istorijske pretpostavke za hronolo[ko-tematski okvir...

Dragana Lazarevi}-Ili}

Narodni muzej Vaqevo

ISTORIJSKE PRETPOSTAVKE ZA

HRONOLO[KO-TEMATSKI OKVIR MUZEOLO[KE

PREZENTACIJE SREDWOVEKOVNOG PERIODA NA

STALNOJ IZLO@BI NARODNOG MUZEJA U VAQEVU

Apstrakt: U tekstu koji sledi obradi}emo vreme od doseqavawa Slovena do

pada ovih prostora pod tursku dominaciju 1458. godine, a potom u skladu sa

raspolo‘ivim muzealijama izneti neke ideje o mogu}nostima prezentacije.

Istovremeno nave{}emo i {iri izbor predmeta mogu}ih eksponata imaju}i u

vidu novu postavku vaqevskog muzeja.

Metodologija istra‘ivawa perioda sredweg veka prenosi se i na wegovu pre-

zentaciju. Tako se Vaqevo sa okolnim oblastima posmatra kroz povezanost neko-

liko nezaobilaznih aspekata, te nagla{en istorijsko-geografski pristup

pro‘imaju bitni doga|aji sa akcentom na oblicima privre|ivawa i dru{tvenom i

duhovnom razvoju. Tako|e, treba ista}i da se oblast Vaqeva i okoline razmatra u

okviru istorije zapadne Srbije, ~iji je sastavni deo i srpske sredwovekovne isto-

rije uop{te.

Sagledavawe sredwovekovne pro{losti Vaqeva i wegovog pod-ru~ja veoma je slo`eno, bilo da se radi o arheolo{kom, istorijskomili umetni~kom aspektu. Razloge treba tra‘iti u te{ko}ama nasta-lim usled malog broja raspolo‘ivih izvora, kao i u problemima sakojima se suo~avaju arheolo{ka iskopavawa, {to je prisutno i prili-kom prou~avawa svih starijih perioda.

Koncepcijsko opredeqewe odnosi se prilago|enost rezultatimaterenskih i arhivskih istra‘ivawa i izvesne specifi~nosti u pre-zentaciji koje name}e sredwovekovna problematika, kao {to je npr.~iwenica da svaki arheolo{ki lokalitet ili nalazi{te i otkriveni

173

UDK = 94(497.11 Vaqevo)"04/14" : 069.532

spomenik predstavqaju zna~ajan pomak i otvaraju mogu}nost bogatijeprezentacije.

Osobenosti i zna~aj vaqevskog kraja u sredwem veku istorijski iz-vori osvetqavaju u nau~nom smislu, a sa~uvane muzealije prakti~nopotvr|uju. @ivot koji se ovde odvijao predstavqa zbir geografskih,istorijsko-geografskih, etni~kih, ekonomskih administrativnih,kulturnih i duhovnih karakteristika.

U geografskom pogledu vaqevski kraj se otkriva kao celovitaoblast izme|u reka Save na severu, Drine na zapadu i Kolubare i Qigana istoku, naslawaju}i se na jugu na reku Tre{wicu i planinski lanacPovlena, Maqena i Suvobora. Unutar ovog prostora postojala je me|u-sobna povezanost i otvorenost prema bli‘im i daqim oblastima izvanpomenutog okvira. Prirodna veza kretala se re~nim tokovima imre‘om puteva kojima je ostvarivana komunikacija sa delom Podu-navqa, oko u{}a Save, Tise, Tami{a i Morave; prema severu u rudnabogatstva Karpata, Tisom i Tami{om; prema jugu moravsko-vardar-skom dolinom i dolinama Ni{ave i Marice do Egejskog mora i MaleAzije; dok su putevi prema Jadranskom moru otvarali veze sa Meditera-nom i oblastima oko wega. Ove komunikacije doprinele su ekonomskomi politi~kom razvoju vaqevskog kraja.1

Sredwovekovna politi~ka istorija Srbije pokazuje da su sva vojna,dinasti~ka i diplomatska zbivawa bila izra‘ena najpre u naporima Vi-zantije da sa~uva integritet u odnosu na nadirawe Slovena. Iako je ob-last izme|u Save, Drine i Kolubare najkasnije postala sastavni deo srp-ske sredwovekovne dr‘ave, ovde se odvijala borba za odr‘awe wene samo-stalnosti u sklopu op{tih diplomatskih politi~kih i vojnih zbivawa uEvropi i na Bliskom istoku. Na ovom prostoru tokom sredweg veka nisuprestajale pretenzije i me{awe Ugarske. Severozapadna Srbija je u pri-vrednom pogledu imala specifi~an karakter tranzitne trgova~ke i ru-darske oblasti od koje je u mnogome zavisio ekonomski razvoj zemqe u ce-lini. Sve ovo je nesumwivo uticalo i na politi~ku istoriju same teri-torije tokom wene sredwovekovne pro{losti.

Dakle, razvitak srpske sredwovekovne dr‘ave, vrhunac wenog razvo-ja, kao i vreme postepenog opadawa i gubqewa samostalnosti na{li supotvrdu i u ovoj oblasti. U tom smislu, geografski polo‘aj, istorijske,politi~ke i ekonomske prilike, etni~ka i socijalna struktura stanov-ni{tva, uz odre|ena civilizacijska strujawa sa istoka i zapada, obli-kovali su odgovaraju}u materijalnu i duhovnu kulturu Srba koja se od-razila na severozapadnu Srbiju, odnosno vaqevsko podru~je.


174

1 J. Cviji}, Balkansko poluostrvo i ju`noslovenske zemqe I, II, Beograd, 1966.

Naseqavawe Slovena

Jedan od najzna~ajnijih pokreta u istoriji Evrope je veliko pome-rawe naroda koje je po~elo uzimati maha ve} od II veka, intenzivnijetokom narednog, a posebno od kraja IV veka kada su pod pritiskom Hu-na pokrenuta mnoga plemena.

Vreme velike seobe naroda, sa po~etkom oko 375. godine, op{te jeprihva}eno u svetskoj istoriografiji kao hronolo{ka granica na ko-joj po~iwe sredwovekovna pro{lost evropskih zemaqa. Iako su moti-vi za kretawa plemena i ~itavih naroda bili veoma slo‘eni ovaj pro-ces je doveo do sukoba pre svega sa Rimqanima, a upadi varvara su poja-~ani posle podele carstva 395. godine i problemi nastavqeni, kada jeprostor Balkana u pitawu, na isto~no, Vizantijsko carstvo. Prodi-rawe Slovena u podru~je oko Dunava, nesumwivo je povezano sa got-skim povla~ewem i hunskim nadirawem, a wihovo naseqavawe je ima-lo dalekose‘nog zna~aja za epohu nastajawa sredwovekovne istorijeSrbije i ostalih ju‘noslovenskih zemaqa. Za severozapadnu Srbiju ivaqevski kraj, va‘e pak neke hronolo{ke odrednice, uslovqene isto-rijskim zbivawima i okolnostima vezanim za ovo podru~je.2

U trenutku kada se slovenska plemena po~iwu prebacivati prekoSave i Dunava, oblast severozapadne Srbije je pod vla{}u Vizantijskogcarstva. Smatra se da su preko Save Sloveni po~eli prelaziti jo{ uvreme cara Justina (518-527), a za vreme Justinijana (527-565), oslabilisu odbrambeni limes na dunavskoj granici. Sloveni tada, zajedno saAvarima, prodiru dubqe na vizantijsku teritoriju, a trajno naseqava-we teritorije zapo~iwe od 582. godine kada su Avari osvojili Sirmi-jum. Sloveni su zagospodarili delom Balkanskog poluostrva za vremevlade cara Foke (602-610) i po~eli da osnivaju niz „sklavinija“, kakosu Vizantinci nazivali wihove male dr‘avice, ure|ene po rodovskomsistemu. Od tog vremena, dakle od kraja VI veka, po~iwe period poli-ti~ke istorije Srbije, koji se mo‘e uslovno nazvati vizantijskim itraje do potpadawa ove oblasti pod ugarsku vlast.3

Ako posmatramo iskqu~ivo vaqevski kraj, onda niz odbrambenihta~aka pokazuju ostaci utvr|enih mesta za koja postoje materijalnidokazi da su iz vizantijskog perioda, kao {to je utvr|ewe Jeriningrad u selu Brangovi}u jugozapadno od Vaqeva, iznad reke Gradac.

Istorijske pretpostavke za hronolo{ko-tematski okvir muzeolo{ke prezentacije...

175

2 M. Isailovi}, Vaqevo i okolne oblasti u sredwem veku – prilozi za istoriju, Va-qevo, 1989, 11.

3 Isto; V. Krivo{ejev, Vaqevo nastanak i razvoj grada, prilozi za urbanu istoriju od

prvog pomena do sredine 19. veka, Vaqevo 1997, 33-38; Istorija srpskog naroda I,Beograd 1994, 109-125 (J. Kova~evi}).

