islam tarihinde dinin politikaya alet edilmesinin ilk ornekleri

8/7/2019 Islam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin Ilk Ornekleri

1/21

Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat UniverstyJournal of Social Science Cilt: 10 Say : 1, Sayfa: 29-49,

ELAZI-2000

SLAM TARHNDE DNN POLTKAYA ALET EDLMESNNLK RNEKLERI

Do.Dr. Mehmet ELK

ZETnsanlk tarihi boyunca hep ynetenler ve ynetilenler olagelmitir. Ynetenler Hakimiyetunsuru olarak deerli ve kutsal olan her olguyu, bu gaye uruna kullanmlardr. Tarih boyunca budeerli ve kutsal olan olgularn banda da din gelir

Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra, Mslmanlar arasnda ortaya kan ynetmesorunu, din eleri toplumsal ve siyasal hayata tamtr. Kuran sayfalarnn mzraklarn ucunataklarak sava meydanlarna tanmas, peygamberin vefatndan ok ksa bir sre sonra (yaklak 30yl) gereklemitir.

lk Mslmanlarla balayan bu anlay, 1400 yllkslam tarihinde, slam bilginleri tarafndanhep st rtlerek ele alnmtr. Bunun da nedeni, Sahabe de olsa ilk Mslmanlara bir kutsiyetatfetme anlaydr. Bu almann en nemli yn bu rtnn kaldrlmasdr.

Anahtar Kelimeler: Hilafet, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Aie, Muaviye,Cemel, Sffn.

SUMMARYTHE FIRST EXAMPLES OF RELIGION MINGLED WHIT POLITICS

IN ISLAM HISTORYThe rulers and common citizens have all existed in the human history. The governing bodies

have used every precious and holy concept to achieve their goals to dominate, the society,Religion takes the firs place among this precious and holy concepts.

Immediately after the death of Hz. Peygamber (Mohammed) the problem to find a ruler to thesociety, carried the riligious issues to social and political life. It occured only after a short time(approximately 30 years) after the death of Hz. Peygamber that people carried the pages of Koranstuck on their spearheads in the battlefields.

Such an understanding, which began whit the early Muslems, has always been concealed fromnotice Islamic scholars in the 1400 years of Islam History. The reason for this approach was to ascribea holiness to the early believers (sahabes) the most striking part of this study is to unveil the so-called

hiddin truth.Key Words: Hilafet, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Aie, Muaviye, Cemel,

Sffn.


2/21

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2000 10 (1)

Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye hicreti (M.622), yeni bir dneminbalangcdr. Mekke dneminde organize olamam bir cemaat grntsnde olanMslmanlar, Medinede devletlemeye ilk adm hicretle birlikte atm; MedineninGayr- Mslim sakinleriyle (Mrik ve Yahudiler)1 yaplan antlamalar hukuki birdevletin temel tan oluturmutur2. Tabiatiyle Hz. Peygamberin bu 10 yllk Medinehayat, kendine zg artlar olan mstesna bir devirdir. Hz. Muhammed hem dinnderi, hem de devlet bakan sfatn tayordu. Mescidini hem devlet merkezi, hembakomutanlk, hem eitim merkezi ve hem de ibadethane olarak kullanyordu.Mslmanlarn gerek dini ve gerekse dnyev ilerinde son sz Onundu3. Byleceherhangi bir dini veya siyasi gruplamadan sz edilemezdi. Her tr ihtilaf, neticedeHz. Peygamberin huzurunda zme kavuturulurdu.

zet olarak ifade edilecek olunursa; din ile politika Hz. Peygamber dnemindehi kar karya gelmedi. Hep birbirini tamamlayc unsurlar oldular. Tabii olarak bunun balca sebebi; bu iki grevin de Hz. Peygamberin ahsnda toplanmolmasyd. Daha ak bir ifade ile Onun birinci grevi; Allahtan gelen ilahi emirleriinsanlara tebli etmek, ikincisi ise, bu vahiy hkmlerine gre, bakan bulunduutoplumu (devleti) ynetmekti. Onun vefatyla (M.632) birinci grevi sona erdi ise de,ikinci grevi Mslmanlar arasnda devam etti. te bu ikinci grevin devamndazaman zaman ihtilaflar kt; kan dkld ve Allahn kutsal kitab, ksacas dinpolitikaya alet edildi.

Esas aratrma konumuz olan slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet

Edilmesinin lk rneklerine gemeden din esinin o gnk toplumda fonksiyonunudaha iyi anlamak iin, Hz. Peygamberden sonra ilk halife dnemine ksaca gzatmakta fayda mlahaza ediyoruz.

1 Medinede iki kabile meskun idi. Bunlarn ikisi de slmiyeti kabul etmelerine ramen, bir ksm halamrikti. Ayrca Medinede Yahudi kabilesi vard. Bunlar Ben-i Kureyza, Ben-i Kaynuka ve Ben-i Nadir idi.

2 Bu antlama metinleri iin bkz. Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi (ev. M.Said Mutlu), 3.bask, stanbul-1967, C-l, s. 131-134.

3 Geri dnyevi ilerde esas olan ura idi. Kuran- Kerimin birok ayetinde buna iaret edilmitir. Hz.Peygamber de dnyevi ilerde bu ura esasna riayet ederdi. Zaman zaman Onun grlerinin aksinede karar kabilirdi (Uhud rneinde olduu gibi). Ancak temel ilke; Resulullah gerekli mavereyiyaptktan sonra, artlar neyi gerektiriyorsa, o ynde karar verirdi. ura ile ilgili bkz. Mahmud Babilli,slmda ura (ev. N.Armaan-K. obanbeyli) Fikir Yaynlar. stanbul-1973, s. 36-38.

30


3/21

ELK M., slam Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin...

Halife Seiminde Din esinin Fonksiyonu

Hz. Peygamberin vefat, Mslmanlar devlet ynetimi hususunda hazrlkszyakalamt. Peygamber hayattayken hi kimse byle bir konuyu dnmedii gibi,hastal srasnda da bu konu hi tartlmad. Byk bir ihtimalle, Hz. Peygamberinleceini hi kimse aklna getirmemi olmaldr4. Ayrca bu konuda Kuran-Kerimde bir hkm bulunmad gibi, Hz. Peygamberden de bu konuda bir sz veyaiaret de sadr olmamt5. Konu, Hz. Peygamberin na henz defnedilmemiken,Ben-i Saide glgeliinde Ensar tarafndan tartlmaya baland. Evs ve Hazreckabileleri slma yaptklar hizmeti ve Medinenin de yerlileri olmay gz nne

alarak, hilafetin kendi haklar

olduunu kabul ederek, Sad b. Ubade zerindeanlatlar6.

Bu haber duyulunca, Hz. mer, Ebu Ubade ve Hz. Ebu Bekir, Hz.Peygamberin evinden hzla toplant yerine geldiler. Burada yaplan konumalarneticesinde nce tansiyon drld7.

Daha sonra bu ie kimin layk olduu tartlmaya baland. Bu i iin ortayaatlan vasflar arasnda ennemlileri u ikisi idi: a) lk Mslmanlardan olmas, b)Hz. Peygambere yaknl8. Bu iki vasf da en ok Hz. Ebu Bekirde vard. Dini ear basnca, Hz. Ebu Bekirin stnl tartlmazd. Bylece ilk halife seilmioldu9.

4 Hatta Hz. Peygamberin vefat, Mslmanlar zerinde ok etkisi yapmt. Kimse buna inanamyordu.Hz.mer kendisini ylesine kaybetmiti ki Hz. Peygamberin ldn syleyeni klcyla

paralayacan haykryordu... Bu konuda geni bilgi iin tm slm Tarihi, Siyer ve Megazikitaplarnn ilgili blmlerine baklabilir.

