromatičnog bilja, a uvedene su i nove komponente podrške za
nabavku specifične sitne mehanizacije u vinogradarstvu, voćarstvu, maslinarstvu i povrtarstvu, mreža za zaštitu od ptica
u vinogradarstvu i voćarstvu, kao i opreme za proizvodnju i čuvanje vina i maslinovog ulja.
U 2015. godini povećan je broj aplikanata u sektoru biljne proizvodnje, zbog veće površine podignutih zasada i odobrenog
iznosa podrške, što pokazuje da je uvođenje ovog vida podrške opravdano. U okviru podrške povrtarskoj proizvodnji
dostavljeno 257 zahtjeva za podršku a, u odnosu na 2014. godinu, povećan je i broj proizvođača i površine pod povrćem.
U cilju povećanja obuhvata organskih proizvođača kojima se subvencioniše proizvodnja, smanjene su minimalne površine
u ratarskoj i povrtlarskoj proizvodnji. Istovremeno, povećane su subvencije za ljekovito i aromatično bilje, povrtarsku
proizvodnju i subvencije po košnici. Ukupno opredijeljena sredstva za ribarstvo veća su za 16,6% u odnosu na prošlu
godinu.
U toku je realizacija IPARD like programa, kojim su na raspolaganje stavljena 4,1 mil.€ bespovratne EU pomoći, i
namijenjena su razvoju ruralnih područja i modernizaciji poljoprivrednih gazdinstava. Prvi javni poziv za dodjelu ovih
sredstava raspisan je decembra 2014. godine. Nakon obrade pristiglih aplikacija potpisan je ugovor sa 291 poljoprivrednim
proizvođačem sa vrijednošću investicija od preko 10,0 mil. € i podrškom od preko 5 mil. €. Raspisivanje Drugog javnog
poziva, koji će po prvi put biti fokusiran na prerađivački sektor, očekuje se do kraja godine.
U cilju rješavanja identifikovanih problema ovog sektora, usvojen je Zakon o kooperativama.
Odobren je Program razvoja poljoprivrede i ruralnih područja u okviru IPARD II 2014-2020 godine, kojim će se, kroz
implementaciju koja počinje od 2016. godine, obezbijediti podrška EU u iznosu od 39,0 mil.€ za sektor poljoprivrede.
Usvojena je Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih područja 2015-2020, koja, zajedno sa pratećim akcionim planom,
predstavlja okvir za usklađivanje sa Zajedničkom poljoprivrednom politikom EU.
Rezultati:
-povećana podrška iz Agrobudžeta;
-povećan broj grla za premiju za 3194 grla ili 4%, a iznos isplaćenih premija veći za 7%;
-podrška povrtarskoj proizvodnji realizovana 116%;
-prijavljena 63 nova organska proizvođača.
Ograničenja/izazovi: -poljoprivredni sektor nedovoljno konkurentan;
-nerazvijena ruralna područja.
Mjere/preporuke:
-jačanje konkurentnosti i održivosti sektora poljoprivrede, kroz investicije u primarnu poljoprivrednu
proizvodnju, preradu i marketing poljoprivrednih proizvoda;
-poboljšanje i razvoj ruralne infrastrukture;
-diverzifikacija ekonomskih aktivnosti u ruralnim područjima.
4.6. Turizam
U kontinuitetu se sprovode aktivnosti koje imaju za cilj da se Crna Gora pozicionira na svjetskoj mapi kao visoko-
kvalitetna turistička destinacija.
U cilju poboljšanja ambijenta za obavljanje djelatnosti, odnosno dalji razvoj turizma, radi se na unapređenju regulatornog
i institucionalnog okvira i, s tim u vezi, i na usklađivanju nacionalnog sa zakonodavstvom EU. U cilju skraćenja roka
povraćaja investicija u hotele visoke kategorije, izvršiće se izmjene i dopune Zakona o turizmu, što će biti dodatni stimulans
za domaće i strane investitore. U cilju suzbijanja nelegalnog poslovanja potrebno je unaprijediti sistem evidencije. U tom
smislu, donijeće se Pravilnik o načinu podnošenja prijave i odjave turista i načinu vođenja evidencije prijava i odjava turista.
