Hidrografi:

Diinyanln lnuvazeneti (Isostasy) ve mesaha ile alftkasl

Bir A rnerika rneelllUa91I!j~n: Qeviren: Y ar bay

Fehmi Tuneer

I'U naZtlI'iYfmin izahma ba~lamazdan evvel bll' mukaddime

) olar-uk a~adaki satJrlan okumakla maksada daha kolay

gil'ilmj~ oll1caktll',

Ozerinde ya~adlgi[mZ arz, malum oldugu Uzere bir gaz'

halinden mayi haline ve bundan da sulb haline gelrni~tir.

Fakat tasallUhii esnasmda havi oldugu kaya unsurlarmm bir

c;ok gec:;lrdigi kiluyelli istihalder neticesi olarak te~ekkii1 eden

suIb arzda bi[' (;ok topogrnflk ~('killer y;mi daglar gibi yuksek

ve okyanus dikleri gibi 9ukuriuldar hasil olmll~ ve tekmil

arz mevadl, en ke~if olanlar en altda ve daha az kesif olan-

lar hunun iistunde olmak Uzere slralanml:;?tJr.

Eu suretle art.m i~erisine dogru gidildikc;e arz mevadmm

fiziki' C\lsafl deg'i~ir. Elde etdigimiz Ceodetik (Geodetic) ma­

lumat ile kot} olarak anla~illrm~tll'ki arz mevadl takriben 60

mil umka kadar gayri mutecanis ve bundan a~agl tekmil arz

etrafmda herhangi bil' tabakadakl mevad mUsavi bir kesa-

fetde olup bu hal arzill merkezine kadar olan diger tabaka-

1ardaki rnevadada te~mil oluna hilir.

Diinyamn mU<lazenesi 91

Arz uzerinde gordliglimiiz daglar ve teyl:nl-Iend ( table

land) lerin deniz seviyesinden a~agl kabuk i<;erisindeld klSllll­

Ian yani kokleri arz iGerisindeki kesi f maddeye gomi.1lmii~­

lerdir. Arz dahili bir seviyeden sonra Plastik yani maCUll ve

yahut kunduracl balmumusu gibi bir klvamda olmalldlr, yani

iizerine bir zor ta tbi k olundugu zaman bu ZOll'a serfiiru eder,

fakat bu zor kaldlrlldlgl zaman tekrar eski vaz:yetini alII'.

Halbuki arZIn list kabuk klslmlan 0 surette hir sertlikdedil'ki

iizerinde vaki bir zor He bozulan gayri muntazum halini mu­hafaza eder. Bundan b2~ka bir<;ok solid maddder vardlrki,

kendilerine Jusa hil' zarnan iGifl, ele"tiki haddinden daha HZ

bir zor tathik olundu~:u zaman ~ekillerini bozmayarak muka­

vemet ('derIer, fakat eIestiki haddind'.?n daha <;ok az ancak

uzun devam eden bir zora <;atlamakslzm serfLiru ederler. Bu meseleyi biiraz daha aydmlabllll1: Dlinyanm en yliksek

noktasl Himalaya dagJanmn Everest tepe!',idirki 29,141 kadem

ytiksekligindedir. Yine diinyamn malum olan en al<;ak noktasl

Filipin Ar~ipeline aid Mindanao adasmm hemen ~arklt1da Planet (Planet) derinligi olup Alman donanmasma mensup

Emden gemjsi tanJfmdan sedah iskandil He yapllan ameliyat

ile ke~i f olunmu~tul'ki bu derinlik 10,7n3 metre veyu bunun

muadlli 5,932 imla<; veyahut 35,410 kaderndiir'" Bu suretle mi'!h1m nian en btiyiik irtifa f'arkl 64.551 ka­

dem olup 12 milden fazlachr. Bu aZtnl fark biri Himalaya

dl:lglunmn ve digeri Planet del'inliginin altmda mevcut bulu­

nabilen tazyiki tamamile temsil edebilmek i~;in suyun agll'h­

l1Ida hesaba dahi1 etrnek lazlmgelir. Suyun aglrhglllJ iki mil umukdaki tabii arz satJh kayasma kar~lhk tutarsak Planet

derinligi ile Himalayanlll en yiiksi'k klSl1l! beynindeki tazyik

fur kI tahminen 10 mil ylil\srkliginde bir kaya siitununun af:ll'­hgma muadil olut'.

