UDALETXEKO KARGUAK

Alkateak

ZE ALKATE EZAGUTU DOZUZ? Lenengoalkatie Felipe Alberdi, da gero atzetikJose Kruz Amezua, gero urrengo Jose... apellidue estait selan ixengo san,Angel Agirregoiti be bai, da aren urren-go Esteban Lasuen, gero Pedro MariAspiri. Da botasiñoak etorri sienien,Aprais lenengo alkatie Felipe Amezuansuñe, Juan Luis be ixen san, sea be bai,Matxin be... da oiñ amabi urte-edo RosaMari. ZENBAT BIZTANLE ORDUAN? Mille tabosteun bat. AUZOETAN? Geienak ausu-tan, Olakuetan lau etxe euesen orduan.

HERRIKO ALKATEAK NORTZUK IZAN DIRAN

AKORDETAN ZARA? Bai, ba gu gastie gintxe-sela, ba tio, estankukuen aitxe san, arenandrie da gure ama aistak sien. Gerokarselan on sien da afusillau i’besanorrek.

NOR ZAN ALKATE ORDUAN? Alkate ba,aren denporan sera be bai, Urtiaga, Feli-pe Urtiaga, gero au Biskarganen bixisana, Agerre Gotikue san, bera seme

ZE ALKATE EZAGUTU DOZUZ? Lehenengoalkatea Felipe Alberdi, eta gero atzetikJose Kruz Amezua, gero hurrengo Jose... apellidua ez dakit zelan izango zan,Angel Agirregoiti be bai, eta harenhurrengo Esteban Lasuen, gero PedroMari Azpiri. Eta botazinoak etorri zira-nean, Apraiz lehenengo alkatea, FelipeAmezuaren suhina, Juan Luis be izanzan, zera be bai, Matxin be, eta oinhamabi urte-edo Rosa Mari. ZENBAT BIZ-TANLE ORDUAN? Mila eta bostehun bat.AUZOETAN? Gehienak auzoetan, Olakue-tan lau etxe egozan orduan.

HERRIKO ALKATEAK NORTZUK IZAN DIRAN

AKORDETAN ZARA? Bai, gu gazteak gintza-zala, osabea, estankukoaren aita zan.Haren andrea eta gure ama ahiztakziran. Gero kartzelan egon ziran eta fusi-lau egin ebezan horreek.

NOR ZAN ALKATE ORDUAN? Alkate harendenporan zera be bai, Felipe Urtiaga,gero hau Bizkarganen bizi zana, AgerreGoitikoa zan, bera seme izenez, eta gero

1

IX

OFIZIOAK ETA ARTISAUAK

ixenes, da gero Laiskue be bai, Juanitonaittitte, Jose Mari Alberdi, a gerra aurre-kue ixengo san...

Aittitte egon san morroi serien,Lekeitidxon, Gaitan de Ayala, mutikotanjuen san kotxeruai laguntzen, kotxeruekgure ban, saartuta euela-da ba mutikobat eskuetara gausak-eta emoteko, esta-kixu, da jueten san kotxeruas, Bilbora-da. Da an Gaitanen señoriek, selan ese-kidxen leitzen da eskribitzen berak era-kutzi eutzan, bai leitzen da bai eskribi-tzen, da mutil listue sala da a eser era-kutzi barik eukittie pena, da arek ikesieban eskribidu da leidu ta itten antxe. Dagure aittitte kotxeru, da gero kotxiekselan etorri sienien, kendu ei eben serakarruek, kaballeridxie kendu da kotxietxoferras ekarri eben.

Larizkoa be bai, Juanitoren aitita, JoseMari Alberdi, ha gerra aurrekoa izangozan.

Aitita egon zan morroi Lekeition,Gaitan de Ayalanean. Mutikotan joanzan kotxeroari, gurtzainari laguntzen,gurtzainak gura eban, zahartuta egoala-ta, mutiko bat eskuetara gauzak-etaemoteko, eta joaten zan gurtzainagazBilbora-eta. Eta han Gaitanen andreak,zelan ez ekian leitzen eta eskribitzen,berak erakutsi eutsan, bai leitzen eta baieskribitzen. Mutil listoa zala eta ha ezererakutsi barik eukitea pena, eta harekikasi eban eskribidu eta leidu eta egitenhantxe. Gure aitita gurtzain, eta gerokotxeak etorri ziranean, kendu egin ebe-zan karroak, zaldiak kendu, eta kotxeatxoferragaz ekarri eben.

2

Ezkerretik hasita: Juan Cruz Amezua, Primo Zengotitabengoa, Angel Alberdi alkatea, AndresAlberdi eta Juan Gaztelurrutia. Udaletxe zaharraren aurrean, c. 1935.

Da orduen aittitte Berrisera etorrisan, Berriskue san-da, ta selan eskolieeuken, selan esango’tzut, rekaudadoremoduen-ero, administradore moduenerriko erresibuek-eta eitten. Da geroGaitanen-eta bittartes erosi eban terre-nue, da Laisko etxie be bai, da terrenueketa danak, da gure aittittek erosi eutzensati bat, Okako saltuai, Okako errekiaipresie eiñ, deposittue eiñ, da an ipinieban serrie, da ipini eban saltue, da ipi-ni eban argidxen sera, makiñie. Da gerobera in san alkate, aittitte, Angel AlberdiNarbaiza.

Da bera alkate ixen sanien, ipini si-ttuen baserri gustidxetan labaderuek,argidxek. Lelengo argidxek-eta emeningurutan axek, aittittek, listue san.Alkate sala au aiuntamentue ori, arexekasi eban eitten, da orrek bauko ormabat, or gure ban frontoie eittie, or sanfrontoie eitteko proietue berena, bañabetarrak, betarra die olakuetarrak, orrekes eben gure, orrek gure ben Olakuetanfrontoia, ta arek gure ban Elixonduenaiuntamientue, elixie, markesien etxie,kanposantue ta dana, da frontoie be ber-tan ein bi sala. Da orrexen ganian eukieban betarrakiñ ser aundidxe. Irurogeiurte eiñ sittuen egunien il sen, en el añotreinta y tres, el uno de marzo.

Orduen gatza san alkatie ixetie.Etxaune espasan aiuntamintuen be esinseinkien egon. Len etxaunek agintzeben dana. Errenteru batek es eukenderetxoik aiuntamintuen egoteko, nikori bein baño sarridxa entzun dot e! Dagure aittitte alkate ipintteko sartu ebe-niñ, etxaune be esala, da gure amamakartu eskriturak, da bajatu ei otzesanserrara, onek eskriturok, da: —Leitzenbakik ik?— Esan otzan bati amamak.

Orduan aitita Berrizera etorri zan,Berrizkoa zan-eta; eta zelan eskoleaeukan, zelan esango deutsut, dirua ba-tzeko moduan-edo, administradoremoduan herriko agiriak-eta egiten. Etagero Gaitanen-eta bitartez erosi ebanterrenoa, Larizko etxea be bai, terreno-ak eta danak. Gure aititak erosi eutsenzati bat, Okako saltuari, Okako errekea-ri presea egin, depositua egin, eta hanipini eban zerrea, ipini eban saltua, etaipini eban argien makinea. Eta gerobera egin zan alkate, aitita, Angel Alber-di Narbaiza.

Bera alkate izan zanean, ipini zituanbaserri guztietan garbitzeko lekuak,argiak. Lehenengo argiak-eta hemeninguruetan harexek, aititak ipini ebazan.Listoa zan. Alkate zala hau aiuntamen-tua, harexek hasi eban egiten. Horrekbadauka horma bat, hor gura eban fron-toia egitea, hor zan frontoia egitekoproiektua berarena, baina behetarrak(behetarrak dira olakuetarrak), horreekez eben gura. Horreek gura eben Ola-kuetan frontoia, eta harek gura eban Eli-zondoan aiuntamentua, eleizea, marke-searen etxea, kanposantua eta dana, etafrontoia be bertan egin behar zala. Etahorrexen ganean euki eban behetarrakinzer handia. Hirurogei urte egin zituanegunean hil zan, hogeta hamahiruan,martiaren batean.

Orduan gatxa zan alkatea izatea.Etxaguna ez bazan aiuntamentuan beezin zeinkean egon. Lehen etxagunakagintzen eben dana. Errenteru batek ezeukan eskubiderik aiuntamentuan egote-ko, nik hori behin baino sarriago entzundot! Eta gure aitita alkate ipinteko sartuebenean, etxaguna be ez zala, eta gureamamak hartu eskriturak, eta bajatuegin eutsazan zerrara honeek eskriturok,eta: —Leitzen badakik hik?— esan eu-

3

Angel Alberdi Narbaiza, eskriturakin da,au etxie da serrie ta eiñ eban arek an,berak ein sittuen. Se Laisen euesan etxebi bakarrik, baña erosi ebanien, arek eiñeban saltue, da etxe bi, olantxik base-rrietxe formakuek, da gero arek etxiekerre ein sien, el año cuarenta y uno,tres de enero del cuarenta y uno, pri-mer viernes.

