Iz knjige Mustafe Imamovica: "HISTORIJA BOSNJAKA"Borba za autonomiju, str.333Kap. Gradascevic******Noel Malcolm: Otpori i reforme u Bosni i HercegoviniHusein-kapetan Gradascevic: Zivot i djeloHusein-kapetan GradascevicOmer pasa Latas******Pocetkom XIX st. javljaju se medju Bosnjacima pobune i otpori, ali na razlicitoj socijalnoj i politickoj osnovi i platformi od pretezno seljackih buna u XVIII stoljecu. Od kraja XVIII i pocetka XIX st. bune se uglavnom ajani i kapetani, kao feudalni veleposjednici i glavni nosioci funkcija lokalne vlasti. Uz njih pristaju i janjicari po gradovima, posebno u Sarajevu, koji su bili znacajan supstrat i u nemirnim sredinama XVIII stoljeca. I jedni i drugi ustaju protiv centralne vlasti, koja im ugrozava socijalni i politicki polozaj. Janjicari su egzistencijalno ugrozeni jer drzava nastoji da ukine ovaj vojnicki red, koji se odavno izmakao svakoj kontroli, au medjuvremenu je izgubio svoju vojnu svrsishodnost. Ajani se bune jer drzava nastoji tradicionalnu lokalnu upravu, ciji su oni nosioci, zamjeniti savremenom cinovnickom administracijom. Time bi ajani izgubili svoju politicku moc.Vec u prvoj polovini XVIII st. ucvrstila se u Bosni ustanova ajanluka, kao novog oblika vrsenja funkcija lokalne uprave u osmanskoj drzavi. Ova funkcija je pruzala velike mogucnosti njenim nosiocima za licno bogacenje putem raznih zloupotreba vlasti. Odatle pojedinci iz gornjih slojeva bosnjackog stanovnistva vode prave male ratove da bi se domogli polozaja ajana. Vremenom ajani, regrutirani uglavnom iz najuglednijih begovskih porodica, postaju nosioci cjelokupne vlasti na podrucju jednog kadiluka. U vecini kadiluka gdje su postojale kapetanije funkciju ajana preuzeli su kapetani. Tako je doslo do spoja ajanske i vojne kapetanske funkcije u jednoj licnosti, odnosno nasljednim putem u jednoj porodici. Svoj polozaj odrzavali su, bez obzira na povremene sukobe, medjusobnom ravnotezom i staleskom solidarnoscu, posebno u odnosu na centralnu vlast.Sa pocetkom reformnog projekta sultana Mahmuda II. 1808. neosporno se gospodstvo bosanskih ajana i njihova samovolja po kadilucima nisu vise mogli dovesti u sklad sa zeljama i naporima centralne vlasti da vojno-administrativnim reformama osigura svoj autoritet u svim djelovima Carstva.Vec od pocetka 20-tih godina XIX st. sultan Mahmud II, preko zloglasnog Dzelal-pase, pocinje obracun sa bosanskim ajanima prostom fizickom likvidacijom najsilnijih medju njima. Uporedo tece i akcija fizicke likvidacije vec odavno neposlusnih i samovoljnih janjicara.Nakon masovne likvidacije janjicara u njihovim najjacim uporistima, Sarajevu i Mostaru, Mahmud II je pokusao privoliti bosanske ajane da mirnim putem prihvate reforme, nudeci im polozaj muteselima, kao prvih modernih drzavnih cinovnika u Carstvu, odnosno Bosanskom pasaluku. Tu su ponudu bosanski ajani odlucno odbili, jer se nikako nisu mogli pomiriti sa perspektivom da od neospornih gospodara u kadiluku postanu obicni, makar i relativno visoki cinovnici. Time je otvoren put direktnom oruzanom obracunu izmedju bosanskih ajana i centralne vlasti.Sultan Mahmud II, poznat kao "Petar Veliki" Osmanskog carstva, ali i kao "Adli" (Pravedni), bio je vrlo odlucan da taj obracun dovede do kraja.Uprkos egipatskom i grckom ustanku, Mahmud II je uspijevao postepeno po Anadoliji i Rumeliji smaknuti jednog po jednog lokalnog mocnika i tako jednu po jednu provinciju stavljati pod efektivnu kontrolu Carigrada.U medjuvremenu je uspio privuci na svoju stranu nekadasnjeg janjicarskog agu Husein-pasu, pod cijom je komandom i uz fetvu seih-ul-islama, 15.VI 1826. godine izvrsen na Atmejdanu u Istambulu masakr nad nekoliko hiljada janjicara. Medju pristalicama reformi taj je dogadjaj poznat kao Vaka-i-Hayriye (sretan ili povoljan pocetak).To je ustvari bio "povoljan pocetak" za obracun sa preostalim feudalnim autonomijama u Carstvu. U tom je pogledu prva na redu bila Bosna.******Bosanski vezir, Ali Namik-pasa Moralia pokusao je ponovno pocetkom 1831. privoliti ajane na poslusnost, odanost sultanu i prihvatanje reformi. Kapetani i ajani su odbili njegov poziv da dodju u Travnik, nego su se krajem januara 1831. sastali u Tuzli. Tu su se dogovorili da ne prihvate reforme, nego da se odupru, posebno uvodjenje nove vojske i novih poreza, te ustupanju podrinjskih nahija Srbiji. Na kraju su, 5. II 1831., za svog vodju izabrali Husein-kapetana Gradascevica. Navedene zahtjeve bosanskih ajana Husein-kapetan je u pratnji oko 4.000 svojih pristalica prenio bosanskom veziru u Travnik u drugoj polovini marta iste godine.U prvom vecem sukobu sa vojskom velikog vezira, 18. VII 1831. kod Kacanika na Kosovu, Husein-kapetan je izvojevao veliku pobjedu, pa su ga ostali ajani potom proglasili za bosanskog vezira, u kuli Hadzi Mujage Zlatara (Zlatarevica) u selu Zabilju kod Viteza. Carski vezir Namik-pasa Moralija uspio je pobjeci u Hercegovinu, a odatle preko Dubrovnika u Carigrad.Nakon toga je prema A.S.Alicicu, u Sarajevu 12. IX 1831. zvanicno proglasena i javno objavljena autonomija Bosne.To znaci da je autonomija proglasena samo desetak dana nakon sto je skoro sva sarajevska carsija stradala u katastrofalnom pozaru od onog 31. augusta 1831.godine.Politicki program bosanskih ajana nije bio jasan i do kraja formuliran, ali se moze reci da su uz vec spomenuto dobijanje reformi koje su, po njima, suprotne islamskoj tradiciji, posebno insistirali da se ne dira u njihova posjednicka prava, te da se ubuduce na polozaj bosanskog vezira postavljaju iskljucivo domaci ljudi.To bi fakticki znacilo da bi Bosna, pod politickim vodjstvom ajana, dobila autonoman polozaj u Osmanskom carstvu, slican onom kakav je Srbija dobila Hatiserifom iz 1830.godine.Opcenito se trazila nadoknada za sve gubitke pretrpljene od ukidanja starih institucija i nadoknada za sve ratne troskove koje su Bosnjaci imali u sukobu sa vojskom velikog vezira.Centralna vlast, odnosno Mahmut II nije prihvatio zahtjeve ajana niti priznao legitimnost Husein-kapetana kao bosanskog vezira. U konacnom obracunu izmedju sultana i Husein-kapetana, u odlucujucem momentu presli su na stranu sultana neki hercegovacki ajani, sa Ali-agom Rizvanbegovicem i Smail-agom Cengicem na celu. Vojska velikog vezira je uz njihovu pomoc nanijela