instituti i zhvillimit tË...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT

KURRIKULA KOMBËTARE E ARSIMIT BAZË

PROGRAM LËNDOR

Fusha: SHKENCA NATYRORE

Lënda: FIZIKË

Klasa: 7 – 9

Kodi: _____

Koordinatore:

Yllka SPAHIU

Mirela GURAKUQI

Tiranë, 2012

2

FIZIKË

Grupi i punës:

Aleko MIHO

Dritan SPAHIU

Ilo MELE

Lindita GODO

Shpresa GORANA

Mirela PITI

Marita HAMZA

Yllka SPAHIU

Mirela GURAKUQI

3

FIZIKË

1. TË PËRGJITHSHME

Lënda e Fizikës në arsimin bazë zhvillohet si lëndë më vete nga klasa e shtatë deri në

klasën e nëntë. Programi i kësaj lënde mbështetet te korniza kurrikulare e arsimit parauniversitar,

si edhe te standardet e të nxënit të fushës së shkencave të natyrës. Pikënisjet e tij janë njohuritë,

aftësitë dhe përvojat e mëparshme të nxënësve në fizikë.

Qëllimi i programit të fizikës në arsimin e mesëm të ulët është që në përfundim të tij,

nxënësit të zotërojnë dhe të zbatojnë njohuritë shkencore fizike bazë, si dhe shprehitë,

shkathtësitë, qëndrimet dhe vlerat e lidhura me to, të domosdoshme për përmirësimin e jetesës

dhe për formimin qytetar të tyre.

Programi synon zgjerimin e fushës së njohjes së nxënësve për dukuritë më të zakonshme

në jetën dhe veprimtaritë e përditshme, zhvillimin e aftësive, strategjive dhe shprehive të të

menduarit që kërkohen për hetimin shkencor dhe skicimin teknologjik, lidhjen e njohurive

shkencore dhe teknologjike me njëra-tjetrën dhe me jetën, me përdorimin e gjuhës dhe me

terminologjinë fizike, si dhe krijimin e bazave konceptuale për të nxënit e fizikës në klasat

pasardhëse.

Ai u mundëson të gjithë nxënësve hetimin shkencor; të menduarit problem-zgjidhës,

krijues dhe kritik; të eksperimentuarit; punën në grup; përdorimin efektiv të teknologjisë; lidhjen

e fizikës me shkencat e tjera, teknologjinë dhe jetën; nxit komunikimin dhe përdorimin e

Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit.

Programi i fizikës ka si objekt studimi lëvizjen, forcën, energjinë, lëndën, nxehtësinë,

elektricitetin dhe magnetizmin, zërin dhe dritën. Ai përfshin faktet më të rëndësishme, dukuritë

fizike e eksperimentale, konceptet fizike kryesore, ligjet e teoritë bazë të fizikës klasike, metodat

që përdor fizika për studimin e natyrës, si dhe zbatimet më të rëndësishme të fizikës në fusha të

ndryshme të jetës.

Programi harmonizon përfytyrimet mikroskopike e makroskopike dhe vendos trajtimin

energjetik në themel të tij. Ai e trajton përmbajtjen e lëndës kryesisht në mënyrë konceptuale

duke u dhënë përparësi trajtimeve induktive, si dhe në mënyrë të përshkallëzuar duke i rimarrë

njohuritë nga klasa në klasë, në përshtatje me mundësitë përvetësuese të moshës. Theksi vihet në

4

FIZIKË

karakterin eksperimentues të lëndës dhe vrojtimi, eksperimenti, veprimtaria praktike

konsiderohen si burime kryesore të marrjes së njohurive dhe zhvillimit të aftësive.

Ai siguron integrimin dhe lidhjen ndërlëndore, duke mënjanuar paralelizmat dhe

përsëritjet e panevojshme me lëndët e tjera.

Programi e fizikës për klasat 7, 8, 9 planifikohet të zhvillohet në 70 orë mësimore në vit,

me 2 orë mësimore në javë. Ai organizohet në linja, të cilat lidhin strukturat teorike të ndryshme

shkencore dhe integrojnë konceptet e fizikës në kurrikul dhe në disa nënlinja, të cilat ndjekin

standardet e të nxënit të fizikës për arsimin bazë. Linjat e organizimit të lëndës janë: “Lëvizja

dhe bashkëveprimet” dhe “Energjia dhe shndërrimet e saj”. Trajtimi dhe emërtimi i nënlinjave

pësojnë ndryshime të lehta nga klasa në klasë, për shkak të veçorive moshore. Nga ana tjetër, për

veçoritë e lëndës dhe synimet e programit shpesh ato trajtohen të integruara brenda vetë

programit. Në objektivat e linjave dhe të nënlinjave përfshihen edhe objektivat e linjave të

përbashkëta të fushës së shkencave natyrore: “Kërkimi shkencor”, “Siguria”, “Shkenca dhe

teknologjia”, “Shkenca dhe zhvillimi i qëndrueshëm”, “Historia dhe natyra e shkencës”.

Programi përcakton kërkesat për zbatimin e tyre, metodologjinë e mësimdhënies dhe të

vlerësimit të nxënësve dhe sugjeron numrin e orëve për çdo linjë dhe nënlinjë. Raporti njohuri të

reja dhe përpunim është 60%-70% me 40%-30% për të gjitha klasat.

Programi u adresohet mësuesve, hartuesve të teksteve mësimore dhe materialeve

ndihmëse, si dhe botuesve të tyre, nxënësve, prindërve, specialistëve të arsimit dhe të grupeve të

tjera të interesit.

2. SYNIMET E PROGRAMIT TË FIZIKËS PËR KLASAT 7-9

Programi i fizikës për klasat 7-9 synon që nxënësit:

të shpjegojnë njohuritë, proceset dhe shndërrimet e energjisë në dukuritë natyrore, të njohin

strukturat e ndryshme natyrore dhe bashkëveprimet e elementeve të tyre dhe të kuptojnë

marrëdhëniet shkak-pasojë ndërmjet dukurive;

të përdorin aftësi shkencore, të tilla si: formulimi i pyetjeve dhe i perceptimi i problemeve;

të hetojnë dukuritë natyrore vetëm ose në grup, duke zbatuar rregullat e sigurisë;

5

FIZIKË

të kryejnë, krahasojnë dhe klasifikojnë vrojtimet, matjet dhe përfundimet; të paraqesin dhe

testojnë hipoteza; të përpunojnë, prezantojnë dhe interpretojnë rezultatet e njëkohësisht të

përdorin saktë Teknologjinë e Informacionit dhe Komunikimit;

të planifikojnë dhe të realizojnë një hetim shkencor në mënyrë të pavarur ose të udhëhequr

nga mësuesi;

të formojnë modele të thjeshta teorike, t’i përdorin ato në shpjegimin e dukurisë, të bëjnë

përgjithësime dhe vlerësojnë besueshmërinë e procesit të kërkimit dhe rezultateve të tij;

të përdorin koncepte, madhësi fizike dhe njësi të përshtatshme për përshkrimin e dukurive

fizike dhe të çështjeve teknologjike;

të vlerësojnë besueshmërinë e informacionit të marrë nga burime të ndryshme;

të përdorin grafikë të ndryshëm dhe modele algjebrike për shpjegimin e dukurive natyrore,

për të bërë parashikime dhe për të zgjidhur probleme.

3. KËRKESA PËR ZBATIMIN E PROGRAMIT TË FIZIKËS PËR KLASAT 7-9

Programi i fizikës për klasat 7-9 zbatohet në 210 orë, nga 70 orë për çdo klasë. Për të

siguruar zbatimin sa më të mirë të programit është e rëndësishme të njihen paraprakisht

standardet e të nxënit të fushës së shkencave të natyrës, programet e saj për klasat 1-6, programet

e klasave paraardhëse dhe pasardhëse të fizikës, si dhe programet lëndore të së njëjtës klasë.

Zbatimi i programit të fizikës për arsimin bazë bëhet duke respektuar parimet e barazisë

gjinore, etnike, kulturore, racore, fetare.

3.1 Objektivat e programit

Objektivat e programit janë dhënë për çdo nënlinjë të linjës. Ato përshkruajnë çfarë duhet

të dinë dhe të jenë të aftë të bëjnë të gjithë nxënësit në përfundim të programit. Kjo do të thotë se

të gjithë nxënësve duhet t’u jepet mundësia të nxënë çka përshkruhet tek objektivat. Realizimi i

objektivave në tema, kapituj, njësi si dhe renditja e tyre është zgjedhje e lirë e zbatuesve të

programit.

6

FIZIKË

Të gjithë objektivat e të nxënit mund të grupohen në objektiva të:

njohurive, ku nxënësit zhvillojnë njohuritë dhe konceptet e fizikës dhe i zbatojnë ato për të

interpretuar, integruar dhe zgjeruar më tej njohuritë e marra;

aftësive, ku nxënësit zhvillojnë aftësitë e nevojshme për hetime shkencore dhe teknologjike,

problem-zgjidhjen, komunikimin e ideve dhe rezultateve shkencore, për punën në grup dhe

vendimmarrje të argumentuara;

qëndrimeve, ku nxënësit mbajnë qëndrime që mbështesin me përgjegjshmëri pranimin dhe

zbatimin e njohurive shkencore e teknologjike për të mirën e përbashkët të tyre, të shoqërisë

dhe të mjedisit;

shkencës, teknologjisë, shoqërisë dhe mjedisit, ku nxënësit kuptojnë natyrën e shkencës

dhe të teknologjisë, marrëdhëniet, si dhe kontekstet sociale e mjedisore të tyre.

