EN SON PERNNE KADAR ELDEN GEEN UAKLARHm SCHNEIDERSon perinin* kadar muayene: 12000*20000 saat uan her yolcu ua tuglh kSr, kre sokulur. Bakm uzmanlan, teknisyen ve mhendisler en kk ve son perinine kadar her eyi glden geirecek bir bakma balarlar.26 Austos ".979 le vakti, Nijerya'da Lagos'-tayz. le gneinin nlar ehrin kenarn-daki milletleraras hava meydannn pistini vezerindeki herseyi kavuruyor Glgede 34*C.Boeing 727 yava yava kalka hazrlanyor. Kimse yolcular tanmyor. Cockpit'in giri kaps kapal ve kilitli. 9 saat sonra Hamburg-Fuhlsbt- tel'de uak yere ininceye kadar btn kaolar ve pencereler sk skya kapal kalacaktr Yalnz mrettebat gm renkli ua terk edebilir.Ertesi sabah sar bir treyler Boeing'i kancasndan yakalar ve dikkatle terminalin arkasndaki byk uak hangarnn numaral kapsndan ieriye sokar.Cr ve yeil tulumlu insanlar yerlerini alrlar, muazzam iskeleleri yerletirirler, vinleri harekete geirirler, el merdivenlerini dayarlar ve gelecein baslarna ne getireceinin farknda olmadan kaplar aarlar.Bundan sonra grdkleri bazlarn korkutur, bazlarn da kahkahalar iinde bartr: Koltuklarda, yerlerde, hallarn altnda, mutfakta bek- lenmiyen yolcular:hamam bcekleri, karafatmalar, ekirgeler ve tahta kurular. Baka trden siyah kurtlar da koridorlarda kouurlar Yirmi dakika kadar sonra bir ii gelir, Boein- gn her tarafn iyice tkar, insektizitle pompalar ve iki gnlk bir karantina lftn eder. Artk kimse

uaa giremezUan iinde canl ne varsa Kepti bu iki gOn iinde lr te bundan sonra uan o mehur muayenesi balar, ulatrma aralarnn tipine gre 12.000 le 20.000 uu} saati arasnda yaplan o pahal muayene, kalp ve bbreklerin incelenmesi, balar.l}te Nijerya Hava yollarnn, byk onarm ve ya bakma alnmak zere Hamburg'a uan bu maktnasnda da byle yaplacaktr Byle bir muayene ortalama bir milyon veya 930.000 svire frang tutar, eer bir Boeing, bir DC-10 veya bir Airbus Alminyum kaburgalarna kadar demonte edilir, onarlr ve tekrar monte edilirseKaptan pilot mahalli, cockpit, btn ara va ayprtlanyta ala alman Hk yardk.Yapacaklar i en ufak ayrntlarna kadar bilen yksek derecede htisas sahibi mhendis, teknisyen ve iiler makinenin zerine karncalar gibi saldrrlar.Hamburg-Fuhlsbttel'de Lufthansa ylda kendisinin 100 ve yabanc irketlerin 80 uan byle muayene eder ve onarr Kuveytli, Suudi ArabistanlI. rdnl, Msrl, Suriyeli ve rakllar uaklarn, Iranl, YugoslavyalI, RomanyalI, Bul-

Uak zarfnn salam olduu zarindakl btfin boyann lyica kazmmasmdan sonra sniafrttr. Bu da gOnlarca altosu.garlar ve NijeryalIlar gibi Federal Alman Cumhuriyetinde yllk muayene ettirirler ve onartrlar Mteri listesine Bulgar Cumhurbakan Ceansescu, Msrn Devlet Bakan Sedat dahildir ve bir ok petrol eyhleri ahsi uaklarnn burada muayene edilip onarlmasna ok byk nem verirler ve herhangi bir l hangarnda elden geirilmesini istemezlerSwissair (svire) in mterileri arasnda rnein Spantax. Trk Hava Yollar, Seabord. Air Bahama. Capital International Airways, Air Afrique. Air Zaire, Garuda. Martinair. VASA THAI ve PAl vardr Astrian Airlines ve Finnalr de yllk muayene ve onarmlarn svire Hava Yollarna yaptrrlarBu ekilde yabanc uaklarn bakm yznden ulduka iyi para kazanldn Lufthansa, Hamburg uak bakm atelyesi ase bakm ubesi mdr Dek Cehri u ekilde ifade etmektedir "altrdmz 1000 iiden 300' d siparilerden geinir " Basn szcs lochen Fahnert de ''Eer vabanc havayollar ile beraber almasay-

dik, $u grdnz dok tesislerinin giderlerini tek babna zerimize alamazdk", diye ilve eder.Lufthansa ile Swissair aralarndaki ortak alnma anlamalarna gre icabnda en son perine kadar muayene etmek suretiyle, o pahal, byk son sistem uaklar en yeni standartlara uygun ekilde tutma grevini zerlerine almlardr.Lufthansa, Air France, Alitalia, Sabena ve Iberia ile Atlas ortakl ad altnda rgtlenmitir. Swissair KLM. SAS ve UTA (Fransz Hava Tasma Birlii) ile de KSSU- ortak grubunu oluturur.Pratik bakmdan bunun anlam sudur: Atlas Ortaklnn btn B-747 Jumbo'lar Air France'- da demonte edilir DC -10 larn tm genel bakmlar Alitalia'ya aittir, Lufthansa'nn onbir DC-KFunun da gvem buraya bamldr. Airbus A-300 ve daha kk Boeing modelleri Hamburg'da bakm grrler.KSSU- grubunda ise DC-10'un elektronik hcreleri ve uu mekanizmasna Swissair bakar KLM, DC-KFun motorlarnn bakmndan sorumludur. B-747'nin gvdeleri de onun tarafndan ncelenir. B-747'nn motorlarna SAS bakar. UTA Fransada yalnz her iki uak tipinin uu takmlarn ve ok sayda yardmc elemanlarn revizyona tabi tutar Btn bunlar en ufak ayrntlarna kadar dnlm bir ortak rgtlenmenin rndr.Uak bakmnn bir blgenin infrastrktrne (uaklarn uabilmesi iin gerekli tesisler, hangarlar. atlyeler v s ye) ne kadar kuvvetli bir etki yapt Hamburg rnei bize gsterir: Orada Lufthansa-Werft (tersanesi) Hamburg Limannda birinci dereceyi almtr. retim bakmndan uak tersanesi en byk teknik isletmelerin imdiden basnda gelmektedir, koskoca Hamburg Liman drdnc sradadr.Bu insan artmamaldr. Uak yapclar birok baka sey arasnda Avrupa'nen en byk galvanizasyon tesislerine de sahiptirler Tamir gren paralar. 208 deiik banyodan geerek tekrar kullanlabilir hale gelmeleri iin nikel, gm bakr, kadmiyum, fosfor, kalay, sert kroma ve daha birok baka banyolara girip karlar. Bu eyep pahaldr, fakat gene de imalci fabrikadan yeni paralar satn almaktan ok ucuza gelir 30 mm boyunda basit bir vida 40 DM, paslanmaz elikten yaplm bir uak mutfak takm 38.000 DM (Alman mark) kadardr Fakat btn bunlara ramen Amerika'dan hi yedek para getirmemekle de bu yenileme isi tamamlanamaz 115 uaktan oluan kuvvetli Lufthansa filosunun her zaman uabilirbir durumda bulunabilmesi iin, merkez malzeme deposunda (maazasnda) birbirinden farkl241.0 yedek para stok edilmitir, hatta bazlar 1000 takm olarak 8unun tm tutar 980 milyon DM kadardrSwissair'in 64 uaklk filosu iin svire'de yedek para deposunda 200 milyon svire Frank kymetinde deiik uak paras vardr.Uak teknisyen ve isileri istedikleri her yedek parann, bilgisayar yardmyle 10 dakika inde bulunup ellerine gelmesinden dolay kvan duymaktadrlar Bir para gnderme deposu (veya maazas) 24 saat iinde mterisine kaynak ad verilen 124.000 deiik yedek paray elistirebilirBir jet kre gittii zaman (bu ne bir rastlantdr, ne de uan durumu ile ilgilidir) her Sev tam manasyle inceden inceye programlanmtr Genel byk bakmn sresi, k bu uan tip ve modeline gre her drt veya alt ylda bir yaplr, her uak iin aylarca nce ayr ayr saptanr.Olaanst dakik bir isletme planndan sonra uaklar trafikten ekilir, tersaneye gnderilir, doka alnr ve zerindeki btn hareket eden paralar birer birer karlr"Nrnberg" adndaki bir Boeing 707-330 B tam 26 Ocak 1980 de Hamburg'a gelmitir, bu uak 24 Kasm 1%5'te isletmeye girmiti ve bylece Lufthansa'nn en eski nc ua idi.Bu kdemli makine bir sre iinde 60575 uu saati alm. 17745 kez kalkm ve inmi, yuvarlak drt yl nceki son ana bakmdan bu yana 15.635 uu Mati gemitir.Bu yl yasl uak, zenatn btn kurallarna gre tamamiyle yeni bir duruma sokulacaktr. Tahmin edilen tm "yatma" zaman 24 gndr.Bu srada en nemli grev sudur Uzman isi ve mhendisler uak hcre ve kanatlarn yorulma grntleri atlak ve korozyon bakmndan sistematik bir surette muayene edeceklerdir Bunun iin makine soyunmak zorundadr: yan motorlar, uak zerindeki btn kanatlar v.s paralar "balama kuaklarna" kadar belirli bir demontaj sra ve sresine gre karlacaktr ve 24 saat sonra montrler uan zerinde en ufak perin ve vidasna kadar bal bulunan her eyi karm olurlarUak hcresinin en uzak ve yaklalmaz kselerinin bile muayene edilebilmesi iin uan zerindeki boyann bile kaznmas gerekir, btn lake edilmi yzeyler temizce asitlenir. Cizli yerlerdeki bozukluklar (atlaklar) grmek iin en son sistem Rntgen ve Ultrason aygtlar kullanlmaktadr. u veya bu atlan bulunmas

normal saylr, zira modern bir jetin uu* esnasnda etkisi altnda bulunduu arlklar muazzamdrFrankfurt'ta Lufthansa'nn bakm efi Werner Hupe bunu ;u ekilde aklar: "Bir uak gvdesi bir balona benzer, uak kalka getii zaman bu balon ier ve inie geerkende boalr. 10.000 metre ykseklerde hcredeki basn, ua saran atmosferdeki basntan ok fazladr. Uak inince basn dengesi tekrar salanr, balon kendi iine decek ekilde bzlr"Yorulma testlerinde uak imaltlar, yklenmenin snrlarn anlamaya alrlar. Bylece uu modelinde yalnz bir yl iinde kalk ve iniler ve evrinti durumlar dahil olmak zere60.0 uu saati Simle (taklit) edilir, bu normal bir uzun mesafe uann ancak 15-20 vlda bandan geen bir grevdir Bylece edinilen deneyler uan ayn tp uak serilerine bildirilmek zere btn dnyaya yaynlanrlar.Zayf blgelere ait gvenilir iaretleri, statik testleri de verir Pistte hi bir tehlike olmadan en