Udaletxeko sekretarioa

Gure aitte udaletxeko sekretaridxueixen san. Jesus Lazpita. ZENBAT DENPORAN

EGON ZAN? Asko, gerra aurretik, gerradenporan da gerra ostien. Felipek kendueban, inposibilitau ein san gaiñera. Dakarrun ekarte ben, Batarritten eukenkaballuas karrue, da ortxe atzien jarritteekarte ban Tomas Batarrittek. Da ego-

tsan bati amamak. Angel Alberdi Nar-baiza, eskriturakin eta, hau etxea,zerrea-eta egin ebazan harek han, berakegin zituan. Ze Larizen egozan etxe bibakarrik, baina erosi ebanean, harekegin eban saltua, eta etxe bi, holantxikbaserrietxe formakoak. Gero hareeketxeak erre egin ziran, berrogeta batean,berrogeta bateko urtarrilaren hiruan,lehenengo barikuan.

Gure aita udaletxeko sekretarioa izanzan, Jesus Lazpita. ZENBAT DENPORAN EGON

ZAN? Asko, gerra aurretik, gerra denpo-ran eta gerra ostean. Felipek kendueban, ezinduta gelditu zan gainera. Gur-dian ekarten eben, Batarritan eukien zal-diagaz gurdia, eta hortxe atzean jarritaekarten eban Tomas Batarritak. Eta ego-ten zan laguntzen, pentsaizu zelan diran

4

Jesus Lazpita idazkariaaurrean eta Luis Ugar-te epailea eta medikuaatzean, c. 1945.

ten san laguntzen, pentzaixu selan diengausak, geixoik egon san denporanberen kargue eukitteko, berak pagau tebeste bat ekarri eban, urte betien erogeidxauen egon san. Da gero esin sein-kien, eskumekaldi geatute euken da,nire aistie Nieves, arek eitte otzasenmakiñan eskribidu-te. ETA ZUEN AITAREN

AURREKOA? Ta aurrekue Ugertekue, Ale-jandro san, Domiñiken gixona, arenordes parau san gure aitte. ETA OSTEAN?Jose Luis Arrasate.

OFIZIOAK

Bai danetik euen, errementaridxek,eta arotzak eta argiñe pe bai. EbaristoZabala, maketo txikidxen aitte argiñ onasan. Segobiara subidxek eitten-edo arajun sien orrek, argin jun san, orren aitte,da orrexek...

ORDUKO OFIZIOAK? Arotzak, errementa-ridxek, albañelak, abarketeruik estotpentzetan, beiñ o beiñ egongo san bai-ñe nire akorduen es. Abarka pai eittensittuen, baserridxetan eitten sittuen, niribe osaba batek eiñ ostasen Iturritzakuek.Txala ill ebanien kurau de arexeas.

ERREMENTARIRIK BAEGOAN ORDUAN BERRI-ZEN? Bai, Felis errementaridxe. Da buste-rrigiñe ementxe Matzan euen. ABARKETA-RIRIK? Bai, abarketerue Andikoan, Andi-koako abarketerue esat’otzen. HARGINAK?Argiñe pe asko Berrixen. HARRIAK NONDIK

EKARTEN ZIRAN? Oixen oten sien arridxek.IKAZKINAK? Iketza gurien be ikusitte dekoteitten.

Errementariak

Da anaiek or errementaridxan erre-mentari ikesi ban da gero Olakuetan on

gauzak, gaixorik egon zan denporanberen kargua eukiteko, berak pagau etabeste bat ekarri eban. Urtebetean edogehiagoan egon zan. Eta gero ezin eike-an, eskumako aldea geratuta eukan eta,nire ahiztea Nieves, harek egiten eutsa-zan makinan eskribidu-eta. ETA ZUEN AITA-REN AURREKOA? Aurrekoa Ugartekoa, Ale-jandro zan, Dominikaren gizona, harenordez parau zan gura aita. ETA OSTEAN?Jose Luis Arrate.

Bai danetik egoan, errementariak,eta arotzak eta harginak be bai. EbaristoZabala, maketo txikiaren aita hargin onazan. Segoviara zubiak egiten-edo harajoan ziran horreek, hargin joan zan,horren aita.

ORDUKO OFIZIOAK? Arotzak, errementa-riak, albanilak. Abarketariak ez dot pen-tsetan, behin edo behin egongo zan, bai-na nire akorduan ez. Abarkak bai egitenzituen, baserrietan egiten zituen, niri beosaba batek egin eustazan, Iturritzakoak.Txahala hil ebanean ondu eta harexegaz.

ERREMENTARIRIK BAEGOAN ORDUAN BERRI-ZEN? Bai, Felix errementaria. Eta buzta-rrigina hementxe Matzan egoan. ABAR-KETARIRIK? Bai, abarketerua Andikoan,Andikoako abarketerua esaten eutsien.HARGINAK? Harginak be asko Berrizen.HARRIAK NONDIK EKARTEN ZIRAN? Oizen ego-ten ziran harriak. IKAZKINAK? Ikatza gure-an be ikusita daukat egiten.

Anaiak hor errementarian errementa-ri ikasi eban eta gero Olakuetan egon

5

san errementari. Eugenio Albizuri. ETA

ERREMENTARIAREN BEHARRA ZEIN ZAN? Base-rriko erreminttak, burdiñeas. ETA OLA-KUETAN NON EGOAN TAILERRA? Antxe, serasubidxe pasau Elorridxorako serin,Pedro Juanen etxe ondotik, ta matade-rue euen orduen, da mataderun ondueneuen perratokidxe, da arexen ondueneitte ben nire anaidxiek da Rafael Gorro-ñok, eitte ben bierra errementari.

Errementaridxe be baeuen an goi-dxen, Felis errementaridxe esat’otzen.ERREMENTARIAREN BEHARRA ZEIN ZAN? Burdi-ñak gastau-ero itte sien, da berotu te ipi-ni da lusetu gero, da barrien puntie.

SARRIAN BAEGOAN ERREMENTARIRIK? Erre-mentari gure aittek eitte ban (Juan JoseGallastegi). Ortuko erreminttak konpon-du, burdiñarak sorrostu da..., solorakoerreminttak.

Harginak

HARGINAK? Argiñek euesan, or milochocientos y pico..., Idxorreta ingu-ruen euen argintza eskola-edo, an ainbatargiñ sortu sien, ofisio les.

Andikoan bat euen, Pedro Ariño, dabeste bat, Andres Arbulu, argiñek. Arekobran eiñ eitten sittuen etxek. ETA HARRIA

NONDIK ATERATEN EBEN? Okan, arridxekOkako kanteretatik.

Argiñe, nire aitte argiñe san, etxietaneitte ban, bierra euen lekuen, da dirugutxi irebasitte. Da gero argiñek euesanPedro Ariño, beste bat Sabalekue “Aus-pue” esaten eutzena, beti putzoska ibil-tzen san eta, Gibelondokue. Arridxelantzen ibiltze sien. Eta Abasolokue,Gibelondokue da amen beste bat, kon-bentu onduen be egon san.

zan errementari. Eugenio Albizuri. ETA

ERREMENTARIAREN BEHARRA ZEIN ZAN? Base-rriko erremintak, burdinaz. ETA OLAKUE-TAN NON EGOAN TAILERRA? Hantxe, zubiapasau Elorriorako zerean, Pedro Juanenetxe ondotik, eta hiltegia egoan orduan,eta hiltegiaren ondoan egoan perrato-kia, eta harexen ondoan egiten ebennire anaiak eta Rafael Gorroñok beharraerrementari.

Errementaria be baegoan han goian,Felix errementaria esaten eutsien. ERRE-MENTARIAREN BEHARRA ZEIN ZAN? Burdinakgastau-edo egiten ziran, berotu, ipini etaluzatu gero, eta barrian puntea.

SARRIAN BAEGOAN ERREMENTARIRIK? Erre-mentari gure aitak egiten eban (JuanJose Gallastegi). Ortuko erremintak kon-pondu, burdinareak zorroztu-eta, solora-ko erreminttak.

HARGINAK? Harginak egozan, milazortzirehun eta pikuan. Iurreta inguruanegoan hargintza eskola-edo, han hainbathargin sortu ziran, ofizio lez.

Andikoan bat egoan, Pedro Ariño,eta beste bat, Andres Arbulu, harginak.Hareek obran egin egiten zituen etxeak.ETA HARRIA NONDIK ATERATEN EBEN? Okan,harriak Okako kanteretatik.