5 Ancak bu konuda ia ve ii kaynaklar EhI-i Snnete muhaliftirler. Hz.Peygamberin hayatta ikenbirok defa kendisinden sonra ynetimin Hz. Ali ve evlatlarnn hakk olduuna iaret ettiini; hastaiken de vasiyetini yazdrmak istediini ve bunu yazl olarak belgelemeyi arzuladn, ancakHz.mer tarafndan engellendiini iddia etmektedirler. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Hasan Onat,Emevi Devri ii Hareketleri (Baslmam Doktora Tezi), 1., Ankara-1986, s.21, v.d.; AbdulbakiGlpnarl, Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik, stanbul-1979, s. 40 v.d.; Cemal Sofuolu.Gadir-i Hum Ankara niv., lahiyat Fak. Der., Ankara-1983, C.XXVI, s.462 v.d.

6 Taberi. Tarih-i Taberi (ev. Mehmet Eminolu). stanbul-1983. C.III, s. 5 v.d.; lbnl Esir; el-Kamil

fit-Tarih, stanbul-1985, C.II., s. 300 v.d7bnl-Esir, C.II. s. 302.8 bnl-Esir, C.II, s. 302-303, 522; Ziyaddin Rayyis, slmda Siyasi Dnce Tarihi (ev.Ahmet

Sarkaya) stanbul-1990, s. 233 v.d.9 Taberi, C.III, s. 8 ve 67; bnl-Esir, C.II, s. 303 v.d.

31


4/21


Hz. merin halife seilmesinde ise, Mslmanlar bu sefer hazrlkszyakalanmadlar. Hz. Ebu Bekirin iki yllk hilafeti boyunca, herkes Ondan memnunkalmt. Bu yzden, son gnlerde hasta yatanda, mminler kendisini ziyaretederken, kendisinden sonra kimin halife olmas konusunda fikrini sormulard. O daeitli meziyetlerinin yan sra dindeki ncelii ve Hz. Peygambere yaknlhasebiyle meri tavsiye etmiti. Medineli Mslmanlar da hi bir ihtilafa dmedenbu tavsiye zerine Hz. mere biat ettiler10.

Hz. merin bir Mecusi olan Ebu Ll tarafndan suikast sonucu aryaralanmas, yeni halifenin kim olaca sorusunu tekrar gndeme getirdi. Bu konudaMslmanlar Hz. merin grn sordular. O ise kimseyi tavsiye etmedi. Ancak

alt

kiilik bir ura ekibi oluturarak, karar

onlara b

rakt

. Bu alt

kii, Osman b.Affan, Ali b. Ebi Talib, Abdurrahman b. Avf, Sad b. Ebi Vakkas, Zbeyr b. Avvamve Talha b. Ubeydullaht11. Bu alt kii kendi aralarndan birisini halife seeceklerdi.Bu adaylarn mmeyyiz vasf ise ilk Mslmanlardan olular, Hz. Peygambereyaknlklar idi. Hatta bunlar Aere-i Mbeereden yani henz hayatta ikenPeygamber tarafndan Cennetle mjdelenmilerdi. Burada da grlmektedir ki,halife seilecek kiide aranan en nemli e dini idi. Neticede Hz. merin eitlitavsiyeleri gz nne alnarak12 Hz. Osman nc halife olarak seildi13.

10 Taberi, C.III, s. 55 v.d.; Ibnl-Esir, C.III, s. 389 v.d.; Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya (Haz.Mahirz),Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1955, C.II, s. 130 v.d.; Rayyis, s. 237 v.d.

11 Taberi, C.III, s. 140; lbnI-Esir, C.III, s. 56 v.d.; Mevlana ibli, Asr- Saadet (ev. .Rza Dorul),stanbul-1978, C.V, s. 10 v.d.; Ahmet Cevdet, C.II, s. 260.

12bnlEsir. C.III., s. 56 v.d.; Hasan brahim Hasan; Siyasi, Dini, Kltrel, Sosyal, slm Tarihi (ev..Yiit-S.Gm), stanbul-1987, C. I., s. 325 v.d.; . Sreyya Srma, slmi Tebliin rnek HalifelerDnemi, stanbul-1990, s. 104; Taberi, C.III, s. 140-141; Muhammed Yusuf Kandehlevi, HayatsSahabe (ev. Ahmet Meylani), Konya-1991, C.II, s. 106, v.d; EbuI-Ala el-Mevdudi, Hilafet veSaltanat, (Trc.Ali Genceli), stanbul-Tarihsiz, s. 115.

13 Kandehlevi, C. II, s. 109; Taberi, C. III, s. 141 v.d.; Rayyis, s. 239; A. Cevdet, C. II, s. 263-265; M.

ibli, C.V, s. 10 v.d.; H. brahim Hasan, C. I, s. 325 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 74; Corci Zeydan,slm Medeniyeti Tarihi, (Terc. Zeki Magamiz), stanbul-1976, C. IV, s. 86 v.d.; Mcteba Uur,Hicri Birinci Asrda slm Toplumu, stanbul-1980. s. 5 v.d.; Onat, s. 27 v.d.; Mevdudi, s. 93 v.d.;Ethem Ruhi Flal, badiyyenin Douu ve Grleri, Ankara-1983, s. 34; Komisyon, DoutanGnmze Bykslm Tarihi, stanbul-1986, C.II, s. 193.

32


5/21


Siyasi Guruplamalarn Ortaya k ve Organizeli lk Halk Hareketleri

Hz. Osmann halife seilmesi, ilk nce kllenmi olan Emevi ve Haimiekimesini yeniden alevlendirdi14. Ancak hilafetinin toplam sresinin ilk yarsnda(ilk alt ylnda) (H.24-29/M.644-649), tm devlet ynetimi meyyeoullarnn elinegemesine ramen15, honutsuzluk dourduysa da, bu sylenti ve dedikodulardanteye gemedi. Organizeli bir ayaklanma veya isyan hareketine dnmedi. Ancakdevlet kademesinde grev alan meyyeoullarnn kt ynetimleri16, kabiletaassuplar, zulm ve basklar, lkenin drt bir yannda infiallere sebep oldu17.

Ksa bir sre sonra bu infialler zellikle Kufe18, Basra19 ve Msrda20 kitle

hareketlerine dnt.Suriye blgesinde ise ayaklanmalar ve aktan muhalefet olmamasnn sebebi,

Muaviyenin bu blgeye tam hakim olmasyd. Bunda, Muaviyenin iyi bir ynetici

14 Muhammed Ebu Zehra, slmda Siyasi, tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, (ev. H. Karakaya-K.Aytekin), stanbul-1983. s. 15 v.d.; H. brahim Hasan, C. II, s. 42 v.d.; Muhammed Hamidullah,slm Peygamberi (ev.Salih Tu), stanbul-1980, C. I, s. 247 v.d.

15 H. brahim Hasan, C. I, s. 329; Ibnl-Esir, C. III, s. 86; Taberi, C. III, s. 146; Belazuri, FutuhI-Bldan (ev.Mustafa Fayda), Kltr Bakanl Yay. Ankara-1987, s. 400 v.d.; Ahmed Emin, Fecrlslm, (ev. A. Serdarolu), Ankara-1986, C. I, s. 141; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri SiyasiHadiselerinin ekillendii Kelam Meseleleri, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara-1988, s. 145;Mevdudi, s. 130.

16 Robert Metran, slamn Yayl Tarihi, (VII-XI yy.), (ev. smet Kayaolu), Ankara-1981, s. 97;rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Ankara-1990, s. 99 v.d.; AhmetAkbulut, s. 146; Flal, badiyyenin Douu, s. 36 v.d.; Onat, s. 29 v.d.; G. Levi Della Vida,Osman b. Affan, slm Ansiklopedisi, stanbul-1993, C. IX, s. 428 v.d.

17 Geni bilgi iin bkz. Ahmet Akbulut, s. 144 v.d.; Mevdudi. s. 131 v.d.; Onat, s. 29-30; Ahmet Emin,s. 142-143; Julien Velhausen, Arap Devleti ve Skutu, (ev. Fikret lltan), Ankara-1962, s. 19; .Aycan, s. 99 v.d.

