jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej
TRANSCRIPT
Literka.pl - Jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej
Jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej
Data dodania: 2009-09-25 11:03:24
Obowiązek opracowania i realizowania przez szkołę programu profilaktyki wprowadzono
rozporządzeniem MENiS w 2002 roku. Zatem od siedmiu lat każda polska szkoła
dysponuje własnym programem – własnym. Sądzę, iż część z nich – tak naprawdę –
nigdy nie była modyfikowana, a w wielu znajdują się zapisy nieprzystające do aktualnych
problemów i potrzeb środowiska szkolnego.
Czas więc na ich uporządkowanie, tym bardziej że wymaga tego reforma programowa
wprowadzana już 1 września br. Jak sensownie sporządzić taki program, by nie był
martwy i nie wylądował jedynie w szufladzie dyrektorskiego biurka? Jak stworzyć coś, co
może realnie wspierać codzienną pracę edukacyjno-wychowawczą szkoły? Dla tych,
którzy obowiązek dostosowania dotychczasowych programów profilaktycznych traktują z
należytą powagą i mają gotowość do współdziałania na rzecz zmiany istniejącej w szkole
sytuacji wychowawczej, pomocne mogą być poniże wskazówki. Mam świadomość, że w
nawale prac związanych z organizacją nowego roku szkolnego, modyfikacja programu
szkolnej profilaktyki nie jest głównym priorytetem. Ufam jednak, iż ten obszar szkolnej
działalności zaniedbany nie będzie.
Po pierwsze — zaangażowanie Rady Pedagogicznej
Należy tej sprawie poświęcić specjalną Radę Pedagogiczną. Jej cel to jasne określenie
wspólnego stanowiska w sprawie roli szkoły w zapobieganiu zakłóceniom rozwojowym
uczniów, analiza obowiązujących podstaw prawnych oraz standardów budowania
szkolnego programu profilaktyki, stanowiącego wieloaspektową interwencję korygującą
niedostatki wychowania na trzech poziomach:
1. wspomagania ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu
rozwojowi i zdrowemu życiu,
2. ograniczania i likwidowania czynników ryzyka, które zaburzają rozwój i
dezorganizują zdrowy styl życia,
3. inicjowania i wzmacniania czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu
rozwojowi i zdrowemu życiu.
Ważne jest, by wszyscy mieli świadomość, że to, jak zostanie skonstruowany ten
program i co się w nim znajdzie, zależy wyłącznie od grona pedagogicznego. Nie warto
zatem kopiować programów umieszczanych w Internecie ani funkcjonujących w
zaprzyjaźnionych szkołach. Rada Pedagogiczna powinna też wnikliwe zapoznać się z
treściami nowej podstawy programowej (szkolny program profilaktyki wspomaga
wychowanie i nauczanie w kontekście przyjętych tam celów), jak również dokonać
tzw.„bilansu otwarcia”, czyli analizy wszystkich problemów szkoły, jej zasobów i potrzeb
środowiska szkolnego. Najlepiej zrobić to, szukając odpowiedzi na pytania typu: Jakie
zachowania ryzykowne uczniów stanowią największe problemy? Ilu uczniów znajduje się
w grupie ryzyka ze względu na deficyty rozwojowe i środowiskowe? Ilu uczniów wagaruje
lub ma inne poważne problemy z zachowaniem? Jaki odsetek uczniów ma poważne
problemy z nauką? Ilu nauczycieli posiada kwalifikacje do prowadzenia zajęć
profilaktycznych? Ilu prowadzi z uczniami zajęcia pozalekcyjne, w tym wyrównawcze,
korekcyjno-kompensacyjne, socjoterapeutyczne? Czy uczestniczą w nich uczniowie z
grup ryzyka? Jak często tematy związane z profilaktyką są przedmiotem WDN? Jakie są
potrzeby szkoleniowe nauczycieli w zakresie zagadnień dotyczących profilaktyki? Jaka
jest motywacja nauczycieli do współpracy z rodzicami? Jakie formy tej współpracy
prowadzi szkoła? Kto z personelu prowadzi z uczniami działania interwencyjne, gdy jest
taka potrzeba? Z jakimi instytucjami i organizacjami szkoła współpracuje w zakresie
profilaktyki? Kto koordynuje w szkole działania profilaktyczne?