Nire aita hargina zan, etxeetan egiteneban, beharra egoan lekuan, eta diru gi-txi irabazita. Gero harginak egozanPedro Ariño, beste bat Zabalekoa “Aus-pue” esaten eutsiena, beti putz-hoskaibilten zan-eta, Gibelondokoa. Harrialantzen ibilten ziran. Eta Abasolokoa,Gibelondokoa eta hemen beste bat,komentu ondoan be egon zan.

6

Argiñek, Oistik ekartze san are-arri-dxe. Gure etxe aurretik be atara eta Ola-kueta plasan dauena emengue da. Aitteketara eban arridxe, eskus apurtute.

Abarketariak eta zapatariak

ABARKETARIRIK? Abarketerue es, sapa-terue, ementxe on san, Lorenso Gorri-txategi, egon san ementxe. Da eukittensittuen iru ero lau, obreruek. Sapatakonpondu da barridxe pe bai. Barridxeklarruas, neurrire eitten sittuen, da besteiru ero lau aprendis. Saldibarreko mani-komidxoko sapatak eta sapatillak orre-xek eruten sittuen arregletan.

Nik akorduen dekot sesiñe eittebenien, bidxen artien bei bet edo txal batiltte ben esta? Eta a narrue jositte ipinttesan an sabal-sabal eindde, siketzen dagero aas eitten sien abarkak. ETA NORK

EGITEN EBAZAN? Aittek. ETA AKORDETAN ZARA

ZELAN EGITEN EBAZAN? Neurridxe artu,ankie ipiñitte, da eurek jakitte ben sematgeidxau emon bi dxakon, marketa banda gero an bueltan, ipintte ben estena,sulue indde ta andik paseta ben sera,sintta bat, sinttie narruskue gogortzeko,da jantzi te aurrera. Uran ibiltzeko sienarek, da gero sertze basien, ni neuk ena-ben ebali, baten iños jantzi naben aitte-nak-edo, baiñe siketzen basien, siketueitten basien gabien oera juteko sekule-bedarra ote san, bedar berdie ganauaiemoteko, a sartze dxakon, da bidxamo-nien umel-umel eindde. Da gero etorrisan, ni gogun dekot, abarkak etor siengomaskuek, baiñe sien, ordun sasoienautomobillen kubiertak, satidxe ebai daaas eiñ. Da orre pe etxien eitte sien, dagaltzak eta geidxa, txapiñuek esato’tze-na, ta abarka-sinttakas lotu ta elegante.

Oiztik ekartzen zan hare-harria. Gureetxe aurretik be atera eta. Olakueta pla-zan dagoana hemengoa da, aitak ateraeban harria, eskuz apurtuta.

ABARKETARIRIK? Abarketaria ez, zapata-ria, hementxe egon zan, Lorenzo Gorri-txategi. Eta eukiten zituan hiru edo lau,obreruak. Zapatak konpondu eta barriakbe bai. Barriak narruagaz, neurrira egi-ten zituan, eta beste hiru edo lau ikasten.Zaldibarreko zoroetxeko zapatak etazapatillak horrexek eroaten zituan kon-ponduten.

Nik akorduan daukat zezina egitenebenean, bien artean behi bat edo txa-hal bat hilten eben. Ha narrua jositaipinten zan han zabal-zabal eginda,sikatzen, eta gero haregaz egiten ziranabarkak. ETA NORK EGITEN EBAZAN? Aitak.ETA AKORDETAN ZARA ZELAN EGITEN EBAZAN?Neurria hartu, hankea ipinita, eta eurakjakiten eben zenbat gehiago emonbehar jakon, marketan eban eta gerohan bueltan, ipinten eben eztena, zuloaeginda eta handik pasetan eben zera,zinta bat, zintea narruzkoa gogortzeko,eta jantzi eta aurrera. Udan ibiltekoziran hareek, eta gero zertzen baziran…Nik neuk ez neban erabili, inoz jantzineban aitarenak-edo, baina sikatzenbaziran gabean ohera joateko sekula-bedarra egoten zan, bedar berdea gana-duai emoteko, ha sartzen jakon, etabiharamonean umel-umel eginda. Geroetorri zan, nik gogoan daukat, abarkakgomazkoak, baina ziran, orduan sasoianautomobilen kubiertak, zatia ebagi etaharegaz egin. Eta horreek be etxean egi-ten ziran. Galtzak eta gehiago, txapino-ak esaten deutseena, abarka-zintakazlotu eta elegante.

7

ETA ABARKETAK NON EGITEN ZIRAN BERRI-ZEN? Gure denpora gustidxen Errotetan,Patxi (Alberdi) tte Nikolasak eitte besan.An uren sentrala euen, da axe saintziesen euren ardurie, da an entretenidutekoabarketak eitte sittuen, suelie-eta danaeitte sittuesan eurek. Gipuskoatikekart’otzesan sorue ta telak, ta arek jositte saldu, etxien bertan saltze sittuen.Arek leku askora saltze sittuen, Duron-gora, ta Pantaleonenien be asko saltzesan, ekarri eitte sittuen. Da gero sapate-ruek Berrixen Fermin de Patxiko, Erro-tatxon bixi sien orrek.

Arotzak

ETXIE GIZONAK EGIN EBAN? Etxie, gixonaketa neure aitte ta amak, ta gixonan alde-kuk lagundute ein ben. Baña arotzeri-dxie, dan-dan-dana gixonak eiñ eban.Gixona arotza san umetatik gixajoa,Andikoatik Saldiberrera jute san, lelengoLasuenegas Berrixen ibilli san. Lasuensan atxiñeko arotza, arosteridxie Este-ban Lasuenek da Antonio Lasuenekeuken. Orrek obreru asko euken, Eurri-txe ta Josetxo ta... Da lelengo areas ibi-lli san, da gero Saldiberrera, da areana,da areas. Da gero Eiberra. ZELAN IKASI

EBAN AROTZERIAN, AITAGAZ? Ke ba! Aittebaserritarra san. Berak ortze, arotzeri-dxian ikesi ban. Da lagune be Saldibe-rren asi san arotzeridxian da arek biek.

Ni asi nitzen bearrien amabost urtasBerrisen Lasuenien, arotzeridxie euenan, da an torneridxie be euen egurre-kue, ta antxe asi nintzen, soldadutzarar-tien, otabat urte iñ artien antxe ibillinintzen, sei urte in nittuen an, torneru.

ETA ABARKETAK NON EGITEN ZIRAN BERRI-ZEN? Gure denpora guztian Errotetan,Patxi (Alberdi) eta Nikolasak egiten ebe-zan. Han uren zentrala egoan, eta haxezaintzea zan euren ardurea, eta hanentreteniduteko abarketak egiten zituen,azpia-eta dana egiten zituen eurek.Gipuzkoatik ekarten eutseezan zorua etatelak, eta hareek josi eta saldu, etxeanbertan saltzen zituen. Hareek leku asko-tara saltzen zituen, Durangora, eta Pan-taleonenean be asko saltzen zan, ekarriegiten zituen. Eta gero zapatariak Berri-zen Fermin eta Patxiko, Errotatxon biziziran horreek.

ETXEA GIZONAK EGIN EBAN? Etxea, gizo-nak; neure aitak eta amak, eta gizona-ren aldekoak lagunduta egin eben. Bai-na arotzeria, dan-dana gizonak egineban. Gizona arotza zan umetatik. Giza-joa, Andikoatik Zaldibarrera joaten zan.Lehenengo Lasuenegaz Berrizen ibilizan. Lasuen antxinako arotza zan etaharegaz ibili zan, arotzeria EstebanLasuenek eta Antonio Lasuenek eukien.Horreek obreru asko eukien, Eurritxeeta Josetxo. Eta lehenengo haregaz ibilizan, eta gero Zaldibarrera, eta geroEibarrera. ZELAN IKASI EBAN AROTZERIAN,AITAGAZ? Kia! Aita baserritarra zan. Berakhortxe, arotzerian ikasi eban. Eta lagunabe Zaldibarren hasi zan arotzerian, etahareek biak.

Ni hasi nintzan beharrean hamabosturtegaz Berrizen Lasuenean, arotzeriaegoan han, eta han torneria be egoanegurrekoa, eta hantxe hasi nintzan. Sol-dadutzara artean, hogeta bat urte eginartean hantxe ibili nintzan, sei urte eginnituan han, torneru.

8

ORDUAN ZUOK ZERREA EUKI ZENDUEN? Ai-ttittek ipini eban, a serrie, gure aitte-tasien bos mutill, da arek bos mutillek, dagero kanpoko jentie be bai, beste batarotza euki genduen sera, Trokotza,Angel Gorrotxategi Sapaterueneko...,orrexen osabia, a euki genduen, a bebai, da Andikoati be bai beste bi, da kan-potarra pe bai egon sien arotzak, etxienbier eitte benak.

Nire aittek arotzeridxa, serran eitteban. Konbentuen eitte ban bier asko.Etartien eitten eban bierra, askaurrien.Lakuek eitten, burdidxaren dragie, fre-nuek... Etxeko bierrak, basorako aki-lluek eitteko egurrek preparetan...