18 Flal, badiyyenin Douu, s. 36; A. Akbulut, s. 145; Muhammed b. Abdlvehab, Hz.PeygamberinHayat, (ev. eyh Salih b. Abdlaziz), Ankara-1977, s. 208 v.d.

19bnlEsir, C. III, s. 105 v.d.; Ayrca 149 v.d.20 Taberi, C. III, s. 147 v.d.; Belazuri, s. 704 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 94 v.d.; Muhammedb.Abdlvehab, s. 207 v.d.; A. Akbulut, s. 146; Talat Koyiit, Hadiscilerle Kelamclar ArasndakiMnakaalar, Ankara-1969, s. 25-26.

33


6/21


ve g dengelerini gzeten bir lider olmasnn pay bykt21. Organize olmayanclz sesleri ise, Muaviye ustalkla bastryordu22.

Ancak, am Eyaletinin dnda bulunan yrelerdeki kitle hareketleri artk nalnamaz bir maceraya doru toplumu srklyordu. Buna Hz. Osmann da bazuygulamalar eklenince23, bata Sahabiler olmak zere Medine halk da Osmandandesteini ekti24.

Halife ve meyyeoullar artk herkes tarafndan tenkit ediliyordu. Kufe, Basrave Msrdan gelen ikayet mektuplarna, heyetler de eklenmeye balad25. Buheyetlerin lkelerine eli bo dnmesi, blge halklarn bsbtn ileden karyordu.Hz. Osmann, valilerinin szne uyarak26, istekleri geri evirmesi, ikayetlere kulak

asmamas, organize halk kitlelerinin Medineye gelmelerine sebep oldu27. Artkmerkezi ynetime kar toplu bir halk hareketi sz konusuydu. Medinede bir isyan, bir ihtilal havas esiyordu. Asilerin, Halifeden iki istekleri vard a) ya valilerigrevden almas. b) ya da istifa etmesi. Hz. Osman ise bu ikisine de yanamyordu28.Bylece, asiler isteklerini kabul ettirinceye kadar halifenin evini muhasara altnaaldlar29. Medine halk da asilere bir nevi pasif destek veriyordu30. Hz. Osman,

21 Belazuri, s. 180 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 122; Mevdudi, s. 139 v.d.; A. Cevdet, C. II, s. 280; .Aycan, s. 100 v.d.

22 Taberi, C. III, s. 151 v.d.; bnlEsir, C. III, s. 118 v.d.; M. ibli, C.V, s. 19-20; . Aycan, s. 100 v.d.23 Hz.Osmann tepki eken eitli uygulama rnekleri iin bkz. bnl-Esir, C. III, s. 115 v.d.; H.brahim Hasan, C. II, s. 29 v.d.; A. Cevdet, C. II. s. 284 ve 301 v.d.; Kandehlevi, C. III, s. 474; rfanAycan, s. 105 v.d.; Taberi, C. III, s. 140 v.d.; Mevdudi, s. 140 v.d.; Mevlana Muhammed (smailPeripeti), slamn Yayl Tarihi, (ev. A. Genceli), stanbul-1971, C. II, s. 547 v.d.; Suphi es-Salih,slm Mezhepleri ve Messeseleri (ev. brahim Sarm), stanbul-1983, s. 74 v.d.; Koyiit, s. 22;Ebu Zehra, s. 35; Ahmet Akbulut. s. 150; Sabri Hizmetli, slm Tarihi (lk Drt Halife Dnemi), A.. ahiyat Fak. Yay., Ankara-1991, s. 211 v.d.; Bahriye ok, Emeviler ve Abbasiler, Ankara-1979,s. 7, v.d.

24 bnl-Esir, C. III, s. 154 ve 182; . Aycan, s. 117 v.d.; Seyyid Radiy, Nehcl Belea (Haz: A.Glpnarl), Der Yaynlar, stanbul-1990, s. 212; bn-i Haldun, Mukaddime, (ev. Z. K. Ugan),stanbul-1985, C. I, s. 457; Metran, s. 90-99; Julien Welhansen, slamn En Eski Tarihine Giri,(ev. F. Iltan), stanbul-1960, s. 112.

25 Taberi, C. III, s. 156; ibnl-Esir, C. III, s. 156-164; H. . Hasan, C. II, s. 35.26 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Taberi, C. III, s. 157 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 154 v.d.; Komisyon,slm Tarihi, C. II, s. 210 v.d.; . Aycan, s. 113 v.d.; A. Akbulut, s. 153; . S. Srma, s. 119.

27 Bu guruplarn deiik saylar iin bkz. Taberi, C. III, s. 159-160; bnl-Esir, C. III, s. 164;Mevdudi, s. 142; Fglal, badiyyenin Douu, s. 38; Koyiit, s. 29; A. Akbulut, s. 154.

28 Taberi, C. III, s. 162.29 Taberi. C. III, s. 162-163.30 Kandehlevi, C. II, s. 228 v.d.; M. ibli, C.V, s. 36; A. Akbulut, s. 161.

34


7/21


valilerinden ve zelikle Muaviyeden yardm istedi. Ancak, gelen yardm Medinednda mevzilendirilerek her ne sebeptense, mdahale etmedi ve adeta Hz. Osmannehid olmasn bekledikten sonra, geldikleri eyaletlere geri dndler31.

Hz. Osmann Katlinden Sonra Medinede Durum ve Hz. Alinin HalifeSeiminde Din esinin Fonksiyonu

Hz. Osmann evinin yaklak 40 ksur gn sren muhasaras esnasnda,meyyeoullar halifeyi adeta isyanclarla kar karya brakmlard. Medineyaknnda mevzilendirilen Muaviye kuvvetleri isteselerdi kuru kalabalk olan buasiler gruhunu databilerdi. Ancak, grnen o ki, zaten yal olan halifenin ununurasnda ne kadar mr kalmt? Bir iki yl daha yaarsa ne olacakt ki?..Osmandan sonra hilafet meyyeoullarnn elinden ebediyyen gidecekti. nk buailede dini karizmas olan ikinci birahs yoktu. Bu ailenin tm Mekkenin fethinekadar Peygamberin en byk dmanlarydlar. Mekkenin fethinden sonra adetaalternatifsizlik sonucu Mslman olmulard32. Ancak, katledilen bir halifenin kanndava etmek; bu yolla asabiyeti krkleyerek iktidar mcadelesi yapmak, tek aklc vekar yoldu. Kanaatimizce, Muaviye de bu dncedeydi ve Osmann kannndklmesini herkesten ok o istiyordu veya en iyimser ve yumuak ifadeyle, bu i enok Ona yarayacakt.

Hz. Osmann katlinden sonra, Medine adeta bir lm sessizliine gmlmt.Halifenin cenazesi gn yerde kald. Rivayetlere gre koca halifenin cenazenamazn drt veya yedi kii kld ve cenaze korkudan kabristann dnagmlebildi33. Bu havay saylar 2000 civarnda olan asilere balamak da dorudeildir. Zira Medine de 20000nin zerinde eli silah tutan mslman vard34. ingerei, halife Medine halknn desteini kaybetmiti.

31 Taberi, C. III, s. 163-164.32 Bu iddiamz hakknda slm Tarihi ile ilgili en eski Siyer ve Megazi kitaplarnn ilgili blmlerinebaklabilir.

33 Geni bilgi iin bkz. Taberi, C. III, s. 163 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 186 v.d.; A. Cevdet, C. II, s. 354v.d.

34 A. Akbulut, s. 162.

35


8/21


Adeta senaryo nceden hazrlanm gibi, Hz. Osmann kanl gmlei ileSuriyeli olan ei Nailenin35, kopan parmaklar ve yine gya bu kadn tarafndanyazlm ok duygusal bir mektup Numan b. Bir tarafndan ama gtrld.Muaviye de bunlar camiinin minberinde tehir ettirerek, Suriyelileri Hz. Aliye kartahrik etmeye balad36. Hz. Osmann ahadetinden sonra, mslmanlar Medinededrt guruba ayrlmlard: a)Hz. Alinin taraftarlar, b) Hadiselere karmam olanlar,c) Hakkn hangi tarafta olduuna karar vermeyip, beklemeyi tercih edenler, d) Hz.Osmann taraftarlar.