92 17 jnei Huritncdur mecmlHlSl

IbHmki bu misillu btiytik bir agl1'lqlm :dtmda ezilmeksizin

illilkavemet eden al'z 1118vac11 meveut degildir. Bundan istidlal

olunurki btiHin kabuk mevadl mtitesaviyen ayni kesafetde

olsaydl bu misillu bOyUk bir tazyika dayamDzdL Velhasil tek­

mil arz yUksekllkleri I:lrzm ic;erisine kadar uzayarllk btiytik

zorlara c;atlamak ve kmlmaksizPi rnukavemet gosteren arz

dahi1illdeki kesif, Plastik madde lizerine istinad fderIer veya­

hut bunun tizel'inde yUzerler. Kara ylikseklikler;uin bu a~ag!-

ya kadar uzanml§ klslmlanmn ufki imtidadl, kabaca llzerin­

deki dag veya Teybll!pndin (Table -land) ufki imtidadma, ye

a~3glya dOgTU umku iSr<, Leva i<;erisine batrm~ lusmm mUte­

zayid sebhiye kuvveti, d;lg veya TablUendin batmayan yukan

kiSmInHl ~Jglrllgma miisiJv'j olaeak vec;hiledir.

Bu hal tJpl{l ~u Uzerinde yU'f.f'n tahta bir salIn hali He

mukayese edilebilil', dikkat olundugu halde gtJrillebil:rki, saIl

tf'~kil eden kiltiikJerden sudan yulnE'j en yilksegi, sudan U~<i­

gl en ziyade batrIlli;l o!311lChr.

Bundnn ~uda istiklal eddirki, arz sathmda neredeki bir

yilkseklik vardl!" arz i<;e!'isinde bunun bir mukabili, neredeki

bir c;ukur vardlr, UI'Z i<;erisinde bunun bir miltenazlfl vard]r.

Yilkseklik ne kadar fazla ise arz iyerisindeki \{)sllnda okt:ldar

fazladll'.

DUnya iizerinde yagmur ve yenme tt'sirlerile med ve ce­

zU' sularma nakil olunan bilyilk mikyasda yer degi~tirmi~

bliyUk arz mevad hamuleleri vardlrki, bunun yer degi~tirmesi

arz kabugunun muvazenetini ihlul eder, bUyUk miktarda ril­

subata yatak olarak a~aglya <:okmU~ !"ahaJar oldugn gibi,

Uzerindeki mevad ytikilnUn kalkmasile yukarlya dogru

yilkselmj~ mahillierde vardlr.

Dilnyamn muvazeneti 93

Batmak ve yUkselmek yalmz kabuk nltmdald sahadaki

mevadm ufki olarak hareketi neticesi olabiiir" ve bu nakil

kabugun alt huduhunun a~aglsmda vaki olm. Qiillki tazyik

kabugun kaidesine kadal' yukardan V~:lgl dogrudur.

t~te iizerinde ym~adlglmJZ arzm gordiigiimUz dl~ k1S11l1, Iv

klS11l1 iizerinde, yalmz sathl iizerindeki hamuleni!n dpgi~mesile

bozulabilen bir muvazenet halinde bulunur. Bu muvazenet

haline (isostasy) Aysostesi denilip mtisavi durma, veya mii­

~avi tazyik manasma gelen Yunaneadan almml~i bil' kelimedir.