Gure aitte be arotza san. Muebliek etaumientzako kotxiek-eta eitte basanenkargus. Taillera euken Eiberren ko-txiek-eta eitteko, baiña uridxolakas galduban da etxien asi san aros-lanetan. Dagero jubilaute ostien erloju sarrak kon-pontzen-eta asi san, eta barridxentzakokajak eitten, enkargus eitte ban.

ORDUAN ZUOK ZERREA EUKI ZENDUEN? Aiti-tak ipini eban ha zerrea. Gure aita-etaziran bost mutil, eta hareek bost mutilak,eta gero kanpoko jentea be bai: bestebat arotza euki genduan, Trokotza,Angel Gorrotxategi Zapateruenekohorrexen osabea, ha euki genduan, habe bai; eta Andikoatik be bai beste bi;eta kanpotarrak be bai egon ziran aro-tzak, etxean behar egiten ebenak.

Nire aitak arotzeria, zerran egiteneban. Komentuan egiten eban beharasko. Atartean egiten eban beharra,askaurrean. Larakoak egiten, burdiarendragea, frenoak... Etxeko beharrak, baso-rako akuiluak egiteko egurrak preparetan.

Gure aita be arotza zan, muebleak etaumeentzako kotxeak-eta egiten ebazanenkarguz. Tailerra eukan Eibarren ko-txeak-eta egiteko, baina uriolakaz galdueban eta etxean hasi zan arotz-lanetan.Eta gero jubilauta ostean erloju zaharrakkonpontzen-eta hasi zan, barrientzakokaxak egiten, enkarguz egiten eban.

9

Anastasio Gorri-txategi arotza arti-sau erakusketa ba-tean, c. 1970.

Zesteruak

Sesteruek otzarak eitten. Berrisenenas akordetan baiña normalien sestuekeindde, plasan, merkauen ipintze siensaltzen, Markiñen eguenetan ixete san.

BERRIZEN BAEGOAN ZESTERURIK? Berrixenes, san Salbadorren, Durungon, Malle-bidxen... Baiñe etxera etorte san, etorrieitte san saltzen da konpontzen be bai.Baiñe guk jeneralien ero Gernikatik eroDurengon Landakotik ero ortik ekartengendusen. Da gero konpondu al sirenape se askori eperdidxe apurtze dxakenda gero ote sien konpondu leikesena pe,da are konpontzen erun da beste batzukbarridxek ekarri ta danera eitte san.

Gure aitte sestogiñe san, gure aittitteLapasakue, Goittakue, sestogiñe san,sestuek-eta konpondu, barridxek eiñ, tadiru preskotxu piskat beti eukitte ban,beti diru freskotxue. Otzarak eitte basenaittittek, nere amen aitte san, kanterara-ko-ta itte basan sestuek eta otzarak-etakonpondu te... ETA EGURRA NONDIK EKARTE

EBAN? Topate basan beresidxetan etaIsastegiñ eukitte besan posuek, da anipini beratzen, da biurgune itte san orrekegurrek, ondo, sestuek-eta eitteko...

ETA OTZARAK ETA? Bai sesteruek, Lasar-te, orren sera, osabak, aittitte-ta seste-ruek sien. Ugalden euen sesterue.

Barberuak

Gixoneskuena barberue da. Domeke-tan be bierra eitte neban leen. Baserri-ttarrek aste gustiko bixerra ekarte bela-ko. Sei terdixetako mesa ostien, base-rrittarrak etorte sien domeketan. ZEGAZ

KENTZEN ZENDUAN BIZARRA? Labaiñias ken-

Zesteruak otzarak egiten. Berrizen eznaz akordetan, baina normalean zestoakeginda, plazan, merkaduan ipinten ziransaltzen, Markinan eguenetan izaten zan.

BERRIZEN BAEGOAN ZESTERURIK? Berrizenez, san Salbadorren, Durangon, Malla-bian... Baina etxera etorten zan saltzeneta konpontzen be bai. Guk jeneraleanedo Gernikatik edo Durangon Landako-tik edo hortik ekarten genduzan. Etagero konpondu ahal ziranak be, ze asko-ri eperdia apurtzen jaken eta gero ego-ten ziran konpondu eitekezanak be, etahareek konpontzen eroan eta beste ba-tzuk barriak ekarri eta danera egiten zan.

Gure aita zestogina zan, gure aititaLapatzakoa, Goitakoa, zestogina zan,zestoak-eta konpondu, barriak egin, etadiru freskotxu pizkat beti eukiten eban,beti diru freskotxua. Otzarak egiten eba-zan aititak, nire amaren aita zan, kante-rarako-eta egiten ebazan zestoak, otza-rak-eta konpondu. ETA EGURRA NONDIK

EKARTEN EBAN? Topetan ebazan berezie-tan. Isastegin eukiten ebezan pozuak,eta han ipini beratzen, eta bihurguneaegiten zan horreek egurrakaz, ondo,zestoak eta-egiteko.

ETA OTZARAK ETA? Bai zesteruak, Lasar-teren osabak, aitita-eta zesteruak ziran.Ugalden egoan zesterua.

Gizonezkoena barberua da. Domeke-tan be beharra egiten neban lehen,baserritarrak aste guztiko bizarra ekar-ten ebelako. Sei eta erdietako mezaostean, baserritarrak etorten zirandomeketan. ZEGAZ KENTZEN ZENDUAN BIZA-

10

tze san. Leen etxien eseban iño kentzen,danak barberidxara. ZENBAT KOBRETAN ZEN-DUAN? Ba ulie mostu eta bixerra kendueun peseta. HORI ZE URTETAN? 1950. urte-an gitxi gorabera. NOIZ HASI ZINAN BARBE-RUTZAN? Ni amalau urtas asi nintzen bar-bero. Orduen iru-lau barbero euesanerridxen: Justo, Etxano... Eta gero neusoldautzara juen nintzenien, anaidxie ibi-lli san. Orduen sapatu goixetan asi etaiguel gabeko ordubatak arte bixerrakentzen. ETA ZELAN EGITEN ZENDUEN? Bajaboie bota, len granelien erosten gen-dun eta brotxias emon eta labañias. ETA

ORAIN BE JARRAITUTEN DOZU? Oin be lengoklientiei eitten deutzet. Nausidxe dies etaneu jueten nas baserridxetara. ETA SILLAK

NONDIK EKARTEN ZENDUEZAN? Orduko barbe-ro-sillak Eibarren einddekuek ixete sien.Arotzak einddekue lenengo eta geromodernuauek Eibarren erosi. ETA BESTE

BEHARRIK EGITEN ZENDUEN? Barberuek lee-na, agiñe pe etarate besan bier ixeneskero. Neu pe ein ddot iños. Alikatiasetate san, ta gero osijinadias garbittu etalisto!

Tio Tomas, Afrikan serbidu eban, sol-dautzien, da barberu ikesi ban an,moruekiñ, da gero emen, au Juan (—-),orren aitte san barberue, Patxi Abeletxe,da orreas itxurie pratikau ta gero etxienipiñi eban barberidxie, da emen inguru-tako baserrittarra danak, araxe. Se arekleidu eitte ban asko, leittie gusteta’akonasko, de ikesi basan munduko kontugustidxok, da ango baserrittarrak danak,bueno... San Jurjo euken gatxisena,estakit seaitti san baña san Jurjo. Sapa-tuetan juen barberidxara, san Jurjoaskriston serak eiñ...

RRA? Labaineagaz kentzen zan. Lehenetxean ez eban inork kentzen, danakbarberiara. ZENBAT KOBRETAN ZENDUAN? Baulea moztu eta bizarra kendu ehun peze-ta. HORI ZE URTETAN? 1950. urtean gitxigorabehera. NOIZ HASI ZINAN BARBERUTZAN?Ni hamalau urtegaz hasi nintzan barbe-ru. Orduan hiru-lau barberu egozanherrian: Justo, Etxano... Eta gero ni sol-dadutzara joan nintzanean, anaia ibilizan. Orduan zapatu goizetan hasi etaigual gabeko ordu batak arte bizarrakentzen. ETA ZELAN EGITEN ZENDUEN? Bajaboia bota, lehen granelean erostengenduan eta brotxeagaz emon eta labai-neagaz. ETA ORAIN BE JARRAITUTEN DOZU?Oin be lehengo klienteei egiten deutset.Nagusiak dira eta neu joaten naz base-rrietara. ETA SILLAK NONDIK EKARTEN ZENDUE-ZAN? Orduko barberu-sillak Eibarrenegindakoak izaten ziran. Arotzak egin-dakoak lehenengo eta gero modernoa-goak Eibarren erosi. ETA BESTE BEHARRIK

EGITEN ZENDUEN? Barberuak lehenago,haginak be ateraten ebezan behar izanezkero. Neuk be egin dot inoz. Alikate-agaz ateraten zan, eta gero oxigenadea-gaz garbitu eta listo!

