- - - ----

---

ç.i

-- - - - - .. -- .

-~---- -- -- - ~

'FP Foreign Policy....-:--:

N.i E RD E K L

Mart-NisanjMayls-Uaziran 2003

i~kiye'ninstratejiiyisi degisimelanirken, pek çok soru-l çözümünü de içeridemak gerekecek.

i-k-Amerikan iliskileri;ünkü gibi badireleriatlatti. Ya bu sefer?

i POLICY

8 POSTA KUTUSU Yükselen Amerikan karsitligi. Uluslararasi ParaFonu için oy kullanmak . Maskesi düsen sivil toplum örgütleri ·Amerikali koyun bakicilari

YENiDENDÜSÜNÜN

10 Güç Amerikan dolarlarini ve yesil berelileri unutun. Bu günlerde,küresel planda gücünüzü hissettirrnek için daha önce hiç olmadigikadar çesitli ve genis bir yelpazeye yayilmis araçlar var. Fakat teröristsebekelerin, diplomatik ittifaklarin ve uluslararasi finans kurum-larinin etkisi artiyor gibi görünse de, küresel üstünlügün sürdürülme-si ulasilmasi zor bir kaynak olan ahlaki otoritenin basarili bir sekildekullanilmasina bagli olabilir. Niall Ferguson

GEREKLiSAYILAR

18 Son Tükenis? Türlerin korunmasina yönelik ciddi bir çababaslatilmazsa, bütün türlerin neredeyse yarisi bu yüzyilda yok olabilir.Bu 65 milyon yil önce dinazorlarin yok olmasindan beri tanik olunanen büyük soy tükenmesi olabilir. Norman Myers ve Stuart Pimm

KAPAKKONUSU

20 Terörist Defterleri 90'li yillarin ortalari'nda bir grup Özbek gençöldürmeyi ögrenmek için okula gitti. Simdi, bu ögrencilerin geçen-lerde ortaya çikarilan ve yalnizca FOREIGNPOLICY dergisindeyayinlanan defterleri, Orta Asya'daki Islamci teröristlerin izledikleriyöntemleri, kafa yapilarini ve terörizmle savasta siyasi sorumlularinkarsilastiklari zorluklari gözler önüne seriyor. Martha Brill Olcott veBakhtiyar Babajanov

TÜRKDISPOLiTiKASi

32 Savasin Ardindan: Amerika'nin Irak Politikasi veTürkiye'nin Konumu 11 Eylül ABD'yi yeni bir hegemonyaarayisina ve buna uygun politikalar uygulama noktasina getirdi.ABD'nin bu baglamda gerçeklestirdigi Irak Savasi hem ABD-Türkiyeiliskilerini etkiledi hem de Türkiye'nin iç politikasinda önemliyankilar yapti. Gül Barkay ve Suhnaz Yilmaz

38 Dört Köseli Üçgen Olmaz Irak Savasi'na giden süreçteTürkiye'nin Irak'a ve genelolarak Kuzey Irak'a yönelik poli-tikalarinda bir kirilma noktasina gelindi. Kürt sorununun çözümüiçin gerekli demokratik perspektif Süleyman Demirel'in 1991'deDiyarbakir'da yaptigi konusmada bulunabilir. Gencer Özcan

IRAKDOSYASI

50 Amerikan Dis Politikasinin Düsünsel Sigligi ABD'ninIrak'a niye saldirdigina iliskin pek çok tez ortaya atildi. Asilbakilmasi gereken yer ise, Amerikan sosyal bilimini kiskacina almisrasyonel tercih kuraminin insani dislayan perspektifidir.jacquline Stevens

- ---- -- ----

"

~

~

f~~~.--~.,.~~--,,",,~-4At

:ilGi~~:U~~i

56 Savas ve Petrol Baglaminda Dünya Düzenini AnlamakABD'nin Irak Savasi ucuz petrol için degil pahali petrol için yapildi.Yasanan küresellesme yanlisi bir sermaye koalisyonu ile petrol/silahkoalisyonunun mücadelesindeki bir evredir. Burak Ülman

66 ABD'nin Yeni Egemenlik Alani: Dünya Denizleri ABDklasik bir deniz gücüdür. Yeni hegemonya anlayisina dayananAmerikan stratejisinde deniz kuvvetleri çok önemli bir rol oynaya-caktir. Nejat Tarakçi

DENEMELER

72 Asil Medeniyetler Çabsmasi Samuel Huntington'un söyledik-leri yari yariya dogruydu. Bati'yla Müslüman dünyasini ayirankültürel fay hattini demokrasi degil cinsiyet belirliyor. Yeni yapilanbir arastirmaya göre, Müslümanlarla Batililarin arasinda kadin-erkekesitligi, bosanma, kürtaj ve homoseksüel haklari konularindadünyalar kadar fark var. Bu, Ortadogu'da demokrasinin gelecegiiçin pek de hayirli bir haber degiL. Ronald Inglehart ve Pippa Norris

82 Küresellesmenin Bes Savasi Uyusturucu, silah, fikri mülkiyet,insan ve paranin yasa disi ticaretinde patlama yasaniyor. Bu yasadisipiyasalarin kontrolü için verilen mücadele tipki terörle mücadeledeoldugu gibi, devletleri küresellesmenin güçlendirdigi, hizli hareketeden, bir devlete bagli olmayan ve genis kaynaklara sahip sebekeler-le karsi karsiya getiriyor. Devletler dünyayi bir zamanlar ulus-devletler arasindaki çatismalarin yaptigi gibi sekillendiren bumücadelenin altindan kalkmak için yeni stratejiler benimsemedikleritakdirde bu savaslari kaybedecekler. Moises Naim

..