Arzm harici klsmma umumiyetle kabuk (kl~H) denilip yukar­

da soylendigi gibi,Ceodetik (Geodetic) tetkikler nelicesi ola-

rak bu kabugun deniz seviyesinden itibal'en takriben 60 mile

kadar uzadlgl tahrnin olunmu~tur. DI~ lwbukdalii mevad muh­

telif mahaHerde rnuhtelif kesafettedir. Arz uzerindeki mahal­

lerin ytiksekligi nekadar olursa altmdaki mevadm kesafdi 0

kadar az, ve arzm solid sath] lizerindeki IIHlhall nekadar mun­

hat olmsa alttaki kabuk mevaddmm kesaJetide 0 kadar fazla

OIUf.

Madamki arz kabugu buyiik mikyasda muvazenet halinde­

dir. ArzlIl bu bali m~zide tahasstil etmi~ ve eeolocik istikbal­

de de devam €d,eegini kabul etmek dogl'll olur.

isost(lsy yani muvazenet nazariyesinin ba,~l1ca inti~ar ve

kabuliine sebf'p Nirengi ve Astronomi usulierile yapllan ra­

sadlar arasmdl:lki fark olmu~tur.

Gayet eski bir tecriibe vardlrki, iskovyada Schiehallion

ismindeki daga yaion yapllan biro I'asadda ~akul ha: tI dug ta­

'rafmdan cezip edilt>rek amudiyetdell inhiraf etmi~di.

Bill:lhara 1854 Hindistanda msfiinnehar kavsi hes8batmda

Himalayanm haiz oldugu ktitlenin ~akuli ne dereceye kadar

94 1'7 inci HaritacIlar mecmuaSI

amudiyetden inhiraf ettirecegi hesap edilerek bil' tashih kon­

dugu halde, Nirengi ve Astronomi usullerile yapIlan hesaplar

yekdigerinden farkh <;lkml~.dl

1855 de bu mlivazenet nazariyesinin babasl unV3mm alan

ve bir zamanlar Girin({ rasadhanesi Astronomeri olan Airy.

Londra Kral cemiyeti huzurunda verdigi konferansda heyel

rasadlarla alakadar bulunan dag klitlelerinde arz cazibesi

cihetinde zahirl bir cezib noksam olduguna dair izahat verdi.

Yukardaki rasad yapllan mevki cesim klitleli Himalaya

daglarmdan takriben 60 mil mesafede idi. Bu iki usnl rasad

ara:-mdaki farkm nerlen ileri geldigi dli~liniildli. Som'a, burada

bilfiil cazibe mesahalal'l yapiJdl, acaba bu koca klitlenin ~a­

kule verecegi tesil' ne idi, fakat elde edilen netice hi({ bek­

lenmiyen bir ~eydi, bu koca klitle cezip yoniinden hemen

hemen hi({ bir tesir gostermemi~di, goya, bu kOC[l dagic;i

bo~ bir iskeleUen ibaret idi.

Bu keyfiyete yakla~an bir yol daha vardl!': Hppimizin bil­

digi bir arz cazibesi vardu', cezip kuvveti, cezb eden ve cezb

olunan maddplerin kiitlelerile mebsuten ve mesafelerin mu­

rabbalarile makusen mlitenasipdir. Arz sathlI1da hattistivada

bulunan bir cisim IT.erkeze, kutuplardan takriben 13 mil daha

uzak bulundugundan cazibe emsali haUl istivada, kutuplarda

oldugundan daha azdH', kezalik cezip, cezb eden cisimlerin

kiitlelerine de taallgku oldugn cihetle, mesela, eger ArzlI1

cevheri, nikel·demir yerine kur~un olsaydl, onun cezbi daha

(;ok olurdu, yani e~yamn aglrhgl artardL Ege aym arzda bazl

muayyen mahallerin altmda daba kesif maddeyi havi yeller

varsa aym satJhdaki cisim iizerine cezip kuvveti daha biiylik

olur.

Diinyanm muvazenesi 95

Cazibe emsalinin 6l<;illmesi. i<;in rakkas kullallllir, ve bu­

nun topunun dli~mesi ve rakkasm siirati kayid edilir, biUabi

bir <;ok ihtiyatlarda dikkat nazarma aluHr.