37
U toku je realizacija aktivnosti na transponovanju Direktive o uslugama EK u crnogorsko zakonodavstvo. Utvrđen je
Predlog zakona o uslugama na unutrašnjem tržištu, čije se usvajanje očekuje tokom 2016. godine. Odredbe vezane za
slobodno pružanje prekograničnih usluga primjenjivaće se od dana pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji. Ovim zakonom
se propisuje obaveza uspostavljanja jedinstvene kontakt tačke (elektronske) za usluge (urađen je nacrt Uredbe o
uspostavljanju i funkcionisanju jedinstvene kontaktne tačke u Crnoj Gori), čime će se obezbijediti lakša dostupnost svih
informacija koje su potrebne subjektima za obavljanje uslužnih djelatnosti. Zakon će se primjenjivati na usluge koje su
otvorene za tržišnu utakmicu i pružaju se uz ekonomsku naknadu, pa i u turizmu i ugostiteljstvu.
Tokom 2015. godini, aktivno se radilo na unapređenju poslovnog ambijenta, kroz kreiranje i primjenu niza podsticaja i
olakšica:
uvedena je progresivna stopa oporezivanja, koja omogućava veće poresko opterećenje hotelskih objekata sa 3* i manje
zvjezdica na prioritetnim lokalitetima;
uvedeno je smanjenje godišnjeg poreza na nepokretnost do 30% za hotele sa 4* i do 70% za hotele sa 5*;
ukinuta je obaveza plaćanja uvoznog PDV-a za isporuku proizvoda i usluga za gradnju hotela kategorije 5 i više zvjezdica i
usvojena je Uredba o pretvaranju stambenih u ugostiteljsko-turističke jedinice.
U okviru aktivnosti koje se odnose na diverzifikaciju i unapređenje kvaliteta turističkog proizvoda, definisan je Program
podsticajnih mjera u oblasti turizma za 2015/2016. godinu. S tim u vezi, potpisano je 50 ugovora, a koji su usmjereni na
„obogaćivanje i unapređenje ponude“ (6 ugovora), „unapređenje ponude u oblasti kulturnog turizma“(7 ugovora) i
„organizovanje manifestacija“ (37 ugovora). Takođe, preduzete su aktivnosti koje se odnose na uređenje i održavanje
postojećih planinskih staza iz Nacionalne mreže planinskih staza (PTT,,Orjen – Lovćen – Rumija’’; ,,CT-1 ‘’Planinama Crne
Gore’’; staze ‘’Via Dinarica’’, “Planina pivska i Crkvičko Polje”, i staze u opštinama Rožaje i Plav), tematskih staza u
nacionalnim parkovima, kao i Panoramskih ruta (urađen je Projekat za uređenje tematskih staza u svim nacionalnim
parkovima Crne Gore i Projekat “Razvoj panoramskih puteva”). U pripremi je Strategija razvoja sportskog turizma.
Realizacijom niza investicija u turističkom sektoru, u prvom redu izgradnjom visoko-kvalitetnih hotelskih kapaciteta,
poboljšaće se imidž Crne Gore kao turističke destinacije. U tom smislu, realizuje se niz projekata: “Portonovi” (Kumbor‐
Herceg Novi); “Cristal Rivijera” (Petrovac); “Hilton” (Podgorica); “Porto Montenegro” (Tivat); „Luštica Bay resort“ (Tivat);
Beyond Horizon (Tivat).
Rezultati:
-unapređenje poslovnog ambijenta;
-unapređenje regulatornog i institucionalnog okvira;
-unapređenja aviodostupnosti Crne Gore;
-diverzifikacija i unapređenje kvaliteta turističkog proizvoda.
Ograničenja/
izazovi:
-nedovoljan broj hotelskih objekata visoke kategorije;
-prenaglašena sezonalnost;
-veliki broj hotela nije u funkciji i ne postoji model nijhove valorizacije;
-izgradnja stambenih objekata na turističkim lokalitetima;
-nedovoljna saradnja državnih institucija i lokalnih samouprava.
