jaargang 9 no. I jan/feb 1989 f2,50 -

--

REDACTIONEEL

'Allicht' is een uitgave van de stichting Allicht. Deze zet zich in voor een democratisch, mens- en milieuvriendelijk ener­giebeleid. Geen 'kernenergie of kolen' dus, maar doelmatiger gebruik van energie en zoveel mogelijk aanwending van alter­natieven als zon en wind. Aan regionale ontwikkelingen wordt in ruime inate aallilacht besteed.

Ingezonden artikelen of brieven kunnen door de redactie wor­den bekort. Ondertekende arti· kelen geven niet noodzakelijk de mening van de redactie weer. Overname van tekst met bron­vermelding is toegestaan. Voor overname van illustraties dient men contact op te nemen met de redactie.

Redactie: Thijs Belgers, Peter Bielars, Wim Kersten, René Maagdenberg. Medewerkers: Hans Bannink, Joost Andrik, Toon de Laaf, Toine Huysmans, Wilbert Willems, Joost van der Aalst, Alard Govers, Sander Neijnens.

Vormgeving: Stichting Scavutti (postbus 1522, 5200 BN Den Bosch). Fotografie: Stichting Scavutti, Wim Kersten. Illustraties: Tik-Tak-Tekeningen (postbus 3042, 5003 DA Tilburg), Cees Chamuleau. Sander Neijnens. Zetwerk: S-kwadraat, Den Bosch. Druk: Drukkerij de Werkwinkel e.v., Tilburg.

Redactieadres: Postbus 8107, 5004 GC Tilburg. De redactie is telefonisch te bereiken onder nummer 013- 351535. Telefaxnummer: 013 • 358169

Een jaargang omvat minimaal zes nummers. Een abonnement kunt u nemen door storting van f 12.50 I steunabonnement f 15,-; instellingen f 25,-J op girorekening 4 208201 van Penningmeester Allicht te Tilburg. ISSN 0168-3748 Oplage: 750

520.000vel bedruktbos Ter gelegenheid van de vijftigste uit­gave van het energie-periodiek Allicht, heeft het bestuur een uitgebreid onder­zoek laten verrichten naar milieuscha­delijke gevolgen van acht jaar Allicht, ofwel ongeveer 520.000 vel bedrukt bos. En we moeten toegeven dat we zijn ge­schrokken van de onderzoeksresultaten. De cijfers tonen aan dat zeker twintig gezinnen anderhalf uur lang door Al­licht hadden kunnen wandelen, zonder elkaar tegen te komen. Zeker 350 stuks fauna zijn door de nietsontziende drukinkt gedwongen el­ders een tijdelijk veilig heenkomen te zoeken. Maar hoopgevender is gelukkig dat dank­zij Allicht het militair oefenterrein met vijf procent is afgenomen, want wat hebben soldaten aan een schutkleur als de beschermende omgeving verdwenen is. Publieksonderzoek heeft daarentegen aangetoond dat nagenoeg alle onder­zochte proefpersonen last hadden van pijnlijke ogen bij het lezen van Al­licht. De zuurgraad van de laatste Al­licht was dermate hoog dat een grote voedingsmiddelenketen overweegt om de laatste jaargang te verwerken tot azijnconcentraat. Een steekproef heeft verder komen doen vaststaan dat ongeveer dertig procent van de abonnees alleen nog maar de nietjes - en in enkele gevallen ook nog de omslag - in hun brievenbus aan­troffen. Alle bladzijden bleken er te zijn afgevallen. De redactie heeft er bij de uitgever van Allicht dan ook op aangedrongen om met ingang van april 1989 over te gaan op verspreiding op floppy-disc.

Heeft u onlangs uw kerstboom ook weer afgetuigd? Of had die boom dat zelf al gedaan? Bij mij wel ... Evenals vorig jaar meende ik er milieu­bewust aan te doen om er niet gauw even eentje te gaan kopen bij de bloemist, of bij de supermarkt, of bij de kapper, of bij willekeurig welke kerstboom­chirurg dan ook. Vroeger kostte een boom-met-kluit daar nog een knaak min­der, tenslotte hoefden ze die er zelf niet af te zagen. Maar nu betaal je voor die kluit extra, want milieube­wuste mensen betalen er graag iets méér voor, hebben ze ontdekt: Ik ben dus met omzwachtelde spa m'n eigen achtertuintje ingedoken en heb daar voorzichtig mijn van vorig jaar overgehouden kerstdennetje uitgegraven, Terwijl ik zo op mijn knieön doende was, voelde ik al enigszins de gevol­gen van 15.000 kilometer autorijden op hoofd, schouders en rug dwarrelen. Heel voorzichtig heb ik het boompje met zo-

Ik heb u in het bos zien staan •••

veel mogelijk wortel en al uit zijn geliefde verblijfplaats getrokken en omzichtig de keuken door de huiskamer ingedragen, een groen spoor van over­duidelijk mestoverschot achterlatend. Eenmaal op zijn tijdelijke verblijf­plaats, begon ik met getemperd enthou­siasme mijn enig kerstgezelschap in zijn jaarlijks weerkerende luister op te tuigen, met een tederheid die ik me gedurende jaren en door talloze kapot­gevallen kerstballen had eigengemaakt. Maar hoewel er dit jaar maar één kerst­bal gebroken is, zag mijn boompje er triester uit dan in het eerste jaar zonder lampjes en ballen. De eerste avond al lagen er meer denne­naaldjes onder de boom dan ik vermoedde er aan twee reuzendennen te kunnen groeien. En een paar dagen later bood het zielige boompje nog slechts de aan­blik van een kerstverlicht droogrek, waarin de ballen me net zo vreemd voor kwamen als een regering zonder. Gelukkig had ik er nog wat ozonveilige kunstsneeuw ingespoten, zodat er op die plaatsen nog wat uitgebleekte den­nenaalden bleven vastgekleefd. Het leek wel Goede Vrijdag, zeg.

Inmiddels staat m'n uitgemergelde den­netje weer in m'n achtertuintje de echte zure sneeuw af te wachten. Ik denk niet dat hij het dit jaar wéér haalt. In de lente spuit ik 'm maar op met biologische groene haarlak en na een anti-roosbehandelingetje in juli moet hij in december 1989 toch wel weer te gebruiken zijn als alternatieve schemerlamp. M'n ballen en m'n zilver­lint heb ik al afgestaan aan Oost­priesterhulp; die weten er vast nog wel iemand tot de ware kerstgedachte mee te bekeren.

INHOUD 2. 520 .ooo vel bedrukt bos

Zeker twintig cesinnen hadden .oeite­looa door Allicht kUDllen wandelen, zOD4er elkaar tecen te koaen. Beeft u 6w booa al atcetuicd?

4. Een les van Mr. Negawatt

De Aaerikaanae atrooadeskundice Loviu pleit voor een draetiache elektrici­teit8beaparinc . Bij denkt het liefste in Neg .. atts: strooa die we~ ver­bruiken.

7. Nederlanders contra Westduitse kerncentrale

De kerncentrJle 1D het Weatduitse LiD­gen wordt niet alleen door Duitsers bevochten, ook Nederlanders dragen be­naren aan. Ben blik op burceriupraak over de creu.

9. De volgende ronde van Kalkar

De alag oa Kalkar heeft z.ich verplaatst naar de pol. i tiet en bureaucratie. T-r­wijl Weatduitae politici elkaar afaat­ten, al inkt de Nederlandse en Belghche aniao voor verdere deelnaae aan het project.

12. Waterkracht Maurilc kwam niet vanzelf

Ben glillaeDd persbericht ngpreert dat de waterkrachtcentrale bij llaurik ge­heel te danken is aan de PGIII. Bchter, de Gelderse a111eubeweging heeft er eerst •êl veel werk voor aoeten verzet­ten .

13. Tien jaar Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen

In Zeeuwa-~laanderen doen ze het al tien jaar tegen kernenerg1e. Ben inter­view dus met de jaricen over de AKB, raapen en de wederzijdse kruiabeatui­vtnc.

16. Total-Tech en de zorgen van m::>rgen

Boewel de rapporten over aorcen ons oa de ore.n vliegen, hoeve.n we ons echt geen zorgen te maken oa bet milieu. Gewoon een kwestie van Total-Tech, in­gebed in een Total-Viaion!

WERVING ALLICHT ABONNEE.S

Dit jaar zu1len alle Allichtabonnees één extra exe111plaar ontvangen. Deze kunt u gebruiken voor werving. Schenk hem aan een familielid. vriend(in) of kennis, en wellicht winnen wij dan een abonnee. Alle beetjes helpen, u kunt bet allicht proberen

18. Arts in M:>skou beschrijft kernranq> nuchter

De slachtoffers van Tsjernobyl werden onder aeer geholpen door de Aaeriltaanse arts Robert Gale. Over zijn ervaringen heeft hij een boek gescbreven, • Arts in a.;.skou' ,

21 . Friese molens hèt alternatief voor atoanstroom

Zo'n tien jaar geleden werd in 7ries­land de eerste atoo .. troom geweicerd. Zo begon een breed verzet tegen kern­enercie, dat navolctng treec in het hele land. Inaiclclela kie~en de 7r1ezen voor aolen­strooa.

23. Internationaal AKB-congres

Radicale anti-kernenergiegroepen uit alle windstro.kea zullen 1u Wageningen hun overeenkouten, wrsch.illen en eventuele gezaaenlijke toekoastige acties bespreken.

24. De fiets verbruikt niets

Dat de eenzaae fietser enerele en ailieu bespaart, wil er bij aiotater Sait-'K.roes niet in , De ee.rste enice echte Nederlandse fietserabond pleit dan ook voor een ander beleid.

26. Gro~ter gaat de goede kant op

Brgens in llol (BelcUf) lekt radio­actief water de grond in . llaar door een hydrolocisch wonder kunnen de Noordbrabandera toch rustig slapen.

27 . "Kunnen we 1989 niet overslaan?

Dit jaar worden de koaende verkiezingen voorbereid met programma's en concres­aen. Vooral het a111eu zal verdacht veel aandacht krijsen.

28. Brandstof

BROEIKASEFFECT

In het vorige nUllillier stond een artikel over het broeikaseffect. Helaas lukte het ons niet ee.n uitnodiging voor bet symposium 'Broeikaseffect, na zure re­gen de zondvloed' mee te sturen. ~aarom hebben wij bij hoge uitzonde­ring ons adressenbestand uitgeleend aan Aktie St~ohalm, waardoor u toch nog werd uitgenodigd. 3

-, ZAKELijKE AMERIKANEN KIEZEN VOOR BESPARING

Een les van Mr. Nega Jarenlang niets van hem gehoord. Blijkt dat hij zich heeft teruggetrokken in de wildernis van de Rocky Mountains, in Colorado. Daar bewoont hij één van de energiezuinigste huizen ter wereld, naar eigen ont­werp. Het huis biedt ook onderdak aan het RMI (Rocky Mountains Institute), dat met 34 stafleden raad en advies verstrekt aan overheden, elektriciteitsmaat­schappijen en bedrijfsleven. De energiecowboy uit de jaren zeventig is nu ecologie-docent. Nog steeds tégen kernenergie ("Wallstreet is dat nu ook") en nog even gedreven. Dt. Amory Levins was voor een week in Nederland.