Eger cazibe daiml emsali arz sathi iizerinde muhtelif

mahallarde 6l<;illiirse bunlarm ta\rriben hir birine miisavi 01-

dugu bulunur, ~ukadaI' varki, arz ve yiikseklik nazan itibara

almmahdlr. ~imdi satIhdan 3 mil kadar yiiksekde ve fakat

deniz seviyesine yakm bir saha iizerinde bir tecflbe yapahm,

burada bulacaglmlz klymet, bu mahal merkezden 3 mil kadar uzak oldugu i<;in, deniz seviyesinde buhman mahalden, daha az olmaSl h'iZ!lIlgelir. Yine deniz seviyesinden a mil yiiksekde

ve rakkaSlllllzla deniz seviyesinin al'asmda buhman biiyiik bir

dag farz edelim, yani tccribeyi dagm tepesinde yaplyoruz,

neticede cazibe Inymeti aymdlf, goya, deniz seviyesile rakkas

arasmda havadan ba~lU1 bir ~ey yokmu~ gibi. Tekrar bir

tecribedE', 3 mil derinliginde bulunan bir okyanos tizerinde

yapallm, yine, c2zibe lnymeti aYllldlf, goya, teeribe bil' civar, munhat karada yapllml~ gibi.

Dti~iiniilebilirki, deniz seviyesile, alet arasmda bulunan dag-m cezip tesiri fazla olmahdl, I;iinki, :HZ merkezile alet

arasmda 3 mil kalmh~~mda fevkalade bir kii tle mevcuddur.

Fakat boyle olmlyor, (;linki, dagm, d(-miz seviy(l:sinden vukan

fevkaHlde kUtlesi, dag-Ill, deniz seviyesinden H§ngl kokiindeki buna miitenazlr, klitle noksanhgile telMi olunmu~tur,

Kezalik yille dU~iinlililrki, okyanus iizerindeki cazibe klY­meti, bu okyanusa mi1lhak kara klitlesi iizerindekinden az

olmalJdlr, (,:Unki, sahh altlllda 2.67 kesafetinde 3 millik bir kaya klitlesi yerine takriba 1.0027 kesafetinde 3 mil umkun­da su vardlr. Fakat yine hal b~yle olmamaktacilr, <;linki, sahh

96 17 inci Harit~)('llar Me(,BlUaf:'J

Un okyallus dibi arnsmdaki kiHle noksam, dipdekl klitle faz­

lalIgl il(~ teHHi edilmi$!ir. Yl:Ini, birindeki cezip noksHnlIgl

di ,ld eezip fazlallg, He karf;,;lla~mlE? 'In menfi r cezip

ynplynrmm:i ;2ibi davrannll~dJl'.

>:";,-'1'1"11 /11' is(I-:t,,,·v yan: ',;," rl1H\"~Z"'>lf't n"""ri pp ,,; (JiJ:,,;Jf>l'l'yorki "'<;, \. 1-,_ -.-" "-' ,(i.~'.J 't ~ .,,1 i .• " ): .• " • U - L, ... n .. di_, ,,' (A~_"("- - • .1 ,,_ ,,-, ... ~, ~_ .. . -1. "

ayili n rz dairesi U:t.erinde en,'s3,1 i (ar/, tilraftnd:::n ic,'u

olnnaii cezip), m''lsnha isttT 3md derinliginde hi;- ('kyanusun

sath

ligind,' b;,' dng; tf'pP';;ind f ' yapdsHI aymcLr,

Bu In'J'Jazenet prensibjrH" n~lzarnn egd' rz k"bugu, ypk·

di mefruz

'"Irn

I,i (Geod,'ey)

inl'i d', In U : :,':U ,j

gUnUn ylnidi!'.

lmdda burabe;'

50: 100 yeya

kUi,~ijk

Bnnunb

dil', \~nDt;i, 1-

(I nell!'. 2-

rnaktalarm l'yn! kli h~ye n·aIH{

!{dirk!, bu m:\ktn! nn :1~i:n·1tgl,

h' 11:1; hai olunrnayan mHI/: 'n

hll1nmn liB maktaJ1lnn bliyliklti­

k" , ,

fd,,('~'k bir alet ohnn-

yapdan teUi:i murabl)(:,mdml

I'll!