Në paraqitjen e objektivave në program, objektivi i parë për secilën nënlinjë ka të bëjë me

formulimin e kuptimit fizik të termave bazë. Kjo do të thotë se objektivi duhet të realizohet për

secilin term/koncept kyç të përmendur në objektiv. Nga ana tjetër, zbatimi i objektivit të parë

bëhet i shtrirë gjatë gjithë nënlinjave, që do të thotë se jo të gjitha termat e objektivit të trajtohen

njëherësh, në fillim të nënlinjës ose të kapitullit.

Objektivat janë formuluar në mënyrë të tillë që të bëjnë qartësisht të dukshme jo vetëm

njohuritë, aftësitë, qëndrimet dhe vlerat, por edhe metodat dhe veprimtaritë që mund të përdoren

për arritjen e tyre. P.sh.: objektivi në programin e klasës së tetë “diskutojnë mënyrat si fizika dhe

njerëzit e shquar të saj kanë ndikuar në zhvillimin e vetë fizikës dhe në përmirësimin e punës dhe

jetesës së njerëzve (p.sh., përdorimi i rripave të sigurimit dhe të jastëkëve të ajrit në makina),

tregon se metoda e përdorur për realizimin e tij është diskutimi. Objektivi i programit të klasës së

shtatë “ndërtojnë modelin e një makine të thjeshtë” tregon veprimtarinë që kryhet për realizimin

e tij, ndërsa objektivi “përcaktojnë eksperimentalisht dendësinë e trupit të ngurtë” tregon se ai

realizohet nëpërmjet eksperimentit në laborator.

7

FIZIKË

Objektivat përcaktojnë dhe nivelin matematik të trajtimit të programit, pasi ato

përshkruajnë edhe formulat matematike. Ky nivel duhet respektuar nga zbatuesit e programit.

Rëndësi e kujdes i veçantë u duhet dhënë zbatimit të objektivave që u përkasin linjave të

përbashkëta të fushës së shkencave natyrore. Kështu, p.sh., objektivat që bëjnë lidhjen e fizikës

me jetën e përditshme dhe teknologjinë nuk duhet të trajtohen vetëm si renditje shembujsh të

zbatimit të fizikës në teknologji dhe në jetën e përditshme, por edhe si interpretim i teknologjisë

në aspektin fizik.

Objektivat që kanë të bëjnë me mbledhjen e informacionit me anë të Teknologjisë së

Informacionit dhe Komunikimit, nuk kanë për qëllim vetëm mbledhjen dhe renditjen e

informacionit të kërkuar, por ndërveprimin aktiv të nxënësit me këto teknologji në procesin e të

nxënit.

Kujdes i veçantë duhet treguar në realizimin e objektivave që kanë të bëjnë me zhvillimin

e aftësive intelektuale dhe sociale të nxënësve, si ato të debatimit, diskutimit, punës në grup etj.

3.2. Orët mësimore

Programi i fizikës për arsimin bazë është strukturuar në dy linja: “Lëvizja dhe

bashkëveprimet” dhe “Energjia dhe shndërrimet e saj”, që renditen njëra pas tjetrës, por nuk do

të thotë se mësimdhënia-mësimnxënia duhet të zhvillohet në këtë renditje gjatë vitit shkollor.

Objektiva të këtyre linjave jepen në nënlinja të organizimit të përmbajtjes. Të ndara sipas

klasave, nënlinjat dhe orët e sugjeruara jepen të përmbledhura në tabelën e mëposhtme.

Klasa Nënlinja Orë të sugjeruara

7

Ndërtimi molekular i lëndës 11

Forca dhe lëvizja 18

Forca dhe baraspesha 4

Puna dhe energjia 20

Burimet e energjisë 5

Drita 12

8 Dukuri mekanike 19

Rrjedhësit 19

Kalorimetria 20

Gazet 12

9 Elektrostatika 3

8

FIZIKË

Rryma elektrike 19

Elektromagnetizmi 17

Vala dhe tingulli 11

Optika gjeometrike 20

Zbatuesit e programit në renditjen e nënlinjave duhet të ndjekin logjikën e vijueshmërisë

së zbatimit të objektivave të programit brenda klasës dhe nga klasa në klasë.

Sasia e orëve mësimore për secilën linjë dhe nënlinjë është rekomanduese. Përdoruesit e

programit duhet të respektojnë sasinë e orëve vjetore të lëndës, kurse janë të lirë të ndryshojnë

me 10% (shtesë ose pakësim) orët e rekomanduara për secilën linjë. Domethënë, mësuesit mund

të vendosin të përparojnë më ngadalë kur vënë re se nxënësit hasin vështirësi të veçanta në

përmbushjen e objektivave të nënlinjës, por mund të ecin më shpejt kur nxënësit demonstrojnë

një përvetësim të kënaqshëm.

Në programin e lëndës së Fizikës afërsisht 60%-70% e orëve mësimore totale janë për

shtjellimin e njohurive të reja lëndore dhe 40%-30% e tyre janë për përpunimin e njohurive

(gjatë vitit dhe në fund të vitit shkollor). Në ndryshim nga programet e mëparshëm, numri i orëve

i parashikuar për rubrikën “Orët e lira” përfshihet në numrin e orëve të planifikuar për rubrikën

“Përpunimi i njohurive”.

Meqenëse veprimtaritë praktike dhe eksperimentale janë pjesë e programit dhe kanë

rëndësi të veçantë për realizimin me sukses të tij, rreth 25% e orëve të përgjithshme të

planifikuara për klasë, u lihen këtyre veprimtarive.

3.3. Përpunimi i njohurive

Në ndryshim nga programet e mëparshëm, rubrika “Orët e lira” nuk trajtohet më vete, por

përfshihet te rubrika “Përpunimi i njohurive”.

Përpunimi i njohurive përmban:

përsëritjen brenda një kapitulli të njohurive bazë të tij (konceptet themelore);

testimin e njohurive bazë;

integrimin e njohurive të reja të një kapitulli me njohuritë e kapitujve paraardhës;

9

FIZIKË

integrimin e njohurive të reja me njohuritë e lëndëve të tjera (ndonëse këto integrime do të

përshkojnë zhvillimin e çdo ore mësimore, gjatë përpunimit i duhet kushtuar kohë e

posaçme);

projektet lëndore;

përsëritjen vjetore (pavarësisht nga ndarja në linja dhe në nënlinja, lënda duhet parë si një e

tërë);

testimin vjetor (nuk është i detyruar).

Në orët mësimore që i përkasin përpunimit të njohurive, mësuesi zhvillon edhe tema me

nismën e tij ose me kërkesën e vetë nxënësve. Këto tema mund të pikënisjen nga ngjarje aktuale

ose thjesht nga kureshtja e nxënësve.

Veçanërisht gjatë përpunimit të njohurive, duhet t’i kushtohet kohë e posaçme kultivimit

të aftësive të posaçme lëndore, si: të maturit, të ndjekurit e udhëzimeve, të zbatuarit e kushteve të

sigurisë, të përdorurit e pajisjeve dhe aparateve shkencore, të shfrytëzuarit e të dhënave

eksperimentale. Gjatë orëve të përpunimit të njohurive, nxënësve duhet t’u krijohet mundësia të

punojnë detyra tematike, projekte kurrikulare, të zgjidhin situata problemore nga jeta etj.

Pjesë e përpunimit të njohurive është rishqyrtimi vjetor, i cili ka për qëllim të nxjerrë në

pah dhe përforcuar konceptet e metodat themelore të kësaj lënde.

3.4. Siguria

Kryerja e veprimtarive të fizikës në klasë, në laborator dhe jashtë tyre mund të paraqesë

rrezik për nxënësit. Këto rreziqe zvogëlohen nëse nxënësit ndjekin standardet e sigurisë, të

hartuar mbi bazën e politikave dhe rregullave të shtetit, të shkollës dhe të klasës. Ata duhet të

zbatojnë rregullat e sigurisë në klasë, në laborator, në shkollë dhe në ekskursione, për të krijuar

një mjedis të sigurt të të nxënit (p.sh., kur punojnë me enë qelqi, ujë të nxehtë, peshore, gjatë

përdorimit të baterive etj).

Përdoruesit e programit duhet të kenë parasysh se përveç tekstit mësimor duhet të

shfrytëzohen edhe burime të tjera si ato audio-vizive, mediatike, elektronike etj. Programi i

fizikës, për vetë karakterin e lëndës së Fizikës dhe synimet e saj, kërkon zhvillimin e

eksperimenteve, demonstrimeve, punëve praktike dhe laboratorike. Ato konsiderohen të

10

FIZIKË

rëndësishme për ngulitjen e koncepteve dhe zhvillimin e aftësive dhe qëndrimeve. Realizimi me

sukses kërkon planifikim të mirë të tyre, si dhe mjedis të sigurt të të nxënit.

3.5. Unifikimi i simbolikës

Për të unifikuar përdorimin e simbolikës, në fund të programit gjendet shtojca. Në të janë

vendosur simbolet, madhësitë fizike, njësitë e tyre, si dhe shenjat dalluese të paraqitjes së disa

prej elementeve përbërëse të qarkut elektrik.