Terörist defterleri:

Özbekistan' da hayati degilölümü ögreten okullardan

ders nodan.

,- ~-:t',-.:._",

i,.

iki dünyayi ayiran asilneden kadinlara bakis

mi?

MART-NIsAN iMAyis-HAZIRAN 2003 ~

-----------------------

i\tIF arastirma direktörü:en Rogoff' a göre dünya\tIF'nin kiymetiniilmeli.

-_:.;--".....i

i

'. yillik Küresellesme~ndeksi hangi ülkenin en:üresel oldugunu ortaya:ikariyor.

---

- -_.-. - . _.._-

'~p I_~o~ei~ P~li~j

92 IMFnin Savunmasi Küresellesme karsiti göstericiler, gelismekteolan ülke siyasetçileri ve Nobel ödüllü ekonomistlerce yerden yerevurulan Uluslararasi Para Fonu (IMF) Dünyanin Bir NumaraliGünah Keçisi haline geldi. IMF'nin arastirma bölümü sorumlusu buelestirilerin büyük kisminin entellektüel açidan yanlis ya da siyasi biramaç güderek yapilmis olduklarini belirtiyor. Yanlis bilgi veinanislari düzeltip küresel büyüme ve finansal istikrarin nasil en iyisekilde saglanacagi gibi daha önemli ekonomik tartismalar üzerindeyogunlasmanin vakti çoktan geldi. Kenneth Rogoff -

102 Küresellesmeyi Ölçmek: Kimler Indi, Kimler Çikb? Ikisene önce, ülkelerin dogrudan yabanci yatirimdan uluslararasi seya-hate, telefon trafiginden Internet sunucularina kadar pek çok alan-daki küresel baglantilarini ölçen bir endeks yarattik. Aradan geçeniki yil zarfinda önce Singapur, sonra da Irlanda 62 ülkeyi kapsayansiyasi, ekonomik ve teknolojik entegrasyon siralamamizin entepesinde yer aldilar. En küresel ülkenin hangisi oldugunu ve 11Eylül'ün küresel entegrasyonu nasil etkiledigini 2003 A.T.Kearney/FoREIGN POLICYDergisi Küresellesme Endeksi'nde bula-caksiniz.

SATiRARASI

116 Sürünen Vergiler, Gizli Korumacilik Dünya TicaretÖrgütü'nün korumacilik konusunda pek insafi yoktur, tabi eger itha-lati Çin' den yapmiyorsaniz. Kevin]. Cuddy

TARTISMALAR

118 Gelecekteki Kusursuz Birlik Avrupa bir süper güç degil; bukadar önemli olmasi tam da bundan kaynaklaniyor. Nick Butler

120 Kalkinmada Yanlis Aynm Dijital uçurumu kapatmaya çalismakyüksek maliyetli bir hatadir. Charles Kenny

iNCELEMELER

122 BASKA DILLERDENNeden FransizlarAmerikaliolmali?MaxBerley · Almanlar savas zamaninda çektikleri acilara yenidenbakiyorlar. Robert Gerald Livingston · EI-Kaide liderleriAfganistan'daki magaralarinda ne yapacaklarini planliyorlar .Gabriel Garcia Marquez kendi gerçegini anlatmak için yasiyor. FidelCastro

130 GLOBAL BA YI Insan haklari antlasmalari herseyi dahakötülestiriyor . Ingilizler Thatcher'i özlüyor · AB'nin bir kalbeihtiyaci var.

134 AG'A TAKiLANLAR Diplomasi kapali kapilarin arkasindançikiyor. Dünyanin eski liderleri Web' de geçmislerini anlatiyorlar.MIT'in yoksul ülkelerin egitimine yardim etmek için mütevazi birplani var . Irlanda'da nefret edilen bir azinlik Internet'ten faydalan-manin yollarini buluyor · Uydular is dünyasini daha çevreci yapiyor· Ayrica,uluslararasikalkinmada yüksekteknolojinInrolü konusun-da iki uzman DennIs Whittle ve MarI Kuraishi favori web sitelerinitanitiyorlar.

- -- - --

[TÜRK DIS POLiTiKASi

SavasinArdindan:Amerika'ninIrak Politikasive Türkiye'nin

Konumu

Gül Barkay ve Suhnaz Yilmaz

avas hazirliklari, askeri yiginaklar, Birlesmis

Milletler silah denetçilerininraporlari, hara-retli tezkere tartismalari, dünyanin dört biryanindaki savas karsiti protestolar derken

Irak'ta savas basladi ve bitti. Ve 21. yüzyilinbeklenenilk büyük savasi beklenmedik bir sekilde sadece 21gün sürdü Amerikan dis politikasi özellikle 11 Eylülsonrasinda Cumhuriyetçisahinlerintektarafli yaklasi-minin hakimiyeti altina girdi. Bu olgunun elestirelbirincelemesiniyapmak ve bu politikanin küreselve böl-gesel sonuçlarini irdelernek gerekiyor. Önümüzdekidönemde uluslararasi iliskilerdekiyeni çerçeveyi buyaklasimin ürettigi politikalarin büyük ölçüde belirle-mesikaçinilmazgibigörüldügüne göre böylesibir an-lama çabasi diger devletlerinsiyasetve strateji üretmeçabalari üzerinde de etkili olacaktir. Kuskusuz Türk-Amerikan iliskilerive hatta Türk içve dis politikasidaIrak savasi ve ortaya çikardigi gelismelerden sonra birdönüsüm geçirecektir. .