Uan Iirtdaki motor en ufak ayrcalklanna kadar damonta adlllr.tehlikeli durum tecrbe edilir, 265 tonluk ar bir lumbo'nun girecei byle bir tehlikeye 46 tonluk bir B-737 de sokulabilir Kontol edilmeyen bi pike uucundan sonra makinann yakalanmas. Pilotun makinasn tekrar yatay duruma getirdii anda, gvde ne doru eilir ve arka da fazlasyla aaya, kanat ular ise d yukarya doru bklrBu esnada brey krlmazsa, artk sonsuzlua kadar salam kalr Boeing'in orta mesafe jetlerinde kanatlarn bklmesinde elde edilen rekor budur. Kanat ular statik testle krlmadan 3,5 metre kadar yukarya dnebilir Bundan dolay fena havada uak bir para sallanrsa sakn korkmayn Eer kanatlar bir orba anandan kaan bir tavuun kanatlar gibi rpmaya balarsa, o zaman durum ciddidir Kk atlaklar olan, ufak deil. Lufthansa jetlerindebile, tamayan paralarnda kk atlaklar olduu takdirde byk muayene istasyonlarna kadar uularna devam ettirilmesi, sizi artmasn Cenel bir kural udur, atlaklarn ilerlemesi durdurulmaldr atlaklarn iki ucuna birer delik delinerek onlarn ilerlemesi durdurulur ve mesele biter Karan hidrolik hatlar iin muayyen bir dereceye kadar pek kimse aldrmaz. Tehlike derecesini belirtmek iin basit bir kronometreye ihtiya vardr Bu ile megul olan ii bir aka damlaya bir de saate bakar. Bir dakikada 5 damladan daha az szarsa, mesele imdilik unutulur 5 damla szarsa iki olaslk vardr ya derhal onarlr, ya da her ey yle braklr ve derhal onarm iin geri uulur "Flyback limit" ondan itibaren geri dnmenin baz risklerle yaplabilecei eik noktasdrAyn ekilde yk uaklarnda Smoke-(du

man) Detektr tesisi de basite muayene edilir. U/man ii kk pencereleri kapar, uzun bir boru alr, bir sigara yakar ve duman kk bir delikten ykleme ksmna fler E ger alarm tesisleri iliyorsa, yaplacak bir ey yokturUcak teknisyenleri ellerindeki imknlarn ok snrl olduunu pek iyi bilirler. Kendi yeteneklerimize ve bulu kabiliyetlerimize kar gz kapal bir emniyet doru deildirAmerikallarn et motorlar in kullandklar ku testinin kularn korunmasyla pek ilgisi yoktur. Bir hava topundan kanada yaban kazlar let motorunun giriine doru savrulur Varsaym elik trbin bu hcumu iyice atlatrsa uu srasnda da bir ku srs de trbinler tarafndan mkemmelen emlebilecektr"Foreign Obect damage" ile bu cins yabanc madde arpmalar ifade edilir "Bir motor bozulsa bile btn et motorlu uaklar mkemmelen havada kalabilir. Tabi en yakn hava alannda yere imlmelidr." diyor bakm efi Hupe.Bir yl kadar nce kagoda den DC-10 kalkarken bir motorunu kaybetmiti. Makinay tutmaya imkn yoktu, nk btn hidrolik sistemleri paralanmt Sonu, muvakkaten bu tip btn uaklarn emas btn dnyadaMotorda yaplan aon kontrol.Burada yalnz ykaak kaliteli uzmanlar almaa mezundur.yasaklanmtimdiye kadar kimsenin bilmedii bir ey vardr O da bu talihsiz maknann hi bir ey kullanmadan kolayca tutulabilecei idi Esasl dakik aratrmalar neticesinde bir gsterge saatinin krlm olduu meydana kmtr Pilot cok ge olarak akmn nereden koptuunun farknda olabilmi ve panie kaplmt 20 meslekta SmOlatrde avn durumla karlatklar iin serinkanllklarn koruma baarmlard ve ua gzelce indirmee muvaftak oldular Btn bvk jetlerin byle byk emniyet rezervleri vardr ve teknik bakmdan gkten ta gibi vere demezler Hidrolik ve elektrik sistemlerin bvk bir "Redundanz" lan vardr, yani tamamiyle birbirinden bamsz devrelerle ayr ayr , drt kez ayn ii yapmak zere donatlmtr ve bvlece biri bozulsa, tekiler ayn ii yapmaya devam ederlerBelirli radyo ve elektronik aygtlar hi korkmadan paralanp dnceye kadar kullan-

lablirler, bunlarn lk normal (rutin) kontrolda yenileri taklabilir Mekanisyenlerin arasnda kullanlan "kasa sandk dan, kara sandk ieri" diye bir tabir bu etkili ilkeyi ifade eder.Yanma odalar, trbinler ve kompresrler gibi motor akam teknik kusursuz durumlarnn snrna kadar isletmede tutulur.Ancak belirli snrlara eriilince motor deitirilir Bunlarda son durumlar kararn alnmasnda rol oynar. Burada uu saatlerine, btn trbin kontrollerine ve yerde yaplan muayenelere baklmaz. Buna meslek dilinde "On condition-Maintenance" (Koula, duruma gre bakm) denir Oysa gvde akamna, tayc yzeylere (kanatlar v.s. ye de dzenli bir takvime gre bakm) yaplr.Daha 1972 de bile motor aksam belirli srelerde bakma alnrd. Bugn ise zel tehis (tan) yntemleri kabul edilmitir, buna gre en yakn istasyonda bir arza saptanncaya kadar motorlar altrlr. Boroskop ad verilen uzun sondalarla teknisyenler trbnlerin ilerine kadar girerler, tpk bir mideyi ayna ile muayene ettikten sonra hastann ya bireyi olmadna ya da ameliyatna karar veren bir doktor gibi onlarAmerikan uak fabrikas Lockheed geleceinakar yakt olarak sv hidroen kullanmakzere geni bir plan hazrlamtr. Bunun ikiesasl nedeni vardr; Biri hdro|enin dnyamzdasnrsz lde bulunmasdr; kincisi ise hidrojenkullanld takdirde byle bir uan ekzozununsaf su buhar karacadrNeredeyse 1987 tarihinde yani 6*7 yl sonra bu ekilde alan byk iki uak devreye girmi olacaktr: bunlardan biri 400 yolcu tayabilen drt motorlu byk hacimli, kfalararas bir jet ua olacak ve hi durmadan11.350 kilometre uabilecektir. Bu Los Angeles- Frankfurt demektir. Yolcular iin iki ayr ve bagajlar iin de ayr nc bir kat ayrlmtr.kinci uak ise havada yalnz yk tayacaktr. Bu jet ua Lookheed Jumbo L-1011 Tristar'-da bylece trbinlerin gelecei hakknda karar verirler. Kompresrn kademesi ise dorudan doruya elektrik el lambas ile muayene edilir. Btn byk havayollarnda kullanlan bir bakm sistemi de verimlilii, geerlii emniyet altna alr ve buna meslek dilinde (Reliability data on demand) ksacas "ROD" denir. Bunun anlam udur Bir uan gvenlilii ile ilgili olan btn veriler pilot veya uak personeli tarafndan yaplan btn ikyetler merkezi bir bilgisayara verilirte kuku halinde, arzann derhal dzeltilmesine veya onunla bir sre daha uulabilecei- ne karar verecek bu bilgisayardr. Eer sebebi bilinmeyen bir arza karsnda bilgisayar alarm iareti verirse, o zaman arzann kaynan bulmaktan baka bir grevleri olmayan ve onlara "trouble shooter" ad verilen uzmanlar ie sarlrlar Eer bu pistte yaplamazsa, uak prova edilmek zere uurulur. herhangi bir ekilde trouble shooting" bir son buluncaya kadar.WELTWOCHE-PLUS'tann gelitirilmi bir modelidir. 22.170 kilo sv hidrojen alan tankyla bu uak 49 tondan fazla yk 6.600 kilometreden fazla uzaa gtrebilecektir Hidroen ile ileyen bu yk uann bir zellii de tank (depo) lardaki sv hidrojenin yk ambarlarn bir tr dev derin souk buzdolabna dntrmesidirCvenliliin salanabilmesi iin sv hidrojen mthi bir patlaycdr tanklar kayc tayc raylar altnda zel duvarlarla kaplanmaktadr. Uaklar kalkmalarndan biraz nce en ksa yoldan zel ekilde yaktla doldurulacaktrHOBBY'dtnGelecein Ua m ?BENZN YERNE HDROJEN