Wim Kersten

4

Tijdens de manifestatie "Beweging Stop Atoomplannen" (Utrecht, april 1976) hield Amory Lovins een boeiend betoog over de dure prijs van kernenergie en de aantrekkelijke kanten van energie­besparing. Zijn beweringen en cijfers werden gelijktijdig door hemzelf gecon­troleerd op een zakrekenmachientje, dat hij triomfantelijk aan het publiek vertoonde. Op drie meter afstand waren de oplichtende cijfertjes al niet meer te zien in de immense Jaarbeurshal. Amory Lovins is weinig veranderd. Zijn optreden kan nog steeds betiteld wor­den als een show. Een show met inhoud. In het Rotterdamse Bouwcentrum verhaal­de Lovins op 14 december j.l. over de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van elektriciteitsbesparing. Zijn be­toog werd nu onderbouwd met een prak­tische les in stroombesparing. Uit zijn koffer kwam een spaarlamp (van de bekende fabriek te Eindhoven), die als een technologisch hoogstandje werd aangeknipt. Negen Watt in plaats van zestig Watt, met dezelfde lichtop­brengst. Misschien dat juist dit voor­beeld, de spaarlamp, in Nederland wat minder aanslaat, omdat wij als sinds 1973 koplopers zijn in zuinigheid. Voor Amerikaanse begrippen is de zui­nige spaarlamp een wonder. Dat wonder wordt door Lovins overal in de wereld uitgedragen. Maar gelukkig is zijn optreden meer dan een goedkope licht­show.

praktische ideeën De "eminence grise'' van de energie­besparing, aldus professor Peter Odell in Rotterdam, timmert al meer dan 15 jaar aan de weg met zijn opvattingen en praktische ideeën over energie en zachte technologie. Daarbij heeft Lo­vins het zich niet gemakkelijk ge­maakt, en riep hij met zijn onconven­tionele optreden talloze weerstanden op bij overheden, bedrijfsleven en energiemaatschappijen. Voor de 'andere wereld' werd Lovins een goeroe, die zijn denkbeelden nooit heeft veran­derd. Gelukkig maar, want nu roept zelfs het Amerikaanse bedrijfsleven zijn hulp in bij investeringsvraag-

stukken in de energiesfeer. De vijan­den van vroeger zijn nu klanten gewor­den. In Lovins' bekendste publikatie 'Soft Energy Paths' uit 1977 staat een gra­fiek met twee lijnen afgebeeld. DP ene lijn volgt het Amerikaanse energiever­bruik bij ongewijzigd beleid en die lijn schiet dus fors omhoog. De tweede lijn loopt na een lichte stijging langzaam naar beneden. Zijn voorspelling is echter nooit uitgeko­men: "In elf jaar tijd is het energie­verbruik in de Verenigde Staten tot zelfs onder mijn voorspelling gedaald. Men is sinds 1979 aan het besparen ge­slagen, en twaalf procent van het ener­gie-aanbod wordt nu geleverd door duurzame energiebronnen. Tussen 1980 en 1984 werd er voor 65.000 MegaWatt aan grote kolen- en kerncentrales geschrapt, terwijl er voor 45.000 MegaWatt aan warmte-kracht­koppeling werd geïnstalleerd, en nog eens 20.000 MegaWatt aan windcentrales en waterkracht. Als de Amerikanen even efficiënt met energie zouden omspringen als Japan­ners of Europeanen, dan zou er jaar­lijks 200 miljard dollar bespaard wor­den. Genoeg om het Amerikaanse begro­tingstekort op te lossen". De terugval in de investeringen in grote (kern)centrales wordt vooral verklaard uit het 'Harrisburg-effect'. Sinds de bijna-ramp in 1979 zijn com­plete kernenergieprogramma's van tafel verdwenen, vooral doordat de Amerikaan­se banken huiverig waren geworden om geld te steken in dergelijke centrales.

paradijs Het stroomverbruik in de Verenigde Staten is een paradijs voor energie­bespaarders. De alom tegenwoordige air-conditioning en de elektrische verwarming vormen de grootste uitda­gingen. Maar toch worden, aldus Lovins, de meeste onderzoekegelden door over­heid en bedrijfsleven gespendeerd aan nieuwe toepassingen voor elektriciteit, en niet aan onderzoek op het terrein van stroombesparingen. Lovins beweert dat om die reden een technologische revolutie wel enige zin heeft, maar dat er meer nodig is om het gigantische energieverbruik in te perken. "Er moet een culturele revolutie ont­staan bij de elektriciteitsbedrijven". Met technische snufjes is een bespa­ring van 40% op de verlichting gemak~ kelijk haalbaar, hetgeen Lovins be­wijst met de meest recente vormen en uitvoeringen van de bekende spaarlamp. Het effect van een spaarlampschijn­werper (met een negen Watt lamp) valt enigszins tegen, omdat de 200 gloei­lampen in de zaal om de een of andere idiote technische reden niet uit kun­nen. En dat is koren op de molen van Amory Lovins, die daarmee ook zijn pleidooi voor een culturele omschake­keling bevestigd ziet. De huidige generatie spaarlampen (9 Watt in plaats van 75 Watt gloeilamp) zal binnen afzienbare tijd worden op­gevolgd door lampen van 5 Watt. Zelfs 1 Watt-spaarlampen zijn in aantocht, hetgeen een stroombesparing betekent van negentig procent per lamp.

Verlichting,. koeling en aandrijving in industrie en kantoren kunnen ge­makkelijk met vijftig procent minder elektriciteit. Volgens Lovins is dat gewoon een kwestie van betere afstel­ling van apparaten ("tuning up") en slimmere planning. "De Verenigde Sta­ten kunnen 75%- van het huidige elek­triciteitsverbruik besparen, en dat is niet uit de lucht gegrepen. Ons onderzoek is simultaan uitgevoerd in Denemarken, Zweden en West-Duitsland. Daar rollen bijna dezelfde cijfers uit van vijfenzeventig procent bespa­ring."

oud en nieuw Hoe krijg je deze magische cijfers in de praktijk gerealiseerd? Lovins maakt onderscheid tussen de 'oude' methoden (doelgroepen, voorlichting, kortingen en subsidies) en 'nieuwe' methoden die er globaal op neer komen dat elektriciteitsmaatschappijen nauwer moeten gaan samenwerken met hun klanten. "De vraag is: aan welke kant van de elektriciteitsmeter kun je het beste investeren? Bij de opwekkers en de centrales, of bij de klanten. thuis?'' Een reeks voorbeelden illustreert de huidige succesvolle Amerikaanse aan­pak. Southern California Edison Com­pany, bijvoorbeeld, deelde een half miljoen gratis spaarlampen uit onder haar klanten en afnemers. Dat was goedkoper dan een extra aanpassing in de elektriciteitscentrale. Deze een­voudige rekensom leidde tot een in- 5

6

vestering bij de afnemers, en niet bij de centrale. Lovins maakt hier onderscheid tussen MegaWatts (nieuwe centrales) en NEGA­WATTS (negatieve Watts, of besparin­gen bij de afnemers). Hij voorziet in de nabije toekomst een "beurs" voor NegaWatts waar slimme bespaarders hun uitgespaarde stroom kunnen verkopen aan elektriciteitsbedrijven. Op deze manier slaagt Southern Cali­fornia Edison Company er in om jaar­lijks haar elektriciteitspark met

Met Spaarlamp tegen broeikas

Lovins en zijn Rocky Mountans Insti­tute hebben het allemaal haarfijn uitgerekend. Een 18 Watt spaarlamp (met evenveel lichtopbrengst als en 75 Watt gloeilamp) voorkomt tij­dens haar levensduur van 5 tot 6 jaar de volgende vervuiling: * 1000 kilo C0""2 * 8 kilo S0-2 indien de stroom wordt opgewekt door een kolencentrale. Wanneer de lamp op atoomstroom brandt, wordt er 25 miligram Plutonium en 0,5 Curie (Strontuim-90 en Cesium- 137) bespaard. Bovendien bespaart de consument 130,- . En dat is weer uitgerekend door het Ministerie van Economische Zaken in Den Haag.

1 .200 MegaWatt in te krimpen! Deze les mag niet voorbijgaan aan de Nederlandse elektriciteitswereld en het Ministerie van Economische Zaken, waar men nog steeds zit te broeden op een uitbreiding met 3.000 MegaWatt in de vorm van nieuwe kerncentrales. Voar Lovins is dat de grootste blunder die men zou kunnen maken .

BURGERJNSPRAAK OVER DE GRENS

Nederlanders contra We itse kerncentrale

De deelstaatregering van Nedersaksen verleende in 1982 de bouwvergunning voor de kerncentrale in Lingen, 40 kilometer ten noord-oosten van Ensche­de. Tegen dit besluit ging Coen Hamers in beroep. Hamers woont dicht bij de grens in de buurt van Denekamp. De rechtbank in Osnabrück verklaarde hem niet ontvankelijk, omdat Hamers niet in de Bondsrepubliek woont. Het Bundesverwaltungsgericht in Berlijn kwam eind 1986 gelukkig tot een ander oordeel: Hamers kon wel in beroep gaan, en bovendien werden zijn bezwa­ren ontvankelijk verklaard. Deze opzienbarende uitspraak heeft het mogelijk gemaakt dat ook inwoners van andere Westeuropese landen naar de Duitse rechter kunnen stappen om te procederen tegen kernenergieinstalla­ties. Van deze mogelijkheid wordt nu ook gebruik gemaakt door inwoners van Oostenrijk, die strijden tegen de op­_werkingsfabriek in het Beierse Wac­kersdorf.

kerncentrale Lingen in bedri~ Dankzij bovenvermeld succes kon Coen Hamers het in 1982 aangespannen pro­ces tegen de bouwvergunning voortzet­ten. Maar intussen was de bouw van de kerncentrale wel doorgegaan. Begin 1988 was deze gereed en in april van dat jaar gaf de regering van Neder­saksen de bedrijfsvergunning af. Coen Hamers ging, met steun van advocaat Gerd Winter, onmiddellijk in beroep bij de rechtbank in Lüneburg. Boven­dien vocht hij in een kort geding de onmiddellijke inwerkingtreding van de bedrijfsvergunning aan. Hij eiste dat deze vergunning werd opgeschort in af­wachting van een uitspraak van de rechter over zijn beroep tegen de af­gifte van die vergunning. Toewijzing van deze eis zou betekenen dat het proefdraaien van de kerncentrale ten minste twee jaar zou worden vertraagd.

Tegen de kerncentrale bij de Westduitse stad Lingen wordt al zes jaar actie gevoerd via de rechter. Van­uit Nederland. Gezien de vele (en nu pas bekend ge­worden) onregelmatigheden in bestaande Duitse kern­centrales is het geen overdreven luxe om de noodzaak van kernenergie aan de kaak te stellen. Overigens is dit proces uniek, omdat voor het eerst het buiten­land wordt toegestaan zich met Duitse energiez·aken te bemoeien.

De rechtbank nam evenwel ruim de tijd om het kort geding te behandelen, liet inmiddels het proefdraaien van de kern­centrale ongehinderd doorgaan en wees na twee maanden de eis van Hamers af. Geen van zijn argumenten vond weer­klank bij de rechters in Lüneburg, die er blijkbaar van uit gaan dat Hamers het proces tegen de bedrijfsvergunning niet zal winnen.

proces tegen bouwvergunning Deze uitspraak betekende voor Hamers en advocaat Winter dat zij het proces tepen de bedrijfsvergunning laten rusten en eerst de procedure tegen de bouwvergunning bij het Verwaltungsge­richt. in Osnabrück gaan voortzetten. Ofschoon de kerncentrale van Lingen in augustus 1988 volledig in gebruik is genomen, kan een uitspraak van de rechter alsnog leiden tot stillegging van de centrale. Daarom is besloten om deze beroepsprocedure voort te zetten. In de motivering van de eis wordt een probleem naar voren gebracht dat tot­nogtoe in rechtzaken tegen kerncentra­les nauwelijks is belicht: fouten in het menselijk handelen als belangrijke oorzaak van storingen en ongevallen. Sinds Harrisburg (1979) en Tsjernobyl (1986) is er veel onderzoek gedaan naar de oorzakeh van menselijk falen en de gevolgen daarvan in een zeer complexe installatie, zoals een kern­centrale. Technici kunnen op veel ma­nieren iets fout doen, zodanig dat de gevolgen niet altijd automatisch door de installatie worden gecorrigeerd. De regering van Nedersaksen kan dit moei­lijk weerleggen, en probeert daarom deze menselijke fouten onder te bren­gen bij het zogeheten 'rest-risico': een klein (?) risico dat de overheid accepteert omdat ze het niet kan of niet wil uitsluiten. Met behulp van deskundigen wil Hamers aantonen dat menselijk falen in kerncentrales een

Wim Kersten

7.