AMERIKAN DIS POIITIKASI'NIN KÜRESEL VEBÖLGESEL BOYUTU

Ünlü siyaset bilimci Robert Gilpin'in Savas ve DünyaPoliti/ui$inda Degisim (War and Change in WorldPolitics) adli eserinde de savundugu gibi, savaslar özel-likle de hangi ülke ya da ülkelerin egemen güç olaca-gini belirleyen 'hegemonik savaslar' tarih boyuncauluslararasi sistemde degisimi sürükleyen baslica olay-lardandir. Bu durumun dramatik bir örnegi, dünyayikana bulayan Birinci ve Ikinci Dünya Savaslarinin so-

Gül Barkay, Dogu Akdeniz Üniversitesi Tarih Bölümünde

misafir ögretim üyesi, Suhnaz Yilmaz Koç Üniversitesi Ulus-

lararasi !liskiler Bölümünde ögretim üyesidir.

"Baris içinde yasamak için savasmak zorundayiz"Aristotle

nucunda ortaya Amerika ve SovyetlerBirligi'ninlider-ligindeiki kutuplu bir dünya düzeni çikmasiydi.

Buna istisnasayilabilecekbir gelismeiseSogukSa-vas'in sona ermesiyleyeni bir dünya düzenine geçilir-ken yasandi. Soguk Savas'in Sovyetler Birligi'nin yikil-masiyla tamamen barisçi bir sekilde sona ermesi ve ko-münist rejimlerin teker teker yikilmasiylaABD hege-monik bir savas yasamadan tek kutuplu bir dünyadabasat güç haline geldi. Öte yandan, Soguk Savasson-rasi dönemde Avrupa Birligide entegrasyon sürecinehiz vererek küresel bir aktör olma çabasi içine girdi.Irak krizi sirasinda ise, Bush liderligindekiCumhuri-yetçi sahinlerintektaraflilikyanlisipolitikalariylahemKuzeyAtlantik ittifakinda, hem de Avrupa Birligi'niniçinde derin çatlaklar açikça ortaya çikti. ABD ile sikiisbirliginisürdüren Ingiltereve Ortadogu'da SovyetlerBirligi'ninçökmesiyleolusan boslugu doldurmak iste-yen savas karsiti Almanya ve Fransa arasindaki deringörüs ayriliklarigünden güne daha da belirginlesti.

Uluslararasi oydasma ve ikinci bir BirlesmisMil-letler Güvenlik Konseyi karari olmadan Amerika ta-rafindan baslatilan Irak harekatinin uluslararasi hi.i-kuk açisindan mesruiyetison derecesüpheliydi.Ulus-lararasi arenada, ABDhegemonyasinigüç kullanarakpekistirrneyihedefleyen böyle tektarafli bir politika,hem BirlesmisMilletler sistemine,hem de uluslarara-si hukukun etkinligineciddi gölge düsürdü. Irak ko-nusunda BirlesmisMilletler içinde ve disinda yapilanhararetli tartismalar ve diplomatik manevralar, aslin-da yenidünya düzenindekigüç mücadelesininbir par-çasiydi. Irak ile ilgiligelismelerinönemli bir yol ayri-mi teskil etmeside bu baglamda degerlendirilmelidir.

Amerikan dis politikasinin sekillenmesinde 11Eylül saldirilarinin etkisini iyi anlamak yapilacak

- - - - ----

:.---

r

Yikmakkolaypekiya sonrasi?

analizin saglikli olabilmesi için Sarttir. 11 Eylül'ünönemi su üç noktadan kaynaklaniyor: Öncelikle,dünyaninen güçlü ülkesinin sahsinda bütün devletlersistemine devlet disi bir aktör tarafindan meydanokunmustur. Ikincisi, küresellesmeninsembolü olanABD'yitehdit eden uluslararasi terörün bizzat kendi-si,eylemlerinyapilma tarzi ve örgütlenme modeli ba-kimindan küresel dünyanin bir sonucudur. Üçüncü-sü de, bu saldirilar dev bir güç olan ABD'yi kendievindevurmus ve Amerikan halkinin güvenlik duy-gusunu derinden sarsmistir.

Amerikan toplumu üzerinde ciddi bir travma ya-ratan bu trajik gelismelerin sonucunda 'Vietnamsendromu'nun yerini '11 Eylül sendromu' aldi. Viet-nam Savasi sonrasinda disari asker gönderilmesinesiddetle karsi çikan Amerikan halkinin, dünya ka-muoyunun siddetli tepkisine ragmen Irak'taki savasayaklasikyüzde 60 gibi yüksek bir oranda destek ver-mesininnedeni budur. Bush yönetimi ise yeni bir ol-guve tehditle karsi karsiya kalinmasindan yararlana-rak önceliklekendi iç kamuoyu desteginiarttirdi. Bu-nun sagladigigüçle de uluslararasi terörle savasirkenkendine göre bir dünya düzeni kurma amaciylaadimlar atmaya basladi. Mganistan'da Taliban reji-minin devrilmesiylebaslayan bu süreç Irak'ta devamedecek ve Amerika'nin stratejik ihtiyaçlari ve hedef-leri dogrultusunda Ortadogu'da yeniden yapilanma-yi beraberinde getirecekti.

Isin politik ve stratejik boyutunun yanisira, dün-ya enerji kaynaklarinin kontrolü üzerindeki ekono-mik çikarlar da, kuskusuz, Irak savasinda büyükönem tasiyor. Ayrica Bush yönetiminin Amerika'da-ki enerji lobisiyleyakin baglantisi da, iç politika di-namiklerinin dis politikaya etkisine çarpici bir örnekteskil ediyor.

