ekroye Xudo Mihoy

* i

^

r

J>.

>

v

^'

r,

S

IRAK KRDSTANI'NDA

KRT ULUSAL KURTULUMCADELES

IRAK KRDSTAN'INDA

KRT ULUSAL KURTULU MCADELES

ekroye Xudo Mihoy

IRAK KRDSTANI'NDA

KRT ULUSAL KURTULU MCADELES

Trkeye eviren: Pelin Zerdali

^g^Stockholm 2006

Weanen Apece/Apec Yaynlar apa yekem/Birinci bask: Stockholm, 2006Kapak tasarm: Apec Kapak resmi: M. Mustafa Barzani, Raniya 1963(Bu resim Kurdistan in the Shadov ofHistory kitabndan alnmtr.)

Bask: Apec-Tr)'ck

Cik: Lenngrens Bokbinder AB

ekroye Kudo ICitabn orijinal ad:

Kurdskiy nasyonalniy vopros v Irake v noveyshee vremya 1991, Moskva

Kurdiska nationella rrelsen i irakiska Kurdistan

Rusadan eviren: Pelin Zerdali

Utgivare: Apec Frlag

steme Adresi:Box: 8121

SE-163 08 Spnga/Sweden

Tel: 08-761 81 18

Fax: 08-761 24 90

E-mail: apec.t@telia.comISBN: 91-89675-56-8 APEC

Yazarn anne ve babas olan Mayana ve Kudo'nun ansna.

NSZ

Emperyalizmin smr sisteminin kmesiyle daha henz ulusal bask ortadan kalkmad. ok sayda lkenin smrge bo)andurluundan kurtulduu koullarda baz halklarn hibir hakka sahip olmamas ve baskya maruz kalmalar ada dnyada insan haykrtan bir adlktr. Budurum, bazen neokolonizm politikasnn bir sonucu, bazen de, daha yakn gemite kendileri ulusal kurtulu mcadelesi vermi lkelerin burjuvazi-milliyeti iktidar evrelerinin izledii politikann bir ifadesi olarak karmza kmaktadr.

Emperyalizm, kendi egemenlii sona erdikten sonra zlmemi ulusal-etnik sorunlar, toprak v.s. anlamazlklar brakarak (bazen de bizzat yaratarak) gnmz koullarnda buskntlar, zgrlne kavuan lkelerin siyasetine etki etme arac olarak kendi karlar

dorultusunda kullanma abasndadr ve baarsz da saylmaz. Ulusal-etnik anlamazlklar sz konusu lkenin uyumlu geliimine engel olmakta, sksk diktatrel rejimlerin yerini salamlatrmakta, milliyeti ihtiraslar krklemekte; bu da, i ve d gerici glerin iineyaramaktadr. Bu adan. Yakn ve Ortadou'daki Krtler sorunu iyi bir rnektir. Bu sorun,

sadece Yakn ve Ortadou'da deil, belki de tm dnyada en karmak ve gncel sorunlardan biridir. Sorunu karmak ve kronik yapan kendine zg i ve d koullar, gnmze kadar onun adilne ve demokratik zmn engellemitir. Irak'taki Krder ulusal kurtulu mcadelesi, birka lke arasnda paylalan 20 milyondan fazla nfusa sahip Krder halknn ulusal hareketinin bir parasdr. Kat sos}'al ve ulusal basklara maruz kalan Krder halk kideleri, Krdistan'n tm paralarnda ulusal kurtulu iin uzun ve srarl bir mcadele vermektedir. Ancak belirtmek gerekiyor ki Irak Krtlerlerinin ulusal-kurtulu mcadelesi gnmzde uzun srmesi, srarl olmas, son on yllarda da rgdlyle farkllamaktadr. Bu farkll yaratan Irak Krdistan'ndaki ulusaldemokratik hak savalarnn asilii ve ylmazl deildir. Kald ki bu zellikler Krdistan'n dier paralarndaki halkta da mevcut. Burada u iki hususu dikkate almak gerekiyor:1. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Krtler ulusal sorunu zmlenmeden kalmt. Ancak,

Irak Krdistan'mn halk kideleri srarl ve uzun sren bir mcadeleye balamtr, neticede