De kerncentrale bij Lingen

8

onaanvaardbaar risico betekent. Ook het probleem van het hoogradioac­tief afval wordt door Hamers aange­voerd. De hoeveelheid neemt nog steeds onbelemmerd toe, terwijl de ruimte voor tijdelijke onslag in en buiten de kerncentrales (onder andere te Gor­ieben en Ahaus) spoedig te klein zal zijn . Bovendien zijn de mogelijkheden voor opwerking en verwerking onzeker (Cap La Hague, Wackersdorf), terwijl het probleem van definitieve opslag (in zoutmijnen?) nog steeds niet is opgelost. De Westduitse Wet eist even­wel dat duidelijk moet zijn waar het toekomstige kernafval van Lingen naar

Coen Hamers en advocaat Winters worden ondersteund door de stich­ting Burgerinspraak over de Grens. De stichting verzamelt de nodige financiële middelen om het proces te kunnen voeren. Donateurs (m/v) zijn welkom via gironr . 4268954 te Oldenzaal. Informatie is te krijgen bij: - Jan Rolsheimer, Sparst raat 43,

7572 TN i n Oldenzaal. Telefoon: 05410 - 15013 .

toe gaat. De onzekerheid hierover is daarom ook een argument om te eisen dat de bouwvergunning wordt ingetrok­ken.

Onlangs heeft advocaat Winter alle aspecten van de aanklacht nogmaals schriftelijk aan de rechters in Oana­brUck uiteengezet, en heeft hij gere­ageerd op eerder commentaar van deel­staat Nedersaksen, de bouwer van de kerncentrale (Siemens/Kraftwerk Union) en de exploitant (Kernkraftwerke Lippe Emsland) , Het wachten is nu op het initiatief van de rechtbank oa een zitting te houden waarin alle partijen nogmaals gehoord worden. Daarna zal een uitspraak volgen.

De volgende ronde van Kalkar

Nijmegen.

Jaarlijks wordt nu zo'n 105 miljoen DM aan Kalkar uitgegeven, door drie par­tijen: het hondsministerie van Weten­schap en Technologie, de reactorbouwer Siemens/KWU en de elektriciteitsbedrij­ven samen. Nadat Nederland al geruime tijd zijn bijdrage had bevroren, hadden afgelopen najaar ook Belgiä en de Ba­denwUrtenbergse elektriciteitsbedrijven besloten hetzelfde te doen, waardoor de Rijnlandse RWE alleen voor de 35 miljoen moest opdraaien. Die paste daar duidelijk voor. wat de Bondsdag dus tot blokkering van hun bijdrage bracht. Een week later was echter al in de Duitse pers te vernemen dat het Noord­duitse Preussenelektra bereid was in het ontstane gat te springen. Het had er eventjes naar uitgezien dat nu de­finitief het doek was gevallen voor het miljarden verslindende project. Desalniettemin vertoont het project 'Schnelle BrUter' alle tekenen van ratten in een zinkend schip. Deze zomer bleek het immers al net zo moeilijk om goedkeuring te krijgen van de Bondsregering voor een nieuwe bij­drage. Minister Riesenhuber van Weten­schap en Technologie had aanzienlijke moeite zijn collega Töpfer van Milieu te overtuigen. Uiteindelijk werd be­sloten door te gaan, vanwege mogelijke schadeclaims (van bijvoorbeeld Neder­land), maar dan moest Töpfer er wel voor zorgen dat Noordrijn-Westfalen de laatste twee deelvergunningen zou af­geven. Töpfer zag daar geen mogelijk­heden toe. Dan moest hij maar een aan­wijzing geven, of zorgen dat het Bun­desverfassungsgericht aan de slag ging met de zaak. Hierover was Töpfer minder duidelijk. !lij stak een ellelange

Het strijdtoneel van Kalkar heeft zich verplaatst naar de Duitse bureaucratie. Het grootste nieuws komt uit de Bondsdag, waar, op 10 november j.l. de Commissie FinancH!n besloot de 35 miljoen DM die op de begroting 1989 voor Kalkar stond, voorlopig te blokkeren. Dit hangende het onderzoek van de RWE naar een nieuwe fi~ancier.

speech af, waarom hij wel en niet daar­toe zou moeten overgáan. Pas twee dagen later werd duidelijk dat hij dat niet zou doen. Er zijn een aantal dingen die ervoor pleiten de zaak op z'n beloop te laten, maar ook natuurlijk om door te gaan om tegen dit project te hoop te lopen. Het is niet duidelijk in welke categorie de jaarlijkse kosten van 105 miljoen DM vallen, De SPD in Düsseldorf vindt dit uiteraard een grootse verspilling, maar het is niet hun geld. Desalniette­min hebben ze besloten de Bondsrege­ring dan maar zelf voor het Bundes­verfassungsgericht te dagen, daar het omgekeerde op zich liet wachten. Een proces dat, naar het zich laat aanzien, toch nog jaren kan duren.

Bethe-Tait ongeval Hoofdpunt in de strijd is nog steeds het koelsysteem. Hoe groot is de kans dat dit uitvalt in een noodsituatie, en wat zijn de gevolgen? Menig rapport is er al verschenen over dit zogeheten Bethe-Tait ongeval, ook wel Super-GAU genoemd (Grösst Anzunehmender Unfall). De SNR-300 wordt gekoeld met natrium, een metaal dat heftig reageert met lucht en ook met water, als het daar­mee in aanraking komt. Dit ongeval kan dus veel sneller ernstige vormen aan­nemen dan bij een gewone, watergekoel­de reactor. Er zullen echter nog heel wat meer ambtelijke rapporten (Gut­achten) heen en weer vliegen eer de zaak opgehelderd is. De regering in Bonn heeft al vaker beweerd dat ze geen geld meer in Kalkar wil steken. Toch is ook dit jaar weer

Paul Manhijssen

9

10

besloten het wel te doen; niet zonder slag of stoot overigens . Maar de tijd werkt hier duidelijk in het voordeel van de anti-kernenergiebeweging, want wat de beide hoofdrolspelers ook mogen beweren, eens zal de tijd komen dat de geldkraan dichtgedraaid moet worden. Voor Nederland, maar vooral voor Bel­giê speelt nu de vraag: hoe kom ik zo snel en voordelig mogelijk van he-t contract dat ik met de Duitsers heb, af? De nieuwgekozen opstelling van de Bel­gen is in feite contractbreuk, maar het is ook zo dat als de centrale niet binnen een redelijke termijn in be­drijf komt, de Duitsers wanprestatie leveren. Daarom beeft de Belgische re­gering onlangs besloten de mogelijk­heid te onderzoeken naar indiening van schadeclaims.

Nederland Nederland heeft zich inmiddels ook al behoorlijk vertild . In 1981 was be­sloten niet meer dan 1,1 miljard in !~alkar te steken; 620 niljoen ervan is uitgegeven aan onderzoek en meer dan 400 miljoen ging naar operatiekosten . Ook de SEP heeft met z'n vijftien pro­cent van de aandelen SBK (de exploi­tant van Kalkar) er 70 miljoen inge­stoken. De bodem van het krediet is dus ook in Nederland zichtbaar. Wat zal Nederland besluiten? De 'risicoverdelingsovereenkomst' ver­plicht ons net zoveel als de Belgen. Wanneer de Belgen vinden dat ze er on­deruit kunnen, moeten wij dat ook kun­nen. Volgens een recentelijk versebe­nen rapport van de juristen C. Dubbink,

A. Struyken en deskundige B. Meyers kan dat ook, tenminste, als we beslui­ten af te zien van verdere deelname aan het project. Er bestaat dan waar­schijnlijk ook geen recht tot schade­claim. Ook kan de regering bésluiten de zaak verder voor zich uit te schuiven. Als ze mee wil blijven doen aan het pro­ject en dan. ooit nog eens stroom be­trekken uit Kalkar, is ze uiteindelijk wel verplicht te onderhandelen over een verhoging van de bijdrage. Bet is niet erg waarschijnlijk, ja, het wordt met de dag minder waarschijn­lijk dat Nederland daar nog beboette aan heeft, doordat stroom uit Kalkar onderhand de duurste stroom ter wereld zou worden. Daarom ook had de Commis­sie Economische zaken van de Tweede Kamer deze zomer om opstelling van het rapport verzocht. Overigens dreigt Nederland al enige tijd een schadeclaim in te dienen van "enkele honderde-n miljoenen gulden" . Een reden voor de Duitsers om de zaak te laten slepen. Immers, bij een fai l ­liete SBK valt niets te balen. De PvdA en de andore oppositiepartijen vonden Kalkar inmiddels een achterbaalde tech­nologie, en dat aan schadeclaims waar­schijnlijk niets te halen valt.

handen in het haar Zowel Riesenhuber als Töpfer zitten nu behoorlijk met de handen in het haa.r. De wetenschapsminister vanwege de enor­me hoeveelheid geld die hij erin moet pompen zonder zichtbaar resultaat; de milieuminister, omdat hij helemaal niet zo overtuigd is van de veiligheid

en het nut van het project) maar dat niet in overeenstemming kan krijgen met de politiek van zijn partij. Zijn besluiteloosheid heeft minister Jochim­sen van de deelstaatregering in Düssel­dorf in i eder geval wel tot handelen gebracht.

Diens ambtena.ren hadden een manier ge­vonden om zelf naar de rechters in Karlsruhe te stappen. En die moeten nu dus eigenlijk gaan uitzoeken wie de schuld krijgt in dit debacle. De FDP in Bonn deed ook nog een duit in het zakje : lijk, stelt zij, in de zeventiger jaren zag het er naar uit dat er niet genoeg uranium zou zijn voor een stijgend aantal reactoren, waarop de kweektechnologie werd ont­wikkeld met reactoren die op pluto­nium draaien. Er zou zelfs plutonium

worden geproduceerd! Het leek te mooi om waar te zijn. Het proces bleek aan­zienlijk duurder dan gewone reactoren, en in het ontwerp van Kalkar niet eens haalbaar. Na enige noodzakelijke tech­nische aanpassingen werd weliswaa.r de veiligheid verhóogd, maar de kweek­factor is tot ± 1 teruggebracht. De reactor zou zo evenveel plutonium pro­duceren als splijten. Het geheel is hierdoor niet zinvoller geworden. De FDP stelt dat op dit moment de proble­men van geheel andere aard zijn . Pro­blemen die overigens te voorspellen waren, maar dáár zat . toen niemand mee. Wat te doen met de berg afval die lichtwater-reactoren produceren? Wat te doen met het plutonium dat ze pro­duceren? Eureka! We bouwen een reactor die plutonium 'vreet' in plaats van kweekt, aldus de FDP. Het leek zo'n leuk idee, maar het was niet haalbaar. De SPD was tegen (een dergelijk ontwerp zou hun bezwaren waarschijnlijk niet wegnemen) en de CDU hield vast aan het huidige plan. Riesenhuber zal dus iets anders moeten bedenken om het nut van Kalkar aan te tonen . Anders is het met Kalkar defi­nitief gedaan en zitten we met een technologiemuseum van zeve.n miljard DM. Ook een ~anier om de werkgelegen­heid en het idee te bewaren!

RESULTAAT VAN MILIEUSTRIJD

Waterkracht Maurik kwam niet vanzelf De ene milieu-organisatie werkt samen met 'de tegen­partij' t.a.v. persverklaringen; de andere schrijft kritiekloos persberichten van 1 de tegenstander' over. Dit laatste overkwam ons in het vorige nummer. In het artikel 'Nederlandse waterkracht in stroom­versnelling' wordt gesuggereerd dat de Provinciale Gelderse Energie Maatschappij op eigen houtje tot haar waterkrachtplannen is gekomen. Volgens Johan Bakker, stafmedewerker bij Milieudefensie, is dit project in werkelijkheid ontworpen en panklaar ge­maakt door de milieubeweging in Gelderland. Een ingezonden brief.