Zbatuesit e programit dhe veçanërisht autorët e teksteve duhet të zbatojnë kërkesat e

shtojcës.

4. INTEGRIMI DHE LIDHJA NDËRLËNDORE

Lënda e Fizikës është një nga lëndët bazë të shkencave të natyrës. Njohuritë, aftësitë,

qëndrimet dhe vlerat në lëndët e shkencave të natyrës dhe në lëndët e tjera integrohen mjaft mirë

me ato të Fizikës. Integrimi i tyre mund të shikohet në nivelin e objektivave ose të temave.

Me lëndën e Kimisë integrohen njohuritë dhe aftësitë që kanë të bëjnë me ndërtimin

molekular të lëndës, shndërrimin e gjendjeve të saj, përqendrimin dhe dendësinë.

Me lëndën e Matematikës integrohen njohuritë dhe aftësitë që kanë të bëjnë me vektorët

dhe veprimet me to, ekuacionet e gradës së parë dhe të dytë me një ndryshore, veprimeve me

numra të fuqisë së dhjetës, matjen e madhësive, krahasimin dhe renditjen e tyre, mbledhjen,

përpunimin dhe interpretimin e të dhënave, ndërtimin dhe interpretimin e grafikëve.

Me lëndën e Edukimit muzikor integrohen njohuritë dhe aftësitë që kanë të bëjnë me

akustikën, tingullin, karakteristikat e tij, heshtjen dhe përforcimin akustik, ndërtimin dhe

funksionimin e veglave muzikore.

Me lëndën e Edukimit fizik integrohen njohuritë dhe aftësitë që kanë të bëjnë me masën,

peshën, lëvizjen, trajektoren, shpejtësinë, nxitimin, forcën, inercinë, energjinë dhe ligjin e

ruajtjes së saj, matjen e madhësive të kinematikës e dinamikës, krahasimin dhe renditjen e tyre,

mbledhjen, përpunimin dhe interpretimin e të dhënave.

11

FIZIKË

Me lëndën e Gjuhës shqipe dhe letërsisë integrohen njohuritë dhe aftësitë që kanë të

bëjnë me hartimin e eseve, gjetjen dhe shfrytëzimin e materialeve mediatike, të shkruarin dhe të

lexuarin e gjuhës shqipe dhe gjuhës shkencore të fizikës.

Me lëndët e fushës Teknologji integrohen njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet që kanë të

bëjnë me ndërtimin, funksionimin dhe përdorimin e pajisjeve teknologjike në Fizikë dhe varësinë

e ndërsjellë të Fizikës me teknologjinë.

Lidhjet ndërlëndore janë pasur parasysh në shtjellimin e rubrikave të programit. Gjatë zbatimit të

tij dhe përcaktimit të temave të projekteve, një vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet:

çështjeve të zhvillimit të qëndrueshëm, mjedisit, ndotjes dhe mbrojtjes së tij;

kulturës së komunikimit (aftësimit të nxënësve për të kuptuar dhe zbatuar informacionin e

shkruar në jetën e përditshme);

mjeteve të informimit, si media dhe masmedia, internetit;

përdorimit të Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit, mjeteve audio-vizive,

kompjuterit;

përdorimit të gjuhës së huaj;

edukimit për të drejtat e njeriut;

çështjeve të barazisë gjinore, etnike, kulturore, racore, fetare;

atdhedashurisë (informacion kulturor, ekonomik, social, historik, gjeografik);

globalizmit.

5. METODOLOGJITË E MËSIMDHËNIES

Programi i fizikës së arsimit bazë hartohet mbi besimin themelor se çdo nxënës e

dëshiron suksesin dhe mundet ta arrijë atë. Mësimdhënia duhet të jetë e tillë që t’i mundësojë

secilit nxënës suksesin e vet.

Programi i fizikës u jep mësuesve më tepër liri profesionale, përmes së cilës mund të

kërkojnë dhe të zbatojnë shumëllojshmëri të metodologjive të mësimdhënies dhe të nxënit në

funksion të arritjes së objektivave mësimorë. Shumëllojshmëria e proceseve të mësimdhënies

dhe nxënies përfshin punën në grup, punën me projekte dhe detyrat individuale të të nxënit.

12

FIZIKË

Zhvillimi i aftësive kyç dhe aftësive të tjera bëhet duke përdorur gjerësisht median. Gjatë

proceseve të mësimdhënies dhe të nxënies nxitet barazia në të gjitha aspektet, përfshirë edhe atë

gjinor.

Metodat e mësimdhënies në fizikë vendosin nxënësin në qendër të mësimdhënies dhe u

adresohen të gjithë nxënësve. Kjo nënkupton se është i domosdoshëm përdorimi i një larmie

metodash mësimore, pasi nxënës të ndryshëm mësojnë në mënyra të ndryshme. Disa përfitojnë

duke punuar praktikisht në laborator, disa përmes kryerjes së detyrave të tekstit etj.

Metodat e mësimdhënies duhet t’u përgjigjen kërkesave të vendosura në program.

Kështu, nëse programi kërkon që një informacion i dhënë të arrihet në rrugë eksperimentale,

është e kuptueshme që metoda e të nxënit është ajo e eksperimentit.

Foljet e përdorura në hartimin e objektivave të arritjes së linjave, përkatësisht nënlinjave,

përcaktojnë në njëfarë mënyre dhe metodën e mësimdhënies së mësuesit.

Në përcaktimin dhe zgjedhjen e strategjive dhe metodave të mësimdhënies, mësuesit

duhet:

të marrin parasysh njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet paraprake të nxënësve dhe të

planifikojnë të nxënit mbi bazën e tyre. Pa i njohur paraprakisht ato, do të ishte i pamundur

përvetësimi i njohurive dhe aftësive të reja;

të saktësojnë objektivat e arritjeve të nxënësve mbi bazën e standardeve të të nxënit të fushës

dhe të objektivave të programit lëndor;

të përcaktojnë e zgjedhin situata që i përngjasin realitetit ose janë reale, të pahasura më

parë nga nxënësit, për zbatimin e njohurive dhe aftësive të tyre. Ato mund të jenë të

simuluara ose reale nga jeta e përditshme;

të nxitin vrojtimin e drejtpërdrejtë, kureshtjen, arsyetimin dhe gjykimin me ndihmën e

demonstrimeve dhe të eksperimenteve;

të edukojnë mendimin racional dhe aftësitë për të gjetur lidhjet e thjeshta mes madhësive

fizike dhe për t’i shprehur ato me ndihmën e relacioneve matematike;

të përdorin metoda interaktive në të gjitha fazat e procesit mësimor;

të përdorin vazhdimisht eksperimentet për interpretimin e koncepteve, dukurive dhe ligjeve;

të synojnë formimin e kompetencës së të nxënit gjatë gjithë jetës, dhe konkretisht aftësitë e

të menduarit kritik, aftësitë e përballimit të situatave problemore, të menaxhimit të

13

FIZIKË

informacionit, edukimin e qëndrimeve etike-morale, shprehitë e punës së pavarur individuale

ose në grup, vetëtestimin, që kontribuojnë në formimin e saj;

të synojnë rritjen e motivimit dhe bërjen më tërheqëse të mësimdhënies, duke e konsideruar

nxënësin si partner të tij. Një nxënës i motivuar fiton dije dhe shprehi të reja më shpejt se ai

që nuk është i motivuar. Nxënësit duhet të vijnë në shkollë me dëshirë dhe të largohen të

kënaqur prej saj;

të organizojnë të nxënit në grupe të vogla, pasi në krahasim me atë individual, e sidomos

konkurrues, ky tip të nxëni mundëson arritje më të larta dhe motivim më të mirë po të

organizohet me mjeshtëri; krijon më shpejt marrëdhënie pozitive në mes nxënësve, madje

qëndrime më dashamirëse ndaj lëndës dhe mësuesit. Të nxënit me grupe të vogla rrit

vetëvlerësimin e nxënësit dhe mundëson më mirë formimin e aftësive shoqërore;

të mbajnë parasysh integrimin lëndor, lidhjen ndërlëndore dhe marrëdhënien ndërmjet

fizikës, teknologjisë dhe zbatimeve të tyre në jetën e përditshme;

të shfrytëzojnë burime të shumëllojshme informacioni dhe ta çmojnë tekstin si një burim të

rëndësishëm të informacionit, por të pamjaftueshëm për përmbushjen e objektivave të

programit. Qëmtimi në burime të tjera informacioni vlerësohet si një nga kushtet veçanërisht

të domosdoshme për përvetësimin e thellë të koncepteve, metodave dhe aftësive. Ai i aftëson

nxënësit për të nxënë gjatë gjithë jetës, duke përzgjedhur në mënyrë kritike dhe pragmatike

ndër informacionet alternative;

të përdorin TIK-un si mbështetës dhe lehtësues të mësimdhënies dhe të nxënit. TIK-u

përveç se mund të mbështesë mënyrat tradicionale të mësimdhënies, mund të krijojë edhe

mënyra të reja e të ndryshme të të nxënit.