lablirler, bunlarn lk normal (rutin) kontrolda yenileri taklabilir Mekanisyenlerin arasnda kullanlan "kasa sandk dan, kara sandk ieri" diye bir tabir bu etkili ilkeyi ifade eder.Yanma odalar, trbinler ve kompresrler gibi motor akam teknik kusursuz durumlarnn snrna kadar isletmede tutulur.Ancak belirli snrlara eriilince motor deitirilir Bunlarda son durumlar kararn alnmasnda rol oynar. Burada uu saatlerine, btn trbin kontrollerine ve yerde yaplan muayenelere baklmaz. Buna meslek dilinde "On condition-Maintenance" (Koula, duruma gre bakm) denir Oysa gvde akamna, tayc yzeylere (kanatlar v.s. ye de dzenli bir takvime gre bakm) yaplr.Daha 1972 de bile motor aksam belirli srelerde bakma alnrd. Bugn ise zel tehis (tan) yntemleri kabul edilmitir, buna gre en yakn istasyonda bir arza saptanncaya kadar motorlar altrlr. Boroskop ad verilen uzun sondalarla teknisyenler trbnlerin ilerine kadar girerler, tpk bir mideyi ayna ile muayene ettikten sonra hastann ya bireyi olmadna ya da ameliyatna karar veren bir doktor gibi onlarAmerikan uak fabrikas Lockheed geleceinakar yakt olarak sv hidroen kullanmakzere geni bir plan hazrlamtr. Bunun ikiesasl nedeni vardr; Biri hdro|enin dnyamzdasnrsz lde bulunmasdr; kincisi ise hidrojenkullanld takdirde byle bir uan ekzozununsaf su buhar karacadrNeredeyse 1987 tarihinde yani 6*7 yl sonra bu ekilde alan byk iki uak devreye girmi olacaktr: bunlardan biri 400 yolcu tayabilen drt motorlu byk hacimli, kfalararas bir jet ua olacak ve hi durmadan11.350 kilometre uabilecektir. Bu Los Angeles- Frankfurt demektir. Yolcular iin iki ayr ve bagajlar iin de ayr nc bir kat ayrlmtr.kinci uak ise havada yalnz yk tayacaktr. Bu jet ua Lookheed Jumbo L-1011 Tristar'-da bylece trbinlerin gelecei hakknda karar verirler. Kompresrn kademesi ise dorudan doruya elektrik el lambas ile muayene edilir. Btn byk havayollarnda kullanlan bir bakm sistemi de verimlilii, geerlii emniyet altna alr ve buna meslek dilinde (Reliability data on demand) ksacas "ROD" denir. Bunun anlam udur Bir uan gvenlilii ile ilgili olan btn veriler pilot veya uak personeli tarafndan yaplan btn ikyetler merkezi bir bilgisayara verilirte kuku halinde, arzann derhal dzeltilmesine veya onunla bir sre daha uulabilecei- ne karar verecek bu bilgisayardr. Eer sebebi bilinmeyen bir arza karsnda bilgisayar alarm iareti verirse, o zaman arzann kaynan bulmaktan baka bir grevleri olmayan ve onlara "trouble shooter" ad verilen uzmanlar ie sarlrlar Eer bu pistte yaplamazsa, uak prova edilmek zere uurulur. herhangi bir ekilde trouble shooting" bir son buluncaya kadar.WELTWOCHE-PLUS'tann gelitirilmi bir modelidir. 22.170 kilo sv hidrojen alan tankyla bu uak 49 tondan fazla yk 6.600 kilometreden fazla uzaa gtrebilecektir Hidroen ile ileyen bu yk uann bir zellii de tank (depo) lardaki sv hidrojenin yk ambarlarn bir tr dev derin souk buzdolabna dntrmesidirCvenliliin salanabilmesi iin sv hidrojen mthi bir patlaycdr tanklar kayc tayc raylar altnda zel duvarlarla kaplanmaktadr. Uaklar kalkmalarndan biraz nce en ksa yoldan zel ekilde yaktla doldurulacaktrHOBBY'dtnGelecein Ua m ?BENZN YERNE HDROJEN

Lock Lead'n Hidrojen - jumbo ue0t: 11300 Mkxmtnyt 400 yolcuyla uar va ekzox olarak mi buhan karr.60 ton kadar yk evreyi hi bir yekilde klriatmadan 0600 kiiomatr* uar ve am hkfrojan sayaainda yk ambarlan birer derin eoftutucu buz doieb* vazHeaki grr.

Bilim Asndan :GLMEK NEDR ?Erdoan SAKMANGlmek bir reflekstir Geri bu szcn anla-mn bugn bile ok deiik biimde tanmla-yan ruhbilimciler vardr ama refleks para atldzaman alnp belli nesneyi karlk olarak verenmakinenin hareketiyle aklanabilir Genel ola-rak. belli bit etkileme, bilinen bir tepkiyidouruyorsa, bu oluuma refleks denirGlme, yzdeki onbe kasn brbryte uyumlu bir biimde gerilmesi sonucu oluur Az kenarlar geri ekilir ve az da olsa yukar kalkar st dudak yerdir ve dilerimiz grlr Azn iki yannda burun kanatlarndan balayan derin izgiler belirir Gzalt derisi buruur ve gzler daha aydnlanr Nefes alma sklarst duda kaldran kasn (Zygomatic major) elektrikle etkilenmesi sonucu da glme olumaktadr ocuklar gdklayan ve isteriklen telkin yoluyla uyaran aratrclarn ektikleri filmlerde eitli derecede glme belirtileri saptanmtr Bunlar, glmenin refleks olduunun kantlardr. Ama, refleksler bolukta olumazlar Az ya da ok sinirsel dzenle ilikilidirlernsan, dier canllardan ayrdedilebilen duruma geldii ok eski zamanlarda vahi ve acmasz bir evrede yayordu Hem hayvanlardan ve doal etkilerden hem dier insanlardan korunmak zorundayd Yaamn srdrebilmek iin k ayr sinirsel dzen gelitirdi Bunlardan br akln denetiminde olan Beyinsel Sinir Dzenidir (Systema nervosum cortcalis). Yaratclk ve uygulama anlarnda beynimiz (Cortex cerebralis) grevdedir kinci dzen, olaan vcut ilevlerini yrten zerk Sinirsel Dzendir (Systema nervosun autonomcum). Glklerle karlalan durumlarda bu dzen kendiliinden ayarlamalar yaparak yaamn srdrlmesini salar Ik blm vardr birincisi Pasarempatik Snr Dzeni (Systema nervosun parasympathe- tcum). dieri Sempatik Sinir Dzeni (Systema nervosum sympathelicum). Vcutta dengeyi salamak iin bu sinirsel dzenler birbirlerinin tersi ynde alrlar Sempatik dzen g harcar.levi, kalp atlarn hzlandrmak, kan basncn oaltmak ve solumay abuklatrmaktr. Parasempatik dzen, g koruyucudur Kalb yavalatr. kan basncn drr, soluk almay olagaa dzeyine indirger.Bir glk veya sorunla karlanca stnlk Sempatik dzene geer Sanki her glk ve her sorun kamay ya da dmeyt gerektiriyormu gibi vcudu uyarr Halbuki bu karan beynin dnen blmnn vermesi gerekir Bir kumandann orduyu savaa hazrlamas gibi vcudu hazrol durumuna geirir Bu amala vcut, bvk g kullanr. Karacierden gelen glikoz kana verilir ve soluklanma artar Aym zamanda kalp atlar hzlanr ve kan basnc ykselir Bu taalyetlerlekaslara gereken gda bol bol verilmi olur Kan. o anda ilevi olmayan mide ve cilt gibi yerlerden alnarak beyin ve kaslara aktarlr Yzn sararmas ve cildin kurumas bundandr Sindirim yavalam hatta durmutur. Tkrk bezleri artk almaz Bunlar sava durumuna gemi vcut iin gereksiz saylr. G harcamas arttndan vcut ss ykselir ve terleme balar. Ama vcudun souma ihtiyacn karlamak iin btn kllar ve tyler diken diken olur Hatta kann phtlama zellii belirebilecek kanamalar nlemek iin oalrVcut gerekten savamak veya lmemek ya da nemli derecede yaralanmamak iin kamak durumundaysa, btn bu abalar gereklidir Oluan g dg veya ka srasnda kullanlacaktr Tehlike veya sorunlu durum getikten sonra vcudu olaan duruma Parasempatik Dzen getirr Kalbi yavalatr, kan basncn azaltr, sindirimi balatr ve cildimizden ekilen kan geri gnderir Sempatik dzen vcudu ksa srede hazrol durumuna geirir ama Parasempatik Dzen oluan gcn harcanmasn beklemek zorundadrTa ta devrinden bugne, insanda bulunan Sempatik Snr Dzeni her zorunlu durumda btn vcudu ayaa kaldrr tger savaacak veya kaacak bir durum yoksa, kaslara toplanan byk

gcn kullanlmas ve bundan sonra Parasempatik dzenin denge iine girimesi olanakszdr. Kavga edecek duruma gelenlerin ksa srede yatmamalarnn nedeni, harekete geen gc kullanmam olmalardr nsan bir sorun karsn- dayken sanki ta devri olaylar yaanyormu gibi Sempatik Sinirsel Dzeni harekete geer Oluan g. akln kullandna oranla ok byktr. Sorun zld anda biriken gcn pek az bir blm kullanlmtr Vcudun yeniden denge durumuna gelmesi iin fazla gcn harcanmas gerekir k bu. vcudun dier blmleri uyarlmadan en kolay glme ile salanr Neden glme demlen refleksle bu g boalm salanr? Vurucu blmlerdeki gc kaslar eitli hareketlerle harcamak zorundadrlar Kullanmazlarsa, titremeler ve sarslmalar grlr Birbiryle bir an kapan fakat evredekilerin ayrd dg- lerin geirdikleri fiziksel sarsntlarn nedeni, biriken gcn boaltlmam olmasndandr. "Hzn alamad" deyimi bu durumu vurgular Harcanmayan gcn vcudu en az yoran bir dzenle atlmas zorunludur Aks takdirde, kiiler daha ok sarslrlar Yumruunu hedefine oturtmayan veya havaya yumruk sallayan daha ok yorulur nk, bu hareket vcudu aslnda gereksiz, baka hareketler yapmaya zorlar. Vcudun olabildiince az hareketle biriken gc boaltt dzen, yzdeki onbe kas ve bunlara elik eden kesik kesik solumalar ile oluturduu karn hareketleridir. Bunlar glme olgusunun d belirtileridirO halde, glme, g veya sorunlu bir durumu zdkten sonra g durum nedeniyle Sempatik dzenin kendiliinden gelitirdii ama kullanamad fazla gcn boalm srasnda vcudun ald grntr. Olaan yaamn srdrld mutlu durumun belirtisidir.Ana memesinden doyarak ayrlan bebekler gler Hatta uykuda gldkleri sk sk grlr. Buz zerinde aya kayarak dene ve kimi vcut arpklklarna glnr. Elindeki problemi zen kii, almalar ie yarar sonu veren mucit ayn belirtileri u veya bu derecede gsterirlerGlmek, yaantnn gerginliklerinden kurtararak boalm m salar? Yoksa bakalarndan stn (falan havu kadar burnu var benimki hokka gibi) olduunu farkeden m gler? Kukusuz glnmeyen daha bir ok boalmlar vardr Ama akl kullanmann sz konusu olduu durumlarda glnyorsa, ana memesinden doyarak ayrlan bebein glmsemesine, akl kullanmann sonucu denilebilir mi ?Bu sorular dnldnde varlacak sonu, glmenin akl ile. idrak ile ilikili olduudur Bu,km boalmlarn, iemek ve barsaklar boaltmak gibi, neden glme oluturmadklarn aklamaktadrAna memesinden glerek ayrlan bebeklerin karn doyurmak ile akllar arasnda iliki olmasa, yar doyan bir bebein zorla memeden ayrldnda alamas. aklanamaz.Ana memesinden iyice doyarak ayrlan bebek, alk veya yar doygunluk sorunu ile kar karya deildir Sempatik dzenin uyarsyla giritii ura sonulanm ve kullanmad fazla gc glerek boaltma aamasna gelmitir. Aslnda, doyuma ulamak (tatmin olmak) istenmeyen veya sorunlu bir durumdan, arzulanan bir duruma ulamaktan baka nedir? Peki, bebek bile akln kullanabli- yorsa. uykusundaki glmsemeleri nasl aklanabilir? Gene akln kullanmakta mdr?Akln uykuda kullanldn gsteren pek ok rnek verilebilir. Fakat, problemi uykuda zdn kendisi anlatanlardan biri PONCARE dir Fuks dnmlerini yar uyur haldeyken bulmutur Bunlar, deiik grnen byklklerin gerekle ayn eyin farkl ifadeleri olduklarn gstermek iin kullanlrlar. KEKULE. bileiklerin molekllerinin drtgen, begen, v.b., biimdeki ak yaplarn ryasnda, kuyruklarn sran ylanlara benzeterek elde etmitir. Yan, gzleri ak akl yrtme nasl olaan ise, bilinalt da gerekli ve yeterli verilerle yklenince sorunlar kendiliinden zebilmektedir Yoksa "istihareye yatmak" bakaca nasl yorumlanabilir?Kukusuz buzda kaymadan yrmek zlmesi gerekli bir sorundur. nk, insann yaps buz zerinde yrmeye elverili deildir Dmek. temel ama yaamay tehlikeye ataca iin aresi bulunmal yani sorun, kiinin iinde bulunduu koullara uygun olarak zlmelidir Buz zerinde denleri grmek, bu sorunu zemediklerine tank olmaktr Bunu alglayan Sempatik dzen kendiliinden vcudu uyarr zm nceki deneylerinden bilen kii bylece oluturduu fazla gc kullanmak zorunda kalr ve glerKambura glmek veya olaand byk burunlara glmsemek, istenen bir durumda olduunun farkna varmaktandr. stenen, toplumun ounluunun olaan sayd fiziksel durumdur Bir eyin istenen olmas, istenmeyen bir durumun sz konusu edilebileceini gsterir. stenen ve istenmeyen durumlar da birlikte bir sorun tanmlarlar Kamburu grr grmez sorunu farkeden Sempatik dzen vcudu uyarr ve sava gc oluturur. ok ksa bir sre sonra sorun olmad anlalr fakat ar gcn harcanmas gerekir K bunu en kolay yoldan ve kendilign-