Po takiej analizie własnych zasobów (ludzkich i materialnych) będzie wiadomo, jakie są
możliwości ich wykorzystania oraz potrzeby, które powinny być zaspokojone.
Znając zasoby własnej szkoły, można dokonać rzetelnej oceny sytuacji wychowawczej i
zidentyfikować niepokojące objawy. Aby dostrzec, jakie zachowania uczniów mogą być
dysfunkcyjne lub problemowe, należy wiedzieć, jakie są prawidłowości rozwoju i
potrzeby danej grupy wiekowej. Niezbędna jest do tego tzw. norma, czyli punkt
odniesienia, porównania niepokojących zachowań z konwencjonalnymi. Jeśli już objawy
zostaną zidentyfikowane (konkretne zachowania) można przejść do nazwania
(zwerbalizowania) problemu: co się dzieje? Do pełnego zrozumienia występujących
trudności potrzebne jest jeszcze„odświeżenie” znanych nauczycielom, teoretycznych,
psychologicznych koncepcji, wyjaśniających naturę, przyczyny oraz możliwości
przeciwdziałania im (teorie czynników ryzyka i chroniących). I tak:
Listy czynników ryzyka i chroniących bywają długie i różnorodne. Zmieniają się
wraz z ogólnymi zmianami obyczajowymi i kulturowymi społeczeństw. Różnie
oceniana jest też ich hierarchia ważności.
Badacze od lat rekonstruują czynniki, które zwiększają odporność człowieka na
działanie czynników ryzyka. Są to cechy, sytuacje, warunki przeciwdziałające
zachowaniom ryzykownym. Określa się je jako czynniki chroniące czyli
właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie
wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na
działanie czynników ryzyka.
Czynniki ryzyka i chroniące można pogrupować w kilka kategorii, jako zmienne
związane z jednostką, zmienne związane z rodziną i zmienne związane z lokalną
społecznością.
Za najważniejsze czynniki chroniące na ogół uważa się:
— silną więź emocjonalną z rodzicami,
— ogólnie pozytywne relacje z dorosłymi (posiadanie autorytetów),
— zainteresowanie nauką szkolną i aspiracje edukacyjne,
— regularne praktyki religijne,
— poszanowanie prawa, norm i wartości,
— przynależność do pozytywnej grupy społecznej,
— angażowanie się w działania prospołeczne.
Natomiast ogólnymi czynnikami ryzyka są odpowiednio:
— brak więzi w rodzinie (konflikty, prezentowane przez rodziców zachowania
dysfunkcyjne, niekonsekwencja lub brak dyscypliny wychowawczej),
— negatywne relacje ze znaczącymi osobami dorosłymi,
— niepowodzenia w nauce szkolnej i związany z tym faktem brak wiary we własne siły,
— odrzucenie religii i powszechnie obowiązujących norm i wartości,
— buntowniczość, zachowania aspołeczne,
— przynależność do negatywnej grupy, uleganie negatywnej presji rówieśniczej,
— angażowanie się w zachowania ryzykowne (np. odurzanie się).
Prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im
więcej czynników ryzyka oddziałuje na dzieci i młodzież oraz im bardziej są one
szkodliwe i dłużej trwa ich działanie. Rola, jaką mogą odegrać wspomniane czynniki,
zależy również od wieku dziecka, jego fazy rozwoju, uwarunkowań środowiskowych
i sytuacyjnych.
Po drugie– praca zespołu
Należy powołać zespół, który podejmie się skonstruowania projektu programu szkolnej
profilaktyki na bazie systematycznie dokonywanej diagnozy sytuacji wychowawczej
szkoły, potrzeb w zakresie profilaktyki oraz charakterystyki społeczności szkolnej. Należy
pamiętać, że projekt działań profilaktycznych winien być konstruowany w odniesieniu do
koncepcji człowieka nakreślonej w programie wychowawczym szkoły jako model
ucznia–wychowanka, który określa cele i zadania mające chronić młodych ludzi przed
zagrożeniami, pomagać im i wspierać ich w sytuacjach kryzysowych.