5.1 Kërkimi shkencor

Kërkimi është zemra e mësimdhënies së fizikës. Kërkimi shkencor mund të përkufizohet

si veprimtaritë dhe proceset në të cilat përfshihen nxënësit, për të studiuar natyrën. Në mënyrën

më të thjeshtë, kërkimi shkencor shikohet si i përbërë nga dy aspekte themelore: çfarë

(përmbajtja) dhe si (procesi) e kuptojmë botën ku ne jetojmë. Mësimdhënia e fizikës si kërkim

duhet të shkojë tej prezantimit të fakteve dhe arritjeve shkencore. Hetimi është veprimtari

14

FIZIKË

shumëplanëshe që përfshin bërjen e vrojtimeve, trajtimin e pyetjeve (çështjeve), ekzaminimin e

burimeve të tjera të informacionit për të parë se çfarë realisht njihet, planifikimin e

investigimeve, rishikimin se çfarë tashmë dihet nën dritën e të dhënave eksperimentale,

përdorimin e instrumenteve për të mbledhur, për të analizuar dhe për të interpretuar të dhënat,

propozimin e përgjigjeve, shpjegimeve dhe parashikimeve, komunikimin e rezultateve. Hetimi

kërkon identifikimin e supozimeve, përdorimin e të menduarit kritik dhe logjik, marrjen në

konsideratë të shpjegimeve alternative.

Për të nxënit dhe mësimdhënien me bazë kërkimin në fizikë mund të shërbejnë: stuhia e

mendimeve, studimi i rastit, harta e koncepteve, harta e të menduarit, të nxënit bashkëpunues,

demonstrimi, eksperimenti, ekskursioni, lojërat, hetimi, qendrat e të nxënit, ndërtimi i modeleve,

problem-zgjidhja, projektet, të pyeturit, loja me role, drama, kërcimi dhe lëvizjet, të nxënit aktiv

dhe të pavarur, Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit (TIK).

Në kërkimin shkencor, formohen disa qëndrimeve, si: kurioziteti, krijimtaria,

objektiviteti, integriteti, mendja e hapur, këmbëngulja dhe përgjegjshmëria. Nxënësit mund të

diskutojnë edhe implikimet etike të shkencës dhe të teknologjisë.

Mësuesit duhet të sigurohen që tematikat e përcaktuara për hetime shkencore të kenë

kuptim për nxënësit. Ato mund të jenë rrjedhojë e ngjarjeve të ditës, çështje që lidhen me

shkencën dhe me teknologjinë e shoqërinë në nivel lokal e global, si dhe pyetje të nxënësve. Disa

hetime mund të mos kenë shumë kuptim për nxënësit në fillim, por nxënësit duhet të përfshihen

aktivisht në to.

5.2. Zhvillimi i aftësive

Përgatitja për jetën dhe për punën në të ardhmen kërkon që kurrikula e fizikës t’u

mundësojë nxënësve të fitojnë disa aftësi bazë, që ata të zhvillohen si menaxherë të vetvetes,

mendimtarë kritikë e krijues, të pavarur, problem-zgjidhës, pjesëmarrës aktivë në grup dhe

komunikues të mirë.

Në hartimin e programit të fizikës është bërë kujdes që të gjitha aftësitë të jenë pjesë e

objektivave të programit. Aftësitë e synuara, si p.sh.: të menduarit kritik e krijues ose të mësuarit

e pavarur, ndikojnë në mënyrën sesi hartohet dhe mësohet fizika. Pa diskutim, nga mësuesit nuk

15

FIZIKË

kërkohet zhvillimi i aftësisë në mënyrë të pavarur, por e ndërthurur me njohuritë e lëndës së

Fizikës dhe me aftësitë e tjera.

Aftësitë që synon të zhvillojë fizika te nxënësit janë:

aftësia e përdorimit të matematikës;

aftësia e komunikimit;

aftësia e përdorimit të Teknologjisë së Informacionit dhe Komunikimit (TIK);

aftësia e të menduarit kritik dhe krijues;

aftësia e përdorimit dhe e përpunimit të informacionit;

aftësia e zgjidhjes së problemit;

aftësia e të punuarit në grup;

aftësia e qëndrimit etik e social.

5.3. Mjete mësimore të sugjeruara

Lista e sugjeruar e mjeteve mësimore, të nevojshme për realizimin e programit, ndodhet në

shtojcë.

6. METODAT E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE

Vlerësimi është pjesë integrale e procesit të mësimdhënies dhe të nxënit. Ai përfshin

mbledhjen e informacionit përmes teknikave të ndryshme të vlerësimit dhe mbi bazën e tij

merren vendime.

Kur vlerësimi kryhet si duhet, i ndihmon mësuesit:

të diagnostikojnë pikat e dobëta dhe mundësitë e nxënësve;

të vlerësojnë metodën e mësimdhënies;

t’u tregojë atyre nëse i kanë arritur objektivat.

Mbështetur në informacionin e marrë nga vlerësimi, ata marrin vendime sesi do të përmirësojnë

metodat e mësimdhënies dhe si do ta zgjerojnë të nxënit e secilit nxënës.

Për vlerësimin e nxënësve, mësuesit duhet të mbështeten në disa parime bazë:

16

FIZIKË

Vlerësimi, i cili është pjesë thelbësore e procesit të mësimdhënies dhe të nxënit, duhet të

jetë një veprimtari e planifikuar, e vijueshme që ka lidhje të ngushtë si me programin,

ashtu dhe me mësimdhënien.

Vlerësimi duhet të udhëhiqet nga rezultatet e synuara të të nxënit të programit dhe të

përdorë shumëllojshmëri strategjish dhe teknikash vlerësimi.

Planet e vlerësimit duhet t’u bëhen të ditura nxënësve më parë në kohë. Nxënësve

duhet t’u jepen mundësitë për t’u përgatitur për vlerësim.

Vlerësimi duhet të jetë i ndershëm dhe i paanshëm. Ai duhet të jetë i ndjeshëm kundrejt

situatave familjare, të klasës, të shkollës dhe të komunitetit; ai duhet të jetë i paanshëm.

Nxënësve duhet t’u jepen mundësitë të demonstrojnë shkallën e njohurive, aftësive dhe

qëndrimeve të tyre.

Vlerësimi duhet të ndihmojë nxënësit. Ai duhet t’u japë atyre informacion pozitiv dhe

nxitës për t’u përfshirë aktivisht në procesin e të nxënit.

Vlerësimi i nxënësve në arsimin bazë mund të jetë diagnostikues, përmbledhës ose

formues, i planifikuar që në fillim të vitit ose i rastësishëm, kur e shikon të arsyeshëm mësuesi/ja

në varësi të programit ose të problemeve që has në procesin e mësimdhënies. Meqenëse

vlerësimi i shërben shumë qëllimeve, është e rëndësishme të përputhet tipi i vlerësimit me

qëllimin për të cilin ai bëhet. Para se të vendosin se cili aspekt i performancës së nxënësve do të

vlerësohet, mësuesit duhet të sigurohen për zgjedhjen e saktë të tipit dhe të teknikës së

vlerësimit.

Vlerësimi duhet të jetë gojor, me shkrim ose i kombinuar. Ai mund të jetë individual, në grup ose

për të gjithë klasën. Mësuesit mund përdorin teknika të ndryshme vlerësimi, jo vetëm për shkak

të qëllimeve të ndryshme, por edhe se nxënësit kanë aftësi të ndryshme të nxëni. Përveç testeve

me shkrim, mësuesit mund të përdorin dhe tipa të tjerë vlerësimi, si:

punët praktike;

projektet kurrikulare dhe ndërlëndore;

vrojtimet e mësuesit;

lista e kontrollit;

reflektimet, esetë;

17

FIZIKË

modelet dhe maketet;

posterat;

lojërat dhe kuicet;

debatet;

loja me role;

portofoli.

Portofoli është një grumbullim sistematik i punëve të nxënësve dhe mundëson një

vështrim krahasues të arritjeve të tyre për të stimuluar përparimin e tyre. Punët e grumbulluara

bëjnë një regjistrim në vazhdimësi të zhvillimit dhe përparimit të nxënësve në përftimin e

njohurive, aftësive dhe zhvillimin e qëndrimeve. Ai, gjithashtu, u jep nxënësve mundësinë të

vetëvlerësohen dhe të reflektojnë në bazë të portofolit të tyre.

Vlerësimi përfundimtar i nxënësit bëhet me notë, e cila paraqet një mesatare të ponderuar

të notave të vlerësimeve të kryera. Në këtë mesatare përfshihen notat e vlerësimeve me shkrim,

me gojë, me projekte kurrikulare, me punë praktike dhe laboratorike.

7. OBJEKTIVAT SIPAS LINJAVE/NËNLINJAVE, SIPAS KLASAVE

LINJA: LËVIZJA DHE BASHKËVEPRIMET

ORË TË SUGJERUARA: 22 ORË

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje nxënësit demonstrojnë njohuri, aftësi, qëndrime mbi

marrëdhëniet ndërmjet forcës dhe lëvizjes, ligjet, teoritë, modelet që i shpjegojnë ato në dukuritë

mekanike, termodinamike, elektromagnetike, dritore dhe akustike.