Osaba Tomasek Afrikan zerbidueban, soldadutzan, eta barberu ikasieban han, moroekin. Gero hemen, hauJuan (—-) horren aita zan barberua, Pa-txi Abeletxe, eta horregaz itxurea prakti-kau eta gero etxean ipini eban barberia,eta hemen inguruetako baserritarrakdanak, haraxe. Ze harek leidu egiteneban asko, leidutea gustetan jakon asko,eta ikasi ebazan munduko kontu guztiok,eta hango baserritarrak danak, bueno...San Jurjo eukan gatxizena, ez dakit zer-gaitik zan baina san Jurjo. Zapatuetanjoan barberiara, san Jurjogaz kristorenzerak egin...

11

Buztarri egintzailea

BUZTARRIA NORK EGITEN EBAN? Emeneuen busterrigiñe. NOR ZAN? Matzakue,estakit bisi dan, larota urtiek dekos. Sal-diberrera jun sien emendik. Onen,Sebastianen-da tio. ETA ZELAN EGITEN ZAN?Olako tronko bat artute, da berak neur-tze basan, etxera etorte san, da beidxekipini tte konprobau, adarratan-da...

ETA BUZTARRIA NORK EGITEN EBAN? Busta-rriñe etorte san etxera. Berak neurtu etaberak eiñ. Benino Aspitartek eitte ban.Eurek tallau eta gero adornau. Bustarribatek orduen iru duro balidxo ban. TaElorridxoko beste bat be ibiltte san,enkargau eta neurridxek artu, ganaueeruen edo bera etorte san baserrire.

Kamineruak

Kamiñeruek, an goidxen bat baeuen,da etxie be bai kamiñeruna, komentuonduen. Onen bierra kuneta garbittu,bates be kuneta garbittu. HERRIKOAK EDO

KANPOKOAK ZIRAN? Kanpokuek uste dotsiela, andra-gixonak an bisi sienak. DaSengoitten Juan kamiñerue. Asi Ko-mentutik da Trabakuraiño-edo.

ZEIN IZAN DA ZURE OGIBIDEA? Kamiñeru,ni o’nintzen kamiñerun jefe, agindukamiñuetan se in bi den, se bier sertu bidauen, edo biarlekue, batxiek, kunetagarbitxu, sasidxek-eta ebai... UDALETXEKO

EDO DIPUTAZINOKOAK ZINIEN? Es, diputasiñu-kuek, dano diputasiñukuek. Amen saspion giñen, bertokori bata bes. ZE ERRAMIN-TA EUKITEN ZENDUEN? Ordun gitxi, eskubie-rra. ETA GALIPOTA ZELAN EGITEN ZENDUEN? Agaldara baten botate san, da sue emonda berotu, berotu bier ixete san laroge-tamar gradu da orduntxe bota. Da gero

BUZTARRIA NORK EGITEN EBAN? Hemenegoan buztarrigina. NOR ZAN? Matzakoa,ez dakit bizi dan, larogeta urteak daukaz.Zaldibarrera joan ziran hemendik. Se-bastianen-ta osabea. ETA ZELAN EGITEN

ZAN? Holako tronko bat hartuta, berakneurtzen ebazan, etxera etorten zan, etabehiak ipini eta konprobau, adarretan-eta.

ETA BUZTARRIA NORK EGITEN EBAN? Buzta-rrigina etorten zan etxera, berak neurtueta berak egin. Benigno Azpitartek egiteneban. Eurak landu eta gero adornau. Buz-tarri batek orduan hiru duro balio eban.Eta Elorriokoa beste bat be ibilten zan,enkargau eta neurriak hartu, ganaduaeroan edo bera etorten zan baserrira.

Kamineruak, han goian bat baegoan,eta etxea be bai kamineruena, komentuondoan. Honeen beharra kunetak garbi-tu batez be. HERRIKOAK EDO KANPOKOAK

ZIRAN? Kanpokoak uste dot zirala, andra-gizonak han bizi ziranak. Eta ZengotitanJuan kaminerua. Hasi komentutik etaTrabakuraino-edo.

ZEIN IZAN DA ZURE OGIBIDEA? Kamineru,ni egon nintzan kamineruen jefe, agindukaminoetan zer egin behar dan, zerbehar zertu behar dauen, edo beharle-kua, zuloak, kunetak garbitu, sasiak-etaebagi. UDALETXEKO EDO DIPUTAZINOKOAK

ZINIEN? Ez, diputazinokoak, danok diputa-zinokoak. Hemen zazpi egon ginan, ber-tokorik bata be ez. ZE ERRAMINTA EUKITEN

ZENDUEN? Orduan gitxi, eskubeharra. ETA

GALIPOTA ZELAN EGITEN ZENDUEN? Galdarabaten botaten zan, eta sua emon etaberotu. Berotu behar izaten zan larogeta

12

emulsiñue esaten dakona euen, da aberotu barik botate san batxiek-eta kon-pontzeko. ZENBAT URTETAN HOLAN? Berro-getabat urtin, orduen Berris, Trabakunsartu ta Geria, Mallabi, asi emen ta Kan-pasarrera, ta gero asi Gallon ta Ubidea-ra... Ordun eun da ogei bat kamiñeruongo giñen Biskai osun. UNIFORMERIK

EUKITEN ZENDUEN? Esebes, txapela, gorri-dxe. Ordun asko on giñen. ORDUTEGIA

ZEIN IZATEN ZAN? Sortziretati amabidxetara,ta ordubidxetati seiretara. ETA BAZKALDU

NON EGITEN ZENDUEN? Según, etxetik urriñeskero etxien ta ostantzien tabernanbaten. ETA EGURALDI TXARREAN BE BEHAR EGI-TEN ZENDUEN? Bai, an Kanpasarrenkamioien ganien planta ta gatza botatenda... Famie, alper famie beti...

Ni akordeta nas, gu umiok eta gerraostien, ni berrogeidxen jaidxo nintzen

hamar gradu eta orduntxe bota. Geroemulsinoa esaten jakona egoan, eta haberotu barik botaten zan zuloak-eta kon-pontzeko. ZENBAT URTETAN HOLAN? Berro-geta bat urtean, orduan Berriz, Traba-kuan sartu eta Gerea, Mallabia, hasihemen eta Kanpazarrera, eta gero hasiGallon eta Ubideara. Orduan ehun etahogei bat kamineru egongo ginan Bizkaiosoan. UNIFORMERIK EUKITEN ZENDUEN? Eze-bez, txapela, gorria. Orduan asko egonginan. ORDUTEGIA ZEIN IZATEN ZAN? Zortzire-tatik hamabietara, eta ordu bietatik sei-retara. ETA BAZKALDU NON EGITEN ZENDUEN?Etxetik hurrean egon ezkero etxean etaosterantzean tabernaren baten. ETA EGU-RALDI TXARREAN BE BEHAR EGITEN ZENDUEN?Bai, han Kanpazarren kamioien ganeanplantau eta gatza botaten. Famea, alperfamea beti.

Ni akordetan naz, gu umeok eta gerraostean, ni berrogeian jaio nintzan, eta

13

Kamineruak.

eta neskatotxuek... kamiñuek eitten ibil-tte sien. Gallego pillue bidik eitten. Etagalleguek illuntzidxen etxera erresiñuejateko, meridxendie.

Jostunak eta sastreak

Jostune pe etxeik etxe ibiltte sieneskuko makiñias. Da neu be amalauurtas gixoneskuen prakak josten ikesitteneuen. Aittei laguntzen baiña josten bebai. Jostunteridxe neuken kuarto batenpreparaute; kanporako enkarguek etaetxerako.

JANTZIAK ETA ERROPAK ZELAN EGITEN ZEN-DUEZAN? Ba noberak edo modistiek.Modistak euesan, Berrisen amen beien,Rosarito bat, edertotxo eitte bana umien-dako e. Beste bat Bideganen euen,umiendako eitte bana. Neri orretxe biokeitte ostesan beti umiendako erropie, daba ostantzien gero nagusidxendako Puri-ta, asko eitte ban arek josten. ETA ZEUEK

JOATEN ZINIEN EURAKANA EDO ETORRI EGITEN

ZIRAN ETXERA? Es, nobera juen bier ixetesan, telie elejidu, modelue elejidu, mues-traridxuek eukitte besan... Sarritten gausabat elejidu eta iguel beste bat ixen, sati txi-kitxuek ixete sien da... ori oin be bada.

SASTREAK: Makiña bat salda artu ebanJesus Uriguen sastriek, a Bilbotik etor-ten san da emen inguruko trajiek eittensittuen arek, da domeketan etorten sanaprobetan da ara Laisera etorri bariketzan jungo. Laisa juen Mañesiana, daMañesiek saldie, beren saldatxue da txo-rixo musturtxo bat, edo urdaidxe, edoseoser, antxe ein beren sertxu oi, da tra-jie aprobau. Etxerako trajiek-eta berakeitten sittuen.

