TAGt=IRIF

Victor Caruana B.A.(Hons), MA Storja tai-Arti.

It-Teknika tai-Kartapesta Maltija u Carlo Darmanin (1825-1909)

Din is-sena, r-rafial ta' Hal Lija qed jiccelebra 1-150 sena minn mindu giet imzanzna 1-vara titulari tal-patrun tiegfi u- It- Trasfiguraz-:joni ta' Gesu ·. Fl-1864, dan il-kapolavur tal-istatwarju Carlo Darmanin immarka perjodu mportanti fl-istorja tal-kartapesta Maltija minfiabba li ddetermina darb'gfial dejjem ii-Iivell gfioli t'arti li tista' tintlaliaq b'din it-teknika ta' origini umli. Meta zzanznet il-vara tas-Salvatur, mhux biss fiadet spinta kbira 'I quddiem il-karriera ta' Darmanin li wera 1-kapacitajiet artistici tiegliu, izda kibret ukoll il-popolarita. tal-kartapesta f'pajjizna li aktar m 'gfiadda z-zmien, aktar bdiet tkun alternattiva gliall-vari fl-injam li tant kienu mfittxija fl-ewwel nofs tas-seklu dsatax.

Fit-tieni nofs tas-seklu dsatax, kienet saret xi liaga mistennija li 1-knejjes parrokkjali jkoll­hom il-vara titulari taghhom sabiex din tkun it-punt principali tal-purcissjonijiet li kienu jsiru. Il-vara titulari kienet meqjusa li taghmel il-festa kompluta u kienet issahliah is-sens ta' identita' fil-lokalita' partikolari filwaqt li zzid 1-imhabba u d-devozzjoni lejn il-padrun. Dan 1-impatt kien ikun aktar b'sahhtu jekk il-vara tkun ta' livell artistiku gholi u ghalhekk kienu jaraw li jigi mqabbad 1-aqwa artist possibbli sabiex johloq 1-aktar xbiha simbolika u mpor­tanti tar-rahal. Matul is-sekiu dsatax, it-teknika tal-kartapesta kienet qed tikber fil-popolar­ita' tagliha u saret il-mezz li bih saru 1-maggoranza tal-vari u statwi li naraw fil-festi sajfin.

Il-kartapesta hija wanda mill-aktar tekniki artistici antiki fid-dinja. Permezz taghha, il-karta processata tintuza biex jinholqu affarijiet ohrajn tridimensjonali. Din it-teknika bdiet fic­Cina, fejn kienu jwebbsu 1-karti b 'passati ta' Iaker u jaglimlu sahansitra elmi ghall-gwerrer. 1

L-interess f'dan il-metodu infirex sal-Gappun u 1-Persja fejn beda jintuza glial affarijiet varji, fosthom ghall-hidma ta' maskri, kaxxi mpittrin u anke glial elementi dekorattivi. Wara dan, il-kartapesta tfaccat ukoll fis-swieq Ewropej u sas-sena 1670, kemm Franza kifukolll­Ingilterra bdew jipproducu huma stess oggetti maghmulin mill-kartapesta, sakemm fis-sekli tmintax u dsatax, 1-uzu taghha infirex aktar u sar popolari mmens.

F'Malta, 1-oghla forma tat-teknika tal-kartapesta tinsab fil-hidma tal-istatwi li nsibu fil­knejjes u fit-toroq tal-irhula taghna fil-granet tal-festi. Din it-teknika hekk kifuzata fil-forma tal-arti sagra figurattiva waslet f'pajjizna minn Sqallija u zvi luppat u kibret indipendenta­inent minn dik tal-girien taghna. 2 Il-kartapesta Maltija tinhadem billi 1-ewwel, 1-istatwarju jahdem il-figura bicca bicca fit-tafal. Wara, huwa jdahhal pjanci rqaq fit-tafal u b ' hekk ikun