sa ; H\sbnu\1 ill kf'sil' mev",d-

sa leii::i,lrz kabugudm, i3 -kata d]zli1klen, bunun tepesi de

evve,ki ikisi beyninde bir kesafelde arz kabugudut',

~imdi, Tibet gi.bi yilksek bir iuta pliJtosunu okyanus chbi

ile mukaycse edelim: .ltd seviye arasmda 6 millik hir fark

varchr, bununla beraber Tibet pla!oslla, dtniz seviyesinden

Diinyanm muvazenesi 97

100 mil a;;agldaki bi!' seviye arasmdaki biHiin kuth., ol,Yimns

dihi He aym 100 mil derinHgindekl seviye al'lJsmdak i biiWn

kUtleye tnUs~lVidjr, bu; al'z kabuguna ait n,iivazeneUir, bu,

~u denH:kdirki, TibpI platosu aHmdaki kab(J k Im~vadl.. okya­

nus dibi aitweh,ki kabuk maddesinden clah:l hafifdi") b{)yle

alma rn~ olsaydJ, rakkasiD ilzerinddd cic'zip ;;yni 01: ~l7(h

Atz.n bel mtJv;lzerlet hali, 'fibet platosn '\if: bmw rnlitenallf

okyn uth dipid'i g bi 81'1. bijyUk

miHik, yliksek bjr volkaIl nwhrU(UU1, wyahut, az derid!Jkde

dar hir oky,;nus (:utml'lugunu eJe :i!llsnk) 1m lTlliV;J7f'llf-'tin Ll­

mam olm:J(lig'Hli gCj"nriiz, burada rnpldi\/,~yn rntisbet c'iabilen

bir mUvaz{~net lnt1z;Ullslzhg; g()dllUr.

sat hmda tak-

yulwrda ve !'/Si l'~;;

aysbergi eiE! ulul:nI, bunH1a rnli :lZt'ii!'

miisavutslzhi?) UrdlI' i\yl~; t.knbcn B2 h·safttludn sulb

bir sudur, haH1rd( ci4'uiz \nnun kt:s t fnl'T,bcn 1.0025

dir. Ayisbergin SHU!] altindaki k!StnI kUUe t>i}

tdoniJ kDtl\,~;ine rnlisa birl'lHci liz suyunu

yahud muhallini r , s.L:eq;;li tckmii iwcmi

yel'inl degi:'?tiren 11 hac i mden huyUkdDr ki i~te bu, ayis­

bergin b r klsmluill deniz sathHlIn yUlwnslilHlu kdnulsmm

sebl~billi te~kH eller.

Mc-;uha nckadl:lf da ik Y3pl]lfsa yapds! bliyuk bir Uj'iS-

bergin eivannda 9aku1 hdtmm inhirafl ll:abili degHdir. Giinki,

ayisbergin sudan yukardaki klsmi havadan daha kesif oldu­

gundan bizzat, ~akuli kendine dog-I'u inhiraf ettlrmeg-e bir

istidat gosterir, faka!, ayisbergin suyun llltmdakl klsmI sudan

98 17 inei HaribH:ilar mecmuaSl

daha az klitleli oldugundan onun cezip kuvvetinde, bir eksik­

lik vardlr, ve bu sebepden ~akul hath arnudi kalIr, satlhdan

yukardaki fazla cezip satIh altmdaki noksBll cezip ile kar~l­

la~rm05 ve yekdigerini teHlfi etmi~tir.

lskoc;yadaki Schiehallion dagl hakikaten ~akul hathm amu­

dilikden inhiraf ettirmi§tir, giinki, 0, okadaI' kilc;iikdUrki onun

vukardaki fazla kiitlesi deniz seviyesi altmdaki noksan kiitle

ile denkle§emerni§dil'.