--

Savas öncesinde Irak'ta günlükpetrol üretimi2-2,5 milyon varil civa-rinda olup, bunun 2 milyon varileya-kin kismi BirlesmisMilletler gözeti-mindeki 'gida karsiliginda petrol'programi kapsaminda ihraç ediliyor-du. Irak'in ana petrol kuyulan kuzey-de Kürtler'in çogunlukta oldugu Ker-kük ve güneyde Siiler'in çogunluktaoldugu Rumelya bölgesindedir.Ayri-ca Bagdat'indogusunda da önemlibirpetrol üretim merkezi bulunuyor. Bubölgeler savas sirasinda Saddam'inpetrol kuyularini ateseverme ihtimalikarsisinda Amerika tarafindan önce-likliolarak kontrol altina alindi.

Kanitlanmispetrol rezervleriyak-1asik 112 milyar vari! olan Irak, buzenginligiyle Suudi Arabistan'in ar-

dindan ikinci sirada yer aliyor. Bu yüzden, petrol tü-ketiminin yüzde 56'sini (bu miktarin gelecektedahada artmasi bekleniyor) günde 11 milyon varil petrolve petrol ürünü ithal ederek karsilayan Amerika içinböylesi önemli bir enerji kaynaginin kendisine yakinistikrarli bir rejimin elinde olmasinin önemi büyük.Bu durum, Amerika'nin Saddam'i devirmekte nedenbu kadar israrlioldugunu açiklayan en önemli neden-lerden de biri. Zira, nüfus artisi ve gelisensanayi ne-deniylepetrole olan talep hizla artiyor. Dahasi, sinirlienerji kaynaklarinin ve dagitim aglarinin kontrolüneküresel güç hayati bir önem atfediyor. Bütün bu poli-tik, stratejik ve ekonomik faktörler göz önüne alindi-ginda Amerika'nin Irak politikasina yön veren etken-ler daha iyi anlasilabilir.

Irak'taki gelismeler,kuskusuz tüm Ortadogu böl-gesini ciddi bir sekilde etkileyecektir. Amerika'ninbölgedeki hedefi öncelikle Saddam rejimini devirip,hem kendisine tehdit olarak gördügü bir rejimdenkurtulmak, hem de bu savasiiran ve KuzeyKore gibikendisine ayak direyen diger ülkeleregüçlü bir mesajgöndermek için kullanmaktir. Ayrica Amerikan yö-netimi Ortadogu bölgesinde ciddi bir yeniden yapi-lanma hareketini de baslatma amacinda. Irak'in temelbir roloynayacagi bu yeni yapilanmada, Amerikakendisi ile yakin isbirligiyaparak bölgedeki stratejikve ekonomik çikarlarinigözeten, radikal Islamciterörhareketlerine göz açtirmayan ve tercihen aemokratikrejimler olusturmayi hedefliyor.

Ancak böyle bir senaryonun Amerika tarafindantektarafli olarak yürürlüge konmasi çok ciddi sorun-lar yaratabilir. Sicak savasin kisa sürmesine ragmen,esas sorunlar savas sonrasi yeniden yapilanma süre-cinde ortaya çikacak. Irak içindehem Sünni ve Siiler,hem de Arap, Kürt ve Türkmen gruplar arasindaki

- -- - - - --

=[ Türk Dis Politikasi

dengeleriyerine oturtmak, hele bir de bunlari Irak'intoprak bütünlügÜnü koruyan demokratik bir yapiçerçevesindeolusturmak hiç de kolay gerçeklesmeye-cek. Ayrica, Arap-Israil sorununa adil bir çözüm bu-lunmadan yapilacak bölgeseldegisimgirisimleri,böl-gedeki zaten hassas olan dengeleri daha da bozarakAmerika ve müttefiklerinekarsi duyulan tepkiyi artti-rabilir. Bu durumda, Amerika bir yandan terörle sa-vasirken,bir yandan da kendisineyönelik terör tehdi-nin daha da artmasina neden olabilir.1ran'in Irak'ta-ki otorite boslugundan faydalanarak, Irak'taki Siiço-gunluk üzerindekietkisiniarttirmasi ihtimali de Ame-rika içinciddi bir endisekaynagidir.Amerikan dis po-

yenli denklem misali çözümlenmeyi ve kamuoyu ilepaylasilmayi bekliyor. Aslinda daha da karmasikolani -bizim bu altbaslikta denedigimiz gibi-, bu so-rularin cevaplarini bil(e)meden baska sorulara cevaparamaya çalismaktir.

3 Kasim seçimlerisonrasinda iktidara gelen AKPhükümeti yukarida bahsedilen sorunlar yumaginaözellikleAB ve Kibris sorunlari baglaminda yepyenibir vizyonla yaklasacaginin altini çizmisti. Yeni Hü-kümet üretecegiyenipolitikalarin desteginiekonomi-de ve/veyaTSK'da degilkendisini tek basina iktidaratasiyan halk kitlesinde arayacaginin sinyallerini ver-misti. Ancak Kopenhag zirvesi bu süreçte onemli bir

yol ayrimiyaratti. AKPhüküme-tinin göreve gelir gelmez ortayakoydugu tüm çabalara ragmenABtam üyelikiçin tarih belirlen-mesi hususunda Türkiye'ye bek-ledigi ve hedefledigicevabi ver-medi. Kibris sorununda ise ikti-dar partisi baslangiçtakiatakligi-nin yarattigi avantaji kullanama-yarak kisa sürede resmi politika-nin etki alanina girdi. Bu gelis-

meler hükümetin olusturmayi hedefledigidis politikavizyonuna darbe indirip özellikleKibris konusundahükümetten farkli seslerin çikmasina neden oldu.Hatta Basbakan Tayyip Erdogan Annan Plani'ni da-ha önceden yanlis yorumladigi açiklamasini yapmakdurumunda bilekaldi. Hükümet dis politika eksenin-de gelistirdigitek alternatif taktigin eski resmi söylem-lere siginmak oldugunu kisa zamanda kamuoyunagösterdi. (Tayyip Erdogan'in AB'ye karsi NAFTA'yialternatif olarak sunusunu saymazsak).