Instabu ezempji minn dawn li jmorru lura ghad-dinastija Han li tkopri s-sn in 202 QK u 220 WK. 2 Ghal aktar informazzjoni fuq it-teknika tal-kartapesta Maltija u d-differenza bejnha u dik ta ' Leece , ara Victor Caruana, The Art of Papier-mache' in Malta between the I 9'" and early 20'1' centuries: Technical and Art Historical Considerations, pp. 13 ,14, tezi tal-M.A. rnhux ippublikata u pprezentata lill­Programm tal-Istorja tal-Arti, Fakulta' tal-Arti fl-Universita' ta ' Malta , Ottubru 2005 . Din it-tezi k.ienet saret taht is-supervizjon i ta ' Dr. Keith Sciberras.

issepara 1-parti ta' quddiem minn ta ' wara tal-bicca partikolari tal-korp li jkun qed jalidem. Kif dan il-process ikun lest, huwa jitfa ' 1-gibs fuq it-tafal sabiex joliloq il-forma li, wara li tinxefu 1-istatwarju jaqla' 1-bicciet ta ' wara uta' quddiem u jnelilii t-tafal minnha, tkun lesta biex titpogga 1-kartapesta fiha. 11-kartapesta tkun giet ippreparata minn qabel billi 1-karti jkunu gew imliakka, glial aktar irfinizza, u mxarrba sakemm isiru qishom sustanza semi­salida. Din imbagliad titpogga fuq il-forma tal-gibs, u titlialla hemm sakemm tinxef u ssir qisha kartuna iebsa.

Hekk kif 1-istatwatju jaqla' 1-bicCiet kollha, jkun irid jgliaqqad iz-zewg bicciet ta' kull parti tal-korp flimkien u mbagliadjibdajiffonna 1-qaglida u 1-pozizzjoni tal-figura partikolari madwar !-anima, li tkun maglimula minn seratizz tawwali li jeliel mal-pedata li fuqha tkun ser titpogga 1-istatwa. Wara li 1-persunagg ikun lia 1-qaglida tiegliu, !-artist jibda jlibbsu u jolirog il-pjiegi mixtieqa permezz ta' xkejjer li jkunu ingliataw kisja ta' kolla tal-fenek u gibs Ingliz. Kif dawn jibbiesu, 1-figura sliilia tingliata mas-seba' kisjiet ta' gibs vergni li mbagliad iridu jkunu jigu xkatlati sabiex 1-istatwa tkun fina kemm jista' jkun. Kif dan il-process twil ikun lest, 1-istatwarju jagliti 2:-zebgna lill-istatwa sakemm fl-annar din tkun lesta bid-dettallji kollha tagnha.

L-Istorja tal-Vara tas-Salvatur

Gnall-Lijani, 1-gnazla dwar min kien ser jitqabbad sabiex isawwar il-vara titular tagnhom rna kienetx xi wanda fadi. Fil-fatt, jingnad li kienet saret kompetizzjoni sabiex artisti u stat­warjijipprezentaw abbozz sabiex minnu tintgnazell-at1jar kompozizzjoni gnall-vara 1-gdida. Sfortunatament, s'issa rna nstabet 1-ebda prova bl-iswed fuq 1-abjad li din il-kompetizzjoni saret tassew u lanqas instabet informazzjm1i dwar min kienu 1-artisti li ppartecipaw u/jew kif kienu 1-abbozzi li pprezentaw. Li hu zgur huwa li 1-gnazla dwar min kellu jagnmel il-vara tit­ulari ta' dan ir-rat1al waqgnet fuq 1-istatwarju Carlo Darmanin, li aktar tard matul is-sekiu in kwistjoni kellu jsir 1-aktar artist sinonimu mal-vari fil-kartapesta. Fl-1864 huwa kien gnadu fil-bidu tal-karriera tieghu u x-xbihat li kien sawwar sa dak iz-zmien rna kienux ta' xi livell artistiku kbir. Madanakollu, r-reputazzjoni li kellu fil-qasam tax-xoghol fl-irliam u 1-abbozz originali li pprezenta kienu detenninanti sabiex hu jirbah din il-kummissjoni prestiggjuza. Dan sar, pero', wara li kellu jipprezenta abbozz iehor wara dak li pprezenta ufficjalment fil­kompetizzjoni msemmija rna kienx prattikabbli sabiex j inhadem f'vara processjonali.