Johan Bakker

Tekening blind overgenomen van de PGEM

In 'Nederlandse waterkracht in stroom­versnelling' (Allicht, november/decem­ber 1988) verhaalt Thijs Belgers over de ontwikkelingen van de waterkracht in Nederland. De brandstofprijzen en de ontwikkelingen omtrent waterkracht zouden de n.v. PGEM op het spoor van de waterkracht hebben gezet, voor een centrale .bij Maurik. Van Allicht ver­wacht ik dat ze toch een meer waar­heidsgetrouwe analyse geeft van de ge­schiedenis van 'Maurik', dan allegro­te dagbladen die blind het relaas van de PGEM hebben overgepend. In 1982 schrijf ik namens het Aktie­plan Werkgelegenheid in Nijmegen een brief aan het provinciaal bestuur over de waterkrachtmogelijkheden in Gelder­land. 'Dodewaard op waterkracht' is ons motto. Dat leidt er, na veel be­zoeken aan het Arnhemse provinciehuis, toe dat we - gesteund door de Gelderse politiek - na een half jaar met de PGEM ron.d de tafel komen te zitten. De PGEM reageert in eerste instantie

BENEDENSTROOMS

sceptisch op onze financiäle en tech­nische berekeningen, maar nadat twee eigen ingenieurs tot gelijke becijfe­ringen komen, gaat de PGEM aan de slag.

winst of energie In 1984 wordt er voor gekozen om voor Maurik een centrale te ontwerpen vol­gens winst-maximalisatie (PGEM-rapport Rijnkracht Kan, optie A, 1984). Was er gekozen voor energie-maximalisatie, iets dat bij schone elektriciteit en de belachelijk lage kostprijs voor de hand ligt, dan was het vermogen van 'Maurik' ongeveer drie tot vier mega­Watt groter geweest. De waterkracht­kiloWatts worden gewaardeerd als kolen­kiloWatts van tien cent. Was er een 'schonere' waardering uit­gesproken volgens bijvoorbeeld ontzwa­velde en gedenitrificeerde kolen, dan was de stuwlokatie bij Driel niet af­gevallen. Dat is nu wel gebeurd, en dat scheelt weer vijf tot acht megaWat schone elektriciteit. Kortom, het is prima dat de PGEM ver­der gaat met waterkracht. Maar laten we kritisch blijven: de PGEM bewandelt een wel erg veilige weg, Als het cri­terium ~as 'betaalbaar' en niet 'zo goedkoop mogelijk', dan kregen we in Nederland een veelvoud aan waterkracht. Laten we niet vergeten dat 'Maurik' een resultaat i:s van milieustrijd, ook al kon er voor de PGEM zelfs geen uitnodiging voor de opening van 'Mau­rik' af.

BOVENSTROOMS

LANGSDOORSNEDE CENTRALE COMPLEX MAURIK

HET VERHAAL VAN EEN KRUISBESTUIVING

Tien jaar Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen

"Eigenlijk is het allemaal begonnen in 1975. Lubbers zat toen nog op Economi­sche Zaken en wees zes potentiêle ves­tigingsplaatsen voor kerncentrales in Zeeland aan. In die zes plaatsen wer­den inspraakavonden georganiseerd, waarbij de mensen zich mqchten uit­spreken waarom een kerncentrale in een andere plaats dan de hunne moest komen! Wij hebben daaraan niet 11eegedaan. On­ze conclusie was toen al : niet in Osse­nisse, niet in Bath-Hoedekenskerke, niet in Borssele, nergens niet". Aan het woord is Luk Brusselaers , die sa~~en met Bernadette Menu, Els Bale­mans, Irene Dertram en Rudolf Versol rond de tafel zit. Luk en Bernadette zitten er vanaf het begin bij . Taaie volhouders dus!

Doel Bernadette: "De Werkgroep in haar hui­dige vorm is ontstaan in april 1979. Een paar mensen wilden zoveel mogelijk Zeeuwsvlamingen naar de grote demon­stratie in Doel van juni "'79 krijgen. Het was vlak na Harrisburg, weet je nog wel. Uiteindelijk fietsten zo'n honderd mensen erheen, voor het ge­zagsgetrouwe Zeeuws-Vlaanderen een he­leboel" . Na dit succes besluit men bijeen te blijven komen . De voornaamste reden daartoe is de onbekendheid van 'Doel' in Nederland. De inaiddels opgerichte Werkgroep Kernenergie Zeeuws- Vlaande­ren beschouwt het als haar taak de negatieve kanten van de vier kerncen­trales in Doel te promoten in Neder­land. De Werkgroep kenmerkt zich door een vrij strakke structuur. Rudolf ver­duideÜjkt: "Via het kiezen van een beatuur hebben we een vast gezicht naar buiten gekregen, wat onze her­kenbaarheid heeft bevorderd. We komen ook maandelijks bijeen". Luk vult aan: "Door á1e structuur heeft de Werkgroep in feite ook haar tienjarig bestaan gehaald. Er is al­tijd een constante factor geweest, het bestuur, wat de zaak draaiende hield. Als je nagaat dat de Werkgroep zo 'n honderd leden heeft gehad door de ja­ren heen, maar dat er nogal wat ver­loop was, blijkt ee.n bindende factor nodig" . Op mijn vraag hoe het n6 zit met de leden en met name de jongere, wordt er aan de overkant van de tafel wat heen en weer geschoven. Irene antwoordt dat er nu nog zo'n twintig actieve leden

Niet alleen Allicht heeft iets te vieren, ook de Werkgroep Kernenergie Zeeuws-Vlaanderen heeft een jubileum: in Zeeuws-Vlaanderen wordt al tien jaar actie gevoerd tegen kernenergie. Op 29 april zal dat worden gevierd met een fees­telijke manifestatie, waarbij met name aandacht zal worden geschonken aan nucleair afval in de Derde Wereld . Maar eerst een interview met een stelletje stijf­koppige Zeeuwen.

zijn, waarvan er zes á zeven nog tot de opric.hters behoren. "De gelliddelde leeftijd ligt ondertussen wel dik bo­ven de dertig, ja! " Ze gaat verder: "Veel jongeren trekken weg uit Zeeuws­Vlaanderen. Ze gaan elders werken of studeren. Ook daar is een deel van het verloop binnen de Werkgroep uit te ver­klaren.'' Enig doorvragen leert echter ook dat veel jongeren vooral een hekel hebben aan vergaderen. Maar ook hun actiebereidheid is nogal verminderd in vergelijking met tien jaar geleden.

de acties Rudolf: "Vandaar ook dat de acties van de Werkgroep nogal zijn veranderd. La­gen we vroeger voor de afvaltreinen in Zeebrugge, blokkeerden we Borssele en Dodewaard, nu met minder leden geven we voorlichting in lessen maatschappij­leer op scholen en organiseren informa­tieavonden over de gevolgen van kern­energie voor ~e landbouw, over risico's van lage stralingsdoses voor ongeboren kinderen, over rampenplannen, enzo­voort. Alhoewel ik erbij moet zeggen, dat we soms no~ weleens op pad gaan zo­als laatst toen we verkleed als pas­~oOrs en doodgravers de ingenieurs van Doel uit hun woonplaats Kieldrecht heb­ben geêxcommuniceerd! In Kieldrecht zelf maakte dat nogal wat indruk" .

Toine Huijsmans

Foto : Piet den Blank.en

Bla : tiMaar aoed, de nadruk ligt nu aeer op intoraeren en ook dat kan effectiet zijn. Zo hebben wij de schop seceven waardoor cle bal in Nederland giq rol­len over de atald.Dgen in de kerncen­trales van Doel . Bet toch laten door­draa18D van die centrales leidde bijna tot een diplo•atieke rel tussen •1n1s­ter N1jpele en Belgill". "Betekent di 1: dan dat Nederland voor­zichtteer ia aeworde.n met kernenergie?11

vraac ik dan. Luk ia resoluut hierin: "Ale je de re­gering bedoelt, absoluut niet! De Kor­te, Lubbers, De Graat wille n bet liefst er nog een paar bij zetten, Bet enige wat hen tegenhoudt t. cle publieke opi­nie. Ah tachtig tot negentig procent van de menaan tegen •66r kernenerele 1•, zouden ze zo bun eteen politieke eraf graven. Vandaar dat bet ook onze taak is mensen bewu.at te houd.en. Bet Tsje rnobyl-ettect, waaraee 1k bedoel dat de -n.en achrik krijgen van kern-

enerpa door da ongelUitkeu die e:raee gebeuren, yerkt aaar ten dele. Kijk aaar naar Frankrijk. Ook daar kennen se Tajemobyl , aaar er 18 aeeu aora­to:r1ua op kerncentrales cuteld . In fe1 te werken de Anti Kernenerele Bewe­g1nc (AXB) en O~>CelUitlteD. ala ean lt:ru1abeatu1viDI op e~r. OngelUkken venterken de AKB, maar zonder een eterke AXB clie tegengas r;eeft aan aus­eencle woorclen , géén bewu te bevoa.tnc!"

01t de woorden van Lult bli j kt dat de Werkgroep dus nee wel een tijdje sal blijven bestRaD . Naar achte.r en naar voor lt1jkencl kunnen de vijf leden een aantal eoacluie• trekken. Rudolf blikt naar Bellil en cousta­teert dat de AXB daar in feite niets •eer vooratelt. Ook de Wer'kcroep zelf al.a kl.e111e actlegroep heeft aeen &reep op gebeurtenisoen 1n Belgtl. "Oelultltic

bevindt het kernenerg1eprogr.,... in Belc18 llich op cl1 t 100aant in een kalM tue, aaar eveDsoed kondict een nieuwe .re1e rtnc Doel-5• -6 eu -7 aan~" Bernaclette a1at de spanning van de ac­tiu, Terupijkencl vindt ze dat er nog aeer hsd kunnen pbeuren. De Brede llaatachappelijke Discussie zit baar nog dwars. Door cUe zoaen&allde in_spraak hebben hele pdeelten van de AXB zich laten takapoelan. Els w1jat op de noraan clie tegenwoorc1!1 gelden voor atrslincar1sico'a. Ook dat kan een actiepUilt worden. 11Paa 43 jaar . a1nds Hi:rosjiaa en Nacuelti . hebben we ervariDs aet atral1nser1eico'•· Moa •teed.e ate.rven daar meJUJen als pvola van atralinc. Het blijkt clan ook det 4e noraeo voor de atral1qsrisico'a ate ede -ten worden bijgesteld. Zo ia onlancs een TND-rapport vera chenen waarin •taat dat die nomen vier tot viJf keer so echerp .aeten ziJD. Wat hebben we daa 11.u, na al de atooçroe-

ven, 11& Harri•bura en Tsjernobyl, na de loz1.npn van Doel, al nlet teveel gekre1en? Bovendien geloof ik ooit dat de cevolpn van lace stralingsdos es enora worden oa.derachat". Aan LUk en Ireno de vraag boe do toe­kout van de Werkgroep zelf erul t zal zien? "Allereerat", zea:t Irene, "op 29 april ona t1enJ&r11 feest. We atel_len dat feeat ~ het kader van kernenergie en cle Derde Wereld. In de lt:ranten zijD bericbten venehenen dat ~aucleair afval ia pdu.apt in Mil&ria, Gabon, Benin, Eritrea, enzovoort. Bet ia een ech.anda­lil e zaak, Bet i8 bekend dat een N1ce­r1aanse boer v1 j ftt1 dol~ ar per aaand kreea voor duiceade11 vaten radioactief èn cheaiach afval op te slaan op zijn land . Hij beeft notabe ne ellkele vaten leecceiOOld o• ziJn eigen drinkwater in op te slaan! Dergeltjlte verbalen tonen aan waartoe a1l1eucz1.dnelen 1D staat zijD.11