den yapar, glerPalyaoya neden glnr? Paly*;onun glnen hemen her hareketim ele almak yerine, ilk gze arpan giyini biimine neden glndgn aklamak yeterli olacaktr zleri boyanarak bytlm, kendi ka ve kirpikleri daha irileriyle rtl, salar orta ksmdan yol verir gibi kaznm, dudaklar hepgler. elmack kemikleri buradadr anlamnda al al. pantolonu iki kiilik ve belki altm numara ayakkabl palyaoya grnd anda glnr evreden alnan benzer alglamalarn says arttka bellekteki izleri daha da derinleir Geen ara saysnn artmasyla yoldaki izlerin derinlemesi gibi bu alglamalar, allanlar, en iyi bedenenler olur Seyirci olaan kii ve giysilere almtr Olaand grntler, sorunlu bir durum varm gibi seyirciyi uyarr nk beyinde hazr zm kalb yoktur Sempatik dzen harekete geer ve gerekmeyen ar g oluur Bu durumda bile palyaonun g olabilecek hareketleri yapabilmesi hatta d ve kalklar allmn da tesinde bir kolaylkla becermesi, izlenenlerin sorun olmadn gsterir Bylece, gereksiz uyarlan vcut oluturduu gc glme olarak boaltmak zorunda kalr.Yetikinleri taklit eden ocuklara, erkek giysisindeki kadnlara ve kadn klndaki erkeklere de ayn nedenle glnrYoksa, glme armann veya artmann bir sonucu mudur? Bir durum karsnda armak, ne yapacan, ne syleyeceini bilmemek veya bilinenlerden birine karar verememek anlamnda alnabilir Bu gibilerin durumu, grenlere, seyredenlere gln gelebilir Buz zerinde aya kayp den az purolu besili kalantora neden glnyorsa. kararsza da ayn nedenle glnr armak, bunu hi beklemiyordum" anlamndaysa. beklenmeyen szn, davrann veya dncenin derde deva olduu kabul ediliyor demektir Ya da "bunu hi beklemiyordum" diyenin iine gelmeyen bir sz, bir hareket yaplmtr Kim. kendisine yararl grmedii eyle, sorun olmadna karar verebilir? Rahatlar ve gergrletren gc boaltarak kahkaha atar veya gler? Ama. dnmedii bir arenin ie yaradn anladnda gler Bu. ilk bakta sorun olan, glk gsteren bir durumun stesinden gelinebileceim gsterir. Vcut, ha- zrol durumunu brakmak zorundadr ki bu glme ile sonulanr Gldren; ne yaplacan, ne syleneceini bilmemek deil, grlemeyen zmn bulunmas, akl edilmesidir. Glen kii zm kabul ettiinden gerginlikten kurtulur ve biriken gereksiz gc boaltrarmak, "hayran olmak" anlamnda da alnabilir Hayranlk, iki nesne ya da durum arasndaki fark grmektir Bu fark grmek ya birinden dierine nasl ulalacan bilmek ya da birine ulald iin dierinin vedigi gerginlikten kurtulmaktr Her ikisinde de istenmeyen veya deitirilmesi arzulanan durum yani sorun ortadan kalkmtr Sorunlu durum Sempatik dzeni uyard ve bylece vcudun vurucu ularnda g oluturduu iin, vcut bu gc boaltmak zorundadr Bunun iin, kullanlmayan g kan ile akcierlere tanr Orada oksijenle karlar ve yanar Yanmalar olurken az alr ve gs sk sk kalkp iner Bu etkiyle gbek az ok sarslr. kii glerO halde, glmek, sorunlu bir durum nedenyr le uyarlan ilkel Sempatik Sinirsel Dzenin oluturduu gcn boaltlmas belirtisidir. Sorunlu durumun stesinden gelindiini, gelinebileceini veya sorun olmadn akl ermek, mutlulua. ama duruma ya da istenene ulamaktr. Sonu durumu yaratan yan sorunu zen, glmenin ekirdeidir Clmeyi. sorun zm LKE ve YNTEMLER, salar.Anlatan veya yazann abas, bu ilke ve yntemleri aktarmak mdr? Hayr. Bunlar kullanmadan zaten bir sorun zemez veya gldre- mez. Kurgu veya gerek aktarlan sorunlu durumun nasl stesinden gelindiini okur grmelidir zm bulmay veya stesinden gelmeyi salayan da akldr Akl kullanmak, eldekilerden yararlanp eksik bilgileri tretmektir. Bunun da arac. Sorun zm Yntemleridir Bunlar, konudan konuya, kiiden kiiye deimezler.Sorun zemeyen (kimi durumlarda sonuca ulatracak deneyimleri aktarmayan) yeya belli bir sorunu ie yarar biimde aydnlatmayan (sorunu yararl bir adan ele alp zm yntemlerinden birinin uygulanmasna olanak vermeyen) bir anlatmn kii hele toplum iin ne ynden deen olabilir? Gle maya tutturmaya alan Hoca'ya glenler, zm bildikleri iin (sonu alnamyacagn bilmek de zmdr) keyiflidirler Bir an iin sorunlu durumla karlaan vcut uyarlp gereksiz sava gc oluturur Fakat, beyinde biriken ve modellem saysz deneyimlerden mayalamay, annda bulup karan akl, karlatrmay yapp sorun olmadna karar verir. Bunu alan Parasempatik Sinirsel Dzen, gereksiz oluan gc glerek boaltrGl mayalamak anlatmnn okur veya dinleyicide oluturduu bu etkinin "Hoca'nn safl" biiminde yorumlanmasna. Hoca, kesinlikle glm olmaldr nk sorun, inanlmaz dere-

cede bilyOk bir yarar salayacak ama baarsz da olabilecek bir durum kadsnda ne yaplacadr Her ay Mill Piyango bileti almak, gl mayalamaktan baka nedr ocuklarna byk emek ve para harcayanlarn durumu, gl mayalamaktan daha umut verici midirt Bunlar gene de olaslklar yksek durumlardr. Fakat. Hoca diyor ki hi olas grnmese de, bir anakk maya zverisinde bulunmak, gelecee dnk beklentiler iin ne yapmal sorusunun, cevabdr. Belli byk bir amac gerekletirmek iin ne yapacanz dnyorsanz, hi bir ey yapmadanhareketsiz durmaynz. Sonu ok mitsiz de grnse bir anak mayay gzden karnz Bu. sorunlar karsnda, "bo durmamak" veya "harekete gemek" ya da "bir eyler yapmak' (gl mayalamak anlamszlnda bile olsa) ilkesidir Hareket, yaamn, yaratln temelidir Harekete gemeyi salayan. Sorun zm lke ve Yntemleridir Bunlar kiisel hatta ulusal deneyler sonucu kazanlabilecei gibi, saysz olas durumlar sevimli, scak ve anlalr bir ortamda ele alan glmecelerden de renilebilir yeter k yol gsterilsin.GARCA'YA MEKTUPIspanya He Amerika arasnda sava balad zaman, Kba'da isyan bayran kaldran asilerin ba ile derhal haberlemee girimek gerekiyordu. Garcia adn tayan bu adam, Kbann dalarndan birine snmt. Fakat yerinin nerede olduunu bir bilen yoktu. Posta ve telgraf yolu ile habedemek olanakszd Fakat, Amerika Cumhurbakannn bu adamla haberleerek yardmndan faydalanmas ve bu ii ivedilikle yapmas gerekti.Bu ii baarmann aresi neydi ?Birisi Cumhurbakanna u fikri verdi: Rowan adl bir adam var, Garcia'y ancak o bulabilir.Rowan derhal arlm ve kendisine Garciaya yazlm bir mektup verilmiti.Rowanm mektubu atarak, deriden bir keseye koymas, keseyi kalbinin zerine yerletirip drt gn sonra, geceleyin Kba kylarna yanamas, ormanlara dalarak ve haftalk bir geziyi yaya yaparak Garciaya mektubu vermesi benim burada uzun uzadya anlatmayacam eylerdir. Anlatmak istediim nokta udur:Cumhurbakan Me. Kinley Rowana Garcia adna yazlan bir mektubu vermi. Rowan mektubun nereye gideceini sormadan alm ve gtrmt. Bu adamn tundan heykeli yaplarak her okula konmal. nki genlere gereken yalnz bilgi deildir, unu bunu renmek de'Hdit. rade sahibi olmak ve bu sayede emanete sadk olmak, derhal harekete gemek, enerjilerim bir baar stnde toplamak ve yaplacak ii yapmak, yani verilen mektubu Garciaya gtrmekdir.General Garcia lmtr. Fakat daha baka Garcialar var. Bir ok alan ellere gereksinimi olan bir ii yapmak istiyen bir insan yok ki, kendisine yardm edenlerin yozlamasndan, beceriksizliinden ve bir i zerinde btn gcn toplemak kaytszlndan ac ac yaknmasn.Yanm yamalak yardm, sersemce dikkatsizlik, zc kaytszlk, isteksiz alma, her yerde hkm sren kurallardr. Kendisine yardm iin bakalann okamayan, yahut korkutmayan ya da rvet vermiyen kimse, bir baaramyor. Bunlar yapmadan baanya ulamak ya bir mucizeye, ya da Allahn bir yardmc melek gndermesine baldr.Aradan bir yzyla yakn zaman gemesine ramen hl btn dnya Garcia 'ya mektup gtrecek adam aryor.DALE CARNEGlE'nm "GZEL SZ SYLEME" adl kitabndan