Analizom prikupqenog pokretnog materijala (kerami~ko posu|e,ulomci stakla, fragmenti gra|evinske opeke, vezivni materijal,‘ivotiwske kosti) a posebno fragmenata kerami~kih posuda, koji potehnici izrade predstavqaju dosta siguran pokazateq, mo‘e se re}ida utvr|ewe pripada periodu ranog sredweg veka. Me|utim, ako seuzme u obzir veli~ina ovog utvr|ewa, unutra{we arhitektonsko ure-|ewe i strate{ki va‘no mesto na kome je podignuto, sa o~iglednom na-menom da {titi deo komunikacije koja je i{la dolinom Gradca i vre-menski period kome pripada, mo‘e se re}i sa sigurno{}u da je podig-nuto od strane vizantijskog carstva. Na osnovu arhitektonskepodeqenosti na tri dela mo‘e se pretpostaviti i to da je pored vojnogimao i trgova~ki karakter na delu komunikacije Dalmacija – Dunav-ski limes.4

Od utvr|ewa iz vizantijskog perioda nave{}emo Kr~mar, u kasni-jem sredwovekovnom periodu Bela Stena, pa daqe Maqen i preko wegaprema U‘icu ostatke gradova Taor i Paramun. Pretpostavka o pore-klu toponima Maqen i Povlen, tako|e je doprinos analizi vizantij-skog segmenta u pro{losti Vaqeva i wegove okoline, a ogleda se najve-rovatnije u postojawu dva pomenuta utvr|ewa na prevoju ovog masiva,kao i mogu}nosti da je jedno od wih u pro{losti nosilo ime same pla-nine Povlen.5

Sru{iv{i vizantijski odbrambeni sistem Avari i Sloveni suprivremeno zauzeli Singidunum 584. godine, koji je vi{e puta prela-zio iz ruke u ruku, a iste godine Viminacijum i Avgustu. [ire}i se poBalkanu napadali su i Solun 586. godine.

Slovensko naseqavawe nije se ograni~ilo samo na periferne obla-sti Balkana ve} su u nekoliko navrata zajedno sa drugim plemenima do-pirali do gr~kih ostrva i prelazili ~ak u Aziju. U svojim pohodimaoni su koristili drvene ~amce „monoksile“. Glavni ciq wihovih na-pada bio je Solun, posebno u periodu od 614-618. godine, a poznato je dasu se u solunskom zale|u za vreme cara Iraklija nalazili i delovi srp-skog plemena kojima je car dodelio zemqu, tj. oblast po wima nazvanaServija. Bili su to potomci tzv. Belih Srba ali se tu nisu dugo zadr‘a-


176

4 \. Jankovi}, Vaqevo i wegova oblast u sredwem veku, Istra‘ivawa II, Vaqevo1985, 67-85; Planigrafija sredwevekovnog utvr|ewa Jerinin grad u selu Brango-vi}, Vaqevo, Petni~ke sveske 94, deo III, 57-69; D. Mrkobrad, R. Arsi}. Prelimi-

narna arheolo{ka istra‘ivawa ranosredwovekovnog utvr|ewa (VI-X vek), GlasnikMIAV br 38, Vaqevo 2004, 79-101; A. Starovi}, Arheologija Gradca, Reka Gra-dac, Vaqevo 2002, 99-106.

5 A. Loma, Imenski par Maqen: Povlen, SAN, Onomatolo{ki prilozi 3, Beograd1982, 165, 167.

li ve} su se vratili i tako|e sa dozvolom cara naselili prostraneoblasti izme|u Save i dinarskog masiva. Susedne oblasti naselili suHrvati koji su do{li iz Bele Hrvatske. Drugi pravac je i{ao premaSaloni i Jadranskij obali. Zajedno sa Persijancima, Avarima, Gepidi-ma i Bugarima, Sloveni su napali i Carigrad 626. godine. Opsa|iva~iCarigrada pretrpeli su te`ak poraz ~ija je posledica slabqewe avar-ske mo}i, {to je omogu}ilo nesmetanu seobu Srba i Hrvata.6

Etnogeneza ju‘nih Slovena kao i Srba, jedan od osobito komplek-snih i prvorazrednih vrednosti za nauku o narodima, spada u opsegistorijske etnologije, a obuhvata pitawa postojbine, antropolo{keosobine i karakteristike, zanimawe i dru{tveni ‘ivot i karakterneosobine, ve} pomenutu simbiozu sa drugim narodima...7 Dolaskom naBalkan sa svojom materijalnom i duhovnom kulturom, zati~u starose-dela~ko stanovni{tvo razli~ite etni~ke strukture, tako da se daqaetnogeneza Srba odvija u procesu migracionih kretawa i me|usobnihprilago|avawa pod uticajem nekih elemenata starobalkanske tradi-cije, vizantijske kulture i hristijanizacije, uz socijalno raslojava-we, {to se odra‘ava na materijalnu i duhovnu kulturu svih dru{tve-nih slojeva sredwovekovne Srbije: privre|ivawe, stanovawe, odeva-we, mitologija, obi~aji i drugo.

Materijalna svedo~anstava o tom vremenu, relevantna za muzeolo-{ku prezentaciju uglavnom su iz domena arhitekture i umetnosti –utvr|ewa, gradovi, crkve, manastiri, od pokretnog materijala kera-mika, kovani novac, oru|e i oru‘je {to se delom odra‘ava i navaqevsko podru~je. Naime, dosada{wa arheolo{ka i istorijskaistra‘ivawa i prou~avawa nisu omogu}ila svestraniji muzeolo{kipristup i celovitije sagledavawe vaqevskog podru~ja u sredwovekov-noj Srbiji.

Zato ovaj deo treba prikazati shodno prostoru, okvirno, obziromna nedovoqnu istra‘enost i mali broj nalaza.

U vremenu formirawa srpske dr‘ave ima}emo prilike da u skladusa op{tim kretawima istaknemo ulogu i osobenosti vaqevskog krajai pratimo izrastawe trga.

Mogu}nosti prezentacije

Prezentacija doseqewa Slovena na ove prostore veoma je osetqiva,kako zbog ne istra‘enosti same teme koja prevazilazi okvire lokalneistoriografije, tako pre svega zbog ne postojawa ili u najboqem slu~a-


177

6 Istorija srpskog naroda I, Beograd 1994, 123-124 (J. Kova~evi}).7 T. Vukanovi}, Etnogeneza ju‘nih Slovena, Vrawe 1974, 370.

ju izuzetno malog broja nalaza. Ipak u istorijsko-geografskom pogle-du mogu}e je predstaviti pravce naseqavawa na Balkan i u predele bu-du}e srpske dr‘ave.

Nagla{avamo da su dizajnerska re{ewa u ovom segmentu postavkebitna, odnosno wihova kreativnost u osmi{qavawu karata, a trebada do~araju ne samo kretawe Slovena, ve} i fizi~ko-geografske odli-ke predela koje oni naseqavaju. Ovome treba dodati i eventualne cr-

te‘e stani{ta i predstavqawe ostalih karakteristika etnogenezeju‘nih Slovena. Od trodimenzionalnih predmeta skre}emo po‘wu na~amac monoksil i drveni to~ak, oba na|ena u Jabu~ju. Ovi nalazi, ~ijurelevantnost jo{ treba proveriti, ~inili bi celinu sa prethodnimistorijsko-geografskim i etnolo{kim elementima prezentacije.

Slede}i segment se odnosi na sistem vizantijskih utvr|ewa u seve-rozapadnoj Srbiji sa posebnim osvrtom na odbrambene ta~ke uvaqevskom kraju i materijalne dokaze o wihovom postojawu. Re~ je opokretnom materijalu sa lokaliteta Jerinin grad u selu Brangovi}iznad reke Gradac, a ~ine ga: kerami~ko posu|e, ulomci stakla, frag-

menti gra|evinske opeke, vezivni materijal (malter) i ‘ivotiwske ko-

sti. Uz kartu vizantijskih utvr|ewa i pomenute predmete, mogu}e jeprilo‘iti i topografsku skicu polo‘aja lokaliteta ili, a mo‘e iobe, osnovu i presek utvr|ewa Jerinin grad. Najnovija, tek zapo~etaistra‘ivawa ukazuju da je pomenuto utvr|ewe iz IV veka, a da se nawegovoj najni‘oj ta~ki nalaze ostaci crkve koja je imala u svom razvo-


178

Rekonstrukcija utvr|ewa u Brangovi}u sa kartom

sredwovekovnih lokaliteta vaqevskog kraja

ju dve faze kasno-anti~ku i sredwovekovnu. Za sada se zna da je povr{i-na wene osnove 13h8,80 metara, a sve ostalo }e se znati posle detaqnogiskopavawa naosa. Uveliko iskopani zidovi crkve i don‘on kule(motriqe) ukazuju da ovde ima puno razloga za daqe radove. Dugotraj-na i kompleksna istra‘ivawa da}e preciznije odgovore i razjasnitimnoge dileme oko ovog pitawa. Ina~e, ceo kompleks utvr|ewa, sa ~e-tiri kule, i crkvom u podno‘ju, neposredno iznad reke Gradac, iznosioko 4,5 hektara, a visinska razlika u ovom te{ko pristupa~nom tere-nu 160 metara.

Kada je re~ o novcu mo‘emo izlo‘iti zlatni nov~i} (dukat) iz do-ba vladavine cara Anastazija I, sa kraja V i po~etka VI veka koji se ~u-va u Muzeju. Prvoj polovini VI veka verovatno pripada vizantijski

folis, bakarni, na|en u okolini Qiga.