•

Thatdlef.kapita Ze vervola:t : "Ben ancler verbaal ie biJ­voorbeeld Bnpland. In het kader van het Thatcher-ltapt tal1sae wordt dsar de elekt:r1c1teitoaector binnonkort 1fepr1-vat1aee:rd. Toplijk 1a een :regerincs­rap·port verachenen waarin ataat dat de kóaten voor bet opruiaan van 28 oude Magnox-reactoreA eu opalag van radio­actiet afval do toaende decennia 120 a!ljard (lUlden zullen belopeD. . Aandeel­houdera zullen echter win1t willen z.ien; geen reaerveringen voor dit soort zaken. Bij dergelijke bedragen wordt bet wel verleidelijk ' al to.rnat1e­ve oplossingen• te bedanken ala bet dUllpen van nucleair af val in de Derde Wereld. Op clit 110Hnt zijn we dit aoort zaken verder aan bet uitzoeken en op 29 april zullen clie worden bekend IOilAakt . Overi gens is het de bedoeliDI dat er dan Ook werkeliJk zal worden gefeest. Oase poppellkaat treedt op ; er tJP<!el t een b&Ddt er ia Bri treea voedsel eb een Er1t:reoe clan.çcep zal acta de présence geven". Bet laatate woord is voor LUk: "On_z:e Werkgroep ia klein. Alleen kunneu we we1nic. Daa:ro• i8 bet belan;rtjk aet andere groepen a&Mll te werken; .. t de vak.beweaing, patUinteuverenigincon, boorenoreanieatles, de Derde-Wereld­beweging. Het ia goed een draagvlak t,. crell:ren ala er pzuenl1jke belana:en He gen. Je invloed etijct daa rdoor aansienlijlt en je bereikt veel .. er aeuen. Op die &&Dier 110ete_o we de toekout ln" .

15

HUILEN MET DE PET OP

Total-tech en de zorgen van morgen December 1988. Het regent weer eens nota's en voor­nemens. Terwijl de feestfolders en de t.v. ons lek­ker maken met elektrische blikopener en elektrische tandenborstel smeden diverse Nederlandse instanties weer snode plannen. Met name de (toekomstige) elek­triciteitsvoorziening en het Milieu mogen zich in een warme belangstelling verheugen. Alles passeert nogmaals de revue: kernenergie, energiebesparing, zure regen, broeikaseffect. De gevestigde orde komt weer ouderwets uit de hoek.

Joost Andrik

16

Het Rijksinstituut voor Volksgezond­heid en Milieuhygiine (RIVM) heeft het inmiddels beruchte rapport 'Zorgen voor morgen' gepresenteerd. Hierin be­schrijft zij de toestand van het hui­dige Nederlandse Milieu en aaakt zij een inschatting voor de situatie in het jaar 2010. Het is .huilen met de pet op! Ondanks (of dankzij?) deze bedroevende resultaten juicht het Nederlandse be­drijfsleven over 1988: de omzetten zijn over de hele linie gestegen en het aan­tal bedrijven dat verlies lijdt is de afgelopen aaanden gedaald. Alle andere cijfers, zoals winsten en rendementen geven ook groei aan. De n . v. SEP (Samenwerkende Elektrici­teits Produktiebedrijven) heeft het Elektriciteitsplan 1989-1998 aan de ainister van Economische Zaken gepre­senteerd. Twee belangrijke punten hier­in zijn: a) stroomimport uit Frankrijk en West­

·Dui tsland; b) de bouw van drie elektriciteitscen-

trales. Dit alles omdat de SEP ervan uitgaat dat het stroomverbruik de komende tien jaar fors zal toenemen. Energiebesparing is nog steeds lllm van de beste manieren om het energiepro­bleem terug te dringen. Onze nationale stroomboeren stoken en bouwen echter liever dan dat ze besparen. Er is forse kritiek op deze plannen ge­komen. De uitstoot van schadelijke stoffen is, zéker met drie nieuwe cen­trales erbij, onverantwoord hoog en met name de Franse importstroom zal voor een groot deel uit kerncentrales k.omen. Nee , laten we het dan maar overlaten aan de regering.

de Economie Ook minister De Korte van Economische Zaken heeft gepubliceerd: 'Elektrici­teitsbesparing' . De verschenen tegen­nota heet 'Elektriciteitsbesparing in stroomversnelling' en is afkomstig van het Centrum voor Energiebesparing en Schone Technologie, in nauwe samenwer­king met de stichting Natuur en Milieu. In deze reactie wordt gesteld dat de minister ernstig tekort schiet wat be­treft visie en voortvarendbeid. Het ontbreekt hem aan een integrale visie op oorzaken en oplossingen. De .schrij­vers pleiten voor drastische besparin­gén, onder andere door middel van effi­cièncy-verbeteringen, etikettering en normering van elektrische apparaten en een verbeterde bedrijfsvoering plus uitbreiding van het takenpakket van Energiebedrijven. Deze moeten niet al­leen goedkoop, maar ook efficiint pro-

doceren. Uiteindelijk is de consoaent daar ook mee gebaat. Ook in EG-verband ligt er een werkplan voor een uniforae etikettering en nor­aering. Dat wil zeggen dat er hoge standaardeisen aan elektrische toestel­len worden gesteld. Minister De Korto is ook bekend van het motto 'De Vervuiler Bepaalt'. Bet schoonmaken van Hederland mag zijns in­zie.ns nooit en te nt..er te.n koste gaan van de concurrentiepositie van het Ne­derlandse bedrijfsleven. Econoaiscbe Zaken gaat'wel het gebruik van energie­zuinige lampen in particuliere huishou­dens stimuleren. Verder komt er nog een caapagne 'Zuinig aan' over ons beén.

het Verkeer Niet alleen coaputers, aaar ook treinen lopen op atrooa. In bet Tweede Struc­tuurscheaa Verkeer en Vervoer schetst ainiater Sait-Kroes een beeld tot 2010. In het jaar 2000 bewerkstelligt zij tien procent minder autoverkeer. Let wel: tien procent! Dit terwijl van al­le kanten er maar 66n uiteindelijke op­lossing wordt aangedragen: drastisch terugdringen van het autogebruik. Ben katalysator is noodZakelijk aaar niet voldoende. De katalysator als snufje van CAR-TECB wordt weleens als de redder beschouwd. Zoals steeds wordt bet gehele energie- en milieu­probleea gezien als een technisch pro­bleea. Op de diverse vakbeurzen (Envi­ro-tecb. Aqua-tech en Bco-tech) worden kant en klare oplossingen geboden. A New Dynaaic Industryl Dat de aanier waarop we aet alles oa• springen wel eens aede een mentali­teitskwestie zou kunnen zijn. is blijk­baar te moeilijk.

het Milieu Ook Nijpels (VROM) heeft nog kans ge-

zien een notitie te doen verschijnen: 'Preventie en hergebruik van afvalstof­fen'. Nijpels gaat ervan uit dat we aet z'n allen in 2000 vijf procent (I) ainder afval produceren dankzij preven­tie. Ondanks alle trieste rap])O'rtaaes tijdens zijn bewind blijft hij over­eind en libera•l· Ket andere woorden: Laat maar waaien; zelfs als we ons ei­gen nest aan bet bevuilen zij.n. Op lS maart 1989 aoet bet alleaaal ge­beuren gaan. Dan versc.bijnt zijn 'Na­tionaal Milieubeleidsplan'. Hierin worden de benodigde milieumaatregelen op een rijtje gezet (iets wat de milieubeweging al ja.ren doet) . Alweer een nota aet alweer vrome voornemens. Laatst is bij nog eens door de Tweede Kaaer teruggefloten omdat zijn daden niet verder gaan dan op papier. Probleem van Hem en de Zijnen ia na­tuurlijk dat het Energievr•agstuk. gekoppeld aan het Milieuprobleem. om een TOTAL-VISION vraagt. Energie. Na­tuur en Milieu aoeten minstens zo be­langrijk worden geacht als Econoaie en Financiin. Energiebesparing, Hergebruik. Duurzaam­heid. Schoon; ziebier de sleutelbegrip­pen voor een goed beleid. En vergeet vooral Zeggenschap niet. Maar voor dit alles is fantaaie en om­schakeling nodig. Of misschien wel om­scholing. Wellicht zou bet goed zijn als de regering een cursus Ecologie ging volgen bij de Open Universiteit. Maar ondertussen nog even geduld: Nederland wordt weer schoon. na half maart of anders misschien in 19921 En den.k eraan: Zuinig Aan.

17

BOEKBESPREKING Arts in Moskou beschrijft kernramp nuchter E~n van de eerste hulpverleners bij de ramp in Tsjernobyl was dr. Robert Gale. Deze Amerikaanse beenmergspecialist kwam in het nieuws door zijn, op eigen initiatief opgezette medewerking aan de gene­zing van de stralingsslachtoffers. Samen met de journalist Thomas ijauser heeft hij er een boek over geschreven. Het betreft hier een haast uniek ooggetuigeverslag, dat weliswaar heel persoon­lijk is geschreven, maar tegelijkertijd een nuchtere visie van een arts op een kernramp weergeeft. Een bespreking van 'Arts in Moskou'.

Peter Bielars In de ochtend van de 25e april 1986 werd reactor 4 in het Russische Tsjer­nobyl buiten bedrijf gesteld voor nor­male onderhoudswerkzaamheden. De elek­tronici wilden testen hoe lang de ge­neratoren stroom zouden blijven leve­ren om de waterpompen die de reactor moeten koelen~ draaiende te houden, nadat de normale stroomtoevoer was on­derbroken .. Bijna een dag later, om 1.23 uur, werd de stroomtoevoer stopgezet. De reactor zou zichzelf moeten uitschakelen, maar het systeem voor het automatisch stop­zetten, was één van de zes veil4gheids­mechanismen die men opzettelijk verbro­ken had. Binnen luttele seconden nam de hitte in de reactorkern geweldig toe, wat een kettingreactie tot gevolg had. Reactor 4 explodeerde. Er waren twee explosies. De reactor­kern scheurde uiteen. De duizend ton wegende dekplaat werd naar boven ge­slingerd, waardoor het dak van het gebouw boven de reactor instortte. Een dodelijke pluim radioactief mate­riaal (meer dan in Hirosjima en Naga­saki vrijgekomen was) schoot de lucht in en vormde een gloeiende wolk boven het dak, voordat het zich in de atmos­feer verspreidde. Het drama had zich voltrokken. Dat wist op dat moment nog vrijwel niemand. Althans niemand buiten de direct be­trokkenen, buiten de brandweerlui, die zo later bleek de ontstane brand in de reactor probeerden te blussen

Dr. R. Gale en Thomas Hauser -'Arts in Moskou'. Prijs I 29,50, omvang 220 pagina's. ISBN 90 5018 067 1 - NUGI 661 Oorspronkelijke titel: 'The Final Warning'. Uitgegeven door Balans in Amster­dam, 020 - Z68 982.

en daarvoor met hun eigen leven be­t.,alden. Pas drie dagen later, op 29 april 1986 werd West-Europa opgeschrikt door een radiobericht dat zich een ernstig on­geluk had voorgedaan in een Russische kerncentrale in de buurt van Kiev.