cede bilyOk bir yarar salayacak ama baarsz da olabilecek bir durum kadsnda ne yaplacadr Her ay Mill Piyango bileti almak, gl mayalamaktan baka nedr ocuklarna byk emek ve para harcayanlarn durumu, gl mayalamaktan daha umut verici midirt Bunlar gene de olaslklar yksek durumlardr. Fakat. Hoca diyor ki hi olas grnmese de, bir anakk maya zverisinde bulunmak, gelecee dnk beklentiler iin ne yapmal sorusunun, cevabdr. Belli byk bir amac gerekletirmek iin ne yapacanz dnyorsanz, hi bir ey yapmadanhareketsiz durmaynz. Sonu ok mitsiz de grnse bir anak mayay gzden karnz Bu. sorunlar karsnda, "bo durmamak" veya "harekete gemek" ya da "bir eyler yapmak' (gl mayalamak anlamszlnda bile olsa) ilkesidir Hareket, yaamn, yaratln temelidir Harekete gemeyi salayan. Sorun zm lke ve Yntemleridir Bunlar kiisel hatta ulusal deneyler sonucu kazanlabilecei gibi, saysz olas durumlar sevimli, scak ve anlalr bir ortamda ele alan glmecelerden de renilebilir yeter k yol gsterilsin.GARCA'YA MEKTUPIspanya He Amerika arasnda sava balad zaman, Kba'da isyan bayran kaldran asilerin ba ile derhal haberlemee girimek gerekiyordu. Garcia adn tayan bu adam, Kbann dalarndan birine snmt. Fakat yerinin nerede olduunu bir bilen yoktu. Posta ve telgraf yolu ile habedemek olanakszd Fakat, Amerika Cumhurbakannn bu adamla haberleerek yardmndan faydalanmas ve bu ii ivedilikle yapmas gerekti.Bu ii baarmann aresi neydi ?Birisi Cumhurbakanna u fikri verdi: Rowan adl bir adam var, Garcia'y ancak o bulabilir.Rowan derhal arlm ve kendisine Garciaya yazlm bir mektup verilmiti.Rowanm mektubu atarak, deriden bir keseye koymas, keseyi kalbinin zerine yerletirip drt gn sonra, geceleyin Kba kylarna yanamas, ormanlara dalarak ve haftalk bir geziyi yaya yaparak Garciaya mektubu vermesi benim burada uzun uzadya anlatmayacam eylerdir. Anlatmak istediim nokta udur:Cumhurbakan Me. Kinley Rowana Garcia adna yazlan bir mektubu vermi. Rowan mektubun nereye gideceini sormadan alm ve gtrmt. Bu adamn tundan heykeli yaplarak her okula konmal. nki genlere gereken yalnz bilgi deildir, unu bunu renmek de'Hdit. rade sahibi olmak ve bu sayede emanete sadk olmak, derhal harekete gemek, enerjilerim bir baar stnde toplamak ve yaplacak ii yapmak, yani verilen mektubu Garciaya gtrmekdir.General Garcia lmtr. Fakat daha baka Garcialar var. Bir ok alan ellere gereksinimi olan bir ii yapmak istiyen bir insan yok ki, kendisine yardm edenlerin yozlamasndan, beceriksizliinden ve bir i zerinde btn gcn toplemak kaytszlndan ac ac yaknmasn.Yanm yamalak yardm, sersemce dikkatsizlik, zc kaytszlk, isteksiz alma, her yerde hkm sren kurallardr. Kendisine yardm iin bakalann okamayan, yahut korkutmayan ya da rvet vermiyen kimse, bir baaramyor. Bunlar yapmadan baanya ulamak ya bir mucizeye, ya da Allahn bir yardmc melek gndermesine baldr.Aradan bir yzyla yakn zaman gemesine ramen hl btn dnya Garcia 'ya mektup gtrecek adam aryor.DALE CARNEGlE'nm "GZEL SZ SYLEME" adl kitabndan

Gemiten Gelecee nsan, evre ve Anadolu:NSAN PALEOEKOLOJSOf. Berna ALPAGUTBilindii gibi Ekoloji (evrebilim}, canl orga-nizmalar ile evreleri arasndaki ilikilerinbilimidir Paleoekolo (eski zaman evrebilim)ise, ayn ilikileri eski zamanlar ierisindegzleyen bilim daldr Bu dal, eski dnemlerinfauna ve flora fosillerini aratran paleontoloji veyerkreyi inceleyen jeolo bilim dallarnn enyakndan ilgilendikleri aratrma alanlarndanbrisidiHer hcrenin kendine zg bir evresi vardr ister tek hcreli bir canl, isterse ok hcreli bir organizmay meydana getiren hcreler olsun ve o. bu evreye baml olarak yaar nsann evresi ise. onu evreleyen her eydir toprak, hava, su, bitkiler, hayvanlar, teki insanlar ve ayrca kendi yaratt fiziksel evre te nsan Ekolojisi, insanla evresi arasndaki tm ilikileri aratrr nsan canl bir varlk olduu halde neden onu Ekolojiden ayr ele alyoruz ve onunla ilgili aratrma alanna zel olarak "nsan Ekolojisi" diyoruz I Kukusuz bunun en nemli nedeni, primat takmnn zekca en stn yesi olan insann teki canl trlerinden farkl olarak, beyninin zellemesi sonucu gsterdii biyolojik ve kltrel evrimidir nsan yerkrede grlmeye balad Drdnc Zamann iklimine ve doal evresine, yaklak iki milyon yldan beri uyum salayabilmi, genlerinin evrimi ve doal ayklanma sonucu trn bugne dek vaatabilmitir.Eski insan trlerine ait fosillerin, bulunduklar evreleri ile ilikilerini aratran bilim dalna "nsan Paleoekolojsi'1 ad verilmektedir Paleo- antropoloji (eski-insan bilim) ve nsan Paleoeko- lojisi bilim dallarnn almalarnn amac, insann evrimini aydnla kavuturmaktrDrdnc Zamann iklimine ve doal evresine ksaca gz atmak, bu evrenin, insann morfolojik ve anatomik yapsna, onun kltrlerine nasl etki yaptn grebilmek asndan yararl olacaktrCnz, Mindel. Kiss. Wrm ad verilen buzul ve buzularas dnemlerle bilinen Pleistosen devirde, insan kltrlerinin evreleri, Paleolitik (eski ta devri alt - orta- st), Mezolitik ve Neolitik olarak ayrlr Buzullarn ilerleyip gerilemesi, o dnemin fauna ve florasn nemli lde etkilemitir evresine uyum salamayan kimi trler azalrken, biroklar da yok olmutur. Buzullar lerlediinde scak iklimin hayvan ve bitki trleri gneye doru yer deitirmiler, buzullar gerilediinde ise souk iklimin hayvan ve bitki trleri kuzeye ekilmilerdir Buzullarn bu hareketleri, Drdnc Zaman bitki rtsn srasyla, buz lleri, tundralar, ormanlklar ve ller biiminde deiiklie uratmtrteki canl trlerle birlikte ayni iklim koullarnda ve ayn doal evrede yaam olan insanlar evrelerine uvum yapabildikleri lde varlklarn koruyabilmilerdir Paleolitik insanlar. sert ve souk iklimden korunmak iin maara ve kayaalt snaklarnda barnyorlard Besinlerini avclk ve toplayclkla salayan bu insanlar, 20-30 kiilik kk gruplar halinde ortak bir yaam sryorlard Zamanla atei bulan ve yiyeceklerini piirerek yemei renen insanolu, souktan korunmak iin hayvan postlarndan yararland Bu sert iklim ve doal evre, o devrin kltrlerini de etkilemi, rnein alt ta devrinde alet teknolojisinin evrimi olduka yava olmuturBuzul alar sonras snan yerkrede iklimin yumuamasyla ayrlar bollam, ormanlar dzlkleri kaplam ve toplaycla elverili yrelerde nfus birikimleri balamtr. Mezolitik ad verilen bu kltr evresinde avclk yerini toplaycla ve balkla brakmtr. Ormanlarn dzlkleri kaplamas sonucu insanlar akarsu ve gl kenarlarnda barnmaya baladlar. Ormanda yaayabilen trlerin avlanmas iin insanolu yeni av yntemleri gelitirmek zorunda kaldndan, bu glk nedeniyle balklk ve toplayclk nem kazand. Deien iklime uyum yapamayan birok hayvan trleri ise getmi ya da vokolmutur.