Trajno naseqewe Slovena u vezi je sa formirawem dr‘avnih zajed-nica, a u delokrugu na{ih interesovawa o formirawu srpske dr‘ave.Shodno prostoru mogu}e je u ciqu veze sa slede}im delom prikazatimo‘da i plemensku organizaciju ju‘nih Slovena i duhovne karakte-ristike, tim pre {to su mnogi elementi preneseni i kasnije, i preto-pili se u „srpsko bi}e“.

Rezultati arheolo{kih, istorijskih i etnolo{kih istra‘ivawaputokaz su u prezentaciji, a ponu|ene mogu}nosti i wihov redosledprevashodno odre|eni prostorom koji ovom problemu daje samo seg-mentarni pristup, {to se u ovom slu~aju poklapa sa nedovoqnom pro-u~eno{}u i malim tragovima.

Po~eci srpske dr‘ave

Analizira}emo najpre posledice koje je imao po Vizantiju, a po-sebno po istoriju Srba dolazak u Evropu hunsko-onogurskog plemenaBugara tj. nastajawe slovensko-bugarske dr‘ave koja je kasnije prera-sla u mo}nu Carevinu da bi weno slabqewe omogu}ilo formirawesrpske dr‘ave uz ponovnu rehabilitaciju Vizantije. Tako|e, poku{a-}emo da odredimo i mesto vaqevskog podru~ja u okviru pomenutihprevirawa onoliko koliko to dozvoqavaju izvori.

Od formirawa slovensko-bugarske dr‘ave, na prostoru stare pro-vincije Mezije tj. izme|u Dunava i balkanskih planina, Bugarska jestalno napredovala, a posebno je bila mo}na u IX veku, sa vrhuncem uvreme cara Simeona (893-937) koji nije imao za ciq da stvori posebnobugarsko carstvo, ve} novo univerzalno, umesto Vizantije. Zbog togaborba Vizantije protiv Bugarske nije uobi~ajena borba sa susedima,ve} je treba shvatiti kao odbranu prvenstva me|u hri{}anskim dr‘a-


179

vama. U okviru velikog Simeonovog carstva nalazila se oblast izme-|u Drine, Save i Kolubare kao i ostali delovi srpskih oblasti, aline zadugo.8

Posle Simeonove smrti javila se mogu}nost oslobo|ewa Srba odbugarske vlasti {to je iskoristio srpski knez ^aslav Klonimirovi},pobegao iz bugarskog ropstva i obnovio srpsku dr‘avu, postaviv{itemeqe seredwovekovne Srbije u ~ije je okvire ulazio i vaqevski krajkao wena pograni~na oblast. Severno od vaqevske kotline prostira-la se grani~na teritorija prema Ugarskoj, ~ija je ekspanzija tekpo~iwala, a koja }e ostati u susedskim ali promenqivim odnosima saSrbijom. Ovo potvr|uje podatak da su se prvi ratni sukobi vodili u{iroj okolini vaqevske kotline. Za vreme cara Samuila (976-1014)srpska dr‘ava, a time i vaqevski kraj ulaze u sastav makedonskog car-stva, a posle poraza na Belasici Vizantinci postaju apsolutni gospo-dari Balkana, zavode}i svoj upravni sistem po celoj teritoriji.Vaqevski kraj je bio deo te administrativne podele i pripadao je te-mi Sirmijum, koja je obuhvatala celu severozapadnu Srbiju, a premanekim izvorima i nosila to ime.9

Upravo u to vreme, ta~nije 1019. godine, nastala je jedna poveqa ukojoj se pomiwe izvesni manastir Gradac, kao deo beogradske eparhijenovostvorene ohridske arhiepiskopije. Me|utim u nauci je ne razja-{wena dilema da li se on mo‘e vezati za reku Gradac kod Vaqeva, iakobi indicije iz kasnijih perioda mo‘da i{le na ruku i toj tvrdwi.

Istovremeno interesi Vizantije i Ugarske neizbe‘no su se ukr-{tali na Balkanu odra‘avaju}i se na polo‘aj Srbije. Naime, Ugarskau XI i XII veku podr‘ava napore Srba za oslobo|ewe od Vizantije. Me-|u mnogobrojne sukobe Vizantije i Ugarske spada i jedan iz 1150. godi-ne u kome je vizantijska vojska na reci Tari skoro desetkovala ugarskuarmiju. Po svemu sude}i ovaj doga|aj se odigrao u vaqevskom kraju, aistoriografi smatraju da se Tara koja se pomiwe u izvorima kao me-sto sudara dve vojske mo`e poistovetiti sa re~icom Tarom koja se ne-daleko od manastira Pustiwa uliva u Jablanicu.10

U tom i predstoje}im sukobima Srbi su se anga‘ovali podr‘avaju-}i ~as jednu, ~as drugu stranu tra‘e}i trenutak za osamostaqewe. Jed-nu od mogu}nosti iskoristio je veliki ‘upan Stefan Nemawa i po-stavio temeqe srpske dr‘ave i nove dinastije. Nagla{avamo da, od


180

8 Istorija srpskog naroda I, Beograd 1994, 197-212 (J. Kali}).9 Isto, 251-263.10 M. Blagojevi}, Se~enica, Strimon i Tara, Zbornik radova Vizantolo{kog insti-

tuta br. 17, 1976.

kraja XII veka do 1371. godine mo‘emo pratiti uspon srpske sredwove-kovne dr‘ave. U okvirima nove dr‘ave Vaqevo i wegova okolina subili krajwa severna granica ka Ma~vi, koja je pripadala Ugrima, dabi se u pojedinim periodima kao npr. za vreme kraqeva Dragutina iMilutina na{la u sastavu nemawi~ke Srbije.


Napomiwemo da kretawa Slovena i formirawe prvih dr‘avnihzajednica, a prvenstveno utemeqewe srpske dr‘ave koje smo tekstual-no predstavili u najkra}im crtama, predstavqa vezu sa narednim pe-riodom kada ima vi{e podataka za vaqevski kraj najpre u okviru teri-torije kraqa Dragutina, a potom i kasnije. Zato on na izlo‘bi ne}epredstavqati poseban deo, ve} }e biti samo nazna~en shodno izuzetnomalom broju predmeta.

Period X i XI veka mo‘e se predstaviti kerami~kim nalazima ot-krivenim zapadno od crkve iz vremena kraqa Dragutina, ~iji su osta-ci na|eni na prostoru lokaliteta stadion „Kru{ik“, tj. na bedemu nakome se pru‘a ograda. Tu je konstatovan jedan ukop, jame ili zemuniceu kojoj je prona|eno vi{e ulomaka keramike, uglavnom od lonaca

debqih zidova lo{e fakture, sa blago rastrgnutim obodom, naj~e{}e

ukra{enih zatalasanom duboko urezanom linijom „valovnicom“. Ova ke-ramika je sli~na sa fragmentima prona|enim na iskopavawima u Ba-binoj Luci, 10 km severno od Vaqeva, odnosno pokazuje glavne karak-teristike slovenske keramike X i XI veka u Podunavqu. Re~ je o kon-kretnim dokazima boravka slovenske populacije i najstarijim mate-rijalnim tragovima koji svedo~e o nastawivawu prostora Vaqeva upomenutom periodu. Fragmenti keramike prona|eni na uskom prosto-ru vile u Babinoj Luci, koji su bili izme{ani sa kasnoanti~kim ma-terijalom, mogu se analogno dodavati prilikom prezentacije periodaIX-X vek.11

Mo‘da je mogu}e fotografijom re~ice Tare, ili bar dela na komese ona uliva u Planinicu kod manastira Pustiwe, ako se ta ideja po-ka‘e adekvatnom, ukazati na pomenuti sukob iz 1150. godine izme|uRomeja i Ugara u kom su u~estvovali i Srbi, a desio se na prostoruvaqevske kotline simbolizuju}i budu}u politi~ku orijentaciju ovogpodnebqa. Iz perioda XII veka poti~e i 9 komada ~ankastog vizantij-

skog novca koji se ~uvaju u Muzeju.


181

11 @. Je‘, Rezultati iskopavawa kasnoanti~ke gra|evine u Babinoj Luci, GlasnikMIAV 26-27, Vaqevo 1992, 61; Arheolo{ka istra‘ivawa sredwevekovne crkve uVaqevu, Vaqevac 1993, 54-56.

Imaju}i u vidu istra‘enost i raspolo‘ivi materijal jasno je da sumogu}nosti prezentacije skromne, ali i da su, bez obzira {to se svodena naznake, za sada jedino svedo~anstvo naseqavawa ovih prostora uvelikom razmaku od IX do XIII veka.