Gure amak josten ekidxen politto.Gixoneskuen erropak be ondo josten si-

neskatotxuak... Kaminoak egiten ibiltenziran. Gailego piloa bideak egiten. Etagailegoak iluntzean etxera errazinoajateko, meriendea.

Jostunak be etxerik etxe ibilten ziraneskuko makineagaz. Eta neu be hamalauurtegaz gizonezkoen prakak josten ikasi-ta nengoan. Aitari laguntzen baina jos-ten be bai. Jostundegia neukan kuartubaten preparauta; kanporako enkarguaketa etxerako.

JANTZIAK ETA ERROPAK ZELAN EGITEN ZENDUE-ZAN? Ba norberak edo modisteak. Modis-tak egozan, Berrizen hemen behean Rosa-rito bat, edertotxo egiten ebana umeenda-ko. Beste bat Bideganen egoan, umeen-dako egiten ebana. Niri horreetxek biokegiten eustezan beti umeendako erropea.Osterantzean nagusiendako Purita, askoegiten eban harek josten. ETA ZEUEK JOATEN

ZINIEN EURAKANA EDO ETORRI EGITEN ZIRAN ETXE-RA? Ez, norbera joan behar izaten zan,telea elejidu, modeloa elejidu, muestrario-ak eukiten ebezan. Sarritan gauza bat ele-jidu eta igual beste bat izan, zati txikitxuakizaten ziran-eta. Hori oin be bada.

SASTREAK: Makina bat salda hartueban Jesus Uriguen sastreak. Ha Bilbo-tik etorten zan eta hemen inguruko tra-jeak egiten zituan. Domeketan etortenzan aprobetan eta hara Larizera etorribarik ez zan joango. Larizera joan MariInaziana, eta Mari Inazik saldea, beresaldatxua eta txorizo musturtxo bat, edourdaia, edo zeozer, hantxe egin berezertxu hori, eta trajea aprobau. Etxerakotrajeak-eta berak egiten zituan.

Gure amak josten ekian polito. Gizo-nezkoen erropak be ondo josten zituan.

14

ttuen. Gure amak edoseas eitte banumientzako brustxo bat, nais erropatxobat, nai sera, edoseas... Prakai satidxesartu, beste praka sarrekiñ, soltau, jostu-retatik da sanuena, apurtute euen lekuenipini satidxe. Gure amak josten eitte banerropak konpontzen de primera. Estaittointxe be estaun Laisko kamaran amenmakiñie, Alfa bat. (...) Erropatxuek etabrusek, umiendako brusek-eta, Eiberkomadrileñue esate otzen, denda aundidxeeuken, tela-denda, da arek tela txatalgustidxek gordete’tzosan gure amai: —Tú esto ya aprovecharás, como yasabes coser—. Da iguel aurrie kuadraueda atzie erraidxaue, gorridxe, bainabeintzat garbidxek.

Erropak jostunek eindde. Ni tia batneuken jostune, or beien dendie eukentia bat jostune san da arexek inddekoerropak eukitten nittuen nik.

JANTZIAK ORDUAN ETXEAN EGITEN ZIRAN?Guri jantzidxek itte oskusen, emeti berakilometro ta erdi edo olako bat, aista bisien etxien, Errotatxuak, da guri erropadanak joste oskuesan, baiñe selan josi!Gu gintzen ordun princesak. Joste osku-sen patxadas!

Foralak

Foralak be leengo aiuntamientuenegote sien; an bisi sien. Euren bierrakamiñutan ibilli, gausa andirik es ordun,ordun eseuen esebes, kamiño gitxi.

Erromeridxie illuntzidxen eta republi-ka denporan on san ordenie emen, sera,udan ordubatak akabau, taberna pe fue-ra! Dana! Da neguen amabidxetan otensan... da foralak, Urkijo, forala, Grego-rio Urkijo, kabue, orrexek eta beste bat,

Gure amak edozegaz egiten eban ume-entzako brustxo bat, nahiz erropatxobat, nahi zera, edozegaz. Prakai zatiasartu, beste praka zaharrekin, soltau jos-kuretatik eta sanoena apurtuta egoanlekuan ipini zatia. Gure amak josten egi-ten eban, erropak konpontzen prime-ran. Ez dakit ointxe be ez dagoan Lariz-ko kamaran hemen makinea, Alfa bat.(...) Erropatxuak eta brusak, umeendakobrusak-eta, Eibarko madrilenoa esateneutsien, denda handia eukan, tela-den-da, eta harek tela txatal guztiak gordeteneutsazan gure amari: —Tú esto ya apro-vecharás, como ya sabes coser—. Etaigual aurrea kuadradua eta atzea erraia-dua, gorria, baina behintzat garbiak.

Erropak jostunak eginda. Nik izekobat neukan jostuna. Hor behean dendeaeukan izeko bat jostuna zan eta harexekegindako erropak eukiten nituan nik.

JANTZIAK ORDUAN ETXEAN EGITEN ZIRAN?Guri jantziak egiten euskuezan, hemen-dik behera kilometro eta erdi edo holakobat, ahizta bi ziran etxean, Errotatxuak,eta guri erropa danak josten euskuezan,baina zelan josi! Gu gintzazan orduanprintzesak. Josten euskuezan patxadaz!

Foralak be lehengo aiuntamentuanegoten ziran; han bizi ziran. Euren beha-rra kaminoetan ibili, gauza handirik ezorduan, orduan ez egoan ezebe, kaminogitxi.

Erromeria iluntzean eta errepublikadenporan egon zan ordenea hemen:udan ordubatak akabau, tabernak beitxi! Dana! Eta neguan hamabietan. Etaforalak, Gregorio Urkijo, kaboa, horre-xek eta beste bat, Txibitte Durangoko

15

Txibitte Durengoko semie... ETA ZEIN ZAN

EUREN BEHARRA? Bankue euken, da illun-tzidxetan-ero, gabetan-ero, tabernetanguardidxie. Da baten etorri ona, orduba-tak inguru-ero, erretiretako sasoie, txiki-tu edo kafie artzen basas, axe artu arteiste ben, baiña artekun kanpora!

ETA FORALAK EZAGUTU DOZUZ? Bai. ETA

NON EGOTEN ZIRAN? Ba ointxe oten direnmoruen, euren etxitan. Elisondon, antxebixi sien Mirenen aitte-ta, foralak. ZEIN

ZAN EUREN BEHARRA? Etxietara papelakeruen da gausak iñ, euren obligasiñuek.

Foralak Caja de Ahorrosen euesan.Ni mutikotxue nintzela esautu nebasanforalak Urkijo afusillau ebena eta bestieJuan. ZE BEHAR EGITEN EBEN? Arek oingodosena batek baino are bidxek geidxa,se gabien be tabernak-eta esate batera-ko da bueltatxu bat eiñ, da arek ikustensienin, di-da sarratzen sien, da kittu. Oinbaño sentzun geidxau. UNIFORMEAGAZ JOA-TEN ZIRAN? Baietzien nau.

Sakristaua eta sakristanea

UDALETXE ZAHARREAN TELEFONOA EGOAN

EZTA? Bai goidxen telefonue. Bueno asan sakristauen etxie. Telefonue euke-nen aitte san sakristaue, sakristau sarraesaten geuntzena, Doroteo es e, bestebat lengusu bat arena, ba laguntzeko, sesemat irabasiko euen sakristauek? Ba,bapes, da sakristauek euken ipiñitte kan-paie joteko elixarako alanbre bat, andiketxetik. ETA NOR ZAN SAKRISTAUA ORDUAN?Ba axe, telefonoa euken Felisa, FelisaGorritxategi, ba arexen aitte, sakristausarra.

SAKRISTANEA BE PASETAN ZAN ETXEETATIK

URTEAN BEHIN? Bai batzen, jenerue-erojeneral pentzet’ot... NORTZUK ZIRAN SAKRIS-

semea... ETA ZEIN ZAN EUREN BEHARRA? Ban-kua eukien, eta iluntzetan-edo, gabetan-edo, tabernetan guardia. Eta baten eto-rri hona, ordubatak inguru-edo, erretire-tako sasoia, txikito edo kafea hartzenbazagoz, haxe hartu arte ixten eben, bai-na hartutakoan kanpora!

ETA FORALAK EZAGUTU DOZUZ? Bai. Baointxe egoten diran moduan, eurenetxeetan. Elizondon, hantxe bizi ziranMirenen aita-ta, foralak. ZEIN ZAN EUREN

BEHARRA? Etxeetara papelak eroan etagauzak egin, euren obligazinoak.