Drdnc zamanda yaam aski insan foaillertntn buluntu yariaHndan makiar.Son bu/ul (Wrm) andan sonra yerkre lman hr klmr kavumu ve bitki rts zenginlemitir Paleolitik ve Mezolitik kltr evrelerinde besinlerini avclk, toplayclk ve balklkla elde eden insanlar, Neolitik dnemde yerleik bir yaam biimi srmeye baladklarndan bitki ve hayvan trlerinin bazlarn evcilletirmiler, bylece bu trlerin biyolojik evrimini ynlendirmilerdir Akarsularn dzene girmesi ve deltalarn olumas tarma elverili topraklar hazrlam, ancak tarm etkinlii yeryznn deiik yerlerinde deiik zamanlarda doal evre ve iklim koullarna bal olarak ortaya kmtr rnein Ortadou'da Neolitik kltrler Avrupa'dan ok daha nceleri balamtGrlyor k. Drdnc Zamanda ortaya kmaya balayan insan trleri buzul ve buzul- aras dnemlerin iklim ve evre koullar iinde tm evrimim geirerek bugne ulamtr her eyden nce beslenme sorunlarn zmek zorunda olan bu insanlarn kltrleri avclk ve toplayclktan tarm ve hayvanclk yapabilecek bir dzeye erimitir Yerkre tabakalar arasnda fosillerine rastlanan insan trlerinin yaadklar evrenin ve beslenme biimlerinin, onlarn anatomik ve morfolopk yaplarnda birtakm deiikliklere yol at grlmektedir, rnein. Pleistosen devirden balyarak insann di yapsnda, d saysnn azalmas, llerin klmesibiiminde bir evrim grlmektedir. Dilerin klmeye balamasnda besinlerin piirilerek yenmesi nemli rol oynamtr Piirmenin tarihi Erectus (ilk dik yryen insan) grubuna kadar inmektedir ki. bunun dolayl kant yine dilerdir. Ate yakmay bilen ve besinlerini piirerek yiyen bu eski insan nclerinin n kesici dileri kktr, dolaysyla besinlerini paralamak iin dilerinden baka aralarnn da.olduu dnlebilir Bunun yan sra ineme ileminde esas rol olan az dileri, evrimde ilk insan nclerine kadar bykln korumutur. Yiyeceklerin piirilip yumuak olarak yenmesi, dilerin koparma ve ineme ilemini kolaylatrdndan, d boyutlarnda ve altene kemik yapsnda klmelere neden olmutur. Yumuak besinler ene kaslarna daha az yk bindirdiinden, ineme kaslarna olan ihtiya giderek azalm ve bu kaslarda klmeler meydana getirmitir. Bu da kafatasnn ve yzn genel erevesinin yeniden biimlenmesine yol amtr ineme kaslas kldke, bal olduklar kemik yapsnn boyutlarnda da klmeler meydana gelirken, insann yz klm, buna karlk beyin kutusu genilemi ve beyin hacmi artmtr.Kltrel evrim ile beyin hacmi ve di llerinin deiimleri arasndaki iliki Pleistosen devirden sonra younlamaktadr. Dilerin morfolojisi ile orijinal boyutlar dorudan genetik

kontrol altnda bulunmaktadr, demek oluyor ki onlarn deerlerindeki bu deiimler gerek bir biyolojik evrimdir.nsan dilerinin morfolojik yapsnda ve boyutlarndaki bu deiiklikler, kltr evriminin en hzl olduu yrelerde en ok grlmektedir. nsann filogenetik evrimi iin geen zamann byk bir blmnde besinlerin i yenmesi sonucu dilerin dklmesi, krlmas, kaybedilmesi yaama ansn azaltan bir etken olmutur. Ortadou'da M 6000 yllar civarnda anak mlek yapmnn giderek yaygnlamas ve kullanlmas, yani besinlerin eitli biimlerde islh edilmesi ve besin hazrlama tekniklerinin gelitirilmesi, insanlarn di morfolojisinde, di boyutlarnda ve btn bunlara bal olarak altene kemik yapsnda nemli deiiklikler ortaya karmtrDeiik beslenme yntemleri ve besin hazrlama teknikleri, geirilen hastalklara, insanlarn yaadklar evrenin kendi anatomik ve morfolojik yaplarna etkileri, genetik olarak benzer toplumlarda birbirinden farkl evrim basamaklar gsterebilmektedir.Sonu olarak, insanlarn, yaadklar doal ve yapay (fiziksel) evreleri iinde rettikleri kltr etkinliklerinin birikimi, kendilerinin biyolojik evrimine yn vermektedir. te nsan Paleoekolo- jisinin temel aratrma konusu, insann evrimine, eski doal evre ve iklim etkenlerinin ne denli etkin olduunun incelenmesidir. Bunu yaparken de o. tm doa bilim dallarnn verilerinden yararlanacaktr.KAYNAKLAR.ALPAGUT, B. 1974. insan Evriminde evresel Faktrlerin Dilere ve Gonial Aya Etkileri. Elti Anadolu Toplumlar zerinde Bir Deneme. Ankara niv. DTCF, Antropoloji say: 8, s. 67 -75.BRACE, C. L. 1962. Culture and Evolution of Man. M. F. Montagu ed. Oxford niv. Press.BRACE. C. L. and MAHLER. P. 1971. Post Pleistocene changes in the Human dentition. Ame. J. Phys. Anthrop. vol. S4 pp. 191 -204.BOSTANCI, E. 1975. evlik ve Maarack'ta Yeni Quatemer Akdeniz Plajlan ve Fosil nsanlarn Yaad Devrelerle Korelasyonu zerinde Bir Aratrma. DTCF, Antropoloji Dergisi, Say: 7, S. 17-40.DEREK V. ACER. 1965. Principle of Paleoecology. International Scries in the Earth Sciences, Mc Graw-Hill Book Company. Inc. London.ERL1NG, D. 1966. Climatic Changes of the Past and Present. Human Ecology Editor: J. R. Breler, Collected Readings, pp. 5-27 Addison - Wesley Publishing Company, Inc. Ontario.TEUKU, J. 1975. Morphology and Paleoecology of Early Man in Java. World Anthropology: Paleoanthropology. Morphology and Paleoecology. Editor: Russell H. Tuttle pp. 311 - 525. Mouton Publishers, USA.Bre zavall insan, az m derdin var k kendine yeni deriler uyduruyorsun ? Az m kt haldesin ki bir de kendi kendini ktlemeye zeniyorsun ? Ne diye yeni irkinlikler yaratmaya alyorsun, iinde ve dnda o kadar irkinlikler var ki... O kadar rahat msn ki rahatnn yars sana batyor?Glme son haddine varnca gzyalaryla karyor, alayan insanla glen insann yznde beliren izgiler ayndr.MONTAIGNEVicdan ve korkaklk aslnda birbirinin eidir.Vicdan firmann ticaret addr.Yalnz ruhen kaybolmu olanlar tartrlar.Oscar WILDE

DNYA HARTALARIYeni haritaclk: Avrapay dnyann merkezi olmaktan uzaklatryorDnya haritalarnn pekou yanltcdr. Onlarbaz kt'alar olduundan daha kk vedierlerini de daha byk gsterirler, rnein,yaygn olarak kullanlan haritalar Crey Ameri-kay Avrupadan kk gstermelerine ramen,hakikatte Avrupadan iki kat byktrHaritaclar arasnda, harita kullananlar aldatma gibi kt bir niyet yoktur. Fakat her haritann bir "8ak As" vardr nsanlar dnya etrafnda yelken amadan nce, yolunu izmek yle dursun, kapsaml hi bir harita yoktu. inliler. in'i merkez alarak etrafnn haritasn yaptlar, kendilerini barbarlar tarafndan kuatlm Dnyann Merkezi gibi dndler. Ayn ekilde. Yunanllar Delfi'yl, Araplar Mekke'yi, Hristiyanlar Kuds' dnyann merkezi olarak kabul ettiler.Yeryz yalnz blmler halinde ve dz olarak grnd srece bu krokiler yeterlibulunmutu. Ancak. Magellan'n Portekiz filosu ile 1522 ylnda dnyay dolamasndan sonra haritaclk byk bir sorunla karlat: Dnyann kresel yzeyi yaygan bir kt paras zerinde doru olarak nasl gsterilecekti ?Geometriye Gre OlanakszBir portakal soyunuz ve kabuklarn kesintisiz bir para olacak ekilde bir dzle yaymaya alnz. Dnya haritas yapmnn nekadar zor olduu derhal akla kavuacaktr. Bir krenin yzeyi, biimi arptlmadan veya yrtlmadan yaygan hale getirilemez. Bu durumda tamamen hatasz bir dnya haritas oluturmak geometriye gre olanakszdr. Haritaclk bilimi bylece dn verme sanatna dayanmaktadr.ekil, alan, mesafe ve yn 4 anahtar ge olup btn haritalarda bunlardan en az bir tanesinin