Vaqevski kraj u okviru teritorije kraqa Dragutina12

Vreme kraqa Dragutina (1276-1316) veoma je zna~ajno zbog prou~a-vawa Vaqeva i wegove okoline u sklopu sredwovekovne istorije Srbijekao celine, a pogotovu je interesantno zbog ~iwenice da je ovaj deo nesamo ulazio u sastav oblasti kojom je on gospodario, ve} u literaturipostoji ~ak i pretpostavka da je ovaj vladar osnovao Vaqevo. Nagla{a-vamo da odgovor na ovo pitawe treba tra‘iti u okviru problematikekoja se odnosi na sastav veoma prostrane teritorije, kojom je upravqaokraq Dragutin posle abdikacije u De‘evu 1282. godine, {to mu je svaka-ko omogu}ilo da i daqe ima zna~ajnog udela u istoriji srpskog naroda.

Stefan Dragutin je bio sin kraqa Uro{a I i kraqice Jelene, a wegoveveze sa Ugarskom u~vr{}ene su brakom sa }erkom Stefana V, Katalinomi to u vreme kada je jo{ bio „mladi kraq“. Sukob izme|u oca i sina na-stao je upravo zbog Uro{eve nepopustqivosti u stavu da ne dozvoliobrazovawe posebne oblasti „mladog kraqa“ i time otkloni posledweostatke samostalnosti pojedinih delova srpske dr‘avne teritorije.Dragutinovu akciju podr‘avala je Ugarska i verovatno bez wene pomo}ine bi pobedio oca i zauzeo presto 1276. godine. Dragutin je kratko vla-dao svim srpski zemqama, od 1276. do 1282. godine, trude}i se da najpreu~vrsti polo‘aj u dr‘avi dobrim odnosima sa majkom i bratom kojima jedao jedan deo zemqe na upravu. Tako je Jelena gospodarila Zetom ili barwenim velikim delovima Trebiwem i krajevima oko Plava i GorwegIbra, a po svoj prilici da je i mla|em bratu Milutinu dao posebnuoblast. Potom je uredio odnose sa Dubrovnikom tako {to mu je obnoviotrgova~ke povlastice {to je regulisano posebnim poveqama.13

Dragutin je nastavio politiku svoga oca usmerenu protiv Vizan-tije, {to se pokazalo neuspe{nim, izuzev Kotani~ine akcije, te su Vi-zantinci krajem Dragutinove vladavine prodirali sve do Lipqana.Nesretan pad sa kowa pod Jele~om, uzima se kao neposredni povodDragutinove abdikacije, ali verovatno da je za tu odluku bilo i dru-gih razloga kao {to su ne mnogo uspe{na spoqna politika, nepopula-ran postupak prema ocu...


182

12 Zbog zna~aja vladavine kraqa Dragutina za vaqevski kraj ovom periodu posve}u-jemo vi{e prostora.

13 Q. Stanojevi}, Stare srpske poveqe i pisma I, 1929, 644.

Kraq je bio onesposobqen da vlada zbog nesre}e koja mu se dogodi-la, a nalaze}i se u atmosferi punoj nezadovoqstva, ubrzo je na saboruu De‘evu 1282. godine, ustupio presto mla|em bratu Milutinu preda-ju}i mu i simbole kraqevskog dostojanstva. Prema ovom dogovoru Mi-lutin je trebao da ostane do‘ivotno na prestolu, koji bi potom nasle-dio jedan od Dragutinovih sinova, verovatno Vladislav. Nije sigur-no, me|utim, da li se novi kraq zaista javno obavezao na sprovo|eweovakve dinasti~ke politike. Ono {to je za nas u ovom trenutku zna~aj-nije je deo sporazuma koji se odnosi na pitawe teritorija koje su Dra-gutinu ostavqene na u‘ivawe i upravu. U tom smislu mogu}e je prati-ti razvojni put pomenute teritorije od formirawa, preko {irewa pado prerastawa u dr‘avu, posledwih decenija XIII veka.14

Posle abdikacije u Deèvu 1282. godine Dragutin je na upravu do-bio severni deo tada{we srpske dràve i to: Rudnik, Ariqe, ùpu Da-bar (kraj oko dana{weg Priboja) i zemqu Moravice (podru~je severnood zapadne Morave) do ugarske granice.

Tako je sticajem okolnosti postao vladar jednog dela srpske drà-ve ~emu je teìo dok je bio mladi kraq. Wegova oblast je 1284. godinepro{irena i teritorijom koju je kao vazal dobio od ugarskog kraqa –Ma~vansko-bosanskom banovinom, {to podrazumeva Ma~vu, Soli,Usoru, kao i Beograd, koji se tada prvi put na{ao pod vla{}u jednogsrpskog kraqa. Po prostranstvu ona je malo zaostajala za podru~jemkojim je neposredno vladao kraq Milutin.15

Tako su predeli kojima te~e Kolubara u{li u sastav Dragutinovedr‘ave. Iz natpisa sa spomenika Jefremu \ur|u (prona|en kod crkvena u{}u reke Gradac u Kolubaru, poznat krajem pro{log veka) vidi seda je podignut u vreme kraqa Stefana Dragutina, dakle izme|u 1312. imarta 1316. godine. Ali ovaj podatak nije dovoqan za konstataciju daje Vaqevo u to vreme postojalo kao trg. îwenica da je od Debrcai{ao put dolinom Save i Kolubare do Vaqeva odakle se odvajao premaRudniku, ide u prilog navedenom mi{qewu. Me|utim nema sumwe da jevaqevski kraj potpadao pod vlast kraqa Dragutina. Mi{qewe da jeVaqevo osnovao kraq Dragutin previ{e je smelo i zahteva vi{e doka-za, tim pre {to istorijska znawa ne poznaju osnivawe trgova ve} onipostepeno nastaju.16


183

14 Istorija srpskog naroda I, Beograd 1994, 437-449 (Q. Maksimovi}).15 M. Dini}, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 285-286.; M. Blagojevi}, Sr-

bija u doba Nemawi}a, Od Kneèèvine do Carstva 1168-1371, Beograd 1989,104-107; Isti, Naseqa u Ma~vi i pitawa srpsko-ugarske granice, Vaqevo, postanaki uspon gradskog sredi{ta, Vaqevo 1994, 78-93

16 \. Jankovi}, Vaqevo i wegova oblast u sredwem veku, Istra‘ivawa II, Vaqevo1985, 70; G. Tomovi}, Nadgrobni natpis Jefrema \ur|a, Istra‘ivawa II, Vaqevo1985, 75.80; M. Isailovi}, Vaqevo i okolne oblasti u sredwem veku, 140.

Pohod na Brani~evo 1291. godine uspe{no je okon~an pripajawem bra-ni~evske oblasti Dragutinovoj dr`avi. To je bio veliki uspeh koji subra}a izvojevala zajedni~ki, posle ~ega traju wihovi dugotrajni suko-bi od 1301. do 1312. godine, {to se lo{e odrazilo na sudbinu Rudnika.Kada ve} govorimo o Rudniku, treba re}i ne{to i o novcu kraqa Dra-gutina. Do sada se zna za 7 nov~anih vrsta od 898 primeraka, a sa zajed-ni~kim dinarima Dragutina i Milutina, 910 primeraka. Najranijidinari Stefana Dragutina javqaju se u vremen kada je on „mladikraq“ i savladar svoga oca Uro{a I oko 1270. do 1276. godine. To sudinari sa dve figure i mladolikim, golobradim vladarem koji su na-|eni na dve vrste. Na prvoj je prikazan dinar sa zastavom, a na drugojse uo~ava zna~ajna promena. Vladar umesto zastave prima visok dvo-struki krst i to je novina koja se javqa na srpskim dinarima po~etkomwihovog kovawa. Ove dve vrste broje 33 primerka. Najbrojniji dinarikraqa Dragutina su oni sa zastavom na kojima vladar ima bradu i ~i-ne 58% svog novca.

U periodu wegove samostalne vladavine kovani su dinari sa vlada-rem koji sedi. Prvi od wih na kome se vidi da vladar sedi i dr‘i skip-tar i kuglu sa dvostrukim krstom nosi natpis STEFAN REX i pomiwese u priznanici Marije [or od 27. februara 1281. godine kao „denariisde cruce et de lilio“, a drugi sa gologlavim vladarem koji sedi i dr‘ima~ na krilu ima natpis MONETA REGIS STEFAN (I) i spomiwe se uistoj priznanici kao „denaris de macia“. Nov~ane vrste MONETA RE-GIS STEFAN (I) i STEFAN – S STEFAN/REX, najstarije su vrste srpskogsredwovekovnog novca u kojima se pojavquju slovne oznake, a verovat-no da su ti primerci kovani posle 1282. godine kada je Dragutin bioRex Serviae.

Pojava zajedni~kih dinara sa zastavom kraqeva Dragutina i Mi-lutina, obja{wava se predajom prestola u De‘evu 1282. godine. Na|e-no je ovakvih 12 primeraka, sa natpisom STEFANVS – VROSIVS/REX.Dinari sa zastavom i gologlavim bradatim kraqem kovani su sve do1312. godine kada se pojavquju rudni~ki dinari.