Ayni dönemde, olasi Irak harekatiyla ilgili resmive askeri çevrelerde Türkiye için Irak'in egemenligi,toprak bütünlügü ve siyasi kimliginin esas sayildigi,petrol kaynaklarinin tüm Irak halkinin müsterek ma-li oldugu ve Irak'in merkezidevletinkontrolünde kal-masi gerektiginivurgulayan resmi açiklamalar yapil-di. Türkiye'nin BM kararlarina uyacagi mesaji da al-ti çizilerekverildi.Tüm bu açiklamalar ve verilen sa-vas karsiti mesajlar,Türkiye'nin ABD ile askeri isbir-ligi konusunda sürdürdügü müzakerelerle ayni dö-nemde gerçeklesti.Ancak, ABD ileoturdugu pazarlikmasasinda verecegi askeri destege karsilik ülke eko-nomisini güçlendirmeyi hedefleyen hükümet bu an-lamda çogunlugu olusturdugu meclisten bekledigidestegi göremedi. "Yurt disina asker gönderme veTürkiye'de yabanci asker bulundurma" konusundakiyetki tezkeresi TBMM de 1 Mart tarihinde oylandi.Anayasa ve iç tüzük geregincetezkerenin kabul edil-mesi için gerekli olan 268 kabul oyu bulunamadigiiçin tezkerekabul edilmemissayildi.Aslinda Tezkere-

Amerikan dis politikasininsekillenmesinde11 Eylülsaldirilarininetkisini iyi anlamakyapilacak analizin saglikliolabilmesiiçinsarttir..litikasininsekillendirdigibu küresel ve bölgeselgelis-melerden en çok etkilenen ülkelerden biri de kusku-suz Türkiye olacaktir.

TÜRK-AMERIKAN 1L1SKILERINDEZORLU DÖNEMEÇ8 Ocak 2003 tarihinde Genelkurmay Baskanligiba-sinmensuplari için bir resepsiyondüzenledi.Buresep-siyonda yaptigi konusmada Genelkurmay BaskaniOrgeneral Hilmi Özkök Türk dis politikasiyla ilgiliönemli açiklamalarda bulunmustu. Türkiye'nin tari-hinin en büyük sorunlariyla karsi karsiya oldugunubelirten Özkök bu sorunlar yumagini aci bir sarmalabenzetmisti. Özkök'e göre, Türkiye'nin AB'ye girmeçabalari, Kibris müzakereleri, Güney Kibris Rum yö-netiminin AB'ye girme yolunda dönüsü olmayannoktayi geçmesi, ekonomideki sorunlar, global terö-rizm ve ABD'ninmuhtemel Irak harekatindan olusanbu sarmali çözmek için üretilecekpolitikalarin deste-gi maalesefekonomiden çok SilahliKuvvetlerdengel-mek zorundaydi.

Savasin arefesindeve savas sirasinda Türkiye'ningüçlü bir ekonomiye dayanarak politika üretmedi-gi/üretemedigi bilinen bir gerçek. Ancak hükümetbu süreçte nasil bir politika izledi?Türk SilahliKuv-vetleri (TSK)bu süreçlerde izlenen politikalara han-gi anlamda ve ne tarz bir yönlendirmeyle destek ol-du? Üretilen politikalar istenilen sekilde uygulana-bildi mi? Bu sorularin cevaplari aynen dis politika-daki sorunlar yumagi gibi karmasik ve çok bilinme-

n_____.- - -

YeniDünyaDüzenininbasmimari.

nin meclisingündemine alinmasinin epey öncesindeHükümetin bu anlamda bir zorlukla karsilasacaginin-sinyallerifarkli yetkili agizlardan verilmeye baslan-misti. 27 Aralik 2002 tarihli MGK toplantisindansonrayapilan resmi açiklama söyleydi: "MGK, Mec-lisivesayetaltina almamak için Irak konusunda hü-kümete tavsiye karari almayacak". Yine bu süreçtegerek Cumhurbaskani Ahmet Necdet Sezer gerekMeclisBaskani BülentArinç gereksemuhalefetparti-si lideri Deniz Baykal yazili ve görsel medya araciligiy-laHükümete ve kamuoyuna paralel niteliktemesajlarvermeyebaslamislardi. Meclisin gündemine gelebile-cek tezkerenin mesruiyetini sorgulayan bu mesajlarBMGüvenlikKonseyi'nin savasa yesilisik yakan birkarar almamasina dayandiriliyordu. Ancak tezkere27Subattarihinde basbakan Abdullah Gül'ün kuvvetkullanimininIrak sorunundaki son çare oldugu yo-lundakigerekçesiyleMeclisin gündemine geldi. Aynigün oylanmasi beklenen tezkere 2 gün gecikmeyle1Mart tarihinde oylandi.