Mjere/
preporuke:
-dalje unapređenje zakonske regulative, u cilju stimulisanja ulaganja u turizam;
-unapređenje koordinacije državnih institucija i lokalnih samouprava u cilju efikasnije primjene novih mjera;
-suzbijanja nelegalnog poslovanja;
-iznalaženje rješenja za valorizaciju hotela koji nijesu u funkciji.
4.7. Zaštita životne sredine
U okviru politike zaštite životne sredine, realizuju se preuzete obaveze, na globalnom nivou i obaveze iz procesa
pridruživanja EU. U tom smislu, radi se na unaprijeđenju regulatornog okvira. Uz odgovarajući nadzor, poboljšana je
38
primjena donesenih propisa. Doneseno je niz strateških razvojnih dokumenata za pojedinačne oblasti (klimatske
promjene, upravljanje obalnim područjem, otpadom, hemikalijama). U toku su aktivnosti na pripremi Nacionalne
strategije održivog razvoja Crne Gore, sa Akcionim planom za period od 2016-2020. godine, u kojoj će se na poseban način
tretirati veza između ograničenosti resursa sa ekonomijom i blagostanjem (“ekološki otisak”).
Nacionalna mreža zaštićenih područja trenutno pokriva 1763,62 km2 ili 12.768% teritorije Crne Gore, od čega se najveći
dio (1012 km2 ha ili 7,327%) odnosi na pet nacionalnih parkova. Na području Solane u Ulcinju, u cilju zaštite biodiverziteta,
neophodno je preduzeti adekvatne mjere i aktivnosti kako bi se održao i unaprijedio uspostavljeni ekosistem na tom
području, odnosno omogućila njegova dodatna valorizacija, kroz promociju i razvoj turističke ponude na bazi prirodnih
potencijala, odnosno proizvodnju soli. Inače, imovinom, odnosno prostorom koji pripada Solani u Ulcinju, upravljaće JP
Nacionalni parkovi Crne Gore.
Na osnovu prikaza stanja datog u Informaciji o stanju životne sredine u 2014. godini, može se konstatovati da je stanje
životne sredine po segmentima (vazduh, klimatske promjene, vode, morski ekosistem, zemljište, upravljanje otpadom,
biodiverzitet, buka, radioaktivnosti u životnoj sredini, sektorski pritisci na životnu sredinu), kao rezultat preduzetih mjera,
uglavnom zadovoljavajuće. Od 70 mjera koje su definisane odgovarajućim akcionim planom za smanjenje negativnog
uticaja na životnu sredinu, u 2014. i 2015. godini realizovano je 27 mjera, u toku je realizacija 36 mjera (za većinu mjera
predviđena je kontinuirana realizacija), dok je nerealizovano 7 mjera. Pored nastavka započetih aktivnosti, potrebno je
uložiti dodatne napore na realizaciji mjera iz oblasti voda, upravljanja otpadom i biodiverzitea. Ovo tim prije, jer se
ispuštanje i komunalnih i industrijskih otpadnih voda u prirodne prijemnike vrši gotovo bez ikakvog prečišćavanja (izuzetak
su neka industrijska postrojenja i dio komunalnih otpadnih voda u Podgorici i Mojkovcu). Došlo je i do povećanja
komunalnog otpada. Količina generisanog industrijskog otpada je u padu, ali ne odgovara realnom stepenu razvijenosti
industrijske proizvodnje u Crnoj Gori. Tokom implementacije Nacionalne strategije biodiverziteta, ispoljeni su problemi
koji se odnose na nedovoljan broj podataka i informacija o stanju i statusu biodiverziteta i nedostatak kadrovskih
kapaciteta.
Državnim planom upravljanja otpadom u Crnoj Gori za period 2015-2020, predviđeno je, između ostalog, donošenje
odluke o formiranju jedinstvenog sistema upravlanja otpadom i prilagođavanje postojećeg sistema toj odluci.