Rudnik je pod Dragutinom od 1282. godine mada prve vesti o wemupoti~u iz 1293. godine kada se on stavqa u „sremsku zemqu“. Dragutinje verovatno doveo Sase pa je po~ela eksploatacija rudnog blaga. TakoRudnik posle Brskova postaje najva‘niji rudarski centar srpskihzemaqa te je u wemu otvorena kovnica novca. U po~etku su ovde kovanestare vrste dinara sa zastavom kraqa Dragutina, a od 1312. godine ka-da se prvi put pomiwu Milutinovi krstati dinari, kuje se nova vrstakoja je nazvana rudni~ki dinar. Prve podatke o ovoj vrsti nalazimo


184

20. 01. 1315. godine kada je prodata drvena ku}a u Rudniku za 42 perpe-ra rudni~kih. Prvi rudni~ki dinar kraqa Stefana Dragutina sapredstavom vladara koji stoji i dr‘i skiptar sa krstom je veoma zna-~ajna vrsta novca. „To je prvi srpski novac sa }irili~kim natpisom;prvi srpski novac sa predstavom vladara koji stoji sam; prvi srpskidinar sa natpisom koji ne sadr‘i zvawe kraq; prvi novac kraqa Ste-fana (Dragutina) za koga mo‘emo sa sigurno{}u re}i da je kovan po-sle ustupawa prestola iz 1282, prvi srpski novac za koga mo‘emo pou-zdano tvrditi da je kovan u rudni~koj kovnici i to je ujedno posledwanov~ana emisija kraqa Stefana (Dragutina)“17 Rudni~ki dinari bilisu za oko 20% te‘i od Milutinovih krstatih dinara.

Pored tradicionalnih dinara sa zastavom koji se kuju od Uro{a Ii retke vrste sa vladarem koji prima dvostruki krst, mogu se u tokuDragutinove samovlade i posle odricawa od prestola izdvojiti tritipa novca, od kojih svaki nosi poseban natpis. To su dinari sa nat-pisima: STEFAN REX i MONETA REGIS STEFANI. Tre}i tip novca jerudni~ki dinar, koji se pojavquje samo u kragujeva~koj ostavi sa 37primeraka. Dinari kraqa Stefana Dragutina kao samostalnog vlada-ra pojavquju se u 14 ostava, a brojni su individualni nalazi na stra-nim teritorijama. Utvr|eno je da su svi primerci bakarnog novca bi-li ranije posrebreni. Novac kraqa Dragutina bio je posrebren, a ba-karni primerci su neka vrsta falsifikata koji su izra|ivani u dr-‘avnim kovnicama. Do sada je na|eno 9 bakarnih, nekada posrebrenihprimeraka.

Mo‘emo re}i da je osvajawem Brani~eva i wegovim prisajediwe-wem Dragutinovoj teritoriji 1291. godine, zavr{eno weno {irewe. Uvreme rata izme|u bra}e teritorijalnih promena nije bilo, jer Rud-nik 1312. i po~etkom 1313. nalazimo pod Dragutinovom vla{}u, od ta-da, pa sve do wegove smrti marta 1316. godine. Kraq Dragutin je kovaonovac u periodu kada je bio savladar svoga oca, kao samostalni vla-dar, zajedno sa bratom Milutinom posle predaje prestola u De‘evu, iza vreme kada dr‘i severni deo srpskih zemaqa od 1282-1316. godine.

Teritorija kraqa Dragutina posle wegove smrti

Rat izme|u bra}e zavr{en je Milutinovom pobedom usled wegovevojne nadmo}i i podr{ke crkvenih krugova. Posle izmirewa Dragu-


185

17 R. Mari}, Studije iz srpske numizmatike, Beograd 1956; S. Dimitrijevi}, Nov~a-

ne emisije kraqa Dragutina, Vladislava II i kraqa Milutina, Starinar XXVII1976, Beograd 1977, 129; V. Ivani{evi}, Nov~arstvo sredwovekovne Srbije, Beo-grad 2001, 93-102.

tin je ostao podre|en bratu, a pitawe naslednika prestola ostalo jeotvoreno. Ponovna kriza u odnosima izme|u Milutina i Dragutinaodigrala se najverovatnije u prvoj polovini 1314. godine i poklapa sesa sukobom izme|u oca i sina (Milutina i Stefana) u kome je Stefanpora‘en i poslat u grad Skopqe, gde je oslepqen (istina ne potpuno,{to }e mu kasnije omogu}iti da pretenduje na srpski presto i postanekraq), a zatim sa svojom porodicom proveo sedam godina kao izgnanikna vizantijskom dvoru.

Izmirewe Dragutina i Milutina nastupilo je onda kada je Dragu-tin posetio grob majke u Gracu, a zatim je oti{ao bratu u Paune, na-kon ~ega i Simonida odlazi u Beograd u posetu kraqu Dragutinu ikraqici Katalini. U dokumentima toga vremena (potvrda svetoste-fanske poveqe 1316. godine) Dragutin je zabele‘en kao „brat gospodi-na mi velikog kraqa Stefana Uro{a“, a potpisuje se kao „pre‘de biv-{i kraq“.18 Dakle kona~no je zavladao period mirnih odnosa me|ubra}om. Po{to se razboleo, a pre nego {to se zamona{io i uzeo imeTeoksit, Dragutin je na saboru predao vlast sinu Vladislavu i tako gaosigurao u samoj zemqi. Umro je u prole}e 1316. godine, a sahrawen ucrkvi \ur|evi Stupovi u Rasu, kod Ariqa.

Me|utim, loza svetih vladara produ‘ila se preko Milutina iwegovih naslednika. Time je jo{ jednom sankcionisana promena uokviru dinastije koja je izvr{ena 1282. godine. Prava Dragutina kaoprvoro|enog sina Uro{a I potisnuta su i zaboravqena zajedno sauslovima pod kojima je Dragutin ustupio presto bratu.19

Sudbina Dragutnove teritorije, neposredno posle wegove smrti zanas je va‘na pre svega iz razloga {to ju je delio i vaqevski kraj nala-ze}i se u wenim okvirima. U op{tem smislu ona je povezana sapitawem nasledstva, drugim re~ima odnosi izme|u Vladislava i Mi-lutina bili su optere}eni ranijim Dragutinovim pretenzijama dasrpski presto obezbedi sinu. Tako bi Vladislav predstavqao opa-snost za onoga koga bi Milutin odredio za naslednika. Verovatno jezbog toga u toku 1316. ili 1317. godine uhvatio i zatvorio svoga sinov-ca i poseo wegovu oblast. Stefan Uro{ II (Milutin) (1282-1321) zau-zima „zemqe kraqa Stefana“ (Dragutina) i od tog vremena pa sve dokraja XIV veka, nekada{wa Dragutinova dr‘ava postaje oblast sukobaizme|u Srbije i Ugarske. Milutin je zauzeo Rudnik, Lipnik, grad Ma-~vu, gde je nekada bilo sedi{te ugarske uprave i Beograd. To je bio pr-vi oru‘ani poku{aj srpskog vladara da osvoji Ma~vu sa Beogradom.


186

18 Istorija srpskog naroda I, Beograd 1994, 465 (S. ]irkovi}).19 Isto, 472.

Sa stanovi{ta Ugarske on predstavqa uzurpaciju, pripajawe ugar-skih teritorija srpskoj dr‘avi, jer su Dragutin i wegova oblast bilizavisni od Ugarske. Za razliku od Dragutina, Milutin je pomogaoborbu najmo}nijih velmo‘a Ugarske tzv. „oligarha“ protiv centralnevlasti. Ma~va je tada bila polazna ta~ka za upade na ugarsku terito-riju, te je Karlo Robert potra‘io saveznike sa vi{e strana, za borbuprotiv srpskog kraqa. U zimu 1317/18. kraq Milutin je prvi put nakratko izgubio grad Ma~vu, a kona~no u septembru 1319. godine kadasu osvojeni Ma~va i Kolubara.

Me|utim za vladavinu kraqa Milutina u celini mo‘emo re}i da jebila veoma uspe{na, da je znatno oja~ao srpsku dr‘avu pro{iriv{iwene granice ka jugu i jugoistoku, osvojiv{i vizantijske teritorije usevernoj Makedoniji. U wegovo vreme Srbija je do‘ivela privrednipolet, pove}ana je proizvodwa srebra, roba, a trgovina je do‘ivelauspon. O uspe{noj vladavini i finansijski osna‘enoj dr‘avi svedo-~i velika graditeqska aktivnost na zidawu i obnovi mnogobrojnihcrkava koja se nije ograni~ila samo na Srbiju. Poznata je wegova kti-torska uloga u podizawu crkve u Hilandaru i manastira u Carigradu,Jerusalimu i Solunu. Duga i plodna vladavina kraqa Milutina ima-la je svakako svog odraza u monetarnoj politici. Kovano je 10 osnov-nih vrsta sa brojnim emisijama.20

Posle smrti kraqa Milutina, Stefan Vladislav II (1321 – oko1325) je krajem 1321. godine zagospodario o~evim zemqama uz sagla-snost ugarskog kraqa. On je iskoristio nemire nastale u vreme stri-~eve smrti, da se oslobodi zatvora i da pored Stefana (De~anskog) iKonstantina u~estvuje u borbi za ra{ki presto. Stefan Uro{ III De-~anski je uspeo da se uvrsti na prestolu Nemawi}a i kruni{e za kraqa6. januara 1322. godine. Vladislav je u~vrstio vlast u o~evim zemqama,zahvaquju}i podr{ci ugarskog dvora i lokalne vlastele. Zna se da jenosio kraqevsku titulu, imao svoj dvor, izdavao poveqe, kovao novaci u‘ivao prihode od izdavawa trgova. Me|utim, nije jasno da li je ob-novio Dragutinovu dr‘avu u punom obimu (ovde se misli na nejasanpolo‘aj Usore i Soli i Rudnika).