Haimi krallk rejimi ve onun ngiliz himayecileri, M5/ vilayeti (Gney veya Irak Krdistan)Irak'a balanrken, Krder halknn ulusal ve kltrel zelliklerine sayg duyulaca koulunu

kabul etmek zorunda kalmtr. Her ne kadar bu vaader (kitapta da grld zere) Irak

hkmeti ve Milleder Cemiyeti tarafndan yerine getirilmedi ise de Irak Krtlerinin ulusalbilinci, ulusal fikirleri ve (kk de olsa) baz ulusal kltr gelitirme imkanlar, ulusal hareketi

ykseltme ve gelimelerine yardm etti. Hatrlatyoruz ki ran ve Trkiye 'de ayr bir etnik birimolarak Krderlerin vari tmden inkar edilmiti. Trkiye Cumhuriyeti iktidar evrelerininulusal haklar iin mcadele veren Krderlere uygulad iddetin dnyada benzeri yoktur. 2. Iraktaki egemen halkn (Araplar) ulusal ilerici gleri, herkesten nce ve aktif biimde Krder ulusal hareketinin hakl hedeflerini destekliyordu. Arap demokratik hareketi, zellikle II. Dnya Sava sonrasnda, ulusal haklan iin mcadele veren Krderlerin ciddi bir dayana ve nemli gc halini ald. Arap ve Krtler demokratik gleri bmu, ilk nce, Irak Komnist Partisine borludur. IKP en zor koullarda lke emekilerinin sosyal ihtiyalarn gidermemcadelesi verirken ayn zamanda da Krderlerin ulusal haklarn cesurca savunmutur.

Krt ulusal hareketi, yalnzca lkenin deil genelde tm blgenin siyasi iklimini etki leyen bir faktr halini ald. Irak'n iktidar rejimlerinin eidi gelime etaplarnda, zellikle de

ekroye Xudo Mihoy, rak Krdistan 'nda Krt Ulusal Kunuluj Mcadelesi

7

cumhuriyet dneminde, izledikleri polidka... bu rejimlerin Krder ulusal sorununa ilikintutumlar lkedeki ilerin ktye gittiini gsteriyordu.

Krt sorununun bugn iinde bulunduu durum, gelecekteki hedefler ve beklenen sonular, blgedeki baz lkeleri olduu gibi blge d devlederi de harekete geirmektedir. Irak'taki Krder sorununa duyulan ar ilgi de buradan kaynaklanmtr. Yakn ve Ortadou ve Bat lkelerinde Krtler sorununa ilikin ortaya kan ok saydaki alma, bylesi birilginin somut gstergesidir.

Kolayca tahmin edilecei gibi, bu almalarn bir ksm ulusal-demokratik haklan iin m

cadele veren Krder kitlelerinin karlarm savunmakta ve bu hareket hakknda objektif bilgileriermekte; bir ksm da. Kurt halknn mcadele tarihini kasten saptrmakta, belli amalarla mcadele eden Krderierin karlarn Araplarn karlaryla kar karya getirmekte, bu hareketi yabanc ajanlara, ayrlklara mal etmekte ve dier uydurma sulamalar ne srmekte idi.Ulusal kurtulu mcadelesinin genel zelliklerinin yansra Krtler ulusal hareketinin ken dine has ynleri mevcuttur. Bu ynler, mcadelenin iinde yrtld ierdeki ve uluslararas

somut tarihi koullardan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, Krtler ulusal-demokratik hak mcadelesinin eidi etaplar incelenirken kendi mant olan baz durumlarn zel yapsn dikkate almak gerekiyordu. Bundan dolay, Irak Krdistan'ndaki ulusal kurtulu mcadele sinin kronoloji sralamas biraz farkl yaplmtr. Krt ulusal hareketine ilikin sk sk yanl deerlendirme yaplmasna, yarg ve sonulara varlmasna yol aan u husus rnek olarakverilebilir. Sz konusu olan: Irak halklarnn (Arap ve Krtlerin) ulusal kurtulu mcadelesindencelikli olan sosyal ve ulusal ynlerin tayini.

eidi halklarn ulusal kurtulu mcadele gemileri, doruluu tarihle ispatlanan u durumu teyid etmektedir: ulusal kurtulu mcadelesinin sosyal hedefleri, ulusal hedefler zldke birinci plana kmaktadr. Bu mutlak gerein hie saylmas ve kimi Krtler ulusal kurtulu hareketlerini deedendirmede ortaya kan volontarizm, zaman zaman esassz yarg ve sonulara varlmasna sebep olmutur. Gnmzde ilk defa (hem ierde hem de darda) Irak Krt ulusal kurtulu mcadelesinin btnsel tarihini olutu-ma giriiminde bulunulduu iin yazar; -Bu tarihin esasl kronolojisini belirlemede; -eptli gelipm etaplarnda Krt ulusal hareketinin hedefve amalarnn ortayakonulmasnda; -Sosyal-ekonomikfaktrlerin rolnn ortaya karlmasnda; -Sosyal-smfial glerin dalmnn yaplmasnda;