U okviru projekta „Upravljanje industrijskim otpadom i čišćenje-IWCMP“, čiji je glavni cilj sanacija najvećih ekoloških
problema u Crnoj Gori, u sklopu najznačajnijih privrednih sistema i to na lokacijama: Aluminijumski kombinat Podgorica,
Jadransko Brodogradilište Bijela, jalovište Gradac Pljevlja i deponija pepela i šljake TE Maljevac u Pljevljima, u toku su
pripremne aktivnosti u odnosu na remedijaciju tla lokacije Jadranskog Brodogradilišta Bijela.
Uspješno se realizuje projekt „Jačanje kontrole iskorišćenih zatvorenih radioaktivnih izvora na Mediteranu“, koji traje tri
godine i finalizovaće se u 2016. godini.
Osnovni rizik/problem za uspješnu realizaciju projekata iz oblasti komunalne infrastrukture i životne sredine su nedovoljna
i ograničena finansijska sredstva. Tako na primjer, ukupno nedostajuća sredstva za realizaciju projekata iz oblasti
upravljanja čvrstvim otpadom iznose 19,7 mil.€ (37,3% potrebnih sredstava), za projekte iz oblasti upravljanja otpadnim
vodama i snabdijevanja vodom, bez projekata čija vrijednost nije procijenjena, 63,7 mil.€ (66,2% potrebnih sredstava), a
za projekte iz oblasti životne sredine (2 projekta iz oblasti biodiverziteta i po jedan za hemikalije, odnosno buku) 0,43 mil.€
(ukupan iznos potrebnih sredstava).
Rezultati:
-aktivnosti na usaglašavanju nacionalnog zakonodavstva sa EU regulativom i njegova primjena;
-donošenje strateških razvojnih dokumenata;
-kreiran strateški okvir u oblasti klimatskih promjena;
-više kopnenih i priobalnih/primorskih površina pod zaštitom;
-regulatorne i institucionalne reforme u cilju stvaranja efikasnog sistema zaštite životne sredine;
39
-uvođenje ekonomskih instrumenata u sistem zaštite životne sredine i kvalitetnija procjena uticaja razvojnih planova i
projekata na životnu sredinu;
-prioritet projekata sanacije i rekultivacije postojećih ugroženih područja i zagađivača;
-učešće u projektima međunarodne saradnje iz oblasti životne sredine;
-očuvanje životne sredine uključeno u nastavne planove;
-izgrađene/rekonstruisane kanalizacione mreže u opštinama;
-nova postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u opštinama;
-izgradnja infrastrukturnih objekata za upravljanje otpadom.
Ograničenja/
izazovi:
-nedostatak sredstava za realizaciju projekata;
-devastacija životne sredine;
-proizvodnja hrane na tačkama sa prevelikim stepenom zagađenja i zagađenje zemljišta prekomjernom upotrebom
agrohemijskih sredstava u poljoprivredi;
-povećano zagađenje vazduha usljed upotrebe zastarjelih vozila i vozila bez adekvatnih sistema zaštite;
-nedovoljna energetska efikasnost , nedovoljna upotreba obnovljivih izvora energije;
-zagađenje lokacija bogatih vodnim izvorima;
-devastacija morskog i priobalnog područja;
-česti šumski požari;
-migracije kao rezultat neuravnoteženog regionalnog razvoja (pritisak na infrastrukturu gradova).
Mjere/
preporuke:
-podsticati razvoj ekološke svijesti građana;
-povećati efikasnost u primjeni zakona iz oblasti zaštite životne sredine i unaprijediti sistem ekološke bezbjednosti;
-jačanje kadrovskih kapaciteta u sektorima zaduženim za zaštitu životne sredine i održivi razvoj;
-obezbijediti racionalno korišćenje prirodnih resursa;
-spriječiti bespravnu gradnju, posebno na zaštićenim područjima.
-uspostaviti održiv sistem finansiranja zaštite životne sredine na nacionalnom i lokalnom nivou;
-nastaviti praksu prezentacije projekata u oblasti komunalne infrastruktue i životne sredine, u cilju bezbjeđenja finansijskih
sredstava, kroz saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama i donatorima.