Foralak Caja de Ahorrosen egozan.Ni mutikotxua nintzala ezagutu nebazanforalak Urkijo, fusilau ebena, eta besteaJuan. ZE BEHAR EGITEN EBEN? Hareek oingodozena batek baino hareek biak gehia-go, ze gabean be tabernak-eta, esatebaterako, bueltatxu bat egin, eta hareekikusten ziranean, di-da zarratzen ziran,eta kitu. Oin baino zentzun gehiago. UNI-FORMEAGAZ JOATEN ZIRAN? Baietzean nago.

UDALETXE ZAHARREAN TELEFONOA EGOAN

EZTA? Bai, goian telefonoa. Bueno, hazan sakristauaren etxea. Telefonoaeukienen aita zan sakristaua, sakristauzaharra esaten geuntsana, Doroteo ez,beste bat, lehengusu bat harena, balaguntzeko, ze zenbat irabaziko ebansakristauak? Bapez, eta sakristauakeukan ipinita kanpaia joteko eleizarakoalanbre bat, handik etxetik. ETA NOR ZAN

SAKRISTAUA ORDUAN? Ba haxe, telefonoaeukan Felisa, Felisa Gorritxategi, hare-xen aita, sakristau zaharra.

SAKRISTANEA BE PASETAN ZAN ETXEETATIK

URTEAN BEHIN? Bai batzen, jeneroa-edojeneralean pentsetan dot. NORTZUK ZIRAN

16

TAUAK? Olakuek iru neba-arreba sien, sol-teru-soltera da orrexek sien sakristau tesakristana. Da aurretikue or bixi sana,sakristau saarra.

Medikuak

ORDUKO MEDIKUA NOR ZAN? Jose Luis daaren aitte be esetu neban, ortxe serienbixi san, amen ikastolie euen lekun,beien bixi san, aren aitte. Kaballo ganienibiltzen san a. ETXEETARA JOATEN ZAN EZTA?Orreri abisau da etxietara juten san,orrek es euken bakasiñoi pes da esebes,gabien be bai da... ZELAN PAGETAN JAKON?Pagetan san illien onenbeste, igualak,esaten yakon. Axe erresibu emote benda pagau te ba... ETA ERREZIBUA MEDIKUAK

BERAK EMOTEN EBAN? Es, kridxedie eukenonek, da bera etorten san erresibuas.

Sasimedikuak

SASIMEDIKURIK BAEGOAN? Da sesterueesate dxakon beste bati Berrixen, Kale-jan bixi san, da arek emote basen masa-jiek, igurtzidxek eindde isterikuentzako-ero, ta tripatan masajie-ta emoten. Orreikuranderue esate’otzen, Lamikis apelli-due, Dotor Lamikiz esatotzen, da Elgoi-berti ta Eibertik-eta etorten san jentietrenien-eta. Medikuei es jakesan olakuekgustetan.

SASIMEDIKUAK? Bai baeuesan. KASURIK

EGITEN JAKEN? Batzuei bai, batzuk baeu-ken euren efetotxue. Baiña sasimedikuepaiño, onek masajiek-eta emoten sittue-nak geidxa. Proibidute euen e, ixilikegon bi san. Su juten basiñen olakobateana, erriko medikue, ordun esangustetan. Proibidute euen, eskutuen,estraperluan esaten dan moduan. Daote siren batan batzuk, andrak-ero, ittebesenak enplastuek-ero itte besenak.

SAKRISTAUAK? Hiru neba-arreba ziran, sol-teru-soltera, eta horreexek ziran sakris-tau eta sakristana. Eta aurretikoa, horbizi zana, sakristau zaharra.

ORDUKO MEDIKUA NOR ZAN? Jose Luis.Haren aita be ezagutu neban, hortxe bizizan, ikastolea egoan lekuan, behean bizizan, haren aita. Zaldi ganean ibilten zanha. ETXEETARA JOATEN ZAN EZTA? Horreri abi-sau eta etxeetara joaten zan, horrek ezeukan, bakazinorik be ez eta ezebez,gabean be bai. ZELAN PAGETAN JAKON? Page-tan zan hilean honenbeste, igualak esa-ten jakon. Haxe erreziboa emoten ebeneta pagau eta ba... ETA ERREZIBUA MEDIKUAK

BERAK EMOTEN EBAN? Ez, kriadea eukanhonek, eta bera etorten zan erreziboagaz.

SASIMEDIKURIK BAEGOAN? Zesterua esa-ten jakon beste bati Berrizen, Kalejanbizi zan, eta harek emoten ebazan masa-jeak, igurtziak eginda isterikoentzako-edo, eta tripetan masajea-ta emoten.Horreri kuranderua esaten eutsien,Lamikiz apellidua, Doktor Lamikiz esa-ten eutsien, eta Elgoibartik eta Eibartik-eta etorten zan jentea trenean-eta.Medikuai ez jakezan holakoak gustetan.

SASIMEDIKUAK? Bai, baegozan. KASURIK

EGITEN JAKEN? Batzuei bai, batzuk baeu-kien euren eragintxua. Baina sasimedi-kuak baino, masajeak-eta emoten zitue-nak gehiago. Galerazita egoan, ixilikegon behar zan. Zu joaten bazinan hola-ko batengana, herriko medikua, orduanez zan gustetan. Galerazita egoan, ezku-tuan, estraperloan esaten dan moduan.Eta egoten ziran baten batzuk, andrak-edo, enplastoak-edo egiten ebezanak.

17

Ordun sasimedikuek euesan. Medi-kuei edxaken gustetan. Tifusen denpo-ran, gure etxera be etorri san bat etabedarrak eskaiñi otzosan nire aistiai.Esan osatzen eta ori probau gendun.Aspeittitik etorte san sasimedikue. Iruindesiño abotik artzeko, berde bat,marro bat eta berde bat. Aistiek botakaeta botaka... gero barriro ospitteleraerun gendun. Ango medikue pe danetikein bier. Eta askenien salbau san.Orduen penisilinie ipini san modan etaarexek salbau ban.

Karobiak

Karie be eitte san, ortxe tallerradauen lekuen, ortxe euen terrenue, daantxe eitte ben arridxe. Estai nundikekarte ben karearridxe, da erre itten daa. Munddorra eiñ aundidxe egurras,bota arridxe da erre. A erre ta gerokarie, soluen botetako ta... Kokue-ta il-tteko. ETA BESTE ABONO KLASERIK ERABILTEN

ZAN? Es, askenera garidxari-tte botatenyaken abonue, ordun Durengon erostesan, ekarri tte axe.

Ladrileruak

LADRILUAK ZELAN EGITEN ZIRAN? Kanteranetate ben ladrillu-arridxe, Boroan etateben arridxe, se Sarriko kanterie arie san.Da ekarte ben kamioien garajera ta geroan piketias, taka-taka-taka, da etate benladrillue. Labatarako sien, orre ladrilluokfundisiñorako sien. ORDUAN LADRILUOK EZ

ZIRAN ETXEAK EGITEKO? Es, es, fundisiñora-ko. Da gero arias be ibiltte sien. Da oinkanterue oso estimau da, se oin ori bie-rroi, onek etxiek forretako ta, oin besteestilo ba ta, baiña bier ori kanteruek ei-tten dau.

Orduan sasimedikuak egozan. Medi-kuei ez jaken gustetan. Tifusen denpo-ran, gure etxera be etorri zan bat etabedarrak eskaini eutsazan nire ahizteari.Ez zan osatzen eta hori probau genduan.Azpeititik etorten zan sasimedikua. Hiruindizino ahotik hartzeko, berde bat,marroi bat eta berde bat. Ahizteak bota-ka eta botaka, gero barriro ospitaleraeroan genduan. Hango medikuak bedanetik egin behar. Eta azkenean salbauzan. Orduan penizilinea ipini zan modaneta harexek salbau eban.

Karea be egiten zan, hortxe tailerradagoan lekuan, hortxe egoan terrenoa,eta hantxe egiten eben harria. Ez dakitnondik ekarten eben kareharria, eta erreegiten da ha. Monjorra egin handia egu-rragaz, bota harria eta erre. Ha erre etagero karea, soloan botateko-ta, kokoa-eta hilteko. ETA BESTE ABONO KLASERIK ERA-BILTEN ZAN? Ez, azkenera gariari-eta bota-ten jaken abonoa, orduan Durangonerosten zan, ekarri eta haxe.

LADRILUAK ZELAN EGITEN ZIRAN? Kanteranateraten eben ladrilu-harria, Boroan ate-raten eben harria, ze Sarriko kantereaharea zan. Ekarten eben kamioian gara-jera eta gero han piketeagaz, taka-taka-taka, ateraten eben ladrilua. Labatarakoziran, horreek ladriluok fundizinorakoziran. ORDUAN LADRILUOK EZ ZIRAN ETXEAK

EGITEKO? Ez, ez, fundizinorako. Eta gerohareagaz be ibilten ziran. Oin harginaoso estimau dago, ze oin hori beharrori,honeek etxeak forretako-ta, oin besteestilo bat da, baina behar hori harginakegiten dau.