Vladislav je kovao 4 nov~ane vrste: tri dinarske i jednu poludi-narsku, koje predstavqaju sve zajedno retke emisije novca. Prve dve savladarem koji stoji i dr‘i skiptar sa krstom – ra|ene su po ugledu naposledwu emisiju novca wegovog oca kraqa Dragutina i predstavqajuprvo kovawe kraqa Vladislava. Tre}u vrstu ~ini dinar sa vladarem


187

20 Istorija srpskog naroda I, Beograd 1994, 437-475 (Q. Maksimovi}; S. ]irkovi});V. Ivani{evi}, Nov~arstvo sredwovekovne Srbije, Beograd 2001, 96.

koji sedi na tronu i dr‘i skiptar sa krstom, a ~etvrtu poludinar sakraqem koji sedi i dr‘i upravqen ma~, koja je samo hipoteti~kiopredeqena kao kovawe Vladislava. Re~ je o srebrnom novcu.21

U vreme kada je Stefan Uro{ III (De~anski) (1321-1331) vladaonekada{wom Dragutinovom dr‘avom znamo za ugarski pohod u doliniObne (dana{wa Obnica) koji se kretao prema Vaqevu, a bio je najvero-vatnije 1329. godine. U isto vreme dolazi do sukoba sa bosanskim ba-nom Stjepanom II Kotromani}em koji se povukao posle poraza od mla-dog kraqa Du{ana. Sukobi su se nastavili i onda kada je Du{an do-{ao na srpski presto 1331. godine, a bosanski ban je bio ugarski save-znik u pohodima na severne delove Du{anove teritorije. Period oko1335. je vreme privremene srpske vlasti nad Beogradom, a ugarski na-pad od 1339. godine je ujedno i kraj srpske vlasti nad ovim gradom. Na-slednik kraqa Karla Roberta, Ludovik I nastavio je o~evu osvaja~kupolitiku prema Srbiji, ali su te borbe za Du{ana imale sporedanzna~aj, jer je wegova pa‘wa bila okrenuta ka osvajawima vizantijskihoblasti. Za severozapadnu Srbiju, akcije su bile od zna~aja, jer sustalni vojni sukobi uticali na sva zbivawa u oblasti. Du{anovo car-stvo u vreme svog najve}eg uspona, zadr‘alo je samo deo severozapadneSrbije, pribli‘no na istoj liniji na kojoj je bila i Srbija StefanaPrvoven~anog – Kolubarom od okoline Vaqeva, pa Jadrom na Drinu.Iznad ove linije bila je Ugarska. Ovi predli ponovo dolaze podsrpsku vlast u doba Despotovine.

U tekstu koji sledi pozabavi}emo se mogu}nostima prezentacijeovog perioda, da bi potom analizirali nastanak i razvoj trga kroz ob-like privre|ivawa sadr‘ane pre svega u trgovini sa Dubrovnikom,kako svedo~i arhivska gra|a.


Vreme kraqa Dragutina je po svemu sude}i zna~ajnije za vaqevskikraj nego {to raspolo‘ivi nalazi potvr|uju, a isto se mo‘e re}i i zaperiod kada ovi predeli ulaze u sastav Despotovine.

Ekspozicioni deo odlikovao bi se originalnim, ali i pomo}nimeksponatima kako bi se posetiocu pribli‘ilo doba koje svakako ~iniporeklo formirawa budu}eg naseqa, odnosno jezgro razvoja trga a ka-snije grada Vaqeva. Pored karte sredwovekovne Srbije u vreme kraqe-va Dragutina i Milutina sa nagla{enim prostorom tzv. Ma~vanske ba-novine bila bi kratka tematska legenda. U skladu sa tim treba predsta-


188

21 Isto, 102.

viti portret kraqa Dragutina i kraqice Kataline, specifi~ne likov-ne obrade prema fresci u Ariqu (umetni~ka slika ili pak skulptura

samog kraqa, koju bi u tom slu~aju postavili u centralnom delu sale).

Ovaj deo bi pratili arheolo{ki nalazi sa lokaliteta Kru{ik, ko-ji se odnose na postojawe i ostatke sredwovekovne sakralne gra|evineu Vaqevu sa kraja XIII i po~etka XIV veka tj. iz Dragutinovog vremena,a prikazane najpre snimkom ostataka temeqa crkve i eventualnim cr-

te‘om mogu}eg izgleda osnove crkve kao i fotografijom grobnice Je-

frema \ur|a ~ija je nadgrobna plo~a na|ena na u{}u Gradca u Koluba-ru i inicirala je pomenuto istra‘ivawe i uticala na tuma~ewe nala-za u hronolo{kom pogledu.

Istorijsko i paleografsko razmatrawe spomenika Jefremu \ur|u,prona|enom na mestu zvanom Crkvi{te, desno od utoka reke Gradac uKolubaru, prona|enog prilikom zaravnavawa zemqi{ta za fudbal-ski stadion 1952. godine, hronolo{ki odre|uje spomenik u vreme iz-me|u 1312. i 1316. godine. U memorijalnom tekstu se govori da jesahraweni monah Jefrem, svetovnog imena \ura|, bio sin velikog tep-~ije (dvorskog slu‘benika) kraqa Dragutina. Tep~ije su mogli biti ivojni zamenici kraqa i namesnici, te mo‘emo pretpostaviti, da jemo‘da u vaqevskoj okolini, koja se mo‘e smatrati kraji{tem iz stra-te{kih razloga, a imaju}i u vidu da je Vaqevo u vreme kraqa Draguti-na bilo raskrsnica puteva, u nekom od gradova postojao upravni i voj-ni centar kome je tep~ija nepoznatog imena bio na ~elu. Pored toga naplo~i je upisano i to da je telo pokojnika sedam godina le‘alo u samojcrkvi, da bi ga potom brat Lazar preneo u novopodignutu grobnicu. Sobzirom na visoko poreklo monaha mo‘emo pretpostaviti da je i ma-nastir u kome je on boravio morao biti zna~ajniji na {ta ukazuju mo-gu}e monumentalne dimenzije crkve, o~igledno podignute na mestu ko-je je ve} imalo duhovnu tradiciju. Spomenik Jefremu \ur|u je izlo‘en

i adekvatno osvetqen uz transkripciju teksta.

Pokretnih arheolo{kih nalaza nije bilo u zna~ajnijoj meri semjednog gvozdenog prstena sa romboidnom glavom i ulomaka utilitarne

keramike i drugih predmeta kao {to je npr. kr~ag (}up) sa~uvan u celi-ni koji se grubo mogu staviti u drugu polovinu XIV i po~etak XV veka.

Novcu kraqa Dragutina posvetili smo dosta prostora u tekstual-nom delu jer se radi o prvim obimnijim emisijama srpskog sredwove-kovnog novca. Isto se odnosi na novac wegovog sina, tako|e sremskog

kraqa Vladislava, a posebno na Milutinov novac. Deo novca je izlo‘enuz mogu}nost budu}eg pro{irewa ovog dela ekspozicije.


189

Zanimqivi su nalazi u okviru nekropole u selu Di}i kod Qiga ot-krivene 1991. godine, kada su zapo~eta istra‘ivawa ostataka crkve nalokalitetu Manastirina, na kome se nalazi dana{we grobqe sela Di-}i. U periodu 1991-1993. godine iskopani su ostaci crkve i nekropo-le. Crkvu je sagradio vlastelin Vldrag, ~elnik kraqa Uro{a, kao svo-ju zadu‘binu, te je u woj i sahrawen sa ~lanovima svoje porodice ibli‘e rodbine. Iako nije zabele‘en u istorijskim izvorima o wemujasno govori natpis na nadgrobnoj plo~i urezan u 13 redova od 8. maja1327. godine. Ovaj vlastelin mora da je imao neku od va‘nijih uprav-nih funkcija u rudni~koj oblasti u vreme vladavine kraqeva Miluti-na i Stefana De~anskog.22

Pomenuta ktitorska nadgrobna plo~a pripada grupi grobova iz na-osa crkve, a tako|e i ona koja kao detaq ima heraldi~ki krin, {to je bi-la karakteristika ukra{avawa spomenika vi{ih slojeva srpskog dru-{tva u XIV veku. Obe su u Muzeju, a treba ih prikazati zajedno sa situ-

acionim snimkom i fotosom ostataka crkve i nekropole.

U ovom delu mogu}e je predstaviti i deo opreme sredwovekovnog rat-

nika, tj. fragmente sredwovekovne pancir ko{uqe, slu~ajni nalaz saKulina kod Kr~mara koja pripada prelazu iz XIII u XIV vek, a ~uva se u


190

Segment postavke u Narodnom muzeju Vaqevo

22 @. Je‘, Nekropola Di}i, prilog poznavawu sredwovekovnih nadgrobnih spomenika,Saop{tewa XXXII–XXXIII, Beograd 2001, 135-145.