Bu sebepden Schiehallion gibi l<uC;iik bir dug arz ic;erisinde

altmdaki tabakaya bir tazyik icra eder, fakat, altdaki klt'a

kayalan ve arz iyerisindeki kabuk kuvvatlidir, binaenaleyh,

bunun tazyiki altdaki tobakalara daglllr, fakat, onlara boyun

egdirernez, bu sebeple yukardaki klslm ile altdaki kislm ara­

smda cfzip veya kiitle teliHisi yoktur. Fakat Tibet platosu

yiikseklik ve uzunlukca yok biiyiikdiir, ve altmdaki kabuga

yapdlgl tazyik onun §eklini degi§tirir, binaenaleyh, altdaki

tubakamn iCyrisine, okyanus seviyesinden a§agl, takdben,

bu seviyeden yukan klsmmm 8 mili kaJmhgmda batar, bu

sebepden plato iizerinde, altdan vukarlya dogru yiikselmj~

klt'a kayalan kUtle~i sebebile fazla bir klitle vardlf, ve buna mukabil hafif kIt'a kayasl, yukardaki klSmll1 takriben 8 misli

derinliginde arz iyerisindeki kesif kaya kiitlesine yer degi~­dirlmesi veya onu ta§JrmaSl dolaYlsile altda birkiitle eksik­

lili Yard!!'. Eger plato yenmek veya 2~mmak suretile kliUe­

sinden bir klslm gaip etse, kokOniin etrafml ahm~ olan arz

ic;erisiddeki kesif kaya, yen me mikdarl kadar gorniilmii:;; k-t'a kayasmm yiikselmesine yol verirdi (tJpln bil' ayisbergin) suyun

ic;erisindeki klsmmm, ayisberg el'idikce, kiiCiildiigii gibi). Diger cihetten, eger TibJt platosu, kahn buz kUtleldrile orUilmU~

99

olsaydl, bu badise, sikletin artmasl dohlYlSile platonun ic;er­

deki batmH~ klS rIll , arz ic;indeki madde i<;erisine dahu fa:da

batar ve ta~lrdlg1 mlkdar duha fazla oiurki bunIaI' ufld veya

yanlama suretile mevki almuga c;all~!rdl.

Esasen Ceoloeik bir keyfiyet olan, arzm bu muvazenet

halinin dog-ru oldugu, ceodesi (Geodeey) i~lerile isbat ohm-

mu§tur CeodesisUerin ba§lJca vazifesi arzm §.:>klini tayin

etmekdir. Arzm :;;ekil ve hacmi, arz ve tul i~;in nirf'!1gi ve

astronomi usul1erile tayin edilebilir. Arzm ~ekli kerH al'Z ca­

zibesi klymetierinin tarassndlartlada tayin ohm:abilir. i\ rz ka­

bugunun muvazenet halinin tecrubesi i<;in arz cazibesi klymet­

lerinin kullamlmasl He buluIHm neticeler nirengi ve ashonomi

usullerile bulunanlarla tevafuk etmi§dir.

Yukarda soylenilen telafi veya kar§JlaE,?ma hadisesinin de­

rinligi itimnda E,?ayan olarak 96, kilometre veyahut takriba

60. mil oJdugu du~ilnmmut;;diir. Bu Inymet Amerikanm ylik­

sek klsimlarlllda yapllan c3zibe ve ~aklllUn inhirafl esaslann-

dan Qlkanlml~dlr.

Kanada, Hindistan, Japonya, Meksika ve A vrupamn bir

f;ok memleketlerinde ve bir Qok Okyanm: adalan uzerinde

c(:Izibe tarassudlan yapllnll~hr. Bu yeni senelerde, balta Ok­

yanuslar lizerinde bile yapllrIllt;;hr. Her neredeki arzm hu mu­vazenet prensipleri cazibe esaslarma tatbik olundusa, hir kac;

mahdud sahadan maada, cazibenin rasad ()lunmu~ klymetleri

nazari klyrnetlerle pek yakm olarak 1evafuk etrlli~dir.