KLASA 7

35 javë x 2 orë/javë = 70 orë

18

FIZIKË

Nënlinja Objektivat Terma/koncepte kyçe

Forca dhe lëvizja

(18 orë)

Nxënësit duhet të jenë të aftë:

të formulojnë kuptimin fizik të koncepteve:

prehje, lëvizje, trajektore, veprim,

kundërveprim, bashkëveprim, forcë, forcë

tërheqëse, forcë e rëndesës, shformim,

shformim elastik, masë, shkallëzim;

të bëjnë dallimin midis prehjes dhe lëvizjes

së trupit;

të përdorin formulën e shpejtësisë v = s/t

për gjetjen e vlerës së saj;

të njehsojnë eksperimentalisht shpejtësinë

e trupit;

të bëjnë dallimin midis veprimit dhe

kundërveprimit;

të demonstrojnë se forca i ndryshon trupit

formën e tij, shpejtësinë, drejtimin dhe

kahun e lëvizjes;

të vrojtojnë eksperimentalisht varësinë e

forcës së rëndesës nga masa e trupit;

të përcaktojnë veprimin e forcës së

rëndesës G mbi trupin dhe varësinë e saj

nga masa e trupit (G/m = 10 N/kg);

të përdorin forcëmatësin për matjen e

forcës së rëndesës së një trupi;

të ndërtojnë vetë një forcëmatës;

të përdorin njësitë matëse të forcës, masës,

kohës, rrugës, shpejtësisë;

të shkruajnë simbolet e madhësive fizike:

shpejtësi (v), rrugë (s), kohë (t), forcë (F),

forcë e rëndesës (G), masë (m).

Prehje

Lëvizje

Trajektore

Veprim

Kundërveprim

Bashkëveprim

Shformim

Shformim elastik

Forcë tërheqëse

Forcë e rëndesës

Masë

Shkallëzim

19

FIZIKË

Forca dhe

baraspesha

(4 orë)



qendër e gravitetit, ekuilibër, ekuilibër i

qëndrueshëm, ekuilibër i paqëndrueshëm,

ekuilibër asnjanës;

të bëjnë dallimin midis ekuilibrit të

qëndrueshëm, të paqëndrueshëm dhe

asnjanës;

të përcaktojnë qendrën e gravitetit në trupa

të ndryshëm dhe te njeriu;

të ndërtojnë objekte me gjendje të

ndryshme ekuilibri;

të diskutojnë kushtet e baraspeshës në

situata praktike, të jetës së përditshme, si te

ndërtesat me arkitekturë të ndryshme, ashtu

edhe në vegla të ndryshme sportive (trau i

ekuilibrit, kërcim së larti etj.).

Qendër e

gravitetit

Sipërfaqe

mbështetëse

Ekuilibër

Ekuilibër i

qëndrueshëm

Ekuilibër i

paqëndrueshëm

Ekuilibër

asnjanës

LINJA: ENERGJIA DHE TRANSFORMIMET E SAJ

Orë të sugjeruara: 48 orë

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje nxënësit demonstrojnë njohuri, aftësi, qëndrime për

energjinë dhe llojet e saj, ligjin e ruajtjes dhe transformimit të energjisë në dukuritë mekanike,

termodinamike, elektromagnetike, dritore dhe akustike.


Puna dhe

energjia

(20 orë)



punë, fuqi, burim energjie, energji, formë e

energjisë, energji e lëvizjes, energji e

lartësisë, energji mekanike, ruajtje e

energjisë, makinë e thjeshtë, rendiment

(mirësi), rregull e artë e mekanikës;

të llogarisin punën që kryen trupi, me

Punë

Fuqi

Burim energjie

Energji

Energji e

20

FIZIKË

formulën A = Fs;

të shpjegojnë energjinë e lëvizjes dhe të

lartësisë;

të shpjegojnë shndërrimet e ndërsjella të

energjisë së lëvizjes dhe të lartësisë;

të përshkruajnë ruajtjen e energjisë (vetëm

konceptualisht, pa formula);

të shpjegojnë energjinë termike si energji

të lëvizjes dhe bashkëveprimit të

molekulave;

të shpjegojnë lidhjen midis energjisë,

punës dhe nxehtësisë;

të bëjnë dallimin midis punës dhe fuqisë;

të përdorin makinat e thjeshta (llozi dhe

rrotulla);

të zbatojnë lidhjen midis F dhe G, në

përdorimin e makinave të thjeshta;

të ndërtojnë modelin e një makine të

thjeshtë;

të zgjidhin një problem nga jeta e

përditshme që kërkon përdorimin e

makinave të thjeshta;

të përshkruajnë punën e dobishme, punën e

harxhuar dhe mirësinë e makinave të

thjeshta (pa bërë llogaritje);

të përdorin njësitë e punës, fuqisë,

energjisë;

të diskutojnë si fizika ka ndikuar në punën

dhe në jetën e njerëzve (p.sh., roli i

makinave të thjeshta në jetën e

përditshme).

lëvizjes

Energji e

lartësisë

Energji

mekanike

Shndërrime të

energjisë

Ruajtje e

energjisë

Makinë e

thjeshtë

Rendiment

(mirësi)

Rregull e artë e

mekanikës.

21

FIZIKË

Burimet e

energjisë

(5 orë)


të identifikojnë burimet natyrore të

energjisë, si: diell, ushqim, karburante, erë,

ujë, bateri;

të bëjnë dallimin ndërmjet burimeve të

ripërtëritshme dhe të paripërtëritshme të

energjisë;

të identifikojnë forma të ndryshme të

energjisë, si: termike, kimike, elektrike,

diellore, bërthamore;

të përshkruajnë shndërrime të ndërsjella të

energjisë, në objekte të ndryshëm:

a) te hekuri elektrik: energjia elektrike

→ energji termike,

b) te radioja: energjia elektrike →

energji zanore,

c) te ventilatori: energjia elektrike →

energji e lëvizjes + energji zanore,

d) te soba me gaz: energji kimike →

energji termike + energji e dritës,

e) te ndezja e qiriut: energji kimike →

energji termike + energji e dritës,

f) te llamba elektrike: energji elektrike

→ energji e dritës + energji termike,

g) te makina llogaritëse: energjia diellore

→ energji elektrike → energji dritore,

h) bateria: energjia kimike → energji

elektrike;

të identifikojnë elementet e një sistemi

ngrohës në të cilin shndërrohet energjia në

nxehtësi (si p.sh.: në një dhomë, në shtëpi,

në qendër tregtare) dhe të përshkruajnë

metodat për ruajtjen e energjisë brenda këtij

sistemi;

të hetojnë efektivitetin e sistemit të

ngrohjes, duke përdorur energjinë diellore;

të përshkruajmë një skemë të thjeshtë të

ndërtimit dhe të montimit të panelit diellor;

të përshkruajnë dhe të diskutojnë mënyrat e

kursimit të energjisë në shtëpi ose në

Burime të

përtëritshme

dhe të

paripërtëritshme

të energjisë

Formë e

energjisë

Energji termike

Energji kimike

Energji

elektrike

Energji dritore

Energji e zërit

Konsum

energjie

Kursim i

energjisë

Panel diellor

22

FIZIKË

mjediset e tjera;

të japin shembuj kur dhe pse duhet të

përdoren burimet e ripërtëritshme dhe të

paripërtëritshme të energjisë (të diskutojnë

se si mund të ruajmë burimet e

paripërtëritshme në ato raste kur mund të

përdoren burimet e ripërtëritshme).

Drita

(12 orë)



burim drite, tufë drite, rreze drite, mjedis

optik, mjedis i tejdukshëm, mjedis gjysmë i

tejdukshëm, mjedis jo i tejdukshëm,

shëmbëllim, hije, gjysmëhije, pasqyrë e

rrafshët, kënd i rënies, kënd i pasqyrimit,

thjerrë përmbledhëse, thjerrë shpërhapëse,

zmadhim i thjerrës, vatër, prizëm, ylber,

eklips i Diellit, eklips i Hënës;

të klasifikojnë burimet e dritës;

të shpjegojnë natyrën energjetike të dritës;

të dallojnë mjediset optike nga ato jooptike

(të tejdukshëm, gjysmë të tejdukshëm, jo të

tejdukshëm);

të shpjegojnë përhapjen drejtvizore të

dritës, formimin e hijeve, gjysmëhijeve dhe

dukurinë e eklipseve;

të përshkruajnë dukurinë e pasqyrimit dhe

të përthyerjes së dritës;

të përshkruajnë përdorimin e qelqit

zmadhues, thjerrave përmbledhëse,

prizmit;

të ndërtojnë shëmbëllimin në dhomën e

errët dhe në pasqyrën e rrafshët;

Burim drite

Tufë drite

Rreze drite

Mjedis optik

Mjedis i

tejdukshëm

Mjedis gjysmë

i tejdukshëm

Mjedis jo i

tejdukshëm

Shëmbëllim

Hije

Gjysmëhije

Pasqyrë e

rrafshët

Kënd i rënies

Kënd i

pasqyrimit

Kënd i

përthyerjes

23

FIZIKË

të ndërtojnë një mjet të thjeshtë optik, si:

dhoma e errët, periskopi;

të vizatojnë kalimin e dritës në një pllakë

qelqi me faqe paralele;

të vrojtojnë zbërthimin e dritës kur kalon

në prizëm, si dhe ngjyrat në spektrin e saj;

të ndërtojnë rrethin e ngjyrave;

të ndërtojnë një maket për demonstrimin e

dukurisë së eklipsit.