Istra‘iva~koj stanici u Petnici. Tu su i predmeti koje hronolo{kiodre|ujemo u XV vek: vrh kopqa, slu~ajni nalaz sa Kulina kod Kr~ma-ra; gvozdeni xilit, slu~ajni nalaz sa Kulina sredwovekovni ma~ iz XVveka, bez lokaliteta.

Dakle, ne mo‘emo uvek, prilikom prezentacije, po{tovati hrono-lo{ki princip, ve} nam je namera da ostvarimo tematski zadatak, tese posebno u slu~aju kada raspola‘emo sa malim brojem eksponata,trudimo da oformimo celine kako bi posetiocu omogu}ili najboqisaznajni i estetski utisak. Pomenuta namera ne zna~i lak{i pristup,ve} naprotiv otvara mnoge dileme kada je re~ o sinopsisu izlo‘be.Naime, prezentaciju Vaqeva i wegove okoline u sredwem veku odre|ujenedovoqna istra‘enost, te nismo u mogu}nosti da uvek po{tujemo uo-bi~ajeni redosled koji pru‘a lepeza eksponata. Stoga je pomenutepredmete mogu}e postaviti i na kraju izlo‘be koju zavr{avamo padomBele Stene, kao i one sa lokaliteta Velimirovi dvori, u selu Kqu~kod Mionice, a odnose se na tzv. pozni sredwi vek.

Oblici i razvoj privre|ivawa, nastanak trga

Istorijsko-geografski uslovi i politi~ke prilike uticali su naprivredni razvoj oblasti, pre svega trgovine {to je omogu}ilo pojavui uspon trga. Pre sagledavawa privrednog razvitka osvrnu}emo se napretpostavke o hronologiji nastanka mesta i wegovog imena. Ime me-sta izazvalo je radoznalost i poku{aje da se objasni. Obja{wewa se za-snivaju, na pretpostavkama koje je najve}im delom izgradila tradici-ja, kao i drugim mogu}nostima. One se zasnivaju na odlikama stanov-ni{tva pa ~ak i naseqenog prostora ili se pak koreni imena tra‘e udelatnosti (vaqawe sukna po okolnim vaqaricama...) Druga grupa supoku{aji koji svoja obja{wewa zasnivaju na izvornoj gra|i i porekluod li~nih imena ilirskog ili romanskog korena, tim pre {to u arhiv-skoj gra|i Historijskog arhiva u Dubrovniku sre}emo ime grada Va-qeva kao orijentaciju za odre|ivawe porekla poslovnih qudi. Koja seod ovih pretpostavki o nastanku imena Vaqeva mo‘e uzeti za primar-nu i najbli‘u pravom odgovoru, te{ko je odlu~iti. Ipak, najrealni-jom se ~ini ona koja je vezana za delatnost – vaqawe sukna, kojom se sta-novni{tvo bavilo sigurno od najranijih vremena.23

Hronologiju nastanka mesta mo‘emo tra‘iti kako u latinskim italijanskim tako i u srpskim }irilskim izvorima. Prvi pisani po-men u latinskim dokumentima datiran je 9. aprila 1398. godine. Re~ je


191

23 B. Hrabak, Trg Vaqevo u sredwem veku, Istorijski glasnik 3-4, 1953, 91-102 M.Isailovi}, Vaqevo i okolne oblasti u u sredwem veku, 144-146.

o zapisu poznatom tek od pre desetak godina. Dva ranije poznata zapi-sa od 8. oktobra i 30. novembra u }irili~kim dokumentima odnose sena zahtev Dubrov~ana, upu}en knegiwi Milici, da za{titi wihovetrgovce od pqa~kawa Turaka. Otkri}em pomenutog dokumenta hrono-lo{ka granica pomena Vaqeva pomerila se {est meseci u pro{lost.Kao jo{ stariji podatak mo‘e se staviti zadu‘ivawe Bok~ina krzna-ra iz 1393. godine, kada se sa sinom Petkom, koji je ‘iveo u Vaqevu, za-du‘io u Dubrovniku.

Mo‘emo primetiti da istra‘ivawa o oblicima i razvoju privre-|ivawa, zasnivaju se u najve}oj meri na podacima koje pru‘a gra|aHAD. Povezanost osnovnih privrednih grana, poqoprivrede, rudar-stva i trgovine mogu}e je pratiti na osnovu trova~kih veza Dubrovni-ka sa srpskim zemqama. Dubrov~ani su u srpskim zemqama u‘ivalipovlastice jo{ od Stefana Nemawe (29. septembar 1186) na koje su uz-vra}ali pla}awem ustaqenih dohodaka (mogoro{, svetodmitarski do-hodak, srpski dohodak). Trgova~ki karavani kretali su se putevima~ija je raskrsnica u severozapadnoj Srbiji bilo Vaqevo, gde su se sti-cali putevi preko Drine, sa Save i stare Srbije, sa svih mesta, a po-tom izlazili na Carigradski drum.

Pojava trgova usko je povezana sa razvitkom trgovine. Oni se sre}una putevima ili u wihovoj blizini. Vaqevo se prvi put pomiwe kaotrg krajem XIV veka kada je wegov prostor postao pogodan za susretetrgovaca, a prisustvo stanovni{tva ispuwavalo osnovni trgova~kiuslov kao {to je spremnost za razmenu robe. Postojawe prohodnih pu-teva i izvesna praksa, tako|e su bili po‘eqni za odredi{ta koja pre-tenduju da prerastu u trg. Ono {to je va‘no kada govorimo o prema presvega formirawu vaqevskog trga su geografske odlike same kotlinekroz koju su prolazili mnogi putevi Bosni, Ugarskoj i drugim delovi-ma Srbije, ali i postojawe manastira na teritoriji grada na prelazuXIII u XIV vek i verovatno naseqem u wegovoj zale|ini. Sve su to raz-lozi za postojawe naseqa tipa trga, ~iji uspon mo‘emo pratiti u dobaDespotovine. Naime, kako smo ranije naglasili ova oblast je bilaokrenuta prema Ugarskoj i u odnosu na ostali deo Srbije nalazila se uperifernom polo‘aju. Pratili smo wen razvoj od Dragutinovog vre-mena, kada je sastavni deo ma~vanske banovine, a posle wegove smrti jeoblast sukoba izme|u pomenutih strana i wena sudbina je uslovqenarazvojem tih odnosa. Tek }e u vreme Despotovine, sporazumima despo-ta Stefana Lazarevi}a sa ugarskim kraqem (1403-1404), biti pripoje-na Srbiji. Ugovorom u Tati 1426. godine izme|u despota Stefana ikraqa @igmunda ostala je u sastavu Srbije i za vreme wegovog nasled-


192

nika \ur|a Brankovi}a sve do pada pod Turke 1459. godine. U vremeDespotovine oblast severozapadne Srbije dobija veliki ekonomskizna~aj.

Intenzivni razvoj rudarstva vezuje se za kraj XIV i po~etak XV ve-ka, otprilike u isto vreme kada se zapa‘a i ja~i priliv Dubrov~ana uVaqevo na Kolubari, jo{ od XIV veka istaknuti trg u Ma~vanskoj ba-novini. Sredwovekovni rudnici i trgovi severozapadne Srbijejavqaju se u poznom sredwem veku. Me|u onima ~ija se privredna ak-tivnost mo‘e pratiti pomiwu se Tre{wica i Lipnik, Crn~a,Vaqevo, Bohorina, Krupaw, Zaja~a i Zaslon. Podaci kojima raspo-la‘emo su dubrova~kog porekla tj. odnose se na rudarsku proizvodwu,trgovinu metalima i su|ewe me|u ~lanovima dubrova~kih kolonija.Nagli porast rudarske delatnosti u doba Stefana Lazarevi}a dovodise u vezu sa opadawem proizvodwe u evropskim rudnicima od sredineXIV veka. ^ak je i Beograd, iako udaqen od glavnih rudarskih centa-ra, prestonica despota, bio poznato tr‘i{te srebrom, bakrom i olo-vom. Tu su se okupqali i oni dubrova~ki trgovci koji su razvili svojudelatnost u Bosni i Srbiji, a istovremeno poslovali i sa Ugarskom isredwom Evropom. Prelaskom Beograda u ugarske ruke, tu ulogu preu-zima Smederevo. Ako pak govorimo o vaqevskom kraju, pre svega o rud-niku bakra Rebeq, koji je odavno uvr{ten u neispitane sredwovekovnelokalitete, mo‘emo re}i da sem malobrojnih primera novca (premaQ. Pavlovi}u), za sada nema novih nalaza, a pisani istorijski izvoriga ne potvr|uju. Me|utim, verujemo da se u serijama Dubrova~kog, amo‘da i u ugarskim arhivima, nalaze pisani tragovi koji potvr|ujune samo postojawe rudnog le‘i{ta u Rebequ, ve} i wegovu eksploata-ciju tj. funkcionisawe rudnika. Oblast oko Rebeqa je, dakle, izazov uistra‘iva~kom pogledu bilo da se radi o arheolo{kom ili istorij-skom aspektu.24

Na razvitak trgovine, a time uslova za nastanak i razvoj trga ima-la je uticaja i zale|ina drinskih rudnika, na putu ka Beogradu i Sme-derevu. To je put kojim su prolazili dubrova~ki trgovci dolaze}i uVaqevo karavanima, dovoze}i jednu robu, a odvoze}i drugu, ponekadborave}i du‘e. Iz Srbije se izvozilo: ‘iva stoka, krzna divqih ‘i-votiwa, vuna, ra{a (proizvod od vune u doma}oj radinosti, ~e{qawei predewe na slovenski na~in), ko‘e doma}ih ‘ivotiwa, vosak, biqka


193

24 S. ]irkovi}, D. Kova~evi} – Koji}, R. ]uk, Staro srpsko rudarstvo, Beograd2002, 128; D. Lazarevi} Ili}, Prilog istra‘ivawima o postojawu i eksplo-

ataciji rudnika bakra Rebeq od anti~ke epohe do po~etka XX veka, Glasnik MIAV36, Vaqevo 2002, 99-113.

rujevina (grane i cvetovi kori{}eni u ko‘arstvu, za ‘uto i crnobojewe). Uvozila se: so, predmeti od ko‘e (obu}a, pojasevi, kape, bisa-ge...) luksuzne tkanine (svila, kadifa, skerlet, brokat, ogrta~i opto-~eni krznom...) mr~arija (usoqena riba, uqe, vino, {alitra...). Pla}a-lo se dukatima i perperima ili naturalno.