Hadiselerin ilk oku atlatldktan sonra, zihinler yeni halifenin kim olacasorusuna cevap aramaya balad. Yine kriter olarak dini e n plana kt. Aere-i

Mbeereden olan ve Hz. mer taraf

ndan ura yeliine seilenlerin drdhayattayd. Bunlar Hz. Ali, Talha, Zbeyr ve Sad b. Ebi Vakkast. Sad b. EbiVakkasn hilafette gz yoktu37.

Kufeliler eski valileri Zbeyre, Basrallar da eski valileri Talhayameyyaldiler38. Ancak, Hz. Ali artk rakipsiz bir konumdayd. Onun dini karizmas vePeygambere yaknl tartlmazd. am Eyaleti hari, tm slm alemindeki hava,Hz.Alinin hilafet hakknn ok geciktirilmi olduu ynnde alglanyordu. Neticeitibariyle bu havann da etkisiyle. Hz. Ali hi bir ciddi muhalefetle karlamadan,kendisini hilafet makamnda buldu39.

eri Hkmn Uygulanmamas Bahanesiyle Meru Ynetime Kar DinKisvesi Altnda Muhalefet Cephelerinin Olumas

Hz. Alinin halife seilmesi, meyyeoullar arasnda telaa ve gelecekendiesine neden oldu. Bu meyyeoullarnn tm devlet kademelerindentemizlenmeleri ve edindikleri gayr- meru mlklerin ellerinden alnmalar anlamnageliyordu40. Nitekim, Medinede oturan meyyeoullar buradan ka p, Mekkeye

35 Naile bint-i Ferafisa, Suriyenin mehur Kelp Kabilesindendi. Muaviyenin tahrikiyle damatlarnnkan iin yemin etmilerdi.

36bnl-Esir, C. III, s. 196; M. ibli, C.V, s. 78; A. Akbulut, s. 165; . Aycan, s. 123 v.d.37 Nevin Abdulhalik Mustafa, slm Siyasi Dncesinde Muhalefet, (ev. Vehbi Akyz), stanbul-

1990, s. 196.38bnl-Esir. C. III, s. 197; A. Cevdet, C. III, s. 4.39 Taberi, C. III, s. 165 v.d; bnl-Esir, C. III, s. 197 v.d; Hseyin Atay, Ehl-i Snnet ve ia, Ankara-

1983, s. 22; . Aycan, s. 125; A. Akbulut, s. 171; A. Cevdet, C. III, s. 5-6.40 Ebu Cafer b. Vehb el-Yakubi, Tarihl Yakubi, Necef-1358, C. II, s. 154; . Aycan, s. 125.

36


9/21


sndlar41. Bir Emevi-Haimi ekimesinin balamamas iin bazlar Hz. Aliyevalilerin deiimi hususunda acele etmemesini tavsiye ettiler42. Ancak, Hz. Ali buite kararlyd43. Alelacele Sehl b. Huneyfi ama: Osman b. Huneyfi Basraya;Umare b. ihab Kufeye; Ubeydullah b. Abbas Yemene ve Kays b. Saidi deMsra vali olarak atad44. Neticede am ve Kufe dndaki valiler grevlerinebaladlar45. Bunun zerine Kufe valisi Ebu Musa ile am Valisi Muaviyeye birermektup yazan Hz. Ali, onlardan kendisine biat etmelerini istedi. Ebu Musa olumlucevap verirken46, Muaviye Hz. Aliyi oyalamaya balad47. Hz. Ali, tek muhalefetcephesinin sadece Muaviyeden geleceini dnrken yanlgya dt. Hz. Alininhesaba katmad husus ise Talha ve Zbeyrdi. Bunlardan Talha Basra, Zbeyr ise

Kufe valiliini istemilerdi. Hz. Ali ise bunu reddetmiti48. Bunun zerine Talha veZbeyr Hz. Aliye krlarak Mekkeye geldiler ve burada Hz. Aie ile bulutular49.meyyeoullarnn Hz. Aliye tabii karlanacak muhalefeti ile, Hz. Aienin fkHadisesinden dolay Hz. Aliye olan duygusal kzgnl50 ve Talha ile Zbeyrindnyevi istekleri birleince, Mekkede bir muhalefet cephesi olumu oldu.

41bnl-Esir, C. III, s. 197; Yakubi, C. II, s. 154-155.42bnl-Esir, C. III, s. 201 v.d.43 Taberi, C. III, s. 167; bnl-Esir, C. III, s. 201 v.d; A. Cevdet, C. III, s. 8 v.d; bn-i Haldun, C. I, s.

526 v.d; H. . Hasan, C. II, s. 35 v.d; M. ibli, C.V, s. 81.44 Taberi, C. III. s. 168; bnl-Esir, C. III, s. 205; A. Cevdet, C. III, s. 15; . Aycan, s. 128.45bnl-Esir, C. III, s. 205; A. Cevdet, C. III, s. 15; Mevdudi, s. 170; M. ibli, C.V, s. 81.46 A. Cevdet, C. III, s. 16.47 Taberi, C. III, s. 169-207.48 Taberi, C. III, s. 167; M. ibli, C.V. s. 79; H. . Hasan, C. II, s. 38; H. Atay. s. 23.49 Taberi, C. II, s. 170.50 Hz. Peygamberin Ben-i Mustalk Gazvesinden dnte, Hz. Aienin gerdanln kaybetmesi

neticesinde, kafileden geri kalmt. Bunu frsat bilen mnafklar, Hz. Aie hakknda dedikodularkardlar. Tm mslmanlar gibi Hz. Peygamberin ve Hz. Aienin moralleri bozulmutu.Medinede bu dedikodular oalnca; Hz. Ali, Hz. Peygambere bu dedikodularn kesilmesi iinAieyi boamasn sylemiti. Hz. Alinin bu szleri Aienin kulana kadar gitmiti ve ok

zlmt. Kadn olmann verdii duygusallkla, Hz. Aliye olan kzgnl hi gemedi. Bu hilafetmeselesinde Hz. Aliye iddetli muhalefeti, kanaatimize gre bu hadisenin duygusal kzgnlndankaynaklanmaktayd. (Bu konuda Nur Suresinin 11-24 ayetlerinin yansra, geni bilgi iin bkz. bn-iHiam, Siret-i bn-i Hiam, (ev. Hasan Ege), stanbul-1985, C. IV, s. 311; Philip K. Hitti, Siyasi veKltrel slm Tarihi, (ev. Salih Tu), stanbul-1989, C. I, s. 275 v.d; M. ibli, C. III. s. 314 v.d.

37


10/21


Dinin Politikaya Alet Edilereklk Mslman Kannn Dklmesi

Hz. Alinin halife seildikten sonra, ilk karlat problem Hz. Osmannkatillerinin cezalandrlp-cezalandrlmamas meselesi oldu. Hz. Ali; her ne kadar buhadisenin meyyeoullar tarafndan istismar edileceini tahmin ediyorduysa da,bunun dini bir mesele olabileceini; hele hele Hz. Aie ile Talha ve Zbeyrin bununbayraktarln yapacaklarn aklndan dahi geirmiyordu.

ok ak bir ekilde ifade edelim ki, Hz. Osmann ahadeti, dini deil,tamamen siyasi bir cinayettir51. slam dnrlerinden hibiri, hadisenin slm Dininireddetme veya dini akideye kar yaplm dini bir atma olduunusylememilerdir52. Ancak mslman ilim adamlarnn en byk kmaz, dini

karizmalar sebebiyle ilk mslman siyasilerin (zellikle sahabe ise) bulatklarhadiseleri gerektii biimde deerlendirmekten kanmalar olmutur. Bu hadise de,ynetim uygulamalarndan zarar gren halkn, gerek aktif ve gerekse pasifdirenmeleri sonucunda, bir halifenin devletin bandan - yle veya byle-uzaklatrlmas hadisesidir.