4.8. Upravljanje prostorom
Realizuju se aktivnosti usmjerene na stvaranje uslova za kvalitetniju valorizaciju prostora, koje obuhvataju i izmjenu
zakonodavnog okvira, a čiji je cilj očuvanje prostornog potencijala, najznačajnijeg resursa Crne Gore.
U skladu sa Prostornim planom Crne Gore, doneseno je, ili je u pripremi, niz planskih dokumenata:
u toku su aktivnosti na donošenju PPPN za Durmitorsko područje (predlog je u skupštinskoj proceduri) i PPPN za obalno
područje (urađen nacrt), kao i DPP za Termoelektranu Pljevlja (završena javna rasprava o Nacrtu);
donijeti su DSL „Virpazar“ i odluke o izmjenama i dopunama DSL „Sektor 16“, DSL „Sektor 32“, DSL „Sektor 10“-Spilja-Risan-
Rt Banja i DSL „Sutomore“ sektor 53; utvrđeni su nacrti izmjena i dopuna DSL „Sektor 38-Bigova“ i LS „Trašte“, a održana je
javna rasprava o Nacrtu DSL za djelove sektora 47 i 48 – Budva;
usvojene su izmjene i dopune planova objekata privremenog karaktera: u zoni Morskog dobra za period 2013-2015. (Herceg
Novi, Kotor, Tivat, Budva, Bar, i Ulcinj), na području NP Durmitor, NP Lovćen, NP Skadarsko jezero za period 2014-2016. i
obuhvatu PPPN Bjelasica i Komovi za period 2015-2017. godine;
donesena je odluka o urbanističko-arhitektonskom rješenju kompleksa hotela „Delfin“ u Bijeloj, objekta bolnice Codra u
Podgorici, hotelskog rizorta „Lazaret“ u Meljinama-Herceg Novi, kao i odluka o određivanju lokacije za hotel „Casa del Mare“
u Kamenarima- Hrceg Novi.
U okviru Projekta zemljišne administracije i upravljanja – LAMP, završeno je mapiranje i tipologija predjela u Crnoj Gori,
čime su stvoreni uslovi da se svi zahtjevi vezani za zaštitu prirode i upravljanje predjelom razmotre pri donošenju planskih
odluka.
Donijeće se novi Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata (u toku je javna rasprava o Nacrtu zakona). Njime će,
između ostalog, biti definisani i normativno uređeni osnovni uslovi planiranja prostora kojima se u sistem uvodi pojam
građevinskog područja, a u cilju razgraničenja izgrađenih djelova i naseljenih mjesta od ostalih površina namijenjenih
40
razvoju poljoprivrede i šumarstva, kao i drugih djelatnosti koje se, s obzirom na svoju namjenu, mogu planirati izvan
građevinskog područja. Značajna novina odnosi se na rješavanje imovinsko–pravnih odnosa na urbanističkoj parceli,
odnosno dokompletiranje urbanističke parcele, a u cilju otklanjanja evidentnih smetnji u implementaciji planskih
dokumenata.
Rezultati:
-reformske aktivnosti i stvaranje uslova za primjenu najbojle svjetske prakse u poslovima upravljanja i korišćenja prostora;
-intezivne aktivnosti na izradi nove prostorno-planske dokumentacije, na državnom i lokalnom nivou;
-primjena represivnih zakonskih rješenja, u cilju suzbijanja bespravne gradnje i dalje devastacije prostora.
Ograničenja/
izazovi:
-dug period izrade planskih dokumenata;
-neriješeni imovinsko-pravni odnosi, kao prepreka za implementaciju planskih dokumenata.
Mjere/
preporuke:
-obezbijediti potpunu primjenu propisa i standarda;
-podsticanje ravnomjernog razvoja;
-jačanje ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije;
-riješiti problem bespravne gradnje objekata;
-sačuvati identitet predjela i definisati nacionalnu politiku arhitekture, kada su u pitanju prostor i izgradnja;
-obezbijediti javni interes pri uređenju prostora i izgradnji objekata, ali ne na štetu privatnog interesa.