Autorzy programu profilaktyki szkolnej muszą zadbać o właściwą jego konstrukcję, na
którą składają się:
Założenia teoretyczne (uzasadnienie) i wynik diagnozy zachowań problemowych w
danej placówce oświatowej.
Przykład: Gdy problemem jest agresja rówieśnicza, to działanie profilaktyczne powinno
polegać na tworzeniu takich warunków, aby potrzeby rozwojowe uczniów były
zaspakajane w konstruktywny sposób, np. poprzez rozwijanie umiejętności tworzenia
satysfakcjonujących relacji z kolegami i koleżankami, radzenia sobie ze stresem,
przykrymi emocjami.
Cel ogólny, który powinien być mierzalny, uwzględniający przyjęte wcześniej
teoretyczne założenia i wyniki diagnozy. Pomocą do uściślenia celu ogólnego są
cele szczegółowe.
Przykład: Celem ogólnym jest wtedy przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym, a
celem szczegółowym wspieranie ucznia w sytuacjach trudnych, kryzysowych– tak ofiarę,
jak i sprawcę agresji.
Zadania, czyli jednoznacznie sformułowane stwierdzenia, które wyjaśniają w jaki
sposób będą osiągane cele. Zadania/działania powinny być konkretne i zrozumiałe
dla realizatorów szkolnej profilaktyki.
Przykład: Zadaniem adresowanym do uczniów jest np. rozwijanie odpowiedzialności za
osoby z najbliższego otoczenia, nabycie umiejętności radzenia sobie ze złością.
Zadaniem adresowanym do rodziców może być rozwijanie ich umiejętności
wychowawczych, a do nauczycieli– zarówno warsztaty umiejętności wychowawczych, jak
i jednolity system reagowania, zgodny z opracowanymi procedurami interwencji.
Sposób realizacji zadań, uwzględnienie najważniejszych strategii profilaktycznych
oraz informacji o konkretnych działaniach (dla kogo, kiedy, gdzie, kto realizuje, w
jakiej formie, jak długo).
Przykład: Dla uczniów: działania informacyjne poprzez gazetki, ulotki, broszurki, jak
również„skrzynkę problemów”, czyli możliwość zgłaszania swojej sprawy bez
konieczności osobistego kontaktu z wychowawcą, działania edukacyjne poprzez trening
zastępowania agresji, działania alternatywne poprzez pracę w wolontariacie
młodzieżowym, szkolnej drużynie sportowej. Dla rodziców: warsztaty psychoedukacyjne
z cyklu„Szkoła dla rodziców”, spotkania Rodzicielskiej Grupy Wsparcia lub Klubu Mądrych
Rodziców. Dla nauczycieli: szkolenie w ramach WDN np.„Systemowe podejście do agresji
w szkole”,„Jak nie wchodzić w uczniowskie prowokacje”.
Strategia ewaluacji, czyli jej rodzaj (np. wewnętrzna, zewnętrzna, czy mieszana),
metody ewaluacji oraz które elementy programu będą oceniane– np. uzyskane
wyniki bezpośrednie lub odroczone, przebieg procesu czy zastosowane strategie.
Warto przemyśleć formę prezentacji otrzymanych danych ewaluacyjnych, które
będą potem przedstawiane społeczności szkolnej.
Program szkolnej profilaktykinie jest dokumentem zamkniętym, musi ulegać zmianom
wraz ze zmieniającą się rzeczywistością wychowawczą szkoły. Program jest zapisem
swoistych oczekiwań i przewidywań dotyczących efektów wychowania szkolnego.
Pamiętajmy, że program profilaktyki to pojęcie bardzo szerokie, obejmujące różnorodne
działania, to cała strategia, realizacja koncepcji wychowania i przeciwdziałania
wielorakim zagrożeniom. Mogą znaleźć się tutaj programy psychoedukacyjne
(realizowane przez zewnętrznych specjalistów lub będące autorskimi innowacjami
pedagogicznymi nauczycieli), ale również określone wymogi dotyczące zachowania
uczniów i nauczycieli lub działania prozdrowotne. Nie jest jednak beczką bez dna, więc
nie wrzucajmy w niego nadmiernej ilości zadań. Realizacja tego programu ma być
przecież stałym, niekończącym się procesem wspomagania ucznia w radzeniu sobie z
problemami i zagrożeniami, procesem ograniczającym i likwidującym czynniki, które
zaburzają jego prawidłowy rozwój. Nie wchodźmy zatem w pułapkę ilości, zaniedbując
jakość naszych oddziaływań.