Mekkede Aie, Talha ve Zbeyrin nderliinde hadise dini bir mahiyet alnca,Hz. Ali hemen ie el att. Ancak, Nailenin de belirttii gibi Hz. Osman ehidedenleri tanmyordu53. Bu yzden katil veya katilleri belirlemek ve cezalandrmakzaman istiyordu. Ortaln yatmas gerekiyordu. Ortam hi gz nne almakistemeyen muhalifler ise; Ey nananlar! ldrmede ksas size farz klnd (binaen-aleyh, katilin ldrlmesi gerekir). Hre hr, kleye kle, kadna kadn54 ayetinidillerine dolayarak; Hz. Alinin Allahn emrini inediini, ksas tatbik etmediini,stelik katilleri de saklay p, koruduunu propoganda ediyorlard. yle ki, Hz.Osmann katlinde tm Medine halk seyirci kalmken, meyyeoullar bilerekhedefi kltm ve teksulu adeta Hz. Ali olmutu55. Hz. Aie fk Hadisesininduygusall56; Talha ve Zbeyr de istedikleri valiliklerin verilmeyii ile hadiseyikrklyorlard.

51 L.Veccia Vagleri, Ali-Muaviye Mcadelesi ve Harici Ayrlmasnn badi Kaynaklarn Indancelenmesi, (ev. E. R. Flal), A.. . F. D., Ankara-1973, C. XIX, s. 148.

52 Muhammed Ammara, Laiklik ve Dini Fanatizm Arasnda slm Devleti, (ev. A. Karababa-S.

Barlak), stanbul-1991, s. 188 v.d; A. Akbulut, s. 168.53 M. ibli, C.V, s. 76 v.d; A. Cevdet, C. III, s. 7; Flal, badiyenin Douu, s. 39.54 Bakara, 178.55 A. Akbulut, s. 172.56bnl-Esir, C. III, s. 210; Taberi, C. III, s. 169.

38


11/21


Muhalefet cephesinin arkasna sndklar ksas hkmnn icra usul ise eranyledir: ... Hz. Osmann kann istemenin tek bireri yolu vardr: Hereyden nceyeni halifeye biat edilecekti. Kendisi resmen halife olarak tanndktan sonra, Ondanu hususlar istenecekti: Osmann katillerini bul ve haklarndaki gerekli tahkikat icraet. Onlar mahkemede yargla. Sululuk nisbetine ve crme itirak derecesine greherbirinin cezasn... ver. Bu hususta eriat lleri ve mahkeme usulleri gereince nelazmsa yle yap57.

Ayrca eran bunlar istemek, maktuln varislerinin hakkyd. Osmannoullar hayattayken58 bu i eriat gerei Muaviyeye dmezken, hele hele Aie,

Talha ve Zbeyre hi dmezdi.Mekkede oluan muhalefetin bana Hz. Aie geti. Mekke, Basra ve Yemen

valilerinin getirdii maddi destekle, muhalefet glendi59. Yaplan istiarelersonucunda Hz. Osmann kan ve katilleri bir yana braklarak, Hz. Alinin devrilmesikararlatrld. Bunun iin de asker toplamak gerekliydi ve en uygun yer olarak Basradnld. Hz. Aie 1000 kiilik bir kuvvetin banda Basraya hareket etti60. Bunuhaberalan Hz.Ali, Muaviye meselesini erteleyerek, o da hemen Basraya doru yolakt61. Ancak, Hz. Aie ve maiyeti Basraya daha nce vardlar ve ehri ele geiripdirenen bir ok insan kltan geirdiler. Grnte bir insann kann talep ederken, bir ok insann kanna girdiler62. Talhann daha nce burada valilik yapmas,Basrallarn yarsndan ounun Hz. Aie tarafnda yeralmasna sebep oldu63. Nihayet

9 Aralk659 ylnn Perembe gn, tm bar abalar sonusuz kalnca64

, iki ordukarlar65. Bu savata Talha ve Zbeyrin de dahil olduu 10.000 mslmanhayatn kaybeder66. Hz. Aie ise esir alnr. Ancak Hz. Peygamberin ei olmas

57 Mevdudi, s. 494 v.d; Taberi, C. III, s. 169; bnl-Esir, C. III, s. 211; M. ibli, C. V, s. 83; A.Cevdet, C. III, s. 18.

58 Mevdudi, s. 155 v.d.59 Taberi, C. III, s. 17; bnI-Esir, C. III, s. 211; A. Cevdet, C. III, s. 18.60bnl-Esir, C. III, s. 211; A. Cevdet, C. III, s. 19; Taberi, C. III, s. 171; Mevdudi, s. 163.61 Taberi, C. III, s. 171; bnI-Esir, C. III, s. 226 v.d.; M. ibli, C.V, s. 84; A .Akbulut, s. 192.62 Taberi, C. III, s. 174 v.d; bnl-Esir, C. III, s. 220 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 27 v.d.63 Taberi, C. III, s. 176; bnI-Esir, C. III, s. 224 v.d.64bnl-Esir, C. III, s. 246 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 44 v.d.; Taberi, C. III, s. 138 v.d.; Ayrca 183

v.d.; J. Welhausen, slamn En Eski Tarihine Giri, s. 124.65 M. Said Hatipolu, Hilafetin Kureyilii, A. . . F. D., Ankara-1978. C. XXIII, s. 195; Taberi, C.III, s. 177-184; bnI-Esir, C. III, s. 246-248.

66 M. ibli, C. V, s. 88; A. Cevdet, C. III, s. 41-56; Mevdudi, s. 164 v.d.; J. Welhausen, slamn EnEski Tarihine Giri, s. 124 v.d.; Seyyid Radiy, Nehcl Belaa, s. 206; H. . Hasan, C. II, s. 40

39


12/21


mnasebetiyle hrmette kusur edilmez ve Medineye gnderilir. Hz. Aie, rivayetleregre hayatnn sonuna kadar duygusallnn kurban olarak yapt bu hatadan dolaypimanlk duymutur67. Her ne kadarslm alimleri; Aie, Talha ve Zbeyrin hatalolmakla beraber, hsn- niyet sahibi olduklarn ve tutumlarnn bir ictihad farkndankaynaklandn ileri srmlerse de68; bize gre bu iddia doru deildir. Hereydennce hadise dini deildi ki, ictihad hatas olsun. Dnyevi hrsn krkledii siyasi birmeseleydi ve bunu da hayatlaryla dediler.

Saltanat Ele Geirme Hrsyla Kuran Sayfalarnn Sava Meydanlarndastismar ve 70.000 Mslmann Kannn Dklmesi

Cemel Savandan sonra Hz. Ali, muhaliflerinin hepsini bertaraf etti.Kendisine biat etmeyen sadece Muaviye ve am halk kalmt. Hz. Ali, Muaviyeyeyine mektuplar ve eliler gndererek kendisine biat etmesini istiyordu69. Muaviye ise bu arada hazrlklarn yapmt. Biat reddettii gibi, yeni taktiinde bir adm dahaileri giderek Hz. Aliye ... yklenmi olduun emirlikten vazge ki, Mslmanlarnileri aralarnda ura ile olsun70 teklifinde bulunuyordu. imdiye kadar sadece Hz.Osmann kann dava eden Muaviye, imdi rtl birekilde emelini sergiliyordu.Artk Hz. Aliyi meru halife olarak da grmyordu. Nitekim Hz. Alinin Muaviyeyegnderdii heyetin bakan olan Kays b. Sad b. Ubade, Muaviyeye Ey Muaviye,btn halk senin, gerekte Osmann kann talep etmediini bilir. mamet ve riyasetielde etmek iin bahane aryorsun. imdi Osmann kann brak...71 demiti. Zirahukuki adan devletin bir valisisin, devlet bakanna isyan ederek byle bir taleptebulunmas szkonusu olamazd. O da bunu bildii iin bandan beri sra suresinin33nc ayetine snarak72, Osmann eran varisi olduunu iddia ediyordu ki73, bu

67bnl-Esir, C. III, s. 265; M. ibli, C. III, s. 349 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 56 v.d.68 Taberi, C. III, s. 184.69bnI-Esir, C. III, s. 284-296; Seyyid Radiy, NehcI-Belaa, s. 309-322; Mevdudi, s. 175; Taberi,

C. III, s. 19370bnl-Esir, C. III, s. 296.71 Taberi, C. III, s. 193.72 Kuran- Kerimin sra Suresinin 33. ayeti mealen yledir: Allahn haram kldg can haksz yere

ldrmeyin. Kim zulmen ldrlrse, onun velisi (olan mirascs) ne yetki vermiizdir.73 A. Cevdet, C. III, s. 84.