18

Perratzaileak

NOR ZAN PERRATZAILEA? Angel Gaztelu-rrutia, nire tio san. ETA ZELAN PERRATZEN

EBEZAN BEHIAK? Ba ipintte ben beidxe,lotute, da eukiesan tirante batzuk, olantirante sabalak eurrien da atzien, da geropoleies jaso eitte ben beidxe. Ankieipintte otzen olantxik aidien baiña lotu-te..., da tio etxurie, beidxek igertenondoesik euesela oso ona ei san..., datiak esanda, txakurrek-eta gogo eskasaero jan gures egoten dienien da, igerrieitte ban... Da Inazio (Ansuategik) pe ei-tte ban, an lonjan euken perratokidxe.Angelek itxi banien artu ben orrek orieittie.

Karreteruak

Nire aitte baserridxen da gero karre-tero. Lena tronguek-eta ote sien basuen

NOR ZAN PERRATZAILEA? Angel Gaztelu-rrutia, nire osabea zan. ETA ZELAN PERRA-TZEN EBEZAN BEHIAK? Ipinten eben behialotuta eta eukiezan tirante batzuk, tiran-te zabalak aurrean eta atzean, eta geropoleaz jaso egiten eben behia. Hankeaipinten eutsien aidean, baina lotuta.Osabea, itxurea, behiak ondoezik egoza-la igarten oso ona ei zan, eta izekoakesanda, txakurrak-eta gogo eskasa edojan gura ez egoten diranean eta, igarriegiten eban. Inaziok (Ansuategik) be egi-ten eban, han lonjan eukan perratokia.Angelek itxi ebanean hartu eben horre-ek hori egitea.

Nire aita baserrian eta gero karreteru.Lehenago trongoak-eta egoten ziran

19

Inazio Ansuategi perratzailea eta laguntzailea, c. 1960.

da arexek iraten kamiñue dauen lekurai-ñoko. Lenaoko bisimodue total san dife-rentie ta...

Eskopetak egiten

ZURE GIZONAK ZE BEHAR EGITEN EBAN?Arek eitte ban bierra eskopetan, arme-ridxan, etxiñ eitte ban, etxea ekart’o-tzesan, da etxien eitte ban. Eskopetenkaxie-da berak eitte basan. Eskondugiñenien be, beretzat berak eiñ eban. Daori amaittu sanien ori eskopeten seraselan san..., Agirre Aranzabal san esko-peten tallerra, asi san forjara Berrisera.Bear gogorra da e. Da an ibilli san rebar-bak itten, da ba, jubilau artien antxe.

Etxerik etxe ibilten ziran saltzaileak

ETXERIK ETXE GAUZAK SALTZEN IBILTEN

ZIRAN? Etxeik etxe, trapu saarrak batzenda saltzen. Markiñeko bat ibiltte sangure etxera, da etorte san Manuel, kaba-lluas etxeik etxe. Da emen Berrisenetxeik etxe ibiltte sana Eugenio Ostogainibiltte san.

SALTZAILEAK, ETXERIK ETXE? Bai etortesien telak saltzen, Labin, Durengokosendo bat etorte san, da gure amak eros-te otzasen metrobillo aundi batzuk, pra-kak eitteko. Gixonesko asko on sangurien bai... Da botie emot’otzan Labini.Da estidxe be saltze ben...

Bai, kinkilleruek esate dxaken. Kan-pokuek ixete sien. Galleguek Durongorabixi ixeten etorri da gallego bat etortesan beti, ta ekarte sittun gausa asko. Dabeste andra bat etortze san telak saltzen.Gero orre telok erriko jostunei eruen etaerropak eitteko, egun beresidxetarako.Durengotik saltzaile asko etorte san.

basoan eta hareexek iragoten kaminoadagoan lekuraino. Lehenagoko bizimo-dua total zan diferentea-ta.

ZURE GIZONAK ZE BEHAR EGITEN EBAN?Harek egiten eban beharra eskopetan,armerian. Etxean egiten eban, etxeraekarten eutsiezan, eta etxean egiteneban. Eskopeten kaxea-eta berak egitenebazan. Ezkondu ginanean be, beretzatberak egin eban. Eta hori amaitu zaneanhori eskopeten zera, Agirre Aranzabalzan eskopeten tailerra, hasi zan forjaraBerrizera. Behar gogorra da. Eta hanibili zan rebarbak egiten, jubilau arteanhantxe.

ETXERIK ETXE GAUZAK SALTZEN IBILTEN

ZIRAN? Etxerik etxe, trapu zaharrak ba-tzen eta saltzen. Markinako bat ibiltenzan gure etxera, eta etorten zan Manuel,zaldiagaz etxerik etxe. Eta hemen Berri-zen etxerik etxe Eugenio Ostogain ibil-ten zan.

SALTZAILEAK, ETXERIK ETXE? Bai etortenziran telak saltzen, Labin, Durangokosendo bat etorten zan, eta gure amakerosten eutsazan metrobillo handi ba-tzuk, prakak egiteko. Gizonezko askoegon zan gurean bai, eta botea emoteneutsan Labini. Eta eztia be saltzen eben.

Bai, kinkileruak esaten jaken. Kanpo-koak izaten ziran. Gaileguak Durangorabizi izaten etorri eta gailegu bat etortenzan beti, eta ekarten zituan gauza asko.Beste andra bat etorten zan telak saltzen.Gero horreek telok herriko jostunei eroanerropak egiteko, egun berezietarako.Durangotik saltzaile asko etorten zan.

20

Arrain-saltzaileak

ETA ARRAINIK SALTZEN ZAN? Arraiñeetxeik etxe etorte san Santa, OndarrukoSanta ixena euken, olan andra aundibat. OINEZ IBILTEN ZAN? Karrotxu batasibiltte san, andi beti, Matzatik Olakutabajatu eitte giñen, arek kamiñotik diareitte ban da bi sanien bai edo esetz esanda..., bagenkidxen se orduten etortesan, ba bajatu, lelengo arraiñe onenaixeten da-ta, da antxe fonda aurrien ar-tze giñun.

ETXEZ ETXE JOATEN ZAN SALTZAILERIK BA

EGOAN? Bai tela saltzen da, arrañe saltzenbe bai. NONDIK ETORTEN ZIRAN? Ondarrutipe bai, bat etorte san, Ituarte esatengeuntzena. Suri-suridxe san autobuse beta antxe ekarte ban da gero beste batibiltte san Olakutan, da a be etorte santabernara da bidxei artze geuntzen.

Ni akordeta nas, guri baserrire arrai-ñe ekarte oskuen, Ondarrutik-edo, arrai-ñe etorte san, da etxien euen olakotriangulo bat serien, da araxe etorte sanbesindade gustireko. Da amak erosteban arraiñe eta oixe. Kalien saltze etzi-ttuenien gero ba baserrietan ibiltte sien,baiña gausa miesa.

ETA ARRAINIK SALTZEN ZAN? Etxerik etxeetorten zan Santa, Ondarruko Santa ize-na eukan, holan andra handi bat. OINEZ

IBILTEN ZAN? Karrotxu bategaz ibilten zan,handik behetik, Matzatik Olakuetarabajatu egiten ginan, harek kaminotikdeadar egiten eban eta behar zanean baiedo ezetz esan. Bagenkian ze ordutanetorten zan, ba bajatu, lehenengo arrai-na onena izaten da-ta, eta hantxe fondaaurrean hartzen genduan.

ETXEZ ETXE JOATEN ZAN SALTZAILERIK BA

EGOAN? Bai tela saltzen eta, arraina sal-tzen be bai. ETA NONDIK ETORTEN ZIRAN?Ondarrutik be bai, bat etorten zan, Ituar-te esaten geuntsana. Zuri-zuria zan auto-busa be eta hantxe ekarten eban. Gerobeste bat ibilten zan Olakuetan, eta habe etorten zan tabernara eta biei hartzengeuntsen.

Ni akordetan naz, guri baserrira arrai-na ekarten euskuen, Ondarrutik-edo,arraina etorten zan, eta etxean egoanholako triangulo bat zerean, eta haraxeetorten zan bezindade guztirako. Etaamak erosten eban arraina eta horixe.Kalean saltzen ez zituenean gero babaserrietan ibilten ziran, baina gauzamehatza.

21

Afiladoreak eta guardasol-konpontzaileak

Afiladoriek kanpotik etortze sien. Fi-fi-fi jo da esate ben: —Ointxe lastereuridxe eingo dxauk—. Da paragueruekbe etorten sien konpontzen, Galisiatik,etxes etxe.

Afiladoreak kanpotik etorten ziran“Fi-fi-fi” jo eta esaten eben: —Ointxelaster euria egingo jauk—. Eta guarda-sol-konpontzaileak be etorten ziran kon-pontzen, Galiziatik, etxez etxe.