presudan poraz Husein-kapetanu i njegovim pristalicama na Palama kod Sarajeva, 31.V 1832. godine.Samo cetiri dana kasnije, 4. juna Husein-kapetan se jos jedanput, pred samim zidinama Sarajeva, uzalud okusao u boju sa vojskom velikog vezira, kojem su pomagali Rizvanbegovic i Cengic. Tim porazom njegov pokret je konacno propao.Za svoje usluge Ali-aga Rizvanbegovic je nagradjen izdvajanjem Hercegovine u poseban pasaluk, koji je njemu licno na arpaluk, kao veziru sa titulom pase, povjeren na upravu.Centralna vlast se konacno obracunala sa bosanskim ajanima tek odlucnom akcijom Omer-pase Latasa 1850, fizickim unistenjem i likvidacijom preostalih ajana, ukljucujuci tu i Ali-pasu Rizvanbegovica.Svojim ratnim pohodom po Bosni i Hercegovini, koji je trajao godinu dana, Latas je prakticno dokrajcio i unistio one politicke snage koje su stoljecima predstavljale politicki narod u historiji Bosne i Bosnjaka. Sa povijesne distance gledano, te su se snage, iako sa svojih ekonomsko-socijalnih pozicija, ustvari borile za svojevrsnu autonomiju Bosne u Otomanskom carstvu.Savremenici biljeze da je Husein-kapetan Gradascevic, kao "Zmaj od Bosne", kako se najcesce sam nazivao i potpisivao, bio "covik pametan i bogat". Franjevacki hronicar fra Jako Baltic pise da se "Vezir Husein" prema "krstjanim cinjase pravedan". Veliki borac, ratnik i patriota, Husein-kapetan se ipak slabo snalazio u diplomatiji, mada bi se moglo reci da mu je politika bila strast i usud. Svom je pokretu nastojao, i u velikoj mjeri uspio, dati jedan opcebosanski karakter. Sa izuzetkom nekoliko hercegovackih ajana, uz njega je ipak pristala sva Bosna, ukljucujuci tu i Sandzak.Austrija "iz svoje sebicnosti nije htjela znati za Bosnjake".Pored toga, knjaz Milos Obrenovic, u strahu za svoju tek stecenu autonomiju, drzao se prema Husein-kapetanu veoma dvolicno.Cijelu je situaciju na kraju vjerovatno najbolje rezimirao Vuk Karadzic u pismu Jerneju Kopitaru, datiranom u Zemunu 18.VI 1832:"U Srbiji sve po starome, a sultan Bosnjake pokori sam."HUSEIN KAPETAN GRADASCEVIC"Zmaj od Bosne", Kapetan grada GradaccaBorba za autonomiju Bosne******Husein-kapetan Gradascevic: Zivot i djeloBorba za autonomiju Bosne - Mustafa ImamovicNoel Malcolm: Otpori i reforme u Bosni i HercegoviniOmer pasa Latas******Kako se cesto i navodi, od konca 17. stoljeca Bosanski Ejalet(pokrajina) prestavljao je najzapadniju provinciju Osmanskog Carstva.******XIX. stoljece bosanske historije pod turskom vlascu je bilo vrijeme borbe konzervativnog begovata za autonomni polozaj Bosne, a ne kako se cesto iz kojekakvih razloga zeli inaugurirati misljenje o borbi za nekakve vlastite individualne sitnicarske pogodnosti. Ujedno, to je bila i borba protiv svih mogucih sultanskih reformi koje su u sustini, dovodile Bosnu u jos nepovoljniji polozaj.Polozaj raje je bio dosegao vrhunac. Zelja za skidanje turske vlasti bila je osjetna kako u redovima hriscana, tako i muslimana. Mrznja prema Osmanlijama ili Turkusama, kako su ih zvali pogrdnim imenom, osjecala se gotovo u cijeloj zemlji.Ajani Bosne se stalno protive prema svim sultanovim reformama u Bosni, jer su