Dr. Gale OVer Tsjernobyl is daarna veel geschre­ven. Onlangs kwam echter een boek uit dat grotendeels een ooggetuigeverslag is van een Amerikaanse arts, dr. Gale, Hij kon door bemiddeling van een andere dokter, Hammer, naar de onheilsplaats om daar de verbrande slachtoffers te helpen. Hammer was het kind van Rus­sische immigrantenouders. Het was een doorgewinterde zakenman. Hij bemoeide

zich met uiteenlopende ondernemingen als destilleerderijen, banken, de veeteelt en radiostations. Hij nam deel aan eeri door John F. Kennedy opgerichte handelscommissie naar de Sovjetunie. Sindsdien onderhield hij met ieder staatshoofd van de Sovjetunie goede betrekkingen. Dr.Gale was gespecialiseerd in het genezen van leukemie, een kan­ker van het beenmerg die een over­produktie van witte bloedlichaamp­jes tot gevDlg heeft. Radioactieve straling tast vooral die cellen in het lichaam aan die zich snel delen? zoals de cellen waaruit het beenmerg bestaat. Onder de slachtoffers van Tsjerno­byl zouden een heleboel mensen moeten zijn wiens beenmer~ vernie­tigd was. Zonder normaal functione­rend beenmerg sterft iemand binnen enkele weken aan bloed~ngen e~ infecties. Dr. Gale beschrijft in zijn boek de opmerkelijke snelheid waarmee de Sovjet-autoriteiten zijn via Hammer gedane verzoek om hulp te komen bieden, accepteerden. Opmerkel.ijk, omdat het op dat mo­ment nog ondenkbaar leek dat de autoriteiten hulo uit het buiten­land, laat staan de Verenigde Sta­ten, zouden toestaan. Er was niet om gevraagd. Anders dan recen~e~1 bij de aardbeving in Armeni~~.- ~aar

de Sovjetunie nadrukkelijk zoveel mogelijk (Westerse) hulp verlangde. De ·ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl was dan ook meer dan een menselijke tragedie. Het was een smet op de eer van de Russen geweest, een nationaal prestige­verlies dat te vergelijken was met de ramp met de Challenger drie maanden tevoren in de Verenigde Sta­ten. Dr.Gále geeft in zijn boek samen met de kritische journalist Thomas Hauser een persoonlijke visie op Tsjernobyl. Daarbij blij~t het niet alleen een persoonlijk verslag van de ramp, het analyseert en bekritiseert ook de kernenergie met al haar kansen op rampen. Toch probeert Gale kern­energie niet af te breken. Hij heeft zelfs een apart hoofdstuk in zijn boek ingeruimd voor de voor- en nade­len van kernenergie. Daarbij voorkomt hij elke vorm van gevoel. In heel het boek trouwens blijft Gale zeer nuchter onder alle verschrikkingen die hij om 21ich heen ziet.

stralingsziekte "Toen ik Orlov (een jonge dokter die na de explosie direct naar het reac­to-rgebouw was gegaan om gewonde brandc weerlieden te helpen) voor het eerst zag, vertoonde hij al tekenen van in een vergevor~erd stadium verkerende

De moeder va.n dit Finse konijntje at radioactief besmet gras . Het jong vertoont afwijkingen, zoals bet hebben van slechts één oor. Foto: ANP /Tass

20

stralingsziekte . Zijn gezicht was ver­minkt door zwarte blaren. Zijn tand­vlees was rauw en ontstoken. Bet ver­toonde een witte aanblik als gesponnen kant. In de daaropvolgende dagen schilferde zijn huid en werd zijn tandvlees vuurrood. Z.weren verspreid­den zich over zijn hele lichaam. De darmwand werd weggevreten en hij kreeg bloedige di·arree. Tegen het einde was Orlov nauwelijks nog te herkennen. Zijn dood, verscheidene weken na de raap , kw&ll als een genadige verlossing". Gale beschrijft nauwk~urig alle ontmoetingen met de Sovjet-autoritei­ten. Daaronder natuurlijk ook zijn ontmoeting met Gorbatsjov . "Gorbatsjov begon met Hililillier en mij te bedanken voor onze hulp. Hoewel Tsjernobyl een grote tragedie was, stond het Russische volk volkomen achter hem, zei hij. Op dat tijdstip beschouwden de Westerse media Gor­batsjov nog niet bepaald als iemand die vast in het zadel zat. Gorbatsjov verwees naar diverse brieven van Sovjet-burgers . Alle bri-efschrijvers toonden hun 3teun aan het Russische volk en aan dat van de getroffen streek in het bijzonder". Gale kreeg overigens tijdens deze ontmoeting ook harde kritiek van de Sovjet-leider . Gorbatsjov hekelde de kritiek in de Amerikaanse pers. Volgens diverse krantenberichten zou­den er in Tsjernobyl 2000 doden zijn gevallen . Het lukte zowel Hammer als Gale niet de Sovjetleider te kalmeren . Bovendien haalde Gorbatsjov er ook het SDI-project van Reagan erbij . "Het wèrd een diplomatieke gedachten­wisseling op tamelijk hoog niveau , een •ereld die me vreemd was". Tweeduizend doden waren er inderdaad niet gevallen . Bij de explosie zelf kwamen 'slechts' twee mensen om. In de maanden daarna moesten Gale en zijn Russische collega's in totaal 203

patlinten behandelen die aan de ernstige stralingsziekte leden. Van hen bezweken er uiteindelijk 29.

Russische hulpverlening Gale heeft lof voor de inzet waarmee de Russische hulpverleners reageerden op de kernramp. "Er waren 18.000 mensen in ziekenhuizen opgenomen. Àlles bij elkaar zijn circa 100.000 mensen onderzocht. Anderhalf uur na het ongeluk werd de directe omgeving afgegrendeld. Ook alle inwoners van Pritjat, een stad met 49.000 inwoners, werden gesommeerd binnen te blijven. De volgende nacht kwamen vanuit Kiev 1100 autobussen naar Pritjat om iedereen te evacuerenT Het konvooi had een lengte van 19 kilometer . Zes dagen later werd het ontruimingagebied uitgebreid t .ot 30 kiLometer. In juni t~nslotte waren uit 179 dorpen en steden 135 . 000 mensen geövacueerd." "Thans ia Tajernobyl zo goed als uit­gestorven, ontdaan van menselijk leven en omringd door zwijgend bruin bos~.

Gale over kernenergie "Kernwapens vorll8n een uitdaging zoals de wereld er nog nooit een hee~t gekend. (Einstein citerend) De wetenschap heeft dit gevaar voortgebracht. Maar het werkelijke probleem schuilt in de gees­ten en harten van mensen" .

"Wanneer we stilstaan bij de ontelbare generaties die z~jn gekomen en gegaan, dan is alleen al de gedachte dat onze generatie zal uitmaken of er überhaupt een toekomst zal zijn bijna te ongelofe­lijk om te bevatten. Toch heeft onze ge­neratie dat in zijn macht ,En tenzij de supermachten niet snel en gemeenschappe­lijk optreden, zal er een ramp gebeuren" .

"Er zijn twee manieren om het leven te bezien : we zijn allemaal stervende of we zijn allemaal in leven. Als er uit ons nucleaire dilemma een vreedzamere wereldorde mocht voorko­men, dan zullen we het voorrecht heb­ben genoten een groot keerpunt in de geschiedenis mee te hebben mogen be­leven: het dagen van een waarlijk Gouden Eeuw voor de mensheid".

Onderzoek naar stralingsbesmetting Foto: ANP/Tass

ATOOMSTROOM IN DIKKE VAN DALE

.Friese molens alternatief voor atoom

stroom

Een boer in bet Friese vlakke land werd. zo'n jaar of tien geleden na veel gebarrewar op bet strooanet aan­gesloten. Ben hoofdkabel liep vlak voor z'n erf langs, net over de geaeen­tegrens. Een aansluiting in de eigen gemeente moest kapitalen kosten; een aansluiting in de andere gemeente mocht niet. Toen het uiteindelijk wel mocht en de aansluiting een feit was, werd de boer en zijn gezin zich bewust dat er 'atoomstroom' in huis gebaald was. Wat later volgde de ontdekking dat de provincie Friesland, eender als alle overige provincies, aandelen beeft in Dodewaard. Proapt werd 2,7 procent van de strooarekening ingehou­den, het percentage aandelen dat Fries­land in Dodewaard heeft. Bet Provinciaal Elektriciteit& Bedrijf (PEB) liet dat niet op zich zitten. Aanmaningen, boeten en uiteindeliJk a-f­sluiting waren het gevolg. Vervolgens een rechtzaak. De uitspraak: bet PEB en de boer moesten overleggen om tot een oplossing van het conflict te komen. Ingeval dit niet zou lukken, zou de rechter zich nader uitspreken. Een klein kranteberichtje maakte dit ken­baar. Inmiddels was het begin 1980.

Weiger amomstroom Ja, en hoe loopt het dan? Zijn er men­sen die de eenling niet alleen laten staan? Een stuk of tien mensen rea­geerden en zo kwam de actiegroep Wei­ger Atoomstroom van de grond. Even later was er een Ko6rdinatiegroep

Nog steeds weigeren in Friesland enkele gezinnen atoomstroom. Afgesloten van het openbare net, halen zij hun stroom nu uit windenergie. Met nieuwsbrie­ven, véél telefoontjes en andere actiemiddelen is door de jaren heen een stevige achterban op de been gehouden. Dirk van der Ham van De Nucleaire Disso­nant, scbetst de Friese evolutie van atoomstroom­weigeracties naar windmolenverenigingen.

Weiger Atoomstroom, beter bekend als de KWA. Het actieaiddel bij uitstek was de telefoon. In zeer korte tijd belde de een de ander en verklaarden en.kele honderden mensen verspreid over heel Friesland zich solidair met de eerste atoomstroomweigeraar. De UA was van begin af aan een wisse­lende groep met een vaste kern. Stuk­jes in de krant, handig wervingsaate­riaal, een girorekening, regelmatige berichtgeving naaar de achterban, een aantal grote Atoomstroomweiger-feesten in Leeuwarden, en export van de idee­en over het land, leverden een kleine honderd gezinnen op die ook 2,7 pro­cent op hun stroomrekening inhielden. Uiteindelijk lieten zo'n dertig ge­zinnen zich afsluiten; enkele van hen laten zich tot op de dag van vandaag niet oeer aansluiten, tiet behulp van windenergie redden zt j zich nog heel aardig, áén gezin sinds kort met bij­levering door bet PEB. Dat heet nu in parallelbedrijf . Ben en ander liep niet toevallig op deze wijze. Welbewust werd gekozen voor het sneeuwbaleffect van het el­kaar bellen. Al in het begin werd uit­gegaan van een brede ondersteunende. achterban met een spits van 25 tot 50 'radicalen' die het zich konden ver­oorloven afgesloten te worden. Daar­omheen moest dan publiciteit komen. Als één ding gebleken is, dan is het de kracht die uitgaat van een goedkoop en regelmatig verschijnend periodiek. De Nieuwsbrief Weiger Atoomstroom ver­scheen zo'n vijf jaar lang om de zes

Dirk van der Ham

:n

foto: Kees Jan Hogelander

22

weken in een oplage van duizend stuks, zes kantjes per keer. De verzending ging per post, gevraagd of ongevraagd. Ongeacht of iemand een vrijwillige bijdrage betaalt. Drie jaar geleden werd deze nieuws­brief opgevolgd door de Nieuwsbrief de Nucleaire Dissonant. Het laatste half jaar is het nu een beetje kwakkelen. Met het keren van het kernenergiegetij in de gewenste richting, is het selec­teren van kopij wat moeilijker gewor­den. In ieder geval verschenen deze nieuwsbrieven acht jaar lang volledig gefinancierd uit vrijwillige bijdra­gen en staat er ook nog voldoende geld op de giro voor vier á vijf nummers, om de draad weer op te pakken, eventu­eel in een vernieuwde formule.