Arzm bu muvazenet halinin~ dUnyamn muhtelif klslmla­rmda ve Okyanuslar uzerinde yapllan tetkik neticeleri dikkate t;;ayan bir derecede intizam ic;erisiri dedir. Bu sebepden bu muvazenet diinyanlU her yerinde lllt:vcul tuI'.

100 17 inei Harita(:llhf meerIl1lHSl

n icra oiunabilme~i i~in kara ve deniz sahalan-

lUll k~1!::'klik Y8 d\'l inl:k prini gost';l'en kara ve den;", harta­

hm:;l!; i~Ftrlmil(c' ~)Hlk;J ~'tedvelif~r hesap edilrni~dir. BiHiln

ill bll' tic,Ed; gii::termes:n,. i:1Ullltll vl'rilenwz.lfiah­

,td,) bu td'kiirntidadm lie !,:;j(J.;:r ol;d)ilecf'gini anla-

ised~ hir,; bir ~limulili

pkn v:wdlrki bunlnnn hel' bicinin

C Z:

, !l I tll: lj g<in: ;

"l1W1.iy., !irjir.

fl3nn~1, vc ci;zibe lny-

ne bazl fUl'klal' iueydn-

n ; artl.'·,S'lQ edi " i~ loyrn,~ti

ediln:i::i klym"li 'llasm .. dnd fal'kdl'. :vlihn7.I'nH mtiz;:rnc,I;t,:l

zaman builEHln fU'iuilr.

inliz.~mslzl1g! pck kij(:iikctiir, 1:'1 khl nr i(,in inti­

zamslzLk, y,:'kdl~eri1li~ Hisbeten, p! k yakin ohm mevldler

arH~~lI1da vok tebeddbi i; del'. Intiz:.:rnslzllgm, bir l.lsul tah-

t:. kabul olunmu~ mubayyd ahvalin haki kI ahvalden

inhiraft dereet;si 19m hir ()I<;.U oldugu gartiluyor.

Diinyanm muvazeneti 101

30 kadem kalmhg~·ltlda ve 2.67 kesafetinde bir kU'oJ3 taba-,J

kaslnm cezbi 0.001. dayindir, [*] el~er hu kaya tabak[lSl ufki

oiar;lk bUyUk bi" irntidatda olsn idi, iistunde mutel f mesafe­

lere konmu~ rald,,!s uzerine tesiri ayn] OIIli', Hu sebebden

-;--0050 dayinlik bi!' intizarru:;}zlJk, bill Hl:1VKe y;.d~in 1,500

kadenl kall.(jll/~·llHla bir kaya tabakasmn muadll i'evkal;jde bir

kl.itlell~n meveudi

:,1UV8.Zelkt t'lhviiJerini yapmakda

noks:mlq',h ile d,)nk]e~dig' kabul edi

bUtun (m·d huturl:u' istikanwtil1 kc:..;a-

avmdll'. Bummla beraber te-liHi

keseJfeti 2J>7, ve halbuki rned ve e,zir

bd' l' ahva

rnU\,Dzenet ., . 1:1 lz~nTlslz.li rak,

ve i~areLe bakLimn.mak liz'.: ~i:ntili Arnerikil lyU: 0.020. den

az oldugu haiLie Avrupn ve Ai·ya H;in vasa:li C:' intizam­

!.m:hgl Q,02t!. den hHSlik dcgildn'.Yalnu, OI~j'm1Us ~ldalanuda

muv~!z.:·nt:t!r;tiz;Hn.·m;IIgl kit'a sdHllanndun ehem Ii bir

d"l',,'(:('c!e ziyadeuir Denizlel'de tesis olunn1U~ mtmtelif cdziue

istasyonlard;da. ll;U\HZenet ictizamSlzllkbn nlusnreu mlisbet

olmag;' bir istidat go:stermel\ch;dii'ler ..