40


13/21


da doru deildi. Osmann varisleri oullaryd. Muaviye ise varis olmayacakderecede uzak bir akrabasyd74.

Muaviyenin asl amacnn siyasi olduu apak ortadayken, manevi duygularkullanarak hadiseyi dini bir karaktere evirmesi, kitleler arasnda ihtilaf meru halesokuyordu. zellikle de am blgesinden destek gryordu. Gerekte, Emevilerellerindeki iktidar ve nimetlerini kaybetmemek iin tutunacak bir dal aryorlard.Belki de Hz. Ali acele etmeyip, Muaviyeyi grevden almasayd; Muaviye yerinden,dier meyyeoullar ise Hz. Osman dneminde elde ettikleri kazanlarn ellerindekalacaklarndan emin olabilselerdi, Hz. Aliye biat edeceklerdi. Gerek Hz.Alinin

fevri ve aceleci tutumu ve gerekse meyyeoullar

n

n saltanat

kaybetmeme arzular

,hadiseleri bu hale getirdi.

Cemelden sonra, Muaviye artk srann kendisine geldiinden emindi. Buyzden Suriye dndan da destekler bulmak iin harekete geti. Bata nde gelensahabeler olmak zere, g odaklarna mektuplar yazd, eliler gnderdi75.Muaviyenin en korktuu husus ise Iraktan gelecek halife ordusuyla, Msrdangelecek Kays b. Sad b. Ubadenin ordusu arasnda sk p, iki ynl ate arasndakalmakt76. Bu yzden Kays kendi tarafna ekmeye alt77. Ancak bunubaaramad78. Fakat bu planndan da vazgemedi. Nihayet eitli hile yollarnabavurarak, halifenin Kays grevden almasn salad79 ve Msr kendine karzararsz bir konuma getirmeyi baard.

Netice itibariyle karlkl mektuplar ve gidip gelen heyetler, Muaviyeyezaman kazandrmaktan baka bir ie yaramamt. ki taraf da hazrlklarntamamladktan sonra 657 ylnda Frat Nehri kenarnda Sffnda kar karya

74 Mevdudi, s. 155-159; Ayrca bu konudaki ayetlerin yorumu iin bkz., Sleyman Ate, Kuran-Kerim ve Yce Meali, Kl Kitabevi, Ankara-1975, s. 184; S. Kutup, Fi-Zilalil-Kuran (ev. M. E.Sara-. H. engler-B. Karlda), stanbul-1986, C. IX, s. 313 v.d.

75 Bu ilikiler iin ayr ayr bkz. . Aycan, s. 134; A. Akbulut, s. 182; Taberi, C. III, s. 190 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 281 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 67-84.; M. ibli, C. V, s. 94 v.d.; S. Radiy, NehcI-Belaa, s. 220-230; Zuhuri Danman, Bykslm Tarihi, stanbul-1969, C. IV, s. 208 v.d.

76 Taberi, C. IIl, s. 189; bnl-Esir, C. III, s. 277; M. ibli, C. V, s. 92 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 63 v.d.77bnl-Esir, C. III, s. 277; Taberi, C. III, s. 18978bnl-Esir, C. III, s. 178 v.d.; M. ibli, C. V, s. 92 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 63 v.d.79 Bu hilelerin detaylar iin bkz. Taberi, C. III, s. 189 v.d.; bnI-Esir, C. III, s. 278 v.d.; M. ibli, C.

V, s. 93; A. Cevdet, C. III, s. 64; . Aycan, s. 140-141; smail Mutlu, Drt Halife Devri, stanbul-1991, s. 338 v.d.

41


14/21


geldiler80. Hz. Alinin niyeti kan dkmemekti. Bu yzden ordusuna hcum emrivermedi. ki ordu aylarca Sffinda konaklay p durdular. Hz. Ali bu sre zarfndadefalarca heyetler gndererek, Muaviyeden biat etmesini istedi81. Muaviye ise herseferinde eski iddialarn tekrarlayarak uzlamaz tutumunda srar etti82. Sava artkkanlmazd. Dnyevi ihtiraslarnn gzlerini karart siyasilerin peine taklanmslmanlar, birbirlerinin kann dkmek iin, Allahn hkmnn icras(!) inancylabirbirlerine hcum ettiler. 8 Safer H. 37/26 Temmuz 657 tarihinde balayan iddetliarpma 9 Safer H. 37/27 Temmuz 657 Perembeyi Cumaya balayan gece(Leyletl-Harir) okiddetli ekilde devam etti83. Cuma gn artk stnlk Hz. Alitarafna gemiti. Muaviyenin ordusu bozulmak zereydi. Savata, her hilenin meruolduu anlay ile hareket eden ve buna Kuran- Kerimi bile alet etmekten

ekinmeyen Amr b. As, Muaviyeye u tavsiyede bulundu: ... Sana bir hususuhatrlatmam istermisin? Ki o, bizim aramz birletirsin; onlar da ikiye blsn vearalarna tefrika soksun! Muaviyede: Evet isterim. Nedir bu? diye sorunca, Amr:Kuran sayfalarn havaya kaldralm. Onlar Kurann hkmlerine davet ederek,aramzda bu hkmlerin hakem olmasn talep edelim. ayet, onlarn bir ksm buhileye kanmaz da, bu hkm kabul etmezse; dier bir ksm ise buna yanamakisteyecek ve Kuran hkmne boyun emeyi kabul edeceklerdir. Bylelikle aralarnatefrika girmi olacak. Onlar Kuran hkmlerine mracaat etmeyi kabul ederlerse, bizde bir mddet savamaktan nefes alrz84.

Amrn bu irkin teklifine Muaviyenin akl yatt. Hemen askerlerine yanlarnda

bulunan Kuran sayfalar

n

m

zraklar

n

n ular

na takmalar

n

emretti. Bu ilemigerekletirdikten sonra, aldklar ikinci emir gerei Suriye askerleri yle bardlar :Ey mslmanlar! Irakta ve amda insan kalmad. Bundan sonra kim mslmanlkeder, kim namaz klar, kim oru tutar, kim cihada gider? imdi biz sizi Cenab-Hakkn Kitabna davet ediyoruz. Harbi brakalm. Gelin Kitabullaha uyalm. Bizler

80 Taberi, C. III. S. 192; Cevdet, C.III, s. 94; Aycan, s. 145.81bnI-Esir, C. III, s. 294 v.d.; Taberi, C. III, s. 194 v.d.82 Taberi, C. III, s. 193 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 290 v.d.; Mevdudi, s. 174 v.d.; Mutlu, s. 346;

Komisyon, slm Tarihi, C. II, s. 240 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 96.83 Taberi, C. III, s.195 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 301-305; M. ibli, C. V, s. 98; J. Welhausen, ArapDevleti, s. 36.

84 bnl-Esir, C. III, s. 321; M. ibli, C. III, s. 99; A. Cevdet, C. III, s. 112; Mevdudi, s. 180;Danman, C. IV, s. 237; Hitti, C. I, s. 277.

42


15/21


ve sizler buna iman etmiiz. Gelin, Onunla amel edelim. Aramzda Allahn Kitabhakem olsun!85.