bile u suprotnosti sa njihovim interesima, a najvise upornosti u borbi protiv istih pokazuje Mahmud II (1808-1839), sultan Carstva koje je vec bilo na umoru, sultan koji je bio poznat kao brutalan vladar. On je bio sin sultana Abdulhamida I (koji je umro od posljedica mozdanog udara 7. April 1789.g.) i francuskinje Aime Dubucq deRivery, te je zbog toga nazivan kao "Sin Francuskinje", ili jos cesce kao - "Krscanski sultan". Za njegove vladavine, los polozaj stanovnistva u Bosni dozivljava kulminaciju koja ce eksplodirati u ustanku 1831.g. i dolaskom Carske vojske 1851. godine.(1826.g. su ukinuti janjicari, 1828. izbio je rusko-turski rat, 1851. umire Petar Petrovic Njegos, iste godine kada Bosni i Latas dolazi u pohode)!To je ujedno i prijelomno vrijeme koje ce zauvijek ostaviti traga u Bosni.Po naredbi sultana Mahmuda I, prvi put, na Bosnu 1820.g. krece Ali Dzelaludin pasa, da 'gajtanom i sabljom' slomi otpor bosanskih begova i nezadovoljnika. Mostar i Srebrenica su pali u jurisima kao da su neprijateljski gradovi i u prvom naletu padaju glave 300 poznatih bosanskih ajana. Sultanski ferman, koji je stigao u Sarajevo je jednostavno odbacen i tako prvi puta stajase Bosna i njena volja protiv sultanove.Pobunu je Abdurahman pasa suzbijao sjecom glava 'buntovnika', ali je morao za vrijeme rusko-turskog rata 1828.g. na brzinu da napusti Bosnu, jer je naisao na nezainteresovanost i potpunu pasivnost Bosanaca prema sudbini Carstva. Na kraju je morao vlastitom glavom platiti zadovoljstinu zemlji i da joj tako omoguci ucesce u ratu.U medjuvremenu se pripremala 'kupovina' samostalnost Knezevine Srbije. Sultanima je bio prijeko potreban novac i u posljednjim godinama, posebno kada je Carevina bila na izdisaju, novac koji ce omoguciti dalje vodjenje raskosnog zivota, ali i nabavku i kupovinu modernog naoruzanja koje je bilo neophodno za naoruzanje novom reformom planirane, redovne vojske - nizama.Ista sudbina, iz istog razloga, ce zadesiti Bosnu koja ce biti prodata Austro-Ugarskoj monarhiji za 25 miliona zlatnih dukata.Koliku ce ulogu imati ove cinjenice, da li one bile prihvacene ili ne, ostaje na historicarima u rjesavanju poznate enigme: "Zasto i kako je Srbija dobila autonomiju, a Bosna nije?"Zbog neuspjeha, koje je Osmansko Carstvo imalo u sukobima sa Rusijom koja je bila saveznik Srba, doslo je do ugrozenosti teritorije Bosne s desne obale rijeke Drine, sto je bilo porazno za Bosnjake, koji su svojim zivotima desetljecima branili svoju zemlju. Saznanje da ce Bosna zbog sticanja autonomije Srbije, Grcke i Albanije ostati potpuno izolirana, bili su dovoljan razlog za borbu protiv reformi centralne vlasti.Nakon duzih priprema u Tuzli je u januaru i februaru 1831.g. odrzano savjetovanje bosanskih i hercegovackih ajana i kapetana. Donesene su odluke: da se od Porte zatrazi opoziv svih privilegija Knezevini Srbiji, da se sprijeci progon muslimanskog stanovnistva - koje je odmah nakon priznavanja Knezevine Srbije zapocelo, da se obustavi regrutovanje nove vojske, da se Bosni omoguci autonomija na celu sa domacem covjekom, a da Bosna Porti daje godisnji porez u iznosu od 4000 