arptrlmasndan kanlanla/ Haritalara, dnya yzeyinin doru ve orantl bir temsilcisi olarak deil. -.adce b .ra; olarak baklmaldrHunlardan bazlar (Gne* Saatine ait Az- mot diye anlr! uzun mesafe uular iin ok iyi olup torak alanlarn arptrlar Dierleri (silin- dirik ilenir) lo|wak alanlarn doru olarak verir, fakat jekille bozarlar Herbr izdm tp bir problemi halleder ama baka problemler yaratrrnein, btn dnyada dairelerin ve okullarn hl duvarlarn ssleyen slah edilmi Mercator Haritas, 1569 da Avrup.'l denizciler iin bir ara olarak tasjtrrlanmt Bu harita. Akdeniz dndaki bilinmeyen sulara almaya yardm etmek fn idealdir nk O. pusula yollarn doru hatlar olarak gsteren lk haritadrYalnz bunu temin etmek iin Mercator, nsbi byklklerde esasl arplmalar meydana getirdi (kvatora yaklatka toprak alanlar olduundan daha kk kutuplara yaklatka da daha byk grnrle Bugn birou nc Dnya dive adlandrlan Atrka Gney Amerika ve Gney Asy. Merato izdm le kuzey komularna manla klrlerSon brka onylda Mercator tipi haritalar zerindeki eletiriler hissedilir derecede artmtr nceki smrgeler zgrlklerim kazandka m Dnyann sesi say ve g ynnden geliti Dnya islerinde kendilerini politik olarak cst artlarda tensl ettirmek istedikleri gibi, memleketlerinin dnya haritalarndaki grnmlerinin de esir sanlarla temsil edilmesini istedilerimdi Sovyet kozmonotlar ve A B.D astronotlar dny. atmosferinin ilerisinde incelemeler yapabilirler, insanlk lemi ilk defa olarak, sevr seter zmten, haritac /dsmler deil, fr-dnen dnyann kendisini grebilirler Nihayet uzay anda Mercator unk gibi denizcilik haritalarnn kusurlar kendiliinden meydana kmt!61 yasndaki Dr Arto Peters aklamasnda "Bir gn va/hunvmdc oturmu duvardaki byk Meri alor h.,sna gz atarken, dnyann her taralnda kullanlan bu haritann iinde yasad - gmz. dnya ulamadnn larkta vardm dedi ve ekledi ijrh kitaplarmz gibi. Mercator izdm, Avrupay doruca dnyann merkezi olarak yerletiriyor. Bu durum Avrupa memleketlerim nsbelsz ekilde byk gsteriyor ve Atrka ile Gney Amerika'nn nemim azaltyorEitsizliklerle EtkilendiDr Peters. Mercator zdjmnn ejtsz lklerinden o kadar etkilendi ki yenisen meydanagetirmek iin 10 yl sartett Dnyann daha onurlu lr resminin yaplmas gerektiini hissetti"Mercator n 1b yzyl haritas ileriye doru atlm bvlk bir admd, nk enlem ve boylam dereceleri doru ada yerletirilmi ve sekil bozukluklar en dk seviyede tutulmutur li seyrsefer iip nemli bir gelimeydi lakal. o tarihlerde Avustralya ve Antartka bilinmiyordu ve Atrkann gney ksmlar ile Gev Amerk. ancak kefedilmiti Bylece. Avrupa merkeze doru itilmiti "Biz AvrupalIlarn dnyann kuzey eyreinde kk hr kseden fazla yer igal etmediimizin bilinmesinin zamandr Benim haritam, btn memleketleri birbirlerine oranla uygun byklkte gstermek suretiyle duruma akl,k getirmitirDr Peters Brernen'dek evinde her sekil ve bvtiklkte haritalarla dolu bir yazhanede alr 1940'lard.tn bu vana corafyada olduu kadar talihte de Avrupa'nn merkeziletirilmedim bertar.i etmek iin ura vermektedir lk kez VIIJ de yaynlanmasndan bu yana 100 000'den la/la satlan "Synrhrunoptc World Hstory- llemzama Dnya hrlt kitabnda, yeryzn- deki uygarlklarn kltrel basanlar bir zaman izgisi boyuma yan vana yerletirilmitir"Hibir zaman blm veya hibir kltr dierinden daha (azla dikkate deer deildir. rnek olarak, vasat bir Batlya tarihteki nemli Araplarn isimlerim sorsam belki 3 belki de 5 tanesini dnebilirdi Ben ise, bilimde, matematikle. edebiyatta ve ilahiyatta dnyaya lsz katklarda bulunmu 850 Arabn listesini yaptm. Onlarn bvk bir blm. Avrupa'da olanlarn ehemmveis/lginden incelenmesini dahi biroumuzun deersiz sayd bir devirde. Orta . da yaamlardr Genilemesine alndnda. Karanlk alar hi de karanlk deildir "Ne/ahualcoyotl, BoticelliO derki Aziec hkmdar Nezahualcoyol ile Italyan lessam Boticelli adat Dier taraftan. i.utpdes Yunan trajedileri yazarken. Moti, sslematiki n felsefesine yerletiriyordu ve Nehema Sjhudilern adli sisteminde reform yapmaya alyordu Ama kamz bunlarn tarkndadKitabm tamamladm zaman, onunla lerah-t yetilmek zere bir de atlas yapmak istedim Saysz batlalar inceledim Ancak ktalar doru orantlarda gstermi olanlar da. Avrupa'y. okuyucularmn kendilerini glkle bulabilecekleri ekilde e/iln gsteriyordu Paralara ayrlman. lakat devaml vavgan avn zaman-

da olduka gzel bir resim olan ve kt'alar doru gsteren bir haritaya gereksinmem vard. Byle bir harita mevcut deildi, bu durumda kendimnkini yapmaya karar verdim Yaptklarmda baarl olabildiklerimin ksmi nedeni, bir acemi olarak, probleme tamamen yeni bir gr getirebilmem olduunu dnrm."Dnya harita yapmclarnn hepsi Dr Peters'- in almasn takdir etmezler Baz haritaclar ekvator civarndaki uzamalar ve Kuzey ve Cney Kutuplarndaki bzlme kalitesini eletirirler Buna ramen, onun destekleyicileri, ktleyen- lerinden fazla grnmektedirUluslararas Corafyaclar Birliinin eski bakan mteveffa Prof. Carl Troll, Dr. Peters'in haritas iin "Bildiklerimin en iyisi" ifadesini kullanmtr Hernekadar onu kabullenen ortamn gelimesi yava isede O'nun haritasndan yalnz Almanya 17.000. svire. Lksenburg ve Avusturya da birok okul satn almtr.Brandfn YardmUluslararas Kalknma Sorunlar zerk Komisyonunun bakan Willy Brandt, Aralk 1977'de televizyonda verilen toplantda komisyonun herbir yesine bir Peters haritas datarak "Sahann te ikisini Kuzey Yarmkresine ayran ve Avrupa'y merkez alan dier haritalarn aksine, bu yeni harita, dnya nfusunun te ikisinin yaad sahalar zerinde durmutur " demitiLondra baskl "Third World Quarterly" dergisi Dr Peters'in almalarn "Dnyann Avrupa merkezli corafya ve kltr kavramlarnn terkedilmesine doru nemli bir adm" diye vmtr. Papa VI Paul ahsen Dr Peters'e ve Endonezya'dan Svvaziland'e kadar gazetelere yazarak onun almalar hakknda olumlu grlerini bildirdialmalarnn tartmal sonucunu yadrgamayan Dr. Peters, bir grme srasnda "Dnya grmz hem yanstan ve hem de belirleyen bir harita aka politik bir konudur" iddiasnda bulunmuturBunlara ramen, Dr. Peters'in gayretleri dnyamzn dzeltilmesinde yegne giriim deildir R. Buckminster Fuller Amerikann seksenlik mucidi. evre uzman, matematikisi ve filozofu bir defasnda evinde, kendi icad otan bir haritay bir matematik profesrne gstermiti. (Bul-yerletr) bilmecesine baylan profesrn ocuklar, gen paralarn biraraya getirmeye baladlar."Sevgili ocuklar" diye araya giren babalar "dnyann altn stne getirdiniz" dedi. Fakat, profesr yanlyordu Mr Fuller "Kinatta alt veya st yoktur" diye aklyarak; "Dnyann hertarafnda daha nceki nesillerde bulunan donmu harita refleksi kavramna Neyazkk. eitli ar tarafgir milliyetiliin n kavramlar genellikle donmutur sahip babalarnn durumundan habersiz olan ocuklar mantki bir ekilde harita paralarn bir araya getiriyorlard "Dnyann bu "donmu" ekillerinin egemenlii ile ilgilenen Mr Fuller, kendi dnya haritasn gelitirmek iin 30 yldan fazla sarfetti Dymaxion adn verdii itenbaglantl bir seri ekenar genlerden yaplm kreye benzer yapnn zerine yeryznn izdmn yapt.Mr Fuller'in haritas, dnyay byle ksmlara ayrmakla, mmkn olan en az bir arptma ile yeryzn dz bir satha geirmeyi baarmtr.INTERNA TIONAL HERALD TRBUNE'den eviren: A. . ERCANLa Rochefaucault, yemeklerden sonra elenmek iin dnceler karalayan, giderek yaptndan etkilenen, dncelerinin tadna varan, tadna vardka da onlar daha bir dzenlemek gereini duyan, akll bir adamdr.SAINTE-BEUVEBen dostlarm iyi grnlerine gre, tandklarm karakterlerine gre ve dmanlarm da anlayyarna gre seerim.Bir fikrin deerinin, onu ortaya atan insann drstl ile hi bir ilgisi yoktur./MOscar WILDE

1790 yllarnda yaplm olduu sanlan bu in haritas Afrikay biraz tombul gstermektedir. Oysa Peters'in geree daha yakn olan haritasnda ise Afrika olduka szlm gzkmektedir...'J,V"TVr..-t'-v \4*, 4" 'r- r ' i' ?S' >7t*'J/." v vi> :I.VM

LDRC BCEKDnya Salk rgt tehlikeiareti veriyor, ldrchastalklarn taycs olansivrisinekler gittike dahafazla diren kazanyorlar.Dnyada geen yl 150 milyonmalarya vakas saptanmtr.Avrupa'da bile lmlesonulanan vak'afarolmutur.KAN EMCLERSVRSNEKLERN SOKMASI YZNDEN HER 30 SANYEDE BR DNYANIN HERHANG BR YERNDE BR NSAN LMEKTEDR.Klaus THEWSKurbanlarnn kan kelimenin tam anlamiyledamarlarn iinde donar kalr. Malaryahastalarnn akyuvarlar damarlarn eperlerineyaprlar ve yerlerinden oyamazlar. Karacierin,kalp kasnn, i organlarn ve beynin incecikdamarcklarnda kan damlalar meydana getirir-~!er. lm genellikle kalbin durmas, yada fel(inme) suretiyle olurBylece bir ylda, tipik malarya nbetlerine tutulan veya bas arsyla kvranan bir milyondan fazla insan bu hastalktan lr. Bir hcreli parazitlerden geen bu tehlikeli bulac hastaln tayclar sivrisineklerdir ve dnya apnda bir yok etme savam bile bu korkun belnn nne geilmesini salayamamtrOysa Malarya, sivrisineklerin yaydklar salgn hastalklardan yalnz biridir. Zararsz, fakat mthi strap veren Denguehmmas yannda onlar herseyden nce Enzephalitis'e. beynin bir virs yangsna. Elefantiasise, hastann kol ve bacaklarnda olaanst sislerin meydana geldii bir hastala ya da korkun sarla, ki hastalk hallerinin drtte lmle sonulanr, neden olurlar.Amerikal Biyolog Lewis Nielsen gibi sivrisinek uzmanlarnn kesin kanlarna gre ldrc bcekler insanla herhangi bir yaratktan ok fazla strap vermiler ve lme sebep olmulardr , belki insann kendisinin dnda demek daha doru olurdu.Halbuki erkek sivrisinekler zararsz otul- lardr, yalnz ieklere konarlar ve onlarn zsu- larn emerler Asl tehlikeyi haber veren kana susams olan diisinin vzltsdrnsann sinirlerini bozan bu vzlty iiten herkes nerede olduunun bcek tarafndan kefedilmi olduunu anlamaldr. Uan Mini- Drakula'lar oun kurbanlarn solumasndan onlarn yerlerini bulurlar nsan vcudunda yavaa yanan besin maddelerinin oluturduu karbondioksidin derhal farkna varrlar. Karbon- dioksid tarafndan kendisine doru ekilen sivrisinekler iki duyu anteniyle scaklk, nem ve teri oluturan maddelerin farkna varrlar Bylece geceleyin bile plak deriyi bulmakta glk ekmezler.Sokuslar genellikle hissedilmez. Zira yerli atsnekleri gibi bcekler az "aygtlaryla" deriden ince bir "kyma" yaparak darya szan kan ierlerken. di$i sivrisinek bir kl kadar ince sokucu "hortumunu" deriye batrr.Yalnz kendi vcudunun basnc ile bu, sivrisinein becerecei birsey deildir. A bir di$i sivrisinek binde bir gramdan daha az gelir. Bcek basnn hzl ileri geri hareketi sayesinde dili ve kl seklindeki sokucu hortumunu, iindeki