Zapisi o konzulatima pru‘aju podatke o trgovini Dubrovnika saovim delom Srbije. Najstariji pomen konzula za severozapadnu Srbi-ju je pomen konzula za Ma~vu 1313. godine. Konzulat u Vaqevu se prviput pomiwe 1410. godine kada i u Srebrenici. Kako u Srebrenici na-lazimo qude iz Vaqeva, mo‘emo govoriti o povezanosti ova dva me-sta. Vaqevo je bilo sedi{te konzulata, od 1410. do 1454. godine, za kojipostoji tabelarni pregled. Iz zapisa konzula dobijamo podatke o po-slovnim qudima na ~iju se molbu formiraju konzulati, kao i o onimakoji nisu ispunili obaveze, tj. wihovim du‘nicima. Mesta za koja jevezano poslovawe konzulata: Vaqevo, Srebrenica, Bohorina, Crn~a,Krupaw, Zaja~a, bili su zna~ajni sredwovekovni trgovi. Kao {to smonaglasili posebno je u doba Despotovine Vaqevo imalo va‘nu uloguna putevima Srebrenica – Beograd i Srebrenica – Rudnik.

Istra‘ivawe koje je zasnovano na zapisima o konzulima, donosinovine, jer pru‘a podatke o imenima i poslovawu qudi koji se javqajuu tada{wem Vaqevu. Jedna od najve}ih vrednosti je ta {to nam bivajupoznati qudi i wihova zanimawa, dakle, glavni akteri istorijskograzvoja.

Ne}emo ovom prilikom navoditi istorijske razloge koji su dovelido kraha Despotovine i pada ovih predela pod tursku vlast, jer smo otome ranije govorili, ali isti~emo da muzeolo{ko izlagawe o Vaqevui okolini u sredwem veku zavr{avamo padom Bele Stene, koju su Turcizauzeli izme|u 10. maja i 10. avgusta, {to }e biti predstavqeno ade-kvatnim eksponatima.


Uvodna legenda mogla bi biti pra}ena likovnim prikazom pome-nutih teorija o nastanku imena samog mesta „Vaqevo“ (Verujemo da biova ideja bila veoma zanimqiva posetiocima, posebno me{tanimaali i svima onima zainteresovanim za razli~ite pristupe u tra‘ewuporekla imena jednog grada).

Pojava i uspon trga, kojoj su kao {to smo videli prethodile mnogekarakteristike samog podru~ja i stanovni{tva, ukqu~uju}i oblikeprivre|ivawa zasnovane prevashodno na trgovini raznovrsnom ro-bom koju su donosili i odnosili dubrova~ki trgovci, pru‘a osnovu za


194

prikaz nekih elemenata dru{tvene istorije vaqevskog kraja u sred-wem veku.

Raznovrsne mogu}nosti u tom smislu, kre}u se od muzealija do po-mo}nih eksponata, po~ev od arhivske gra|e, odnosno kopija dokumena-

ta iz HAD kqu~nih eksponata o prvom pisanom pomenu Vaqeva prekoprezentacije trgovinskih odnosa u vidu crte‘a dubrova~kog trgovca,kao i robe koja se izvozila (vosak, vuna, razna krzna...) ali i one koja seuvozila (so, tkanine, ko‘ni predmeti...) Pomenute sredwovekovne ar-tikle mogu}e je prikazati likovno ili mo‘da, adekvatnim dana{wimpredmetima, tj. trodimenzionalno. Tako|e potrebno je tabelarno na-glasiti wihovu nov~anu vrednost. To je prilika da se zbog izlagawanabavi dubrova~ki i ugarski novac XIV i XV veka, kao i srpski novac izperioda Despotovine. Ovu sliku upotpunili bi crte‘i procesa pre-

rade vune i karavanskih puteva ali i crte‘ Dubrovnika, sa kojim senaj~e{}e trgovalo i ~iji su trgovci odr‘avali vezu i sa drugim kraje-vima Srbije, Bosnom, Ugarskom...

Vaqevski kraj je ekonomski napredovao onda kada se nalazio u sa-stavu Despotovine. O tome svedo~i i deo ugovora u Tati iz 1426. godi-ne, ~iji bi faksimil trebalo prikazati. Nezaobilazna je geografska

karta Despotovine i portreti srpskih despota kao i novac koga smove} pomenuli. Isto se odnosi na pregled konzulata od 1410-1454. godi-

ne ili neki drugi zapis o konzulima u Vaqevu, {to je jedan od dokaza zarazvijenost trga.

Privredni razvoj ometali su sukobi sa Turcima i kona~no ga zau-stavili 1458. godine. Izlo‘bu }emo zavr{iti prikazom boja na BelojSteni i ve} pomenutom sredwovekovnom ratnom opremom koju pro{i-rujemo nalazima sa lokaliteta Velimirovi dvori, u selu Kqu~ kodMionice. Uz situacioni crte‘ lokaliteta, osnove i unutra{wosti

crkve i severnog zida priprate (fotosi) postavi}emo: deo mamuze, deo

kop~e, gvozdenu strelicu, no‘ sa ko{tanom oplatom dr{ke 13h2 cm,

oplatu no‘a 11h2 cm, fragmentovanu staklenu posudu visine 10 cm,

bronzani prsten iz groba pre~nika 2 cm, no‘ sa delom se~iva 14h3 cm i

bakarnu dugmad. Navedene predmete smo datirali u drugu polovinu XVi prvu polovinu XVI veka, te oni zajedno sa nalazima iz Dokmira (pri-

bor za jelo: viqu{ka i no‘ 9 i 12 cm) predstavqaju vezu sa slede}om sa-lom, tj sa temom vaqevskog kraja pod turskom vla{}u, ili pak mogu bi-ti tu i izlo‘eni. Re~ je o jo{ jednom primeru fleksibilnosti u pre-zentaciji, {to naravno nije uvek mogu}e.


195

Summary

Presentation of medieval period is consisted of several thematic units, whichpoint out peculiarities of Valevo area compared to general circumstances in medi-eval Serbia.

Overall success of presenting the setting with all it's parts - inhabitation of theSlavs, founding of the first Serbian community, Nemanji}`s era, significance of Va-ljevo and it`s surroundings in king’s Dragutin kingdom with obvious inclination to-wards Hungary, forming and development of the square, economic upgrowth in theera of despots, the ways of production, commerce and the time of consulate forming- does not depend solely on exhibited objects, but also on equipment design and inte-rior design.

In order to inspire visitors with cognizable, visual, empiric, esthetic or to put itsimply - intellectual values, we sometimes turn to auxiliary museum instrumentswith constant accent on pictorial approach. Central points of the setting are ethniccharacteristics of southern Slavs; King Dragutin and his role in forming of thesquare; developed commerce relationships in the time of Stefan Lazarevi} and \u-ra| Brankovi} whose missionaries were merchants from Dubrovnik; descend of thisarea under the Turkish domination symbolized by the battle of Bela stena and pre-sented along with medieval combat gear.

Medieval art and architecture requires special research, and fall under the do-main of history of art. Namely, in the basis and barrows of the churches we can rec-ognize the beginnings of the architecture styles in this area, and later, their signifi-cant progress.

In presentation of medieval Valjevo region until the year 1458 dominating partsare archeological findings and historical and geographical approach. Some of theabove mentioned aspects are used in the permanent setting of Valjevo's National mu-seum, opened on 19th of May, 2007. Also, further research will certainly fill in theexisting blanks in the medieval history of Valjevo and it`s region. First steps in thisdirection have already been made - recognition, historical, geographical and topo-graphic research of the town territory, which was initiated at the end of July 2008, byFaculty of Philosophy, University of Belgrade; new lists and descriptions of all lo-calities were made, and at that time new historical discoveries came out to light, andsome old were confirmed, regarding the remains of medieval building sites.


196

istorijske pretpostavke za hronolo[ko-tematski okvir...

Documents