kesa.Za vodju pokreta izabran je karizmaticni legendarni junak, mladi i bogati Husein-kapetan Gradascevic. Zmaj od Bosne!Kazu da je tada imao samo 28 godina!Kako Porta nije bila za ustupke, bosanski su se prvaci odlucili na oruzanu borbu. Vecina ajana i kapetana priznala je Husein-kapetana za svog vodju. Izuzetak bijahu stolacki kapetan Ali-pasa Rizvanbegovic i poznati Smail-aga Cengic.Gradascevic je trazio da se u Bosni ne mijenja poredak, da se Srbima ne ustupaju nahije preko Drine, da se zastite muslimani u Srbiji, da se zastiti sirotinja i kmetovi u Bosni, te da se namjesnik u Bosanskom Ejaletu bira iz redova domacih ljudi. Husein-kapetan ("Zmaj od Bosne"), kada je vidio da Porta ne vodi iskrenu politiku, zatrazio je da Bosna postane nasljedna knezevina kao sto je Srbija postala pod Milosem. Sultan ovaj zahtjev nije prihvatio.Istovremeno se cijeli bosanski begovat, osim njih nekoliko, podigao i ustao pod rukovodstvom Husein-kapetana Gradascevica na vijest da se uvode nizami (redovna vojska) sa novim uniformamam i novim poreskim sistemom. Pokret je bio okarakterisan (sto u stvari i jeste bio), kao borba protiv samovolje vlasti u Stambolu. Kapetan Gradascevic je stupio u kontakt sa skadarskim pokretom slicnog karaktera, pod vodstvom Skodra pase Busatlije.Kapetan Gradascevic je krenuo, okupivsi vojsku od 25.000 ljudi, u susret Osmanskoj vojsci uz svesrdnu pomoc Skodra pase Busatlije. U prvoj bitki bi potucena brojno slabija vojska velikog vezira koji se uspio spasiti i pobjeci u Stambol. Kapetan Gradascevic nije iskoristio svoju nadmocnost i krenuo u potjeru, vec se siguran u pobjedu okrenuo i vratio u Travnik, gdje se proglasio vezirom.Pod pritiskom, u novom pohodu sultanove vojske, na ciju stranu su stali Ali-beg Rizvanbegovic i Smail-aga Cengic, bosanska vojska bi porazena u okolini Sarajeva 1832.g.******Za nagradu, Ali-beg Rizvanbegovic postade novi vezir u Hercegovini (u Mostaru), koja tada bijase odvojena od Bosne. Kasnije ce se Ali-beg dokazati jos u bitkama protiv Mehmed Ali pase egipatskog. Dolazeci u Mostar poznate su njegove rijeci: "Evo vam Stambol Mostar, evo vam cara i u Mostaru - ne treba vam vise nikom da idete u Stambol!" Medjutim, ono sto on nije mogao znati, sa njegovim uklanjanjem ce biti zavrsena smaknuca svih bosansko-hercegovackih begova i ajana, a sa njima i ideja o bh. samostalnosti (autonomiji i nezavisnosti).Kapetan Gradascevic se poslije bijega u Austriju ponovno vratio i na poziv sultana dosao u Stambol. Sultan je trazio od njega da bude u njegovoj sluzbi, ali na te nagovore sultana nije pristajao te je bio prognan i u prognanstvu otrovan u svojoj 31-oj godini zivota.Bosnjaci su se svojim nazivom distancirali od Turaka Osmanlija za sva vremena, sto najbolje pokazuje dijalog Turskog beglerbega i Husein-kapetana Gradascevica:*****Digao si se protiv carskog dvora Husein-kapetane.Jesam beglerbeze, jer ste zulum cinili po Bosni! - odgovara Husein-kapetan.A i fes ti smeta, sta imas protiv fesa na glavi slavnog turskog vojnika, Huseine-kapetane?Nemam nista, ako je na njegovoj glavi, ali ako ga u Bosni na silu stavljate na nasu bosnjacku, imam, beglerbeze!Sta bosnjacku, i u Bosni !Nema vise Bosne, a nece biti ni Bosnjaka, Huseine, gines za drzavu koja nikad nije ni postajala, niti ce.Ima Bosne beglerbeze i Bosnjaka u njoj, bili su prije Vas i ako Bog da, bice i poslije Vas.