-Uluslararas kofullarn rolnn belirlenmesinde vs. hususlarda olduka aba harcamtr.Krt ulusal hareketinin dinamizmi, onun evrimi, Krtler ulusal-demokratik parti ve rgt lerin ve bunlarn liderlerinin somut i ve d koullar karsndaki tavrlar zellikle zerinde

durulan konular olmutur. Ulusal-smrge sorununun incelenmesinde mevcut temel ilkeler ve

teorik genellemeler ve ulusal-demokratik partilerin ulusal kurtulu mcadelesinin sormlannailikin dokman ve belgeleri bu zor, bazen de kark olan iin zmnde anahtar vazifesigrmtr.

Bu grevin tamamlanmas asndan Sovyet yazarlarn, gnmz Irak tarihi ve halklarnulusal kurtulu hareketine, zellikle de, bu mcadele pratiinin bilimsel-teorik genellemelerine

ilikin almalar esiz deer tamaktadr.Krtlerin ve Krdistann btnsel tarihinin yazlmas, bu konuyu aratran Sovyet

bilimadamlar ve tarihilerinin acil devlerinden biridir. Eer bu alma, sz konusu devinyerine getirilmesine bir lde yardmc olursa yazar grevini yapm sayacaktr.

8

ekroye Xudo Mihoy, Irak Kitrdistat'nda Kiirt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

L BOLUM

OSMANLI MPARATORLUUNUN KMES SONRASI GNEY KRDSTAN'DA GELEN ULUSAL KURTULU HAREKETNN BALANGI DNEM

Osmanl imparatorluunun kanlmaz k, byk devletler arasnda,

imparatorluk topraklarn paylama mcadelesinin alevlenmesine neden oldu. Alman emperyalizminin Trkiyede giderek artan etkisi ve Badat demiryoluinaasnn almanlara verilmesi (bu demiryolu, Krdistan'dan da gemektedir)

mevcut havay, zellikle de ngiliz-Aman ekimesini gerginletirdi. Byk devletlerin, etki alanlarn paylama planlarnda srekli ad geen, Yakn ve Ortadoulkelerinden biri de Kurdistan idi.

Kurdistan, hem doal ve ham madde zenginliklerinin olmas, hem de askeri-stratejik kilit noktasnda bulunmas asndan neme sahipti, igal devletleri, Krdistan istila planlarn yaparken, doal olarak, lkeledeki istikrarsz durumun esas nedeni olan Krt ulusal bamszlk hareketini de dikkate aldlar.itilaf devletlerinin, Krtlerlerin yzyllk esaretisi Trkiyeye kar yrtt

sava iin Kurdistan elverili bir ortamd. Ancak, itilaf devletlerinin planlarnda,Krtlerlerin ulusal bamszlk zlemlerine kavuturulmasna yer verilmemiti.Gelien olaylardan anlald zere, byk devletlerin Krdistan istila sava

karmak ve elikili idi. Savaan taraflarn istila planlar, eitli diplomatik, politik ve dier yntemler ile maskelendi; Krdistan'n halk katmanlar arasnda, ihtiyalarnn karlanaca ve despotik Trk boyunduruundan kurtulma mcadelelerinin desteklenecei intihas uyandrld.

Gney (Irak) Krdistan'mn kaderini bir ok adan ngiliz hkmeti belirliyordu. ngiliz hkmeti, Irak'ta Britanya emperyalizminin egemenliini kurmayolunda kurnazca ve ilk bakta da elikili bir politika izliyordu. Bu nedenle. BykBritanyann Krdistana bitii rol konusunda tek anlaml yant vermek zordur.

ngiliz politikasnn temeli, hem Araplarn, hem de Krderlerin ulusal haklarn hie saymaya dayanyordu. ngilizlerin, bir taraftan Irakl Araplara dier taraftan da Krtlerlere kar yrtt politika, gelien olaylarla somudayor; bazen "Arap yanls ",

bazen de "Krtler yanls" olarak ekil deitiriyordu. Belirtmeliyiz ki, ngilterekarlarnda, ok bilinen "bl veynet" oYvk&sn kullanyordu. Kurdistan, I. Dnya

Savann balamasyla arpan ordunun (Trk, ngiliz ve Rus ordularnn) savaalan haline geldi. Bu devletin askeri-siyasi iktidar evreleri, Krtler kuvvederiniekroye Xttdo Mihoyi, Irak Krdistat'nda Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

9

kendi karlar dorultusunda kullanmak iin aba sarfediyordu. Jn Trklerin gizli servisi ve Alman ajanlar bir ksm Krtlerleri Rusyaya kar kullanmay baard. ngiliz ajanlar da, Krtlerleri kendi tarafna ekmek iin Krdistanda youn aba harcyordu. Ancalc, bir ok Krtler, Rus askeri-siyasi yneticilerin "Krtler cephesi"nde gsterdikleri geleneksel ekingen ve pasif tutuma ramen rus yanlstavir alarak onlarn saflarna gemeye hazr olduklarn dile getirdiler.