Amrn bu hilesi, Hz. Alinin ordusunu pheye sevketmede ve ikiye blmedegecikmedi. Bozulmaya, hatta hezimete giden Muaviye ve ordusunun bu hareketi,olduka disiplinsiz, cahil ve mutaass p dindar kesimlerden oluan Hz. Aliordusununki, zellikle n saflarda cansiperane arpan Kurrann -zerinde, beklenenden ok daha byk etki yapt. Kuran sayfalarnn havaya kaldrlmassilahlarn verecei bir karar yerine, Kuran hkmne tabi olmasna bir areklindeyorumland86. Hz. Ali ve kumandanlar, bunun irkin bir hile olduunu anlatmaya

al

t

larsa da

87

bu cahil ve disiplinsiz askere sz geiremediler. Muaviye bylece sonve ldrc darbeyi yemekten kurtuldu (10 Safer H. 37/28 Temmuz 657). Devletinbirlik ve btnln bozan bu isyan hareketi tam bitirilecekken, aclarla dolu yeni bir sayfann kapa ald. Hedefine ulamayan bu arpmann faturas ise 70.000mslmann kanyd88.

Neticede, problemin zm iin i hakemlere havale edildi. Hz. Ali, bu banazve cahil kesimin basksyla kendisini temsil edecek hakemi bile seemedi. Diplomasiyetenei olmayan ve zorla lanse edilen Ebu Musa el.Eariye raz oldu89.Muaviyenin vekili ise Amr b. Asd. ki tarafn heyetleri arasnda bir anlama yapld(13 Safer/3l Temmuz); Muaviye askeriyle ama, Hz. Ali askeriyle Kufeyedndler90. Anlama gerei, iki tarafn heyetleri daha sonra bir araya gelecek;

mterek almalarn ve vardklar karar aklayacaklard. Buna, iki taraf da razolacakt.

85 Taberi, C. III, s. 197; bnl-Esir, C. III, s. 321; bn-i Haldun, C.I, s. 673; M. ibli, C. V, s. 99; M.bin Abdlvehhab, s. 212; Rayyis, s. 83; Mutlu, s. 350 v.d.; Matran, s. 100; Hizmetli, slm Tarihi, s.219.

86 E. Ruhi, Flal, Haricilerin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler. A. . . F. D. Ankara-1975, C.XX, s. 241; Hitti, C. I, s. 277.

87bnl-Esir, C. III, s. 321; A. Cevdet, C. III, s. 113; Flal, badiyyenin Douu, s. 46; Danman, C.IV, s. 237 v.d.; Komisyon, slm Tarihi C. II, s. 244.

88 A. Akbulut, s. 205; Flal, badiyyenin Douu, s. 52; Hizmetli, slm Tarihi, s. 219.89 Geni bilgi iin bkz. bnl-Esir, C. III. s. 324 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 116 v.d.; Mutlu, s. 353 v.d.;

H. . Hasan, C. II, s. 46; Abdlvehab, s. 212; Matran, s. 100; Akbulut, s. 206 v.d.; Julien Welhansen,slamiyetin lk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partileri (ev. F. Iltan), Ankara-1989, s. 2, Y.Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara-1965, s. 48; Rayyis, s. 83.

90 Aycan, s. 153.

43


16/21


Ancak, Hz. Ali Kufeye dnnce, Kuran sayfalar yznden sava durdurangurup, antlama metni yznden Hz. Aliyi sulamaya baladlar. Anlalmazmantklar zetle yle idi : Hkm yalnz Allahndr. Aramzda Kuran hakemolacakt. Halbu ki, bu i iki faniye havale edildi. Kullarn verecei karara raz deiliz.Eer bu anlamay bozmazsan: Allahn hkmn ineyerek, hakemlerin hkmneraz olacaksan, kafir olursun. Biz de senin karnda oluruz. Ya tvbe et, veya seninlesavarz!91. Halife, bunlarn mantn bir trl anlayamad. Bir yandan bunlarlamcadele ederken, bir yandan da hakemlerin almalarnn neticesini beklemeyebalad.

Hariciler adn alan bu gurup. Irak fitne ve fesada bodu. Hz. Ali gah bunlar

silahla, gah nasihatla yola getirmeye al

t92

. Hariciler, Hz. Aliden tamamenayrlarak kendilerine ayr bir halife setiler ve Hz. Aliyle savamaya yemin ettiler93.

Bu arada heyetler almalarn tamamlayarak, Sffin Savandan bir yl sonra(658), Ezruh (veya Dumetul-Cendel) da toplandlar. Grmeler srasnda. Amr b.As, Ebu Musann safIndan (?) faydalanarak, Onu ifal etmiti. slam alemindekan dklmesine son vermek iin Hz. Alinin de Muaviyenin de hilafet iddialarnnoktalama zerinde anlamlard94. Grld gibi, hadise nereden nereyeekilmiti. Osmann katilleri unutulmu, sradan bir vali, Amr b. Asn marifetiylemeru halifeyle ayn haklar talep edecek bir konuma getirilmiti. Karar, Kufede oketkisi yapt. Hz. Ali, am zerine yrmek iin hazrlklara balad. Ancak, arkadakaynayan Harici tehlikesi kendisini tedirgin ediyordu. nce onlarn zerine yrd.

Nehrevanda Haricileri bozguna uratt95. Muaviye zerine yrmek iin sonhazrlklarn yaparken, bir Haricinin suikastna maruz kalarak, ehid oldu96

91bnl-Esir, C. III, s. 327 v.d.; A. Cevdet, C. III, s. 120; Flal, badiyyenin Douu, s. 48; Taberi,C. III, s. 199; S. Radiy, Nehcl-Belaa, s. 249.

92 Taberi, C. III, s. 200; bnl-Esir, C. III, s. 333 v.d.; M. ibli, C. V, s. 104; H. . Hasan, C. II, s. 54v.d.; Mutlu, s. 358 v.d.

93bnI-Esir, C. III, s. 342 v.d.; Neet aatay-. Aah ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara-1985, s. 20 v.d.

94 Taberi, C. III, 200-201, bnl-Esir, C. III, s. 335 v.d.; M. ibli, C. V, s. 101 v.d.; A. Cevdet, C. III,

s. 127 v.d.; H. . Hasan, C. II, s. 47 v.d.; Mutlu, s. 36 v.d.; Mevdudi, s. 183; Hizmetli, 221; Hitti, C. I,s. 278.

95 Taberi, C. III, s. 204 v.d.; bnl-Esir, C. III, s. 354 v.d.96 Taberi, C. III, s. 214 v.d.; bnI-Esir, C. III. s. 398 v.d.; M. ibli, C. V, s. 106; A. Cevdet, C. III, s.

153 v.d.; E. Ruhi Flal, mamiyye Sias, stanbul-1984, s. 82.

44


17/21


Bu beklenmedik durum, Muaviyenin nnde karlmaz bir frsat dourdu.Ksa srede eitli yollarla Alinin olu Hasan da bertaraf ederek97; Emevihanedannn saltanata giden yolunu at. slam aleminde, seimle gelen Halifelerdnemi bylece kapand ve Emevi saltanat balam oldu.

SONU

slam Tarihinde, Dinin Politikaya Alet Edilmesinin lk rnekleri adl bu

almamzda szkonusu edilen hadiseler, eitli kaynaklarda hem de ok detaylekilde yeralmaktadr. Ancak, mslman alimlerin, en byk kmaz, dinikarizmalar sebebiyle, ilk mslman siyasilerin (zellikle bunlar sahabeden ise)bulatklar hadiseleri, siyasi hrslarnn sebep olduu neticeleri, gerektii biimdedeerlendirmekten kanmalar olmutur. zellikle Ashabm, gkteki yldzlargibidir; hangisinin peinden giderseniz, gidiniz. Dalalete dmezsiniz veyaAshabm hakknda kt sz sylemeyin! gibi, sahabeyi ycelten ve Peygambereatfedilen szler, slam alimlerini tarihi ve siyasi hadiseleri deerlendirmedeekingen brakmtr. Bu anlay bilimsel deildir ve bilim adna hibir ekilde,deerlendirilemez. Hereyden nce, din adna birilerinin hakk korunurken, birilerininhakkna da tecavz edilmitir. Hakl haksz Allah bilir; biz karmayalm

mantnn bilimsel adan hi bir geerlilii yoktur.Bu yzdendir ki, Cemelde 10.000, Sffnde 70.000 mslmann kannn

msebbibleri slm kaynaklarnda ortaya konamamtr. te bu makalenin orijinallii,hadisenin bu ynne k tutmasdr. Aka belirtildii gibi Hz. Aie, kadnsalduygusallnn, Talha ve Zbeyr dnyevi karlarnn etkisiyle, dini duygularemellerine alet etmilerdir. Birokslm aliminin hsn- niyet ve ictihad farklltezleri havada kalmaktadr. Hele hele Muaviye ve Amr b. Asn sahabe olular noktainazarndan hareket edilerek, bu ictihad farkll kriteriyle deerlendirilmeleri,ciddiye dahi alnamaz. syankar bir valinin saltanat ele geirmek iin, bir halifeninkann ve Allahn kitabn siyasi emellerine alet etmekten baka ekildedeerlendirilemez.