L-ewwel abbozz ta' Carlo Darmanin, li llumjinsab fii-Muzew tal-Parrocca ta' Hal Lija, kien juri 1-figura ta' Gesu' Salvatur liebes 1-abjad b'Mose' u Elija mtajjrin magenbu, wiehed fuq kull naha. Tant dawn it-tliet figuri , kien hemm imbaghad 1-appostli Pietru, Gakbu u Gwanni bilqeghda mal-art u jharsu 'I fuq lejn dik id-dehra li kienet qed timmanifesta runha quddi­emhom. Wara li mmodifika din il-kompozizzjoni hekk kbira - probabbilment frott ir-rieda tal-istatwarju li jimpressjona 1-kummissjonanti ta' din il-bicca xogliol importanti - 1-abbozz finali spicca sabiex juri biss it-tliet figuri principali ta' Gesu' ,

Mose' w Elija. Interessanti nsemrnu li 1-figuri tat-tlitt appostli rna gewx eliminati kompleta-

Gf1AQDA FESTI ESTERN I - f1AL LIJA

ment ghax hum a mhux biss jinsabu murija fil-parti centrali tal-pedestall tal-vara penuezz ta' altro-riljiev i:i:da wkoll darba fis-sena, huma jinghaqdu mal-vara titulari kif kien originatjament ippjanat billi gew mahduma fi statwi tal-kartapesta separati li jitpoggew fuq iz-zuntier tal-knisja (San Gakbu u San Gwann) u fin-nofs tal-pjazza (San Pietru) bhala parti mill-armar estern tar-rahal. Fil-fatt, meta 1-istess Carlo Darmanin hadem dawn ix-xbihat probabbilment lejn il-bidu tas-seklu dsatax,3 huwa tahom qaghda u po:i:izzjoni bhallikieku qeghdin jghattu wicchom minn dawl qawwi , proprju kif deskritt fil-vangelu ft-okka:i:joni tat-trasfigurazzjoni ta ' Gesu ' fuq it-Tabor.

Carlo Darmanin

Carlo Darmanin twieled !-Isla fit-30 t' Awwissu 1825, f ' familja li kienet il-proprjetarja tad-ditta Giuseppe Darmanin e Figli. Din kienet timporta 1-irham u 1-granit u tipproduci bosta xoghlijiet bhal monumenti , statwi , oqbra, kolonni, balavostri u pavimentar kemm ghall-knejjes u anke ghall-kummissjonijiet tal-gvern Ingli:i:. Id­ditta G. Darmanin e Figli hadet sehem f ' bosta wirjiet barra minn Malta fosthom !-"Exhibition of the Works of Industry of All Na­tions" li saret ft-1851 til-Crystal Palace ta ' Londra, !-"Paris Exhi­bition" tal-1854, 1862 u 1-1867 u !-"Colonial & Indian Exhibition" tal-1886 fejn rebhet bosta medalji ghax-xoghol ta' kwalita' gholja u preci:i:joni li pproduciet. 4 Minkejja dan is-success li gawda mal­

familja tie gnu u anke meta fetan il-kumpanija Carlo Darmanin e Figlio ma' ibnu Cesare, Carlo baqa' magnruf 1-aktar gt:tall-istatwi tal-kartapesta li t:tadem matul il-karriera twila tieghu.

L-istatwi u 1-vari li tant baqa' maghruf ghalihom huma generalment magnmula fi stil Puris­ta bi ftit hjiel ta' Romantici:i:mu, kif kien popolari f'dawk i:i:-:i:minijiet u fejn 1-importanza kienet tinghata 1-aktar fuq 1-aspett devozzjonali tal-figuri. Carlo Darmanin kien jahdem il-kartapesta bil-mod tradizzjonali Malti5 i:i:da t-teknika tieghu kellha xi karatteristici li jid­distingwuha minn dik ta' statwarji onrajn. Tendenza partikolari tieghu kienet il-mod li bih kien iwahhal i:i:-:i:ewg nofsijiet tal-partijiet tal-korp tal-istatwa, fejn kien ju:i:a bicciet irqaq ta' xoqqa jew tila bil-kolla fuq ix-xquq. Huwa kien japplika wkoll kisja noxna ta' gibs fuq il-kartapesta tiegnu biex ix-xognol jigi aktar b'sahhtu, filwaqt li kien isammar !-anima tal­istatwa mal-pedata tagt:tha. lt-tul tal-personaggi ft-istatwi ta' Carlo jvarjaw fil-qies tagnhom. L-aktar qies komuni kien dak ta' names piedi u tmien pulzieri, bl-irjus ikollhom tul ta' tmien pulzieri. E:i:empji ta' vari b'dan il-qies jinkludu Iii Kristufi-Ort fil-parrocca ta ' Bormla u 1-Veronika fil-Mosta. Insibu wkoll statwi b'tul ta' sitt piedi, bnal ma hi 1-vara tat-Tradiment fa ' Guda f'Hal Qormi. F'certu ka:i:i, Carlo Darmanin kien jipproduci wkoll statwi ta' tmien pie-