Ne var ki, dnya savann gidiat ve sonular Krtler halkna pahalya maloldu. Krt halknn sosyo-ekonomik durumu sava koullarnda daha da ktleti. Bu konuda ilerici Lbnanl tarihi Yusuf Malek unlar yazyor: "1914-1918 Savap, Krtlerlere, ayn zamanda Trkiye'nin dier ulusal aznlklarna ep grlmemi} bir

yoksuluk getirdi.{l) "Krt halkndan, Trkler, 19 18 'den sonra da ngiliz igalyneticileri ar vergikr alyordu; vergi yk, 1911-1912 yllarna oranla iki

kat artt. ngiliz igalciler, Irak' ve Gney Krdistan istila ettikten sonra askeriharcamalarnn nemli blmn yerli halkn srtndan kard. Bu blgelerden,1917'de 117 bin ton tahl gtrld. Halbuki sava ncesi yllarda ok daha fazla alan ekiliyor ve ancak 90-100 bin ton rn alnabiliyordu (2). Tahln byk ksm.Mmsm/ vilayetinden gtrlmt.

Sava, Irak ve Gney Krdistan'n ekonomisini zarara uratarak Krtler toplu munun her kesiminin karlarna ciddi kayplar getirdi. Tarmla uraan nfusunnemli blm ya askere arld ya da zorunlu ilerde altrld. Sonuta ekilen

alanlar ciddi oranda azald; savan sonlarna doru da Gney Kurdistan 'da tarm

alanlarnn %50 'sinde ekim yaplmad. lkede alk ba gsterdi. 1917-18 kndaMusul 6a yaklak 10 bin kii alktan ld (3). Grg tanklarnn ifadesine gre, ingiliz igal yneticileri Gney Krdistana girdiklerinde, Sleymaniye' de "sokak larda ve terkedilmi evlerde lenlerin cesetleri yatyordu... nfusun te biri burada kalmt... evre koeylerdeki nfusun te ikisi ya g etmi, ya da lmt. "(4)Sosyo-ekonomik yaam koullarnn daha da ktlemesi, Krt halknn her kesiminde duyulan honutsuzluun temel nedenlerinden biri haline gelirken ulusal bilincin artmasna sebep oldu. Musul vilayeti nfusunun byk ounluunu yerleik yaayan Krtlerler oluturuyordu. Gebe ve yar gebe airetler yayla ve dalk blgelere yerlemiti. Osmanl imparatorluu zamannda olduu gibi, imparatorluk ykldktan sonra da,

ou Krt airederi (zellikle snr blgelerdeki) ayn anda hem ran-Trkiye, hemde Irak-lran snrlarna dahil edildiler. Krder bu devletler arasnda izilen snrlar pekhesaba katmad ve devanil yer deitirdi. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren,

gebe ve yar gebe airetler yerleik dzene gemeye balad.Krtlerin byk blm snn-mslmandr. Gney Kurdistan 'da

mslmanl kabul etmemi Yezidi Krtlerler yaamaktadr. Yezidi Krtler, youn olarak Musula yakn olan Sincar blgesinde toplanmtr, ie kapank yaam tarz, din edebiyadarmn yaygn olmay, din adamlarnn inanlar hakknda konumaya yanamamalar vs. Yezidilerin ehresini ve inanlarnn zn esrar

1 O

ekroye Xtdo Mihoy, Irak Krdistan 'ndl Krt Ulusal Kurtulu Mcadelesi

perdesi ile kapatmtr. Tartmasz kabul etmeliyiz ki, Yezidiler ulusal-etnik adan Krt halknn ayrlmaz bir parasdr. Krtlerin islamlatnlmas sreci olduka uzundur; Krtler birok kez direkt ya da dolayl olarak zor kullanmayla karlatlar. Ayn airetten (ya da ayn isim altndayaayan airetlerden) olan Krtlerlerin, gnmze kadar, bir ksmnn mslman,

dier ksmnn da Yezidi olarak kalmalar olduka anlamhdr. Aralarndaki dil, kltr, gelenek ve grenek birlii, I^z