4.9. Administrativna reforma
Reformski procesi u oblasti javne uprave, stvaranjem normativnih i institucionalnih pretpostavki, usmjereni su ka
efikasnom i ekonomičnom funkcionisanju sistema javne uprave. Realizacijom značajnog broja mjera i aktivnosti u
ostvarivanju ciljeva definisanih Strategijom reforme javne uprave u Crnoj Gori za period 2011 – 2016. godine „AURUM”
postignuti su ograničeni efekti. Naima, većina realizovanih aktivnosti je normativnog ili plansko – strateškog karaktera, a
efekti zaostaju za planiranim, zbog izostanka dosljedne primjena reformskih rješenja u praksi. U tom smislu:
Pripremljen je Izvještaj o sprovođenju Plana unutrašnje reorganizacije javnog sektora u 2014. godini, u kojem se konstatuje
da unutrašnja reorganizacija nije na zadovoljavajućem nivou i da nije ostvaren glavni cilj Plana – smanjenje broja zaposlenih
u javnom sektoru;
Na osnovu Informacije o primjeni Zakona o državnim službenicima i namještenicima prepoznata je potreba izmjene i dopune
ovoga zakona, kako bi se otklonile prepreke za njegovu punu implementaciju;
Iako su ostvareni značajni rezultati u upravnom rješavanju upravnih stvari22, koji se ogledaju, pored ostalog, i u smanjenju
neriješenih upravnih predmeta, neophodno je dalje raditi na kadrovskom jačanju i stručnom usavršavanju državnih
službenika i namještenika za dostizanje višeg niovoa kompetencija;
Donošenjem Zakona o upravnoj inspekciji (koji je u skupštinskoj proceduri), unaprijediće se kvalitet u rješavanju upravnih
predmeta i ojačati uloga upravne inspekcije u sprovođenju inspekcijskog nadzora u svim segmentima javne uprave;
Zakonom o zaradama zaposlenih u javnom sektoru obezbjediće se pravedniji, objektivniji i transparentniji sistem zarada u
javnom sektoru.
U cilju podizanja funkcionalnosti sistema lokalne samouprave (LS) i obezbjeđivanja veće fiskalne decentralizacije
realizovan je značajan broj aktivnosti, normativnog i strateškog karaktera. Sa druge strane, neophodno je prilagođavanje
finansijskih i materijalnih resursa poslovima koje obavljaju LS, kako bi sprovedene reforme dale pune rezultate.
U cilju jačanja međuopštinske saradnje, ravnomjernijeg razvoja Crne Gore i bolje valorizacije značajnog prirodnog
potencijala, 18 jedinica lokalne samouprave (JLS) je izvrišilo zakonsku obavezu i donijelo strateški plan razvoja (pet JLS nije
realizovalo ovu obavezu).
U toku je priprema Strategije reforme javne uprave u Crnoj Gori 2016-2020 i pratećeg akcionog plana, čije donošenje je
predviđeno do kraja 2015. godine. Ovom strategijom će se, pored državne uprave i lokalne samouprave, obuhvatiti i
organizacije koje vrše javna ovlašćenja, kao i oblast unutrašnje finansijske kontrole. Pri tome, za svaku oblast utvrdiće se
ciljevi, dati mjere/projekti/aktivnosti, kao i indikatori za ocjenu uspješnosti realizacije istih.
22Novi Zakon o upravnom postupku biće u primjeni od 1. jula 2016. godine
41
Rezultati: -stvorene normativne i institucionalne pretpostavke za unaprijeđene stanja u državnoj upravi i JLS.
Ograničenja/
izazovi:
-zaostajanje u implementaciji postojećih i novih normativnih rješenja, posebno na lokalnom nivou;
-zaostajanje u reformama organizacija koje vrše javna ovlašćenja;
-realizacija plana smanjenja broja zaposlenih i racionalizacija javne potrošnje.
Mjere/
preporuke:
-potpunija primjena zakonske regulative;
-dosljedno sprovođenje rješenja datih u plansko-strateškim dokumentima koja tretiraju ovu oblast.