Tereddütlerle girilen bu süreci oylama önce-sinde devletin zirvesinde tereddüt yok açiklama-siyladegerlendiren Erdogan, Meclis kararimn he-men akabinde yaptigi resmi açiklamada demok-rasi sürecinin her anlamda isletildiginin altini çiz-di. Özellikle parti içi demokrasi için oylamadanÖncegrup karari almadiklarim belirten Erdoganmeclisin bu kararinin iç politika malzemesi yapil-mamasi gerekliligi üzerinde durdu. Nitekim oyla-manin ertesinde suskunlugunu koruyan SilahliKuvvetler 5 Mart tarihinde Orgeneral Özkök'ünyaptigi açiklamayla TSK oylama sonucundan ra-hatsiz olmadigini, demokrasinin her anlamda isle-digini ve Hükümetle uyum içinde olduklarininmesajini verdi.

-

Meclisin Amerikan askerlerinin Türki-ye'ye gelerekburadan Irak'a aktarilmasinaveTürk ordusunun KuzeyIrak'a gönderilmesi-ne izin veren ikinci tezkereyi reddetmesininardindan savas yalnizca Güney cephesininaçilmasiyla basladi. Türkiye'nin kaygilari Ku-zey Irak ve savas sonrasinda bu bölgedeolu-sacak yeni yapilanma üzerinde yogunlasti.Yine bu dönemde, uluslararasi dedikodularamalzeme olan ve ABD'nin Irak'tan sonrakihedefiolacagisöylenenIran ilediplomasitra-figiyasandi. Mart ayinda Iran Devlet Baska-ni Hatemi'nin özel temsilcisiBehzadNabaviAnkara'ya gelerek savas sirasinda ve sonra-sinda KuzeyIrak'ta olasi bir Kürt Devletininolusumuyla ilgili iki ülke arasinda ortak birstrateji belirlemekiçin görüsmeleryapti.

Savas sonrasinda tipki savas öncesindeoldugu gibi Türk dis politikasinin kaygilari

sadece KuzeyIrak ile sinirli degildi.Mayis 2004 tari-hinde Güney Kibris'in tüm adayi temsilenAB'yegire-cek olmasi bu konuda bir yaklasim degisikligininge-rekip gerekmedigisorusunu tüm agirligiylagündemegetirdi. Bölgedekienerji paylasim ve dagitim strateji-lerinde degisikliklerolacagi kaygisina paralel olarakBakü-CeyhanPetrol boru hattinin devre disikalabile-cegikuskusu da bir diger meseleolarak ön plana çik-ti. Savasinardindan dünyaya ve bölgeyeyeni bir sekilvermeye çalisan lider ABD ile önce tezkere ardindanda Kuzey Irak'a Türk ordusunun müdahale arzusutartismalariyla zedelenmisolan iliskilerinnasil onari-lacagida bu kaygilar zincirininbir digerve belkide enönemli halkasiydi.

Aslinda Türk-Amerikan iliskilerinde geçmis dö-nemlerde yasanmis krizleri kisaca gözden geçirdigi-rnizde halen yasanilan sorunlu dönemi daha soguk-kanli olarak degerlendirmeimkani da bulunabilir.

Lozan Antlasmasi 18 Ocak 1927 tarihinde ABDSenatosunca reddedilmis ve ayni gün ABD DisisleriBakani Frank B. Kellogg Istanbul'daki AmerikanYüksek KomiseriAmiral Bristol'a talimat vererek Is-met Pasa ve DisisleriBakani Tevfik Rüstü Aras'a red-din ABD Hükümeti ile bir ilintisi olmadigini ve dos-tane iliskileriengellemeyeceginiduyurmasipi istemis-ti. Nitekim 17 Subat 1927 tarihinde de iki ülke ara-sinda diplomatik iliskilerkurulmustu. Basbakan Ta-yip Erdogan'in geçtigimizgünlerde ABDKongre üye-lerine yolladigimektup ve öncesindeAmerika'nin et-kili Wall StreetJournal gazetesindeAmerikan Kamu-oyu'na yaptigi açiklama ister istemez 76 yil öncesinihatirlatiyor. Bir anlamda bu sefer Türk Hükümetiikinci tezkereninTBMM'de reddinin Türk Hüküme-ti ilebir ilintisiolmadiginive dostane iliskilerindevamedeceginiduyuruyordu.

MART-NISAN iMAyis-HAZIRAN 2003 3

--

==i Türk Dis Politikasi

Geçmiste, Türk-Amerikan iliskilerinin devletpolitikalarindan ziyade hükümet politikalariyla be-lirlendigi baska durumlar da vardi. 1950-1960 yil-lari arasindaki DP iktidari döneminde ikili antlas-malarin meclisin onayindan geçmedigi iyi bilinenbir gerçektir. 1960 sonrasinda ise MGK'nin devre-ye girip bu karar mekanizmasini hükümetin elindenalmasi sonucunda iliskiler farkli bir boyut kazandi.1964 yilinda siyasi krize neden olan Johnson mek-tubu ve 10 yil sonrasinda 1974 yilindaki Kibris çi-karmasinin ardindan Amerika'nin ambargo uygu-lamasi, Amerikan üslerinin Türkiye'deki faaliyetle-rinin durdurulmasi ve ikili antlasmalarin yürürlük-ten kaldirilmasi Türk-Amerikan iliskilerinde ciddikrizlerin yasanmasina yol açan gelismelerdir. Yinede, iki ülke arasindaki iliskilere ambargo dahi göl-ge düsüremedi. Bu gelismenin nedenini ABD Anka-ra Büyükelçisi Robert Strausz- Hupe emekli olduk-tan sonra 1992 yilinda yaptigi bir röpörtajda susözlerle açiklamisti: "Uluslararasi iliskilerde bazisorunlar hiç çözülmez ama onunla birlikte yasama-yi ögrenirsiniz. Kibris da öyledir. niskinizi öyleayarlarsiniz ki bu sorun iliskinin tümünü tehdit et-mez...Son 8 yilda iliskide oldugumuz konular artti.Tansiyon zaman zaman yükselmis olabilir ama ga-yet açiklikla ifade etmek isterim ki, hiçbir konu ara-mizdaki temel iliskiyi gölgeleyemez."