Sivrisinein hortum ucundaki deri testeresi (Solda, yukarda)Sivrisinek resimde grlen keskin difli horlum ucunu bann hzl ileri geri hareketleriyle insann derisine sokar. Asl emme kanal mzran ucu tarafndan rtlmtr.Tam sokarken yakalanan bir sivrisinek (Sadaki 3 resim)sveli bcek uzman Berndt darp'n ensesine bir sivrisinek kondu ve bir bcek ldrc zehir ile derhal ldrld (yukarda) Sokulan yer uyuturuldu ve bir neter ile kesilerek asl deriden ayrld. Deri hayvanla beraber bir pinset ile dar alnd (ortada) Hep beraber alnmakzere bir obektil taycs zerine kondu (aada) ve sv azot ile eksi 200 derecede donduruldu. Bundan sonra Lenart Nisson hayvann bir elektron mikroskopu ile fotorafn ekti ve bylece teki ayialarda grdnz resimler meydana geldi

emme borusu ile beraber yavaa kurbannn etine sokar Sivrisinekler iin bu olduka g bir olmaldr Zira sokucu hortumun emme durumuna gelip deri iinde yarya kadar kaybolmas neredeyse bir dakika kadar srerEer sivri u bir damara rastlamsa, dii sivrisinein bandaki iki pompa krmz z suyu gvdesinin ardna doru emmeye balar A arlnn iki, hatta katyla tok sivrisinek tekrar umaya koyulurDiinin yumurta retebilmesi iin bu kanl ganimet zorunludur Skk hallerde o da erkei gibi ieklerin zsuyu ile geinebilir.Dii sivrisinein hayatnda bu ilk kanl ziyafet ise, o zaman kurbannn derisinde sokulan yerde, yalnz kanan bir sivilce brakr. Ancak bir hastann kanndan emdikten sonra o hastaln taycs olurYaklak 100 deiik sivrisinek tr bulac hastalklar yayabilir Fakat farkl sivrisinek trlerinin toplam 3 000 den az deildirnsanlarn Bulunduu Herverde Sivrisinek de Vardrlk sivrisinekler ta 200 milyon yl nce, dnyamz daha SaurerTern admlar altnda titreirken, vard Tropikal blgelerden balyarak btn dnyay fethettiler Bugn pratik bakmdan insanlarn oturduklar her verde onlarn kolonilerine rastlanr Yaadklar yer Finlandiya- nn Kuzey ucundan Afrika'nn Cney ucuna kadar uzanrAmerika Rocky Mountainlerinin dalk blgelerinde kendilerim mutlu hissettikleri kadar kimsesiz Pasifik Adalarn da zyurt sayarlar . Alaska. Finlandiya ve Rusya'nn rutubetli tundura larnda sivrisinekler yle yksek saylarda bulunurlar k. srleri gnei bile kaparlar ve insanlar ve btn hayvanlarn yaamn ekilmez bir hale sokarlar Kanada'nn Kutup blgelerinde aratrma yapan bilim adamlar bir kurbanlarnn zerine bir dakikada 9.000 sivrisinein birden tn gzlemilerdir Kendisini koruyamayacak bir insan iin bu iki saat iinde vcudundaki btn kann kayb demektir, sonu byk bir olaslkla lmdr.Avrupa'da 60 birbirinden farkl sivrisinek tr vardr. Bunlardan Almanya'da yaayan malarya taycs olarak tannmaktadrDaha geen yzylda stma, imdi ona Malarya diyoruz, korkutan bir hastalkt Ancak 194 ylnda son malarya ocann nne geildi 1910 ile 1933 arasnda 16.000 malarya vak'as ile karlalmtrHerkes vzlayan sivrisinei, onun o insan Taciz edici gece hcumlarn ve soktuu yerlerin kanmasn pek gzeI bitir.Yuvarlak birsantimetre byklnde olan bu bcek gney enlemlerde evreye malarya gibi hastalklar yayarak ylda en aa bir milyon insann lmesine sebep olur. Binde bir gram tutan arl He derinin zerine inip de koruyucu bir klf iinde hareket eden sokucu hortumunu makap gibi kullanarak deriyi deldii zaman neredeyse hi duyulmaz.Kurbaann kann pompalayp aldktan ve bylece dolduktan sonra, bo arlnn katna kar. sve bilim adam fotoraf Nilsson onu tam deriye yakn bir yerde kamerasyla izlemi ve bu resimleri almay baarmtr.

Sfvricinoin uuunda danpayl alayan "topuzlar" yi gaHmami kanatlardr. KaraalnakJara kyaata alvrMnefctarin ki dofl, Mr kanat itti vardr.Son zamanlarda Avrupa'da ve Federal Almanya'da malarya vak'alarnn artt grlmektedir 1972 de Almanya'da 114 vak'a grlmken, geen sene salk merkezleri 538 vak'a kaydetmilerdir, bunlardan onu lmle sonulanmtrMalarya'nn bulamasna oun turistler sebep olmutur. Yalnz Afrika, Asya veya Gney Amerika'ya giden turistlerin says artmam, onlarla beraber son yllarda bu blgelerdeki malarya vak'alar da yeniden oalmtr. Dnya Salk rgt IVVHO). malaryay tamamiyle ortadan kaldrmak iin Cenevre'de 1956 da ona kar sava iln etmitiBalangtaki baarlara ragmen bu arada malarya tekrar kuvvetlenmeye balamtr Sonbe yl iinde hastalarn says iki katna kmtr, ortalama ylda 150 milyon vak'a. Hastaln en fazla hkm srd yerler Afrika lkeleridir. Oralardaki yksek ocuk lmlerinde malarya bata gelmektedir.Hindistan'da da. malaryadan hastalananlarn saysnn 1965 te 100.000'e indirildii bu memlekette, geen yl yeniden 6 milyon vak'a saptanmtr Orta Amerika'da malarya sivrisinekleri nl bcek zehiri olan DDT'ye kar artk baklk kazanmlardr Gney Dou Asya'nn baz yrelerinde Anti-Malarya ilc "Chloroquin" imdiye kadar iyi bir etken olmasna ramen, artk o da etkinliini yitirmitir.Btn dnyadaki bilim adamlar bu kt hastala kar yeni yollar aramaktadrlar. Alman-

KK LDRCLER BYLE EMERLERBir pene gibi hortumun kn yukardan deriye giren emici hortumu yneltir. Kendisi aada sada sokulan noktann yanndaki kldan pek kahn deildir, tRiivufanp 4Q0 XI

va'da ve svire'de rnein uzmanlar malaryaya sebep olan virse kar yeni bir a zerinde almaktadrlar Amerikan biyologlar ise sivrisineklerin oalmasn nlemek iin ksrlatrmak yntemleri zerinde aratrmalarn srdrmektedirlersrailli aratrmaclar malarya sivrisineklerine kar giritikleri savamda bir tOr sivrisinek zehirireten mikroplar buldular ve grne gre imdilik bu herhangi bir diren uyandrmamtr. Fakat btn bu yeni silhlar etkilerini gsterin- ceye kadar, milyonlarca kan emici tok olmaya devam edecektirSTERN'denTeknik lerliyor:Karayol ve tnel inaatnda o byk grltleri karan bava basnc ile alan ta paralama ve delme aygtla tnn yerini su ile ileyen (hidrolik) matkaplar almtr. Bu matkaplar 30 saniyede 80 santimetre derinliinde 30 milimetrelik bir delii sessizce aabilmektedir. Ondan sonra Atlas Fabrikalarnn CRAC 200 ad verilen bu hidrolik matkab saa veya sola evriliyor ve 8 saniye sonra 1,8 litre su saniyede 200 - 300 metre delii dolduruyor. Sonra3000barlk bir basn 3 tonluk graniti para para etmee yetiyor, Patlama tehlikesi yok, grlt yok. Personelin patlamadan korkup uzaklara kamas yok.1,8 LTRE SU EN SERT TA BLOKLARINI RAHATA PARALIYORt yenin binde MHnd 8u hnc keylm

va'da ve svire'de rnein uzmanlar malaryaya sebep olan virse kar yeni bir a zerinde almaktadrlar Amerikan biyologlar ise sivrisineklerin oalmasn nlemek iin ksrlatrmak yntemleri zerinde aratrmalarn srdrmektedirlersrailli aratrmaclar malarya sivrisineklerine kar giritikleri savamda bir tOr sivrisinek zehirireten mikroplar buldular ve grne gre imdilik bu herhangi bir diren uyandrmamtr. Fakat btn bu yeni silhlar etkilerini gsterin- ceye kadar, milyonlarca kan emici tok olmaya devam edecektirSTERN'denTeknik lerliyor:Karayol ve tnel inaatnda o byk grltleri karan bava basnc ile alan ta paralama ve delme aygtla tnn yerini su ile ileyen (hidrolik) matkaplar almtr. Bu matkaplar 30 saniyede 80 santimetre derinliinde 30 milimetrelik bir delii sessizce aabilmektedir. Ondan sonra Atlas Fabrikalarnn CRAC 200 ad verilen bu hidrolik matkab saa veya sola evriliyor ve 8 saniye sonra 1,8 litre su saniyede 200 - 300 metre delii dolduruyor. Sonra3000barlk bir basn 3 tonluk graniti para para etmee yetiyor, Patlama tehlikesi yok, grlt yok. Personelin patlamadan korkup uzaklara kamas yok.1,8 LTRE SU EN SERT TA BLOKLARINI RAHATA PARALIYORt yenin binde MHnd 8u hnc keylm

PULSARLAR VE NTRON YILDIZLARI (II) NTRON YILDIZLARININ YAPISIDf. M. AliALPARBoazii niversitesi Fizik Blmulsarlarla ilgili problemleri yldzn evresinde elektromanyetik dalga olumasn anlamak, ntron yldzlarnn i yapsn anlamak ve bu yldzlarn nerede, nasl olutuklar. ne kadar sre radyo dalgas yaydklar, yalandka balarna neler geldii, dier tir yldzlarla (ana kol, beyaz creler v.s.) evrimsel balar, galaksinin yapsndaki yeri gibi evrim problemleri olarak snflandra- bllriz.ekil 8'de kuramsal bir ntron yldz emas gryoruz. Ntron yldznn yaps le ilgili gzlemsel veriler olduka snrl. Modeller yksek younluktaki etkilemeleri ve bundan doan basnc eren hal denklemlerini yldz yaps denklemleriyle birlikte komp- terle