FijI' iulra sahasl j(~in i~aretine nazanm v;;sall intizamslzhk

menfi veya miisbel: olmak tizel'e tezahlir edf:~r.ki bu, blitun

~ube ctlzibE~ istasyonlannm irca olundu~~u eS<lS cazibe istas­

yonunun veyahud cdzi be formLillerindeld emsallerin hal all

klymctleri dolayisiledir.

Bir gramhk kiHleye, saiyede blf santi metre siirat vurell kuvvetdir.

102 17 j nei Harilacllar mecmuaSI

Umumiyetle bulunmu~turki, kara eazibe istasyonlan i<;in

btiytik bir mUsbet veya menfi intizamslzhk, alakadar istas­

yonlara yakm arz kabugunun (h~ klsmmda meveut mahalU

sebepler dolayisiledirki buda, btiyUk cazibe intizamslzlIgl olan

bir c;ok ist(lsyonlarm her hirinin etrafll1da yapJlan mtikerrer

tarassudlarla nmayyen olarak isbat olunmu~tuJ'. Her bir halde

etrafdaki istasyonlar, teertibe edilrni~ olan lstasyonlardan

daha ktiC;tik ve bir ,'ok hallerde daha yok k<;ti<;k intizamSlz­

hklar g5stermi~tir.

Amel'ika birlik hUkumetleri j~in Dakotas'm garb! aksa­

mmda, ~arki Montana, ve ~al'ki Wyoming de kati lntisbet

yalmz bil' mUmted havalidir. Fukat yine dikkate ~ayandlrki,

Amerikada bu miiscet sahamn Kanada sahralarma kadal' im­

tidat etmekde oldugu bulunmu~tur. Bu havalinin ni<;in boyle

mUSlrran miisbet oldugunu anlamak gii<;dlil'. ihtimalki bu Sirf

bir tesadtif ve her bn' halde mUsbet oldugu bultman yliksek

sIrt iizerinde bu gtin mevent cazibe istasyonunun mevkii do­

layisiledir, veyahut mlimktindtirki, bu havali arz sathmm,

muvazeneti olmayan klsmml temsil eden bil' par<;asldlr. Bu

intizarnslzhgm katiyyen rniisbet bir tabiatta olmasmm hakiki sebebini ke~if i<;in bir2z daha tecrUbelere ihtiya<; vardlr.

Okyanus adalan tizerindeki biiytik intizamslzhk iil; ~eyden

miinbais olabiEr: birincisi, mevkiini, karalar tizerinde ayni

arzda bulunan mevkilerden daha ziyade arZlll cezip merkezine yakmla~dlfan ~ibjh ktirrenin Ceoyit (Geoid) seviyesinin inhi­tab., ikincisi, Okyanus adalarl tabiatte volkanik ve ihtimalki,

adanm mevadmm ve tizerinde kain bulundugu pletformun ve onun altmd jki kabugun, aleladeden daha fazla kesafetidir.,

ii<;tinctisti, mahalli sahadaki tevaziinUn olmamasJdJr.

DlinyaOln muvazeneti

Zannolunurrki, laakal kura mevkileri iyin, bUylik mi\{tarda

mlisbet intizamslzhk, ufki ve amudj agl!' mevadill pek: yakm 01-

masl, ve bilakis, bliyUk bir menfi intizamSlzhkda cazibe mevkine

yakin mevadm nnrrnalderJ daha hafif olrnasl dnlaY'isiledil'.

Eger arz sathmdan, deniz seviyesinden a~aig, takribpn no mil

olan, telafi veya denkle~me umkuna kadar ohm, kesafellerin

bakEd tevezziHi ke§if 0lunurs3, hesab olunmu§ klymete mik­

dan tashihin tatbikile memud klymele hemen tevafuku temin

o!una bilir.

Umid olunurki, cazibe rakkasl, gomiilrnli:~ blinyenin mev­cudiyetini ke§if i<;in muvaffaklyetle kullamlabilir. Eger bunun

dogru oldugu isbat olunursa bu, yag ve madpnlerin ke~fi i<;1n

diger bir Ceofizikal (Geophysical) usul oIurdu.