Emekli büyükelçi Strausz- Hupe'nin TürkAmerikan iliskilerinin gelecegiyleilgili bu kesin ön-görüsünün Irak savasi öncesi ve sonrasindaki gelis-melerle baglantili olarak geçerliligini koruyup ko-rumadigi bugün cevap bekleyen en önemli soru-dur. Soruyu daha açik bir ifadeyle, Avrasya ve Or-tadogu'daki politikalari ve varligi açisindan Was-hington'un güçlü bir Ankara'ya duydugu stratejikihtiyacin ortadan kalkip kalkmadigi seklinde desormak mümkündür.

TÜRKIYE'NIN YENI POL1T1KA ARA YISLARI

Yeni kurulacak olan uluslararasi düzene ve yeni-den sekillenecek olan Ortadogu'ya iliskin Türk dispolitikasinin ve planlamasinin hali hazirda hangiöncelikleri ve ögeleri içerdigi henüz belirginlik ka-zanmadi. Yine de, savas sonrasinda Saddam yöne-timinin devrilmesiyle birlikte Irak'ta ortaya çikanyeni durumun Türkiye'yi bir çok açidan tutum de-gisikligine zorladigini söyleyebiliriz. Kuzey Irakpolitikasinin esasini, "bölgede bir Kürt devletininkurulusunu engelleme ve Türkmenlerin varligi"üzerine kuran Türkiye'nin, bugün itibariyla Kürtgruplar ile iliskilerini Türkmenlerle yürütülen ilis-kilerle ayni düzeye çikarmayi planlamakta olduguseklinde duyumlar aliniyor. Ayni politika dogrul-tusunda Suriye ve Iran ile de görüsmeler gerçekles-

tiriliyor. Türkiye yine bugün itibariyla Kibris poli-tikasinda degisiklige gitmekte oldugunun sinyalle-rini de veriyor. Basbakan Erdogan, KKTC Mecli-sinde yer alan muhalefet parti liderlerinin YunanBasbakani Simitis'in davetine katilmalarini destek-lemese de engelleme yolunda bir girisimde bulun-madi. Bu gelismenin hemen akabinde de KKTCMeclisi 1974 yilindan bu yana Kibrisli RumIara veKibrisli Türklere yasaklanan geçisleri serbest bi-rakti. Özellikle Kibris'la ilgili bu son gelismelerTürkiye'nin AB üyeligi dogrultusunda hedefindensasmadiginin bir göstergesi sayilabilir.

Ancak yazimizni basinda da belirttigimiz gibi,Türk iç politikasi ve siyasi karar alma mekanizma-sinin isleyisiyle ilgili bugün itibariyla bir çok soru-ya ayni anda cevap aramak zorunda kalmamizTürk-Amerikan iliskilerinin gelecegiyle ilgili öngö-rülerimizi sinirliyor. Nitekim 23 Nisan resepsiyo-nunun CHP, Cumhurbaskani ve TSK üst kademe-si tarafindan türbanli esler de orada bulunacaklariiçin boykot edilmesiyle çikan kriz, Milli görüs tar-tismalari, Baskanlik sistemi sorgulamalari ile para-lel giden bir dis politika belirleme süreciyle karsikarsiyayiz. ABD Savunma Bakan Yardimcisi PaulWolfowitz'in CNN-Türk televizyonuna verdigi birmülakatta agirlikli olarak TSK'ya yönelttigi elesti-riler ise bu yeni dis politika belirleme sürecinde or-dunun siyasal sistem ve karar alma mekanizmasiiçindeki yerinin sorgulanmasini gündeme getirecekgibi gözüküyor.

Türkiye'nin olusturacagi yeni politikalarda kü-resel ve bölgesel verileri ciddi bir sekilde dikkate al-masi gerekiyor. Avrupalilasmanin bir elit projesiolmaktan çikip tüm halki ilgilendiren bir proje ha-line dönüsmesi, siyasal, ekonomik ve sosyal re-formlarin hizlandirilmasi ile paralel olarak bu po-litika belirleme sürecinde stratejik çikarlarin dahasogukkanli bir tutumla ele alinmasi kaçinilmazdir.Ancak küresel rekabetin hangi konularda sürecegive bu rekabet alanlarinin bölgesel politikalara na-sil yansiyacagi sorularina alternatif cevaplar ver-meyi basarabildigi ölçüde Türkiye bu süreçten ka-zançli çikabilir.

i

.,,

.'i

"

YINE, YENI, YENIDEN: SAVAS KAZANILDI,

PEK! YA BARIS? .

Savas sonrasi uluslararasi politikanin sekillenmesizaman alacak gözüküyor. Yeni yol haritalari sade-ce Ortadogu için degil Orta Asya, Kafkaslar veözellikle Atlantik ötesi iliskiler için de çiziliyor. At-lantik'in iki yakasi arasinda küreselliderlik, savun-ma harcamalari ve Ortadogu konularindaki sid-detli anlasmazliklara karsin ekonomik ve kültürelbaglar hala önemini koruyor.