3 Jd-data ezatta ta ' meta nhadmu dawn 1-istatwi mhijiex maghrufa. Li hu zgur hu li ft-1904 iz:i:anznu tliet sratwi tal-appostli ghall-festa ta' ftal Lija hekk kifinsibu fil-gurnal Malta Tagnna tas-7 ta' Lulju 1906. L-istess sors jghid li zzanznu tlieta ohra ft-1905. Sfortunatament rna jintqalx liema appostli kienu gew mahduma f ' dawn id-dati. Madanakollu, il-gurnal isemmi 1-appostli li kienu ser jizzan:i:ni f'dik is-sena stess (1906) . Dawn kienu San Mattew, G~da Taddew, Gakbu :i:-Zghir u Bartilmew. 4 Michael Ellul , History on Marble: a Corpus of inscriptions in the Presidential Palaces of Val-lelia, San Anton and Verda/a, Malta, Malta 1998 , pp.57-60. 5 V.Caruana , 2005 , pp13 ,14.

di. Dawn kienu jissejjhu 'kolossali' u generalment kienu jinkludu statwi li kienu jitpoggew fit-toroq fil-granet tal-festi. Fost dawn insibu 1-istatwi ta' Kostantinu l-Kbir f'Birkirkara (festa ta' Santa Liena) u Guditta fin-Naxxar. Il-polikromija, jew kulur, tal-istatwi ta ' Carlo Darmanin kienet pjuttost tara - rizultat tal-influwenza Vittorjana ta' dawk iz-zminijiet - u kienu jkunu maglimula minn bjankett, kuluri tat-trab kif ukoll kuluri taz-zejt.

L-istatwi ta' Darmanin huma ddominati minn tertu hlewwa, li tigi murija mill -pozi el­eganti u delikati tal-figuri u enfasizzata bl-utuh fini u raffinati u t-tbissima helwa taghhom. Min-naha l-ohra, ghandhom ukoll mudellatura tajba bi pjiegi puliti li huma mpoggija fuq il-figura b'mod naturali u li juru l-anatomija li hemm tahthom.

t=larsa lejn it-tipologija tal-utuh uzati fl -istatwi ta ' Carlo Darmanin turi li kien jaghmel uzu mill-istess fattizzi Romantiti ghal kull generu. B'hekk naraw li l-figuri femminili ghandhom utuh ovali, halq zghir, b'geddum zgliir u tond u kpiepel tal-ghajnejn lioxnin. Ix-xagliar huwa generalment twil u folt, b'ferq fin-nofs jew bi troffa wieqfa· fuq quddiem. Il-personaggi maskili gliandhom witt aktar trijangolari, u fejn ikun il-kaz, b'daqniet goffi u nnukklati. Figuri ta ' tfal u puttini huma kkaratterizzati minn utuh tondi , mohh kbir, haddejn impaliphin u xagliar qasir li spiss ikun innukklat.6