97 bnl-Esir, C. III, s. 413 v.d.; Taberi, C. III, s. 220 v.d.; E. Ruhi Flal, Hz. Hasan ve HseyinDnemleri, A. . . F. D., Ankara-1983, C. XXVI, s. 356-357; A. Glpnarl, s. 377; A. Cevdet, C.III, s. 169 v.d.

45


18/21


u bir gerektir ki, slam Dininin yaps, dinin politikaya alet edilmesine okyatkndr. 1400 yllk slam Tarihi boyunca bunun saysz rneklenine rastlanmtr(Tpk asrlarca Batda da olduu gibi). Bu almann amac, slam tarihindekiolaylar incelerken, ilim adamlarnn dikkatini biraz da bu noktadan meselelerzerinde younlatrmalarna kap aralamaktr.

KAYNAKLAR

Ahmed Cevdet Paa Ksa- Enbiya (Hazrlayan Mahir lz), Kltr Bakanl

Yaynlar, C. II, Ankara-1985.

Akbulut, Ahmet Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin ekillendii KelamMeseleleri, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara-1988.

Ammara, Muhammed Laiklik ve Dini Fanatizm Arasnda slam Devleti, (ev: A.Karababa- S. Barlak), stanbul-1991.

Atay, Hseyin Ehl-i Snnet ve ia, Ankara-1983.

Ate, Sleyman Kuran- Kerim ve Yce Meali, Kl Kitabevi, Ankara-1975.

Aycan, Irfan Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Sfyan, Ankara-1990.

Babilli, Mahmud slamda ura (ev: N. Armaan-K. obanbeyli), FikirYaynlar, stanbul-1973.

Belazuri Futuhul Bldan (ev: Mustafa Fayda), Kltr BakanlYaynlar, Ankara-1987.

Corci Zeydan slam Medeniyeti Tarihi (Tercme Zeki Megamiz), C. V,

stanbul-1976.

aatay, Neet - ubuku, .Agah

slam Mezhepleri Tarihi, Ankara-1985.

46


19/21


Danman, Zuhuri Bykslam Tarihi, C. IV, stanbul-1969.

Ebu Zehra, Muhammed slamda Siyasi, tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, (ev: HKarakaya-K. Aytekin) stanbul.

Ebul Ala eI-Mevdudi Hilafet ve Saltanat (Tercme: Ali Genceli), stanbul-Tarihsiz.

Emin, Ahmed Fecrl-slam (ev: A. Serdarolu), C. I, Ankara-1 986.

Flal, Ethem Ruhi badiyyenin Douu ve Grleri, Ankara-1983.

Flal, E. Ruhi Hz. Hasan ve Hseyin Dnemleri, A. . . F. D., C. XXVIAnkara-1983.

Flal, E. Ruhi mamiye ias, stanbul-1984.

Flal, E. Ruhi Haricilerin Douuna Tesir Eden Baz Sebepler, A. . F. D., C. XX, Ankara-1975.

Glpnarl, Abdlbaki Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, stanbul-1979.

Hamidullah, Muhammed slam Peygamberi, (ev: Salih Tu), C. I, stanbul-1980.

Hasan, Hasan brahim Siyasi Dini, Kltrel, Sosyal, slam Tarihi (ev: . Yiit-SGm), C. I, stanbul-1987.

Hatipolu, M. Said Hilafetin Kureylilii, A. . . F. D., C. XXIII, Ankara1978.

Hitti, Philip K. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, (ev: Salih Tu), C. Istanbul-1989.

Hizmetli, Sabri slam Tarihi, (lk Drt Halife Dnemi), Ankara A. . . FYaynlar, Ankara-1979.

bn-i Haldun Mukaddime, (ev: Z. K. Ugan), C. I, stanbul-1985.

47


20/21


bn-i Hiam Siret-i bn-i Hiam (ev: Hasan Ege), C. IV, stanbul-1985.

bnl-Esir El Kamil Fit-tarih, (ev: Ahmet Araka), C. II, stanbul-1985.

Kandehlevi, MuhammedYusuf

Hayats Sahabe, (ev: Ahmet Meylani), C. II, Konya-1991.

Koyiit, Talat Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara-1969.

Komisyon Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. II, stanbul-1986.

Kutluay, Yaar slam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara-1965.

Kutup, Seyyid Fi-Zilalil Kuran, (ev: M. E. Sara-. H. engler-B.Karlda), C. IX, stanbul-1986.

Metran. Robert slamn Yayl Tarihi (VII-XI. Y.Yl, (ev: smetKayaolu). Ankara-1 981.

Muhammed b. Abdlvehhab Hz. Peygamberin Hayat

, (ev: eyh Salih b. Abdlaziz),Ankara-1977.

Muhammed, Mevlana (smail Penipeti), slamn Yayl Tarihi (ev: A. Genceli),C. II, stanbul-1971.

Mustafa, Nevin Abdlhalik slam Siyasi Dncesinde Muhalefet (ev: Vechi Akyz),stanbul-1990.

Mutlu, smail Drt Halife Devri, stanbul-1991.

Onat, Hasan Emevi Devri ii Hareketleri (Baslmam Doktora Tezi), I.

Ankara-1986.

Radiy, Seyyid Nehcl-Belaa (Haz: A. Glpnarl), Der Yaynlar,stanbul-1990.

48


21/21


Rayyis, Ziyauddin slamda Siyasi Dnce Tarihi, (ev: Ahmet Sarkaya)stanbul-1990.

es Salih, Suphi slam Mezhepleri ve Messeseleri (ev: brahim Sarm)stanbul-1983.

Srma, . Sreyya slami TebIiin rnek Halifeler Dnemi, stanbul-1990.

Sofuolu, Cemal Gadir-i Hum, A. . . F. D., C. XXVI. Ankara-1983.

ibli Mevlana, Asr- Saadet (ev: . Rza Dorul), C. Vstanbul-1978.

Taberi Tarih-i Taberi (ev: Mehmet Eminolu), C. III, stanbul1983.

Uur Mcteba Hicri Birinci Asrda slam Toplumu, stanbul-1980.

ok, Bahriye Emeviler ve Abbasiler, Ankara-1979.

Vagleri, L. Veccia Ali-Muaviye Mcadelesi ve Harici Ayrlmasnn badKaynaklarnn Inda ncelenmesi (ev: E. R. Flal), A. . F. D., C. XIX, Ankara-1973.

Velhausen, Julien Arap Devleti ve Skutu, (ev: Fikret Iltan), Ankara-1962.

Welhausen, Julyenp slamn En Eski Tarihine Giri, (ev: F. Iltan), stanbul1960.

Welhausen, Julian slamiyetin lk Devrinde Dini-Siyasi Muhalefet Partiler(ev: F. Iltan), Ankara-1989.

Vida, G. Levi DelIa Osman b. Affan, slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul

1993.

Yakubi, Ebu Cafer b. Vehb Tarihl-Yakubi, C. II, Necef-1358.

islam tarihinde dinin politikaya alet edilmesinin ilk ornekleri

Documents