Thjerrë

përmbledhëse

Thjerrë

shpërhapëse

Zmadhim i

thjerrës

Vatër

Prizëm

Ylber

Eklips i Diellit

Eklips i Hënës

Ndërtimi

molekular i

lëndës

(11 orë)



largësi mesatare ndërmjet molekulave,

energji termike, dendësi, përqendrim,

gjendje e lëndës, shpërhapje (difuzion),

tretje;

të shpjegojnë ndërtimin molekular të

lëndës, natyrën e pandërprerë dhe të

çrregullt të lëvizjes së molekulave;

të klasifikojnë gjendjet e lëndës, duke u

nisur nga konceptet e dendësisë dhe të

përqendrimit të saj;

të shpjegojnë varësinë e shpërhapjes

(difuzionit) dhe tretjes nga temperatura;

të provojnë me anë të eksperimentit

varësinë e shpërhapjes (difuzionit) dhe

tretjes nga temperatura;

të përcaktojnë eksperimentalisht dendësinë

Largësi

mesatare

ndërmjet

molekulave

Energji termike

Dendësi

Përqendrim

Gjendje e

lëndës

Shpërhapje

(difuzion)

Tretje

24

FIZIKË

e trupit të ngurtë;

të njehsojnë dendësinë e lëndëve të

ndryshme (p.sh.: të ujit, të alkoolit etj.);

të përdorin njësitë matëse të masës,

dendësisë;

të zbatojnë rregullat e sigurisë në klasë, në

laborator, në shkollë dhe në ekskursione,

për të realizuar një mjedis të sigurt të të

nxënit (p.sh., kur punojnë me enë qelqi, me

ujë të nxehtë, me peshore);

të vizatojnë dhe të ndërtojnë modele të

lëndës në tri gjendjet agregate.

Shënim: Nënlinja “Ndërtimi molekular i lëndës” sugjerohet të zhvillohet në fillim të programit

të klasës së shtatë.

25

FIZIKË

LINJA: LËVIZJA DHE BASHKËVEPRIMI


Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje nxënësit demonstrojnë njohuri, aftësi, qëndrime mbi

marrëdhëniet ndërmjet forcës dhe lëvizjes, ligjet, teoritë, modelet që i shpjegojnë ato në dukuritë

mekanike, termodinamike, elektromagnetike, dritore dhe akustike.

Nënlinja Objektiva Terma/koncepte kyçe

Dukuri mekanike

(19 orë)


të formulojnë kuptimin fizik të

koncepteve: lëvizje e njëtrajtshme,

lëvizje e ndryshuar, lëvizje e

përshpejtuar, lëvizje e ngadalësuar,

shpejtësi mesatare, shpejtësi e çastit,

nxitim, rënie e lirë, nxitim i rënies së

lirë, peshë, forcë e rëndesës, inerci, ligj i

dytë i Njutonit;

të analizojnë llojin e lëvizjes së trupit (e

ndryshuar, e njëtrajtshme), duke u nisur

nga vlerat e shpejtësisë;

të njehsojnë shpejtësinë konstante, duke

zbatuar formulën e saj për lëvizjen

drejtvizore të njëtrajtshme;

të njehsojnë shpejtësinë mesatare;

Lëvizje e

njëtrajtshme

Lëvizje e

ndryshuar

Lëvizje e

përshpejtuar

Lëvizje e

ngadalësuar

Shpejtësi

mesatare

Shpejtësi e

çastit

Nxitim

Rënie e lirë

Nxitim i rënies

KLASA 8


26

FIZIKË

të masin eksperimentalisht shpejtësinë;

të bëjnë dallimin midis lëvizjes së

përshpejtuar dhe të ngadalësuar, bazuar

te shpejtësia (me shembuj);

të interpretojnë nxitimin si ndryshim të

shpejtësisë në njësinë e kohës

a = (v – v0) / t;

të interpretojnë rënien e lirë si lëvizje e

ndryshuar, me nxitim konstant g = 9,8

m/s2;

të shpjegojnë forcën si madhësi

vektoriale;

të përcaktojnë forcën rezultante në rastin

kur forcat janë paralele, me drejtim të

njëjtë dhe kah të njëjtë dhe të kundërt;

të shpjegojnë dukurinë e inercisë dhe

lidhjen e saj me masën e trupit;

të zbatojnë ligjin e dytë të Njutonit

F = ma;

të përdorin njësitë matëse të masës, të

forcës, të shpejtësisë, të zhvendosjes, të

kohës, të nxitimit;

të diskutojnë mënyrat si fizika dhe

njerëzit e shquar të saj kanë ndikuar në

zhvillimin e vetë fizikës dhe në

përmirësimin e punës dhe jetesës së

njerëzve (p.sh., përdorimi i rripave të

sigurimit dhe të jastëkëve të ajrit në

makina);

të diskutojnë për zgjidhjen e një

së lirë

Peshë

Forcë e

rëndesës

Inerci

Ligj i dytë i

Njutonit

27

FIZIKË

problemi (p.sh., si zvogëlohet numri i

aksidenteve automobilistike:

përmirësimi i rrugëve, zvogëlimi i

numrit të makinave, ulja e shpejtësisë,

rritja e masave të sigurisë në makinë

(rripi i sigurimit, jastëkët e ajrit etj.).

Rrjedhësit

(19 orë)



koncepteve: forcë e shtypjes, shtypje,

ligj i Paskalit, ligj i Arkimedit, shtypje

atmosferike, tejçim i shtypjes, vijë

rryme, gyp rryme, prurje;

të bëjnë dallimin midis forcës së

shtypjes dhe shtypjes;

të shpjegojnë shtypjen brenda gazit dhe

faktorët që ndikojnë në madhësinë e saj,

si përqendrimi dhe temperatura;

të llogaritin shtypjen me anë të formulës

p = F/s;

të shpjegojnë ndërtimin dhe

funksionimin e manometrit;

të shpjegojnë shtypjen atmosferike dhe

faktorët që ndikojnë në madhësinë e saj;


funksionimin e barometrit;

të përdorin manometrin dhe barometrin

për matjen e shtypjes;

të demonstrojnë shtypjen në lëngje dhe

tejçimin e saj;

të zbatojnë ligjin e Paskalit në sistemet

Forcë pingule

1Pa = 1 N/m2

Manometër

Shtypje

atmosferike

Barometër

Altimetër

Tejçim i

shtypjes

Ligj i Paskalit

p = dgh + pa,

FA = dgV

Vijë

Gyp rryme

Prurje SV =

konst.

Pikë e vlimit

Nxehtësi e

fshehtë

28

FIZIKË

bazë hidraulike;

të përdorin diferencën e shtypjeve dhe të

thellësive për njehsimin e shtypjeve në

thellësi të lëngut;

të llogaritin trysninë atmosferike dhe

trysninë brenda lëngut;

të përdorin ligjin e Arkimedit në

zgjidhjen e problemave;

të provojnë eksperimentalisht ligjin e

Arkimedit;

të demonstrojnë zbatime të ligjit të

Arkimedit në lundrimet detare dhe

ajrore;

të llogaritin shpejtësinë e rrjedhjes së

lëngut në sipërfaqe të ndryshme tërthore

në një tub të mbyllur;

të përdorin njësitë matëse të shtypjes.






Nënlinja Objektiva Terma/koncepte kyçe

Kalorimetria

(20 orë)



koncepteve: kalorimetër, ekuilibër

termik, energji termike, temperaturë

absolute, shkëmbim termik me

Kalorimetri

Ekuilibër termik

Energji termike

29

FIZIKË

përçueshmëri, shkëmbim termik me

konveksion, shkëmbim termik me

rrezatim, kapacitet termik, nxehtësi

specifike, nxehtësi specifike e shkrirjes

dhe ngurtësimit, pikë e shkrirjes dhe e

ngurtësimit, nxehtësi specifike e

avullimit dhe kondensimit, pikë e vlimit,

nxehtësi e fshehtë (latente), fuqi

kalorifike, sublimim, nxehtësi e

harxhuar, nxehtësi e dobishme,

rendiment;

të bëjnë dallimin ndërmjet temperaturës

dhe nxehtësisë;

të shprehin temperaturën në gradë

celsius dhe kelvin, duke përdorur

formulën T = 273 +t;

të bëjnë dallimin midis shkëmbimit

termik me përçueshmëri, me konveksion

dhe me rrezatim;

të njehsojnë nxehtësinë e shkëmbyer me

anë të formulës Q = c·m (T2 – T1) = c·m

ΔT;

të përdorin lidhjet Q = m dhe Q =

Lm për të njehsuar nxehtësitë e

shkëmbyera gjatë shkrirjes (ngurtësimit)

dhe avullimit (kondensimit) në

temperaturë konstante;

të matin eksperimentalisht temperaturën

e shkrirjes dhe ngurtësimit të naftalinës;

të matin eksperimentalisht temperaturën

Temperaturë

absolute

Shkëmbim

termik me

përçueshmëri

Shkëmbim

termik me

konveksion

Shkëmbim

termik me

rrezatim

Kapacitet

termik

Nxehtësi

specifike

Nxehtësi

specifike e

shkrirjes dhe

ngurtësimit

Nxehtësi

specifike e

avullimit dhe

kondensimit

Nxehtësi e

fshehtë (latente)

Fuqi kalorifike

Sublimim

Nxehtësi e

harxhuar

Nxehtësi e

dobishme

30

FIZIKË

e vlimit të ujit;

të njehsojnë nxehtësinë që merr (jep) një

trup kur atij i ndryshon temperatura edhe

faza;

të shpjegojnë shndërrimin e energjisë që

ndodh te një trup gjatë djegies së tij;

të njehsojnë fuqinë kalorifike të një

lënde të djegshme;

të përdorin ekuacionin e balancit termik

kur trupat nuk pësojnë ndryshime fazore

të njehsojnë rendimentin e një ngrohësi;

të matin eksperimentalisht nxehtësinë

specifike, fuqinë kalorifike të një lënde;

të përdorin njësitë matëse të

temperaturës (celsius dhe kelvin),

nxehtësisë, nxehtësisë specifike,

nxehtësisë specifike të shkrirjes dhe

ngurtësimit, nxehtësisë specifike të

avullimit dhe kondensimit;

të mbledhin informacion dhe diskutojnë

mbi anomalinë e ujit.