L-ewwel vari ta ' Carlo Darmanin huma kkaratterizzati minn tertu rfinezza u delikatezza fil-liidma taghhom, fejn jispikkaw id-dettallji fil-hidma tax-xaghar u 1-mudellatura tal-figuri. Probabbilment, l-iskop glial dan kien li 1-istatwarju xtaqjilliaq live II fix-xoghol tieghu li jkun simili glial dak tal-istatwi li kienu qed jigu mportati minn barra u glial dawk li kienu gew­jew kienu qedjigu maliduma- minn skulturi Maltin fl-injam. Jidher li wara li Darmanin beda jaglimel isem glialih inniffsu f'din l~arti , huwa warrab dik l-intertezza u biza ' mix-xogliol barrani u beda jolirog aktar it-timbru tiegliu f'xoglilu. Dan ifisser li d-dettallji twarrbu u bdew jigu enfasizzati aktar dawk 1-elewenti li ssemmew aktar 'l fuq, bliax-xagliar bit-troffi kbar u 1-panneggi kbar, wiesa u naturali 'fl-ilbies. Jista' jagliti l-kaz ukollli dan il-fattur liareg aktar fl-artist meta beda jipproduti 1-istatwi gliall-barra fl -uzu gliall-festi Maltin, fejn dawn jigu armati fuq pedestalli u kolonni glioljin u allura d-dettalljijintilfu. L-istatwarju glialhekk seta' ra li 1-aktar liaga mportanti rna baqax id-dettall imma l-aspett generali tal-istatwa.

Carlo Darmanin miet fis-26 ta' Novembru 1909, fl-eta ' ta' 84 sena fid-dar tiegliu fil -t=lamrun u jinsab midfun fil -qabar tal-Fratellanza tas-Santissima Trinita' tal-Isla, fit-Cimiterju tal­Addolorata, f'qabar nurnru 67. Il-mewt ta' Carlo gabet magliha t-tmiem ta ' karriera artistika li tat kontribut enormi fl -arti sagra tal-iskultura f'pajjizna u permezz tiegliu, it-teknika tal­kartapesta f'Malta inghatat apprezzament gdid u anke esperjenzat l-aktar perjodu popolari taghha. Permezz ta ' dan l-istatwarju, it-teknika tal-kartapesta f'Malta inghatat apprezzament gdid u permezz t'hekk, esperjenzat 1-aktar perjodu popolari tagliha. B 'hidmietu u 1-istil li kien iliaddan, Carlo ghaqqad u bbilantja 1-interess tal-popolin - li kien qieglied dejjem jin­volvi ruliu f'ezekuzzjonijiet t'oggetti artistiti, fosthom statwi - u 1-gosti artistiti tal-knisja, li kienet tapprova l-elementi Puristiti u devozzjonali fl-istatwi ta' Darmanin. Madanakollu, xi kultant dan kien iwassal biex tertu statwi kienujkunu pjuttost medjokri u melodrammatiti

6 Dawn il-karatteristici gew addattati ghall-pittura minn Giuseppe Cali' (1846-1930) li 1-karriera artistika tieghu ft -ezekuzzjoni ta ' pittura sagra bdiet xi ghaxar snin wara dik ta ' Carlo Darmanin.

Gr!AQDA FEST! ESTERN! - riAL LIJA

minhabba 1-enfazi qawwija fuq i1-h1ewwa generali taghhom. Jibqa' 1-fatt, pero' , li Carlo Darmanin baqa' 1-isem sinonimu ma1-kartapesta Ma1tija mhux biss minbabba xogh1u imma anke minbabba 1-influwenza li halla f'din i1-fergba ta1-arti wara mewtu. Dan permezz ta1-alljievi Carme1o Mallia "i1-Lhudi" (1880-1931) u Giuseppi Cilia "i1-Bellettu", li baqgbu juzaw i1-forom u 1-isti1 tax-xogho1 tieghu sa1-ewwe1 ghexieren ta ' snin tas-sek1u ghoxrin.

Analizi Kritika tai-Vara tas-Salvatur

Minbarra 1-fatt 1i 1-isti1 1i kien juza Carlo Darmanin ft-istatwi tieghu kien jappella ghall­pop1u u gha1hekk sar popo1ari mmens, fejn seta' huwa kien originali fi1-kompozizzjonijiet tiegbu - t1aga 1i kompliet ziedet i1-popo1arita' tiegbu f'pajjizna u anke barra minn xtutna. 7