rechtsongelijkheid Even terug naar de daadwerkelijke wei­geraars, zo'n dertig gezinnen. Het ge­sprek tussen het PEB en de ee~ste a­toomstroouweigeraar liep niet al te best. Toch werd zijn boerderij weer aangesloten op het stroomnet. De KWA greep voor de anderen naar het middel van de AROB-bezwaarschriften. Zonder

dat het tot een uitspraak kwam van de provinciale AROB-rechter, begon het PEB de dertig afgesloten gezinnen weer aan te sluiten . De rechtsonge­lijkheid tussen de eerste afgaslotene en de dertig anderen was te opvallend om het tot een uitspraak te laten komen. In de tussentijd brachten honderden mensen het geld bijeen om de proces­kosten te betalen. Gewerkt werd met toezeggingen waarvan , toen het nodig· was, maar een klein percentage getnd hoefde te worden. Het Gerechtshof te Leeuwarden deed een teleurstellende uitspraak in een stamp-. volle rechtzaal. Voor de Hoge Raad ging het feest niet door, doordat in het Hollandse, zoals ze dat in Fryslln zeggen, niet tijdig een advocaat gevon­den kon worden die de zaak wilde behar­tigen. De Europese Commissie verklaarde de zaak niet-ontvankelijk. Alles bij elkaar was het toen 1985. Resultaten : geen aanwijsbare 'knikkers', wel een behoorlijke bewustwording van vele mensen en een behoorlijke opvang van de terugslag van de Brede Maat­schappelijke Discussie. Verder een Provinciaal Beleidsplan waarin nu re~ kening wordt gehouden met een toekomst zonder kernenergie. Directe resultaten zijn moeiliik aan­wijsbaar. Voor een aantal mensen staat vast dat de verkoopactie van het PEB met goedkope besparingslampen een ge­volg is van de atooastroomweigeracties. Ook heeft Friesland een relatief rede­lijk politiek klimaat v66r windener­gie. En in de dikke Van Dale is het woord Atoomstroom opgenomen. Tevreden zijn we echter niet , verre van dat!

windmolens Sinds 1984 begon de Nieuwsbrief Weiger Atoomstroom in te haken op de gedachte van de co6peratieve windllolenvereni­ging. Uit Delft waaide een stuk be­drukt papier over. Achteraf bleek een Friese gedeputeerde al een studiereis gemaakt te hebben naar Denemarken, voorzover wij weten de bakermat van de co6peratieve windmolenverenigingen. Hoe het ook zij, in april 1985 werd de VCBW Fryslln opgericht als loot aan de antikernenergie-stam. Deze vereni­ging heeft nu drie Lagerwey-windtur­bines draaiende. Ze aogen echter wel een beetje opschieten met de vierde molent Anders is het eerdaags niet meer Fryslln boppe. Bij het zoeken naar grond voor de mo­lens van de VCBW Fryslln bleek een paar maal dat boeren best gelnteres­seerd zijn in windenergie . Zij zegden een stukje grond toe, namen de vol­gende dag contact op met de molenle­verancier, trokken hun toezegging in en begonnen aan hun eigen molen. Spijtig voor de VCBW, prima wat be­treft het stimuleren van windenergie. Deze gang van zaken was begin vorig jaar aanleiding voor de oprichting van de stich~ing Windenergie Fryslln, die zich bezig houdt met advisering en be­langenbehartiging. Ket enig succes.

In het nog maar korte bestaan van de stichting werd een tiental molenpro­jecten in voorbereiding genomen, niet alleen in Friesland. Belangenbehartiging voor windenergie is geen luxe. De papierwinkel die doorgewerkt moet worden voordat een windturbine kan worden geplaatst, is behoorlijk omvangrijk en bevat ook onmogelijke barrières . En de prijs die de stroomdistributiebedrijven willen betalen voor een geleverde kWh, is schandelijk laag. Eigenlijk wordt nog nergens een recht­vaardige terugleververgoeding geboden, met als gevolg dat windenergie nog steeds in het slop zit.

~·· ........ _' I • ' ' I I I t • • '. I ... • • ". . . . ~.· . . .

Ir ,,< .,. .

~' .. !t~-~ ~ ----. ~~..:.- • ...:,;· .. ~·\.>.r. ~- . , -. . ........ , ·.-,.

. I ·I' t ~ ... -- ---· ·-: : ~. ~ ......... . . -· "".~ . ..,-..-)~

Internationaal congres radicale AKB 2 t/m 5 februari, gebouw 'Unitas', Gen . Foulkeweg 74 in Wageningen. Het telefoonnummer, dat allee TIJDENS het congres kan worden gebruikt,

Internationaal i s 08370 - 1290_9. Meer i nformatie bij: stichting LAKA postbus 8094, 6710 AB in Ede.

AKB congres Tel. 08380 - 21414. Giro 5780453 , t.n.v. LAKA, congres.

Radicale actievoerders tegen kernenergie krijgen binnenkort de gelegenheid om met collega's van over de grens in contact te komen. Van 2 tot en met 5 februari zal in Wageningen het internationale con­gres voor de radicale anti-kernenergiebeweging (AKB) worden gehouden.

Thijs Belgers Het congres woensdag 1 februari al ge­opend, om 21.30 uur. De dag daarop wordt vanaf 9.00 uur gepraat over de situaties per land. Hoe zijn er de kernenergieprogramma's, en hoe gaan de actiegroepen ertegen te werk? Vrijdag 3 februari (vanaf 9.30 uur) komen de internationale nucleaire transporten aan bod. Voor zaterdag staan er verschillende onderwerpen op het programma, zoals de kwestie van het Namibisch uranium en solidariteit met de inheemse volkeren, die meer dan wie ook slachtoffers zijn van de atoomindustrie. Iemand zal er vertellen over de Shoshones, een Indi­anenstam die in een testgebied voor kernwapens woont •. Andere items van die dag zijn rampen­plannen en opslag van radioactief af­val. Op de laatste dag, zondag, wordt de mogelijkheid en wenselijkheid van con­tinuering van de contacten besproken. Wellicht rolt er een vervolg-congres

uit de bus. Overigens begint op zater­dag het programma om 9.00 uur, en zon­dag om 9,30 uur. Alle avonden is er een cultureel pro­gramma of disco . Wie wil kan blijven slapen, maar moèt dit wel nadrukkelijk vooraf doorgeven aan de organisatie. Voor Nederlandse deelnemers zijn de kosten f 2,50 per dag. Verder is er gezorgd voor eten , drin.ken en .kinder­opvang. De stichting LAKA verwacht 150 tot 200 mensen; de meeste zullen ~omen uit Ne­derland, Belgiê, Zweden, Frankrijk, Zwitserland en Groot-Brittanniä. Tolken zijn aanwezig, maar er zijn er nog meer welkom.

?3

De fiets verbruikt niets Ideaal bij stoplichten: opstelstrook voor fietsers en rechtsaf langs rood. Foto: Roel Bartlema

Minister Smi t - Kroes presenteerde onlangs de verkeers- vervoer werkelijk wil stimuleren. Bet en vervoersplannen voor de komende twintig jaar. Ze komt neer op het aanschaffen van een kondigde hierin maatregelen aan die de file- en milieu- bus zonder dat geld beschikbaar is voor problemen het hoofd moeten bieden. Eán van de opmerke- benzine, onderhoud en een chauffeur. lijkste plannen die Smit-Kroes ontvouwde, was het In de regerincsnota wordt nauwelijks rekening-rijden. aandacht besteed aan bet vervoel'lliddel Nergens in de plannen werd echter gerept over het FIETS. Over de prestaties van de fiets energiezuinigste en milieuvriendelijkste vervoers- bestaat veel onwetendheid en onkunde. alternatief: de fiets. Smit-Kroes stelt alleen vast Ben ·mogelijke oorzaak hiervan is dat dat 42 procent van de autoritten korter is dan 5 de fiets een vanzelfsprekende en be-kilometer, goed te doen met de fiets dus . scheiden plaats inneeat in bet dage-De Fietsersbond ENFB vindt dat het fietsverkeer een lijkse straatbeeld • . Feit is dat de volwaardige plaats moet krijgen in de verkeersplannen. fiets na de auto het bdangrijkste ver-

voermiddel is. Zowel wat betreft het

jeroen Tan medewerker enfb

?A

Het is verheugend dat de regering voor bet eerst in de geschiedenis ondubbel­zinnig verklaart dat de groei van het autoverkeer aoet worden beperkt. Kenne­lijk kan ook zij baar ogen niet langer sluiten voor de problemen die het auto­verkeer i.n de samenleving veroorzaakt. Desondanks gaat de regering ln haar plannen uit van een verdergaande groei van het aantal personenauto's aet zo'n zesti.g procent: (1)

kloof Er gaapt een kloof tussen woord en daad . Dit komt ook duidelijk tot uiting in de verdeling van de beschikbare gel­den: 3,5 miljard voor wegenaanleg en -onderhoud (dit is inclusief de pri­vaatgefinancierde tunnels) tegenover een half miljard voor het openbaar vervoer (inclusief goederenvervoe.r per spoor). De exploitatielasten van het openbaar vervoer mogen echter niet stijgen. Aan deze voorwaarde kan niet worden voldaan, indien aen bet openbaar

aantal ritten, als de afgelegde afstand bezet de fietser een eoede tweede plaats. De economische betekenis van de fiets wordt dan ook zwaar onder­schat. In 1987 is berekend dat de Ne­derlandse fietsers de saaenleving ai­niaaal vijf miljard gulden per jaar besparen (2). Je kan dan ook spreken van een blinde vlek bij de beleic:t.aa­kers voor de grote betekenis van de fiets voor de saaenleving.

energieverbruik Fietsers gebrulken geen &Qdere vorm van energie dan het dagelijt. voedsel. Fietsen kost zelfs minder calorieln dan lopen. Bus- en treinreizigers gebruiken wel schaarse brandstoffen. Zij zijn echter zo ' n dertig procent zuiniger met energie dan automobilisten, die miljarden liters benzine, dieselolie en LPG per jaar verstoken (3).

Boewel motoren steeds zuiniger worden kan het rencie.ent niet erg vee~ worden verbeterd. Daarnaast is er nog het in-

directe energieverbruik in de vorm van wegenaanleg en -onderhoud, wegenver­lichting, fabricage van auto ' s, enzo­voorts. Naast bet feit dat bet fietsen geen e­nergie kost, biedt bet nog áeer voor­delen. De fietser veroorzaakt geen ge­luldshinder, vervuilt de lucht niet, geeft minder afval, neemt weinig ruia­te in, veroorzaakt Dinder verkeerson­gevallen en blijft gezonder. De fiets is daarom bij uitstek een milieu- en aengvriendelijk vervoermiddel, dat een volwaardige plaats in ons verkeerssya­teem verdient . De helft van alle woon-werk-autoritten is korter dan zeven kilometer. Deze autoritten zijn in principe te vervan­gen door verplaatsingen per fiets. Im­mers, zeven kilometer kan binnen drie kwartier worden gefietst; een norm die ook geldt voor de bereikbaarbeid van stadsgewesten met het openbaar vervoer. Ben analyse van de potenties van de fiets als hoofdvervoerm~ddel over af­standen tussen drie en tien kiloaeter is dan ook bard ~odig. Onderzocht moet worden onder welke voorwaarden bet fietsgebruik voor woon-we.rk-verkeer kan worden bevorderd. Het is zeer waarschijnlijk dat zal blijken dat de fiets een wezenlijke bijdrage kan le­veren aan de oplossing van de huidige verkeersproblemen. Het bevorderen van het fietsgebruik zou weleens economisch aantrekkelijker kunnen zijn dan het stimuleren van het openbaar vervoer. Meer in het algemeen is gebleken dat automobilisten veel gemakkelijker overstappen op de fiets dan op bet openbaar vervoer (4).

beloning-fietsen De minister wil onder andere bet reke­ning-rijden introduceren om de proble­men op het gebied van verkeer en ver-

voer op te lossen. Een andere oplossing is ook mogelijk: stimulering van milieuvriendelijke verkeersdeelname. Waarom naast bet rekening-rijden -ter ontmoediging van het autogebruik- geen 'beloning-fietsen'? Dit zou een posi­tieve impuls zijn om bet fietsgebruik te bevorderen en dus het autogebruik terug te dringen. De kleiQste beloning die de fietser toekomt is het zo prettig mogelijk ma­ken van. het fietsen. Dit houdt in dat fietsers zich veilig en comfortabel van A naar B moeten kunnen verplaatsen zonder onnodige omwegen en ergernissen. Hieronder verstaan we onder meer aanleg en goed onderhoud van fietspaden, bet creiren van opstelvakken voor fietsen, duidelijke bewecwijzering en deugdelij­ke stallingsvoorzieningen. Kortom, Nederland kan het zich niet langer peraltteren oa zijn fietsers te negeren. Pe1t 1s dat fietsers geen maatschappelijke problemen veroorzaken en zelfs bijdragen aan het oplossen van probleaen die door anderen zijn veroorzaakt. Daarom verdienen zij een streepje voor. Dat moet tot uiting ko­men in structurele aandacht voor het fietsen; een coed fietsbeleid aet bij­behorend beschikbaar budget is noodza­kelijk, Nederland aoet niet alleen zuinig zijn aet energie, aaar ook op zijn fietser•.