Rendiment

Gazet

(12 orë)



koncepteve: gaz ideal, parametra

makroskopikë të gjendjes së një gazi,

proces izotermik, proces izobarik,

proces izohorik, ligj i Boil-Mariot, ligj i

Gej Lysakut, ligj i Sharlit;

të përshkruajnë gjendjen e një gazi dhe

ndryshimin e saj duke u nisur nga

Gaz ideal

Parametër

makroskopik i

gjendjes së një

gazi

Proces

izotermik

Proces izobarik

Proces izohorik

31

FIZIKË

parametrat makroskopikë të tij;

të përdorin ekuacionin e përgjithshëm të

gjendjes së një gazi RTM

mVp në

zgjidhjen e problemave;

të shpjegojnë procesin izobarik, izohorik

dhe izotermik;

të përdorin ekuacionin e përgjithshëm të

gjendjes së një gazi për të nxjerrë ligjin

e procesit izobarik, izohorik dhe

izotermik;

të interpretojnë grafikisht procesin

izobarik, izohorik dhe izotermik;

të përdorin ligjin e procesit izobarik,

izohorik dhe izotermik në zgjidhjen e

problemave;

të vërtetojnë eksperimentalisht ligjin e

Boil-Mariot dhe të Gej-Lysakut.

Ligj i Boil-

Mariot

Ligj i Gej

Lysakut

Ligj i Sharlit

32

FIZIKË







Elektrostatika

(3 orë)



koncepteve: elektrizim me fërkim,

elektrizim me takim, elektrizim me

induksion, tokëzim;

të shpjegojnë trupin e ngarkuar

pozitivisht (më shumë protone se

elektrone) dhe negativisht (më shumë

elektrone se protone);

të përshkruajnë elektrizimin me anë të

fërkimit, të takimit dhe të induksionit;

të shpjegojnë përcjellshmërinë

elektrike;

të klasifikojnë lëndët në përcjellës dhe

jopërcjellës të elektricitetit;

Elektrizim me

fërkim

Elektrizim me

takim

Elektrizim me

induksion

Elektroskop

Tokëzim

KLASA 9


33

FIZIKË

të përshkruajnë bashkëveprimin e

trupave të ngarkuar elektrikisht dhe

tokëzimin;

të shpjegojnë ndërtimin dhe parimin e

punës së elektroskopit;

të ndërtojnë një elektroskop;

të diskutojnë rreth dukurive që lidhen

me elektrizimin në jetën e përditshme

(p.sh. pse flokët e larë dhe të thatë

ngrihen përpjetë kur kalojmë disa herë

krehrin në to etj.).

Rryma elektrike

(19 orë)



koncepteve: rrymë elektrike, intensitet,

rezistencë, rezistencë e njëvlershme,

tension, lidhje në seri, lidhje në

paralel, qark i shkurtër, efekt termik,

kimik dhe magnetik;

të zotërojnë njohuritë elementare dhe

ligjësitë bazë të qarkut elektrik me

rrymë të vazhduar;

të shpjegojnë intuitivisht konceptet e

rrymës, tensionit dhe rezistencës;

të përdorin ampermetrin dhe

voltmetrin;

të dallojnë lidhjet në seri dhe në

paralel të rezistencave;

të zbatojnë formulën e ligjit të Omit

për përcaktimin e I, U dhe R për një

pjesë të qarkut;

Intensitet

Rezistencë

Rezistencë e

njëvlershme

Tension

Lidhje në seri

Lidhje në paralel

Qark i shkurtër

Siguresë

Efekt termik

Efekt kimik

Efekt magnetik

34

FIZIKË

të llogarisin rezistencën e njëvlershme,

rrymën dhe tensionin për lidhjen në

seri dhe paralel të rezistencave,

energjinë dhe fuqinë e rrymës;

të ndërtojnë qarqe në seri dhe në

paralel me elementet e tij (llambë,

çelës, prizë, spinë);

të zbatojnë rregullat e sigurisë gjatë

punës me qarkun elektrik;

të shpjegojnë qarkun e shkurtër dhe

siguresën e qarkut;

të përdorin njësitë e rrymës, të

tensionit, të rezistencës, të energjisë

elektrike, të fuqisë elektrike;

të shpjegojnë mënyrat si fizika ka

ndikuar në zhvillimin e teknologjisë

dhe në përmirësimin e kushteve të

jetesës së njerëzve (p.sh., zbulimi i

elektricitetit dhe përdorimi i pajisjeve

elektrike).

Elektromagnetizmi

(17 orë)



koncepteve: fushë magnetike,

bashkëveprim elektromagnetik, rregull

i dorës së majtë, rrymë e induktuar,

induksion elektromagnetik, rrymë

alternative, periodë, frekuencë,

amplitudë;

të shpjegojnë se bashkëveprimi i

Fushë magnetike

Bashkëveprim

elektromagnetik

Rregull i dorës së

majtë

Rrymë e

induktuar

Induksion

35

FIZIKË

rrymave dhe magneteve realizohet me

anën e fushave magnetike;

të demonstrojnë se kahu i forcës që

ushtron fusha magnetike mbi

përcjellësin me rrymë varet nga kahu i

rrymës dhe pozicioni i poleve të

magnetit në lidhje me përcjellësin;


funksionimin e elektromotorit;

të vrojtojnë eksperimentalisht lindjen e

rrymës elektrike nga ndryshimi i

fushës magnetike;

të realizojnë eksperimente për

induksionin elektromagnetik;

të shpjegojnë rrymën alternative dhe

madhësitë që e karakterizojnë atë;

të bëjnë dallimin ndërmjet rrymës

alternative dhe rrymës së vazhduar;


funksionimin e gjeneratorit;


funksionimin e transformatorit;

të përshkruajnë mënyrat e prodhimit

dhe transportimit të energjisë

elektrike;

të diskutojnë mënyrat për zvogëlimin e

humbjeve gjatë transportimit të

energjisë elektrike dhe kursimin e

energjisë elektrike (në familje, në

shkollë etj.);

elektromagnetik

Rrymë alternative

Periodë

Frekuencë

Amplitudë

Elektromotor

Transformator

Gjenerator

36

FIZIKË

të ndërtojnë dhe të interpretojnë drejt

skemat e shndërrimeve energjetike te

gjeneratori dhe te elektromotori;

të përdorin njësitë matëse të

frekuencës, të amplitudës, të periodës.

Vala dhe tingulli

(11 orë)



koncepteve: lëvizje lëkundëse,

periodë, frekuencë, gjatësi vale,

amplitudë, shpejtësi e përhapjes,

pasqyrim, difraksion, përthyerje,

interferencë, tingull;

të përcaktojnë kushtet për formimin

dhe përhapjen e lëvizjes lëkundëse;

të shpjegojnë dukuritë valore

pasqyrim, difraksion, përthyerje,

interferencë;

të zbatojnë ligjet e pasqyrimit dhe të

përthyerjes kur vala përhapet në

mjedise të ndryshme;

të përdorin njësitë matëse të gjatësisë

së valës, të frekuencës, të shpejtësisë,

të amplitudës dhe të periodës së saj;

të shpjegojnë tingullin si valë zanore;

të shpjegojnë si përhapet tingulli në

ajër (ngjeshja dhe rrallimi i ajrit –

analogjia me lëvizjen e valës në një

sustë);

të bëjnë dallimin midis jehonës,

dëgjimit pas pengesave, heshtjes dhe

Periodë

Frekuencë

Valë

Kreshtë e valës

Gjatësia e valës

Front vale

Formula λ = vT

Ruajtje e

frekuencës f1=f2

Rreze vale

α = α', λ1/v1 =

λ2/v2

Deformim i

frontit

Ndërfutje e

valëve

Gropë

Nyje

Akustikë

Frekuencë

akustike

Tingull

37

FIZIKË

përforcimit akustik;

të klasifikojnë disa vegla muzikore

sipas mënyrës së prodhimit të tingullit

nga ana e tyre;

të përshkruajnë ngjarje dhe njerëz që

kanë dhënë ndihmesë në zhvillimin e

fizikës gjatë historisë njerëzore (p.sh.,

zbulimi i telefonit);

të identifikojnë mënyrat për

zvogëlimin e ndotjes akustike.