Naraw kif meta hadem 1-istatwa tat-Trasfigurazzjoni, huwa mhux biss irnexxielujoh1oq xena diffiCli 1i qabe1 kienet giet murija biss fi1-pittura izda wiehed jista ' jimmagina 1-ammirazzjoni tan-nies meta raw dawk i1-figuri mtajjrin fuq is-sbab, b'saqajhom mghollijin, ma jzommu ma xejn u sahansitra bergin aktar '1 barra mill-pedestall - abi1ta' teknika li daqsha ma kienx ghadu deher f 'pajjizna sa dawk iz-zminijiet tas-sek1u dsatax, 1anqas fir-rapprezentazzjonijiet ta' Kristu Rxoxt. 8 Il-pittur Giuseppe Calleja fabbar i1-vara tat-Trasfigurazzjoni f'wiehed mill-artikli tiegbu fir-rivista 'L 'Arte ', anke qabe1 din ix-xbiha kienet giet imzanzna.9

Calleja jsemmi 1-moviment drammatiku izda dinjituz ta ' Gesu' u 1-pozizzjonijiet ta1-figuri 1-obra. Huwa jghid 1i dan kien dovut gball-gosti tajbin li kellu Darmanin u anke jfabhar 1-imbabba ta1-istatwarju 1ejn 1-arti tiegbu. Ifabhar ukoll i1-moviment u 1-pannegg ta1-i1bies u 1-polikromija pa1lida u cara ta1-figuri.

L-ikonografija ta' din it-tema ghandha bba1a 1-prototip i1-pittura ta' Raffaello 1i tinsab fi1-'Pinacoteca Vatican a' fi1-Vatikan u li minnha Darmanin jidher li ispira ruhu. Din mhijiex xi haga kbira, specja1ment meta wiehed iqis li f'dan i1-perjodu tas-sek1u dsatax, kien hemm moviment artistiku li kien jissejjah bha1a 1-Pri-Raffae1iti, fejn 1-ispirazzjoni taghhom kienet gejja mill-isti1 devozzjonali, nadifu delikat ta ' Raffaello. Ir-riferenza 1ejn ix-xogho1 ta ' dan i1-pittur Rinaxximentali jidher car mill-kompozizzjoni genera1i trijango1ari tat-tliet figuri u mill-pozi taghhom.

Il-figura centra1i ta' Kristu fi1-vara ta' Darmanin tispikka, kif qa1 i1-pittur Giuseppe Calleja, fis-sens ta' moviment 1i gbandha - moviment trijonfali u dinjituz 1i qiegbed mhux biss fi1-qaghda imma anke fit-tqeghid ta1-panneggi ta1-libsa u 1-mant bajdana tiegbu. Il-harsa u 1-modellatura tas-swaba ta ' Kristu juru certa rfinezza u delikatezza fix-xogho1 li 1-vari bikrija ta' Darmanin huma kkaratterizzati bihom. Il-harsa tiegbu, bi1-kontra tar­rapprezentazzjoni Vatikana, mhijiex ' 1 fuq 1ejn is-smewwiet izda tinsab baxxuta ' 1 isfe1 bba1ikieku Kristu qieghed f'tahdita ma'

7 Fost 1-istatwi li Carlo Darmanin liadem glial barra minn Malta, nsibu !-Madonna ta ' Pompeii glial knisja f ' Alessandria (1-Egittu) u d-Duluri gliall-Kattidral ta' Tunes. 8 lr-rappre:i:entazzjoni ta ' Kristu Rxoxt hija 1-aktar suggett fejn il-po:i:a tirrikkjedi qaglida ta ' bnie-dem maqtugli mill-art. 9 L 'Arte, Nru.40, 7 ta ' LuUu 1864.