*****Sa nestankom Huseinbega-kapetana Gradascevica nije nestao i otpor, vec se on iz godine u godinu pojacavao, sto se najbolje moglo vidjeti 1839. godine kada je objavljen djilhanski hatiserif koji je bio usmjeren u donosenju vecih sloboda hriscanima i uvodjenja "tanzimatskih hajirija" - korisnih ustanova. Takva je situacija vladala punih deset godina, te se zbog bojkota u Bosni nisu mogle provoditi sultanske naredbe. 1849. godine je stradala jedna kaznena ekspedicija Tahir pase koja je bila poslata u Krajinu protiv nezadovoljnika.Otpor reformama Porte je nastavljen, a na putu slamanja tog otpora 1850.g. u Bosnu je sa velikom vojskom poslat poturcenjak Omer-pasa Latas, porijeklom Srbin iz Bosne, sa izricitim zadatkom, da pod svaku cijenu provede reforme. Samo u prvim borbama je izginulo oko 2500 Bosnjaka. U tom periodu, a i kasnije izvrsena je 'sjece ajana', tako da ce Bosna i Hercegovina, kako ce to povijest pokazati cesto i u buducnosti, uvijek ostajati bez 'pametnih glava', rukovodecih ljudi i tako obezglavljena - docekivati nemirna vremena u kojima su oni bili najpotrebniji.Bune su nicale na sve strane, a i sam hercegovacki vezir Ali-beg Rizvanbegovic bi protiv uvodjenja novih uredbi. To ce ga na kraju kostati glave, kada 1851.g. bi uhapsen, naopako posadjen na magarca i tako proveden kroz Mostar. Kasnije je u taboru pred Banja Lukom u toku noci ubijen, po naredbi Omer pase Latasa, (koji se u tom gradu i poturcio, tj. gdje je preuzeo muhamedanstvo i presao na islam).Dugogodisnji otpor je bio slomljen i time je sahranjeno nastojanje Bosnjaka da za svoju pokrajinu osiguraju autonomiju. Bosnom su zavladali stranci koji su svoj polozaj shvatili kao izvor bogacanja, i taj se polozaj nije promijenio sve do ovih dana.******U ratu sa Rusijom Porta je je bila prisiljena prihvatiti nepovaljan San Stefanski mir u martu 1878.g. Po njemu je bilo predvidjeno stvaranje tri (3) nove drzava na Balkanu: Velika Bugarska, Crna Gora i prosirena Srbija. Za BiH je bila predvidjena autonomija u okviru Osmanskog Carstva, koja u njoj kao takva - nije mogla opstati. Nezadovoljne jacanjem Rusije, evropske zemlje su trazile reviziju ovog ugovora, koja je izvrsena u ljeto 1878.g. Na njemu su Srbija i Crna dobile medjunarodno priznanje, teritorijalno prosirenje i obavezu da priznaju ravnopravnost nesrpskim narodima.Austro-Ugarska je clanom XXV Berlinskog ugovora dobila medjunarodni mandat da "okupira i upravlja BiH". U julu 1878.g. u Sarajevu je doslo do masovnih demonstracija, poslije kojih je izabrana narodna vlada. Narodu je podijeljeno oruzje, a funkcioneri osmanske vlasti napustili su Bosnu. Tako je, nakon 400 godina prestala da postoji, ionako labava osmanska vlast u BiH. U otporu je ucestvovao jedan broj Srba i Hrvata, dok su Jevreji otpor pomogli novcem. Tako je otvoren put Austro-Ugarskoj aneksiji BiH, koja je konacno i izvrsena 1908. godine.