Bu süreçte, Amerika'nin Irak politikasini be-lirleyen en önemli etkenler, ABD'nin, bir yandankitle imha silahlarinin yayginlasmasina ve ulusla-rarasi teröre karsi mücadele verirken, diger yan-dan da Ortadogu bölgesinde yeniden yapilanma-ya giderek politik ve ekonomik olarak daha etkinbir basat güç olma arzusudur. Ancak ABD'ninbunu savas öncesinde oldugu gibi, uluslararasihukuk, kurumlar ve kamuoyunu göz ardi ederekuluslararasi oydasma olmadan yapmasi, hemuluslararasi sistem, hem de uzun vadede kendisiiçin ciddi zararlar dogurabilir. Sicak savas kisasürmüs olsa da etkileri yaratacagi bölgesel ve kü-resel degisimlerle Irak'in sinirlarini asacak veuzun bir döneme damgasini vuracak gibi gözü-küyor. Bölgede gerçek ve kalici bir barisin kaza-nilmasi çok daha yogun ve kapsamli bir çaba ge-rektiriyor.

Yukarida da degindigimiz gibi Ortadogu'nunsavas rüzgarlariyla isinmasina neden olan gelis-meler, ikinci tezkerenin meclisten geçmemesiylebirlikte Türk-Amerikan iliskilerinde de ciddi birsogumaya neden oldu. Sadece Clinton dönemin-

den beri sik sik dile getirilen 'stratejik ortaklik' .

kavrami ciddi sekilde sorgulanmaya baslanmadi,ayrica iki ülke arasinda iletisim kopuklugu vefarkli beklentiler nedeniyle ciddi bir güven buna-limi da ortaya çikti. 'Kim hataliydi' tartismalarigündemdeki yerini korurken, Irak Savasi önce-sinde ve sonras~nda yasanan gelismelerin Türk-Amerikan iliskileri tarihine daha önceki örneklergibi yüksek tansiyonun neden oldugu ama ölüm-le sonuçlanmayan ciddi bir kriz olarak geçecegi-ni öngörüyoruz. .

Amerika ile olan iliskilerde Türk siyasi söyle-minde 'karsilikli yarar iliskisi' olarak tanimlanandis politika felsefesine sadik kalinacagini söyle-mek saniriz yanlis olmaz. Ancak bu yarar iliski-sinin geçmiste oldugu gibi sadece Türkiye'ninstratejik önemine vurgu yapilarak kurgulanama-yacagi da asikardir. Üzerinde uzun uzadiya düsü-nülmeden alinan kararlar yerine uzun vadeliplanlamalara dayanan akilci ve tutarli politikalarsadece karsilikli yarar iliskisine degil, bölgesel veküresel istikrara ve kalici bir barisin saglanmasi-na da hizmet edecektir. ID

Daha Faz.la Bilgi için

Türk-ABD iliskileri hakkinda daha detayli bilgi sahibi olmak isteyen okuyucunun ilk olarak ABD'ninbir dünya gücü olarak geçirdigi evreleri incelemesi tavsiye edilebilir. Bu konuda kullanilabilecek kay-naklarin basinda M. Hardt &A. Negri'nin Imparatorluk (Istanbul: Ayrinti Yayinlari, 2001) adli kitabive Chicago Universitesi'nin taninmis siyaset bilimcisi John Mearsheimer'in The Tragedy of GreatPower Politics (NewYork: Norton&Company, 2001) isimli çalismasi"sayilabilir. ABD'nin Ortadogubölgesine olan "özel" ilgisi hakkinda ise Simon Bromley'in Soguk Savas'in bitiminden hemen sonrayayinladigi American Hegemony and World Dil (Pennsylvania:Pennsylvania University Press, 1991)gerçekten önemli öngörüler sunmaktadir.

Özelolarak Türk-ABD iliskilerinin tarihsel gelisimive su anki konumu hakkinda önerilebilecekeser-lerin arasinda Burcu Bostanoglu'nun Türkiye-ABD Iliskilerinin Politikasi (Ankara: Imge Kitabevi, 1999)adli eseri ve Baskin Dran'in derledigi Türk Dis Politikasi (Istanbul: tletisim Yayinlari, 2002) adli kitapyer almaktadir. Ayrica, Gül Barkay'in ABD Diplomasisinde Türkiye, 1940-1943 (BükeYayinlari, Istan-bul, 2001) baslikli çalismasina da bakabilirsiniz.

ABD'deki RAND Enstitüsü de 2003 yilinda Türkiye'nin dis politikasi üzerine bir kitap çikarmistir.Stephen Larrabee ve lan O. Lessergibi Türkiye üzerine bir çok çalismasi bulunan iki önemli uluslararasiiliskiler uzmani tarafindan yazilan Turkish Foreign Policy in, an Age of Uncertainty (Santa Monica:RAND, 2003), Türk dis politikasina ve'Türk-ABD iliskilerine getirdigi farkli yaklasimla öne çikmak-tadir. Türk-ABD iliskilerindeönemli bir yer tutan Türk-AB iliskilerihakkinda iseKoç Üniversitesiögretimüyelerinden Ziya Önis'in "DomesticPolitics, International Nonns and Challenges to the State: Turkey-ED Relations in the post.;HelsinkiEra"(Turkish Studies, vol. 4, no.1, Spring 2003) ve Suhnaz Yilmaz'inWorld Today'de çikan "At the Gates of Enrope" (January 2003) baslikli makalelerine basvurulabilir.Türk dis politikasinda ordunun rolu içIn isetlhan Uzgel'in "Ordu Dis Politikanin Neresinde?" (Birikim,

Eylül 2002) makalesindeki ön,görüler oldukça faydali olabilir.

,.., _~. "nf\~:.