Mose' li qieghed fuq il-lemin tieghu. Din il-figura ta' Mose' , tlimkien ma' dik parigga li tirrapprezenta lill-profeta Elija, tinsab mtajjra fuq is-shab filwaqt li qed thares b' qima u ghageb lejn ix-xena tal-figura divina ta' Kristu. Dawn il-personaggi li qed jakkumpanjaw lil Kristu f'din il-vara jixbhu aktar lil dawk fil-pittura msemmija aktar 'I fuq kif wiehed jista' jara mir-rigel mgholli taghhom u kif dan il-moviment qed jigi enfazizzat mill-panneggi an­golari ta' lbieshom u mill-mod kif qed izommu t-twavel bil-kmandamenti u 1-ktieb rispetti­vament. Peress li din ir-rapprezentazzjoni pjuttost simetrika giet addattata ghal vara, Darmanin pogga lit-tlitt figuri aktar qrib ta' xulxin uta lill-figuri sekondarji pozizzjoni aktar frontali. Dan wassal sabiex tinholoq certu affinita' fil-konverzazzjoni li ghaddejja bejniethom u 1-figura dinjituza ta' Kristu tispikka aktar mhux biss minhabba 1-libsa bajda li liebes, izda wkoll ghax qieghed aktar ' l fuq minn Mose' u Elija li, min-nat1a taghhom, qeghdin iharsu lejh u allura jixhtu 1-attenzjoni tal-ispettatur fuq Kristu.

Konklui:joni

Il-mewt ta' Carlo Darmanin f'Novembru tal-1909 gabet maghha t-tmiem ta' katTiera artis­tika li tat kontribut enormi tl-arti sagra tal-iskultura f'pajjizna. L-istil tieghu halla mpatt kbir fuq il-gosti artistici tal-poplu Malti tant li 1-allievi tieghu Carmelo Mallia u Giuseppe Cilia - li kien ukoll is-successur tieghu uli wiret il-bottega tal-imghallem- komplew jahdmu vari u statwi simili gbal dawk li kien jipproduci Dannanin, anke bl-uzu tal-istess forom.

Il-vara tat-Trasfigurazzjoni, min-naha 1-ohra, baqghet dejjem tigi meqjusa bhala 1-kapo­lavur ta ' dan 1-istatwarju prolifiku Matti. Matul is-snin, saru bosta nterventi ta ' konservazz­joni u restawr fuqha. Fl-1946, Giuseppe Mallia ta' Coleiro Gilders tal-Belt Valletta ghamlu 1-induratura li naraw fil-hwejjeg tal-figuri ghas-somma ta ' erba' u erbghin lira li tt1allset minn Carmelo Xerri , kuntrattur minn t=tal Lija. 1° Fl-istess sena, 1-istess Carmelo Xerri kien il-benefattur ukoll tal-intervent li sar fuq il-polikromija tax-xbiha mill-iskultur Francesco Saverio Sciortino, li kien thai las erbghin lira. 11 L-ahhar intervent fuq il-vara sar tl-1984 mill­istatwarju Ghawdxi Michael Camilleri Cauchi. Sfortunatament jidher li f 'dan · l-intervent in bid let xi ftit id-dehra tal-vara minhabba li mintlok li 1-vara giet restawrata u/jew mizbugha mill-gdid , zdiedu xi affarijiet bhal m ' huma 1-vini tl-ghonq, 1-idejn u s-saqajn tal-figuri u z-zieda ta' polikromija skura fil-fond tal-panneggi tal-ilbies, tad-daqna 11 x-xaghar taghhom. 12

Il-poplu ta' t=tal Lija ghandu tassew ihossu xxurtjat li ghandu 1-kapolavur ta ' Darmanin bt1ala patti mill-witt artistiku tar-rahat tieghu. t=taqqu tifliir ukoll talli matul is-snin, dejjem ra kif jiehu hsieb bl-ah jar mod possibbli din ix-xbiha daqshekk sinjifikattiva fil-qasam tal­istorja tal-arti figurattiva sagra f 'Malta. Jalla dawn ic-celebrazzjonijiet specjali tl-okkazjoni tal-150 sena mill-wasta ta ' din il-vara f ' t=tal Lija jservu sabiex il-poplu jsir aktar konxju tal­importanza ta ' din ir-rapprezentazzjoni sabina u unika f ' pajjizna.

I 0 Arkivji Parrokkjali Hal Lija, Korri spondenza, LXX, 8 ta ' Gunju 1946. II Arkivji Parrokkjali flat Lija, Korri spondenza, LXXL, II ta ' Gunju 1946. 12 Cannel Bianchi, 'Restawrat is-Sa lvatur ta' Hal Lija ', In-Nazzjon Tagnna, 4 t' Awwissu 1984, p. 7 .

• GHAQDA FEST! ESTERN I - HAL LIJA