Jehonë

Dëgjimi mbas

pengesave

Heshtje dhe

përforcim akustik

Kordë

Tinguj muzikorë

Ngjyrë e tingullit

Optika

gjeometrike

(20 orë)



koncepteve: tregues i përthyerjes, ligj i

pasqyrimit, ligj i përthyerjes, pasqyrë e

rrafshët, pasqyrë e lugët, pasqyrë e

mysët, thjerrë përmbledhëse, thjerrë

shpërndarëse, prizëm, shëmbëllim real,

shëmbëllim virtual, bosht optik, vatër,

qendër, zmadhim, fuqi optike, sistem

optik, sy hipermetrop, sy miop,

akomodim i syrit, largësi e të parit më

të mirë;

të interpretojnë ligjet e pasqyrimit dhe

të përthyerjes;

të zbatojnë eksperimentalisht ligjet e

pasqyrimit dhe të përthyerjes gjatë

kalimit të dritës në një pllakë me faqe

paralele;

të krahasojnë vetitë optike të

mjediseve të ndryshme bazuar në

Tregues i

përthyerjes

Ligj i pasqyrimit

Ligj i përthyerjes

Pasqyrë e rrafshët

Pasqyrë e lugët

Pasqyrë e mysët

Thjerrë

përmbledhëse

Thjerrë

shpërndarëse

Prizëm

Shëmbëllim real

Shëmbëllim

virtual

38

FIZIKË

treguesin e përthyerjes;

të bëjnë dallimin midis thjerrave dhe

pasqyrave;

të vrojtojnë eksperimentalisht

shëmbëllimin real dhe zmadhimin te

pasqyrat dhe te thjerrat;

të vizatojnë shëmbëllimet në thjerrat,

në pasqyrat e rrafshëta dhe në pasqyrat

sferike;

të dallojnë shëmbëllimet reale nga ato

virtuale;

të ndërtojnë shëmbëllime reale e

virtuale me mënyra të ndryshme, me

thjerra e pasqyra;

të zbatojnë formulën e thjerrave dhe

pasqyrave për njehsimin e largësisë

vatrore dhe distancës së shëmbëllimit;

të shpjegojnë syrin si sistem optik, si

dhe të metat e këtij sistemi;

të dallojnë syrin miop nga syri

hipermetrop, si dhe llojin e thjerrave

që shmangin këto defekte;

të përcaktojnë largësinë e të parit më të

mirë për syrin normal;

të formulojnë rregullat që përcaktojnë

higjienën e syrit;

të shpjegojnë ndërtimin dhe parimin e

punës së xhamit zmadhues, periskopit,

mikroskopit e teleskopit.

Bosht optik

Vatër

Qendër

Zmadhim

Sistem optik

Sy hipermetrop

Sy miop

Akomodim i syrit

Largësi e të parit

më të mirë

39

FIZIKË

8. SHTOJCA

8.1 Mjete mësimore të sugjeruara

Aparat për veprimin e forcës magnetike mbi përcjellësin me rrymë

Ampermetër

Burim drite me gaze të ndryshme

Burim drite për optikën

Busulla

Bobina primare dhe sekondare me bërthamë hekuri

Cilindri i dyfishtë i Arkimedit

Çelës thikë me kasetë

Disku për ekuilibrin e momenteve

Diapazonë

Ekran gjysmë i tejdukshëm

Ekran me çarje optike

Enë cilindrike të shkallëzuara të madhësive të ndryshme

Elika plastike

Elektromagnet

Forcëmatës (0-10N)

Filtra me ngjyra të ndryshme, plastike

Galvanometër laboratorik

Gjilpëra magnetike

Kalorimetër

Kronometër

Karroca laboratori

Kuti rezistencash montuar në kasetë

Komplet i rrotullave

Lama bimetalike

40

FIZIKË

Llambë me alkool

Magnet i drejtë

Magnet në formë patkoi

Metër shirit

Pajisje për demonstrimin e forcave paralele (Leva)

Lavjerrës elektrizues

Llambushka 3V

Peshore

Përcjellës elektrikë

Provëza qelqi

Pasqyrë e mysët

Pasqyrë e lugët

Pasqyra të rrafshëta

Reostat

Sferë me dorezë izoluese

Spektroskop i vogël për nxënës

Suport metalik me aksesorë

Seri fijesh metalike të montuara mbi pllakë

Susta elastike të madhësive të ndryshme

Shufër shkarkuese

Shufër ebaniti

Shufër qelqi

Tribometër

Termometër (0-200 Gradë Celsius)

Termometër -10-100 gradë Celsius

Thjerrë përmbledhëse

Thjerrë shpërndarëse

Thjerrë plan e mysët

Ulluk metalik

Voltmetër

41

FIZIKË

Alkool

Naftalinë

Pluhur hekuri

Mjete të tjera

Kompjuter

Aparat projeksioni

Televizor

Bimer

CD interaktive

Mjete të sigurisë

Poster i sigurisë në laborator

Syze mbrojtëse plastike

Kutia e ndihmës së shpejtë

8.2 Njësitë bazë

Si njësi themelore përdoren ato të sistemit SI:

Madhësia fizike Njësia Simboli për njësinë

gjatësia metër m

masa kilogram kg

koha sekondë s

intensiteti i rrymës elektrike amper A

temperatura kelvin K

intensiteti i dritës kandela cd

sasia e lëndës moli mol

42

FIZIKË

8.3 Madhësitë fizike, simbolet dhe njësitë

Madhësitë fizike që nuk janë të sistemit SI shënohen me asterisk*.

Madhësia fizike Simboli Njësia në SI Simboli i njësisë

masa m kilogram kg

gjatësia l metër m

distanca d metër m

rrezja R, r metër m

diametri D metër m

koha t sekondë s

perioda T sekondë s

zhvendosja s metër m

shpejtësia v metër për sekondë m/s

nxitimi a metër për sekondë katror m/s2

nxitimi i rënies së lirë g metër për sekondë katror m/s2

forca F njuton N

këndi φ *gradë 0

pesha P njuton N

sipërfaqja S metër katror m2

vëllimi V metër kub m3

dendësia d kilogram për metër kub kg/m3

shtypja p paskal Pa, N/m2

momenti i forcës M njuton metër Nm

momenti i çiftit M njuton metër Nm

43

FIZIKË

krahu i forcës d metër m

puna A xhaul J

koeficienti i fërkimit μ s’ka njësi

forca ngjeshëse Fn njuton N

forca e

kundërveprimit

N njuton N

forca rezultante FR njuton N

forca e rëndesës G njuton N

energjia E xhaul

*kilovatorë

*elektronvolt

J

kËh

eV

energjia potenciale Ep xhaul J

energjia kinetike Ek xhaul J

energjia mekanike Em xhaul J

rendimenti η s’ka njësi

fuqia P vat Ë

temperatura T

t

θ

kelvin

*gradë Celsius

*gradë Celsius

K

0C

0C

ndryshimi i

temperaturës

ΔT

Δt

gradë Kelvin

*gradë Celsius

K

0C

nxehtësia Q xhaul J

kapaciteti termik C xhaul për kelvin J/K

nxehtësia specifike c xhaul për kilogram kelvin

kiloxhaul për kilogram kelvin

J/kgK

kJ/kgK

44

FIZIKË

energjia e brendshme U xhaul J

nxehtësia specifike e

avullimit

L xhaul për kilogram J/kg


shkrirjes

λ xhaul për kilogram J/kg


djegies

q xhaul për kilogram J/kg

frekuenca f herc Hz, s-1

amplituda A metër m

gjatësia e valës λ metër m

shpejtësia e valës u metër për sekondë m/s

niveli i intensitetit të

tingullit

In *decibel dB

largësia vatrore f metri m

largësia e objektit d1 metri m

largësia e

shëmbëllimit

d2 metri m

zmadhimi z s’ka njësi

këndi i rënies α *gradë 0

këndi i pasqyrimit β *gradë 0

këndi i përthyerjes γ *gradë 0

treguesi i përthyerjes n s’ka njësi

këndi kritik αk gradë 0

fuqia e lenteve D dioptri 1/m

ngarkesa elektrike Q, q kulon C

fusha elektrike E njuton për kulon N/C

45

FIZIKË

volt për metër V/m

potenciali V volt V

diferenca e potencialit U volt V

kapaciteti C farad F

intensiteti i rrymës

elektrike

I amper A

rezistenca R om Ω

rezistenca specifike ρ om metër Ωm

energjia elektrike E xhaul J

fusha magnetike B tesla T

vlera efektive e

rrymës alternative

Ief amper A

vlera efektive e

tensionit alternativ

Uef volt V

vlera maksimale (pik)

e rrymës alternative

I0 amper A

vlera maksimale (pik)

e tensionit alternativ

U0 volt V

numri i spirave N s’ka njësi

ngarkesa e elektronit e kulon C

numri i masës A s’ka njësi

numri atomik Z s’ka njësi

46

FIZIKË

8.4 Shenjat dalluese për disa nga elementet përbërëse të qarqeve elektrike

Voltmetër

Ampermetër

Vatmetër

Llambë elektrike

Elektromotor

Çelës i hapur

Çelës i mbyllur

Burim rryme i vazhduar

Burim rryme alternativ

Përçues

Rezistencë

Reostat

instituti i zhvillimit tË...

Documents