Deugdelijke stallingen (zowel bewaakt als onbewaakt) mogen bij een goed fietsbeleid niet ontbreken. Foto : enfb

?5

PROVINCIE NOORD-BRABANT WAAKT OVER MOL

Grondwater gaat de goede kantop Onregelmatigheden bij het Belgische Studiecentrum voor Kernenergie (SCK) in Mol leiden vaak - terecht - tot onrust bij de Noordbrabantse bevolking. Maar het provinciebestuur is zelfs niet bang voor een lekkend reservoir met radioactief water. Men is ui­terst waakzaam ten aanzien van nuceaire activitei­ten, maar onderneemt verder geen actie.

Wim Kersten Cees van de Ven (Fractie Links Brabant) beeft het provinciebestuur een aantal vragen voorgelegd, naar aanleiding van twee meldingen met betrekking tot ra­dioactieve besmetting van de bodem bij Mol. Er bestaat immers een kans dat Brabanders op langere termijn radioac­tief drinkwater uit hun kraan tappen, wanneer de Molse lekkages ervoor zorgen dat het grondwater in aanraking komt met radioactief water. Volgens de provincie, die periodiek overleg voert met Belgische instanties omtrent het grondwaterbeheer, worden dergelijke grensoverschrijdende pro­blemen aan de orde gesteld in de com­missie Benelux Grenswateroverleg. Naar er schijnt geen redPn tot ongerust­heid te zijn: "De stroomsnelheid van het grondwater is in zijn algemeenheid bijzonder laag. Deze bedraagt afhanke­lijk van de hydrologische omstandighe­den enkele meters tot enkele tiental­len meters per jaar. Een verontreini­ging van grondwater in Belgiö vormt dan ook bijna nooit een acute bedrei­ging voor de grondwatervoorraden op Nederlands grondgebied".

westelijke richting Uit studies blijkt, aldus de provin­cie, dat het grond- en oppervlaktewa­ter in de omgeving van Mol in weste­lijke richting stroomt, en niet in verbinding staat met de Brabantse grondwatervoorraden. "Als zodanig heeft de besmetting van het grondwater geen directe gevolgen voor onze pro­vincie". Hier wordt dus hardop gezegd dat er wel degelijk een besmetting van het grondwater in Mol heeft plaatsgevonden. Zo'n openhartig antwoord is nieuw. Het blijkt zelfs dat "het grondwater tot enkele meters beneden het verzamelbek­ken licht radioactief is v~rontreinigd, waarbij geen sprake is van overschrij­ding van de drinkwaternorm". Ilogen we hieruit afleiden dat onze drinkwater­normen al zodanig gesteld zijn dat men rekening houdt met nucleaire besmet­ting van het water •.. ? Ter geruststelling aeldt de provincie nog dat de Belgen besloten hebben "tot isolatie c.q. buiten werking stelling

van het bekken en afpomping van het ver­ontreinigde grondwater. Verdere veront­reiniging van het grondwater wordt hiermee voorkomen". Dat is met recht een geruststelling: nu kan er niets meer fout gaan in Wol. Dat is zo be­s~otenl

hydrologisch wonder Overigens is het vreemd dat het provin­ciebestuur anno 1988 beweert dat Mols grondwater niet in noordelijke rich­ting stroomt en dus sowieso geen be­dreiging kan betekenen . In 1976 woedde er een felle discussie over dezel~de vraag: het toenmalige bestuur protes­teerde tegen de Belgische plannen voor opslag van hoogradioactief afval in de kleilagen. Men vreesde dat het grond­water besmet zou kunnen worden. Grond­water dat, aldus de provincie Noord­Brabant toendertijd , in noordelijke richting zou stromen. In twaalf jaar tijd heeft de loop van het grondwater zich verlegd naar westelijke richting. Vanuit Noord-Brabant gezien gaat het nu de 'goede' kant op. Voorwaar een hydrologisch wonder.

Kunnen we 1989 niet overslaan?

Wegenbouwers omarmen hoofdinfrastructuurnetten

Als Lubbers zijn zin krijgt, ko-.en er in 1990 weer Tweede-Kamerverkiezingen. Alle politieke partijen maken zich al weer op voor dat vierjaarlijkse circus. Naast de selectie van goed ogende lijsttrekkers, knallende verkiezings­leuzen en opzichtige reclamecampagnes, wordt er links en rechts gesleuteld aan de nieuwe verkiezingsprogramma's. Nu al hebben de grotere partijen hun commissies, werkgroepen en partij­organen aan het werk gezet; in 1989 moet dat voorbereidend werk worden af­gerond in congressen. Het is niet .zo moeilijk te voorspellen welke items de gemoederen bezig zullen houden, althans in de media. De modale kiezer zal het vooralsnog allemaal worst wezen. Toch is er voor de milieu- en energie­beweging wel aanleiding zich te mengen in die interne partij-discussies .

zand in de ogen De auto- en atoomlobbies roeren zich ook al flink, in de hoop de programma­makers (en toekomstige congresgangers) zand in de ogen te strooien. "Broeikaseffect vraagt om eerlijke discussie over kernenergie", roept een

directeur van de Canadese atoomindus­trie paginabreed op de Open-Forum­pagina in de Volkskrant op 14 december 1988. En de boeren worden ook milieu­vriendelijker met de dag, als we Latijnhouwers (NCB) en Schouten (KLBTB) moeten geloven. En de wegenbouwers omarmen de fraaie 'Hoofdinfraatructuurnetten' uit het Structuurschema Verkeer en Vervoer van Neelie Smit-Kroes. Voorlopig krijgt Ed Nijpels alleen bijval van de milieu­beweging en van de koningin , de andere belangengroepen laten hem zwijgzaam links liggen. Bet was ook dezelfde Nijpels die de discussie over nieuwe kerncentrales het liefst over de verkiezingen heen getild wilde zien. Als hij op dit punt even weinig succesvol is als bij het bestrijden van de zure regen; de bodem­sanering; de slibverwerking; het recy­clingbeleid; de maatregelen tegen de ozon-aantasting; de invoering van de katalysatorauto's; enzovoort, dan moe­ten we weer erg pessimistisch zijn. De economische groei, de internationale afhankelijkheid van Nederland en het bezuinigingsbeleid van de overheid 1aten Nijpels' mooie voornemens ver­schrompelen tot praatjes van de vaak.

interne EG-markt Dat brengt llij op het tweede verkie­zingsitem in 1989: het jaar 1992 en de interne EG-markt. Al eerder heb ik u vanaf deze plaats laten weten dat we met de kreet 1 1992' bedonderd worden. We zullen er extra attent op moeten zijn wanneer ons veel schoons wordt voorgespiegeld als de EG haar binnengrenzen zal hebben afge­schaft, Op de eerste plaats duurt dat nog heel wat langer. Op de tweede plaats hoeft dat niet te betekenen dat wij onze milieu- en energienormen ver­minderen, maar moeten juist de zwakste lidstaten zich spiegelen aan de 'scho­nere•. En op de derde plaats zijn we er zelf bij : de kiezer, de werknemer en de consument kan eisen stellen, net zo goed als de autofabrikant en de elek­tronica-producent dat doet. We kunnen bijvoorbeeld van de politieke partijen de verzekering vragen dat zij ons milieu, onze sociale voorzieningen, onze werkgelegenheid niet de dupe laten worden van de Europese integratie . .Hun macht is die van het geld, onze macht is die van het getal. Laten we die be­nutten.

Wilbert Willems Statenlid Links Brabant

27

7:~>..1 lut~ S in ;tanhoul~

NIEUWE CATALOGUS MILIEUBOEK

In de nieuwe catalogus van MilieuBoek staan meer dan 350 actuele natuur- en mi lieupublikaties d i e het afgelopen jaar zijn verschenen . Van Derde Wereld t ot zure regen ; van natuur tot wetgeving. Oe ca~alogus is te besto llen door f 2,25 (verzendkos ten) o ver te maken op gironummer 3150252 , onder vermel­ding van ' c atalogus A 1988 ' . 0! door t e bellen naar 020 - 244 989,

BAALPRODUKTJES V. H. GH ET NEJT

Ghet Nej t, een verzenderi j v an actie­maLeria&l in Sittard, heet voortaan Baalprodukties . Baalproduktles maakt deel uil van de Federatie Kollek tie f Rampenplan, die bestaat uit een aantal mensen die arbeid en actie proberen t e koppelen. Verspreid worden buttons, affiches, speldjes , stempels, boeken en brochu­res in Nederland en Belgil; spullen

ZWALUW 5 OMLAAG EN OMHOOG

De Kleine Aarde zal op 25 juni haar nieuwe windmolen officieel in gebruik nemen. Met de komst van de ' Zwaluw 5' kan het milieucentrum in Boxtel een nóg completer beeld geven van de milieuvriendelijke leefwijze die zij voorstaat . De oude zelfbouwmolen weerstond enkele jaren geleden windkracht 10 niet en moest naar ben eden worden gehaald. De keus is nu gevallen op de ' Zwaluw 5' van het bedrijf Zonnewind uit Tilburg . Er is twee jaar aan de ontwikkeling van de molen gewerkt; de constr uctie is eenvoudig. Oe molen is geschikt voor particulier geb ruik en functio­neert goed in gebieden met een lage gemid delde windsnelheid. In Boxtel waait de wind gemiddeld 4,5 meter per seconde, waarbij de molen 1750 kWh per jaar kan leveren. De molen zal het Piramidehuis van De Kleine Aarde van stroom voorzien . Hope l ijk vergaat het deze molen beter dan de 'Zwaluw 5' in Proven, vijftien kilometer ten westen van Ieper (Bel­gië) . Onbekenden draaiden enige beves­tigingsmosren los, waardoor er slechts een klein windje nodig was om de molen tegen de grond te bl azen. Aldus ge­schiedde op 17 november j.l. 'Zonne-arc VZW', centrum voor zachte energie en technologie in Proven, is een actie begonnen om een nieuwe molen te plaatsen. Vooral onze Belgische le­zers roepen we op om geld over te ma­ken op banknummer 7 38-6131111-14 , o . v.v. S.O.S. Zwaluw.

van eigen makelij, maar ook van andere g roepen en organisaties. Tevens biedt Baalprodukties hulp bij ontwerpen, drukke n , (mede) f inancieren of op andere wijze aan mensen en groe­pen die iets wille n uitgeven . Wie iets wil verspre iden, kan ook bij Baalpro­dukties terecht. Baalproduktles heeft zojuist een nieuwe catalogus uitgegeven en deze bevat ma­t eriaal van 24 groepen en organisaties uit Nederland en Be l gil. Het heeft be­trekking op onderwerpen als baanloos-heid, mi lieu, anarchisme, anti-milita-risme en anti-fascisme/racisme. Belangstellenden krijgen op aanvraag een e xemplaar toegestuurd. - Baalprodukties, postbus 780,

6130 AT Sittard. Telefoon 04490 - 24803