Krzysztof Wojcieszek, autor wielu programów profilaktycznych adresowanych do
młodzieży powiedział kiedyś:„Profilaktykę tworzą nie programy, nawet najbardziej
wysublimowane, lecz ludzie. Ludzie dobrzy i mądrzy. Szukajmy takich ludzi i pozwólmy
im działać”. Zgadzam się z nim w pełni, bo wiem, że w wielu naszych szkołach są
wspaniali nauczyciele, na co dzień wspomagający uczniów w radzeniu sobie z
przeróżnymi trudnościami. Znam takich wielu i choć nie mają na to certyfikatów, są
profilaktykami z krwi i kości.
Przykładowy zakres oddziaływań profilaktycznych ujętych w programie
profilaktyki szkolnej
Działania informacyjne i interwencyjne adresowane do uczniów
zapoznanie z punktami statutu szkoły zakazującymi używania środków
odurzających, stosowania agresji i przemocy, opuszczania szkoły podczas zajęć
oraz procedurami w sytuacjach ryzykownych zachowań,
informowanie o społecznych i zdrowotnych skutkach uzależnień,
zwalczanie mitów na temat zachowań ryzykownych,
promowanie sukcesów młodzieży na forum klasy, szkoły, lokalnego środowiska,
zajęcia adaptacyjno-integracyjne,
kontrakty klasowe,
spotkania z pedagogiem szkolnym, dzielnicowym, kuratorem sądowym, których
przesłaniem nie jest wzbudzanie lęku, ale kształtowanie postaw opartych na
odpowiedzialności za dokonywane wybory i postępowanie.
Działania alternatywne adresowane do uczniów
praca w organizacjach działających na terenie szkoły, w środowisku lokalnym–
samorząd uczniowski, harcerstwo, wolontariat, stowarzyszenia i fundacje, które
kreują świadomą pracę na rzecz innych, tym samym rozwijają zainteresowania i
wzbogacają rozwój osobowości,
atrakcyjna oferta zajęć pozalekcyjnych,
organizacja imprez masowych, wycieczki, biwaki, szkolne festyny środowiskowe,
organizacja i propagowanie olimpiad, konkursów, zawodów.
Działania edukacyjne skierowane do uczniów
zajęcia z komunikacji interpersonalnej,
trening zastępowania agresji,
socjoterapia.
Działania adresowane do rodziców
monitorowanie potrzeb i oczekiwań wobec systemu wychowawczo-profilaktycznego
szkoły,
zapoznanie ze statutem szkoły, podstawowymi regulaminami, szkolnym
programem wychowawczo-profilaktycznym,
psychoedukacja, odpowiadająca na rzeczywiste potrzeby, profesjonalnie
organizowana i sprawnie przeprowadzana,
umożliwienie aktywnej działalności i współdecydowania o życiu szkoły.
Działania skierowane do nauczycieli
bieżąca aktualizacja wiedzy z zakresu prawa oświatowego,
monitorowanie potrzeb w zakresie doskonalenia umiejętności wychowawczych,
psychoedukacja,
udzielanie wsparcia w sytuacjach kryzysowych i konfliktowych, m.in. poprzez
tworzenie nauczycielskich grup wsparcia czy powołanie superwizora.
W dzisiejszych czasach, kiedy działalność szkoły tak silnie związana jest z jej najbliższym
środowiskiem, nic nie stoi na przeszkodzie, by w zakresie profilaktyki współpracować też
ze szkołami znajdującymi się w pobliżu. Dobrym i sprawdzonym pomysłem są m.in.
wspólne zajęcia psychoedukacyjne dla nauczycieli i rodziców, debaty i happeningi
organizowane przez uczniów, a nawet międzyszkolne zajęcia pozalekcyjne.
Małgorzata Łoskot
Literka.pl - Jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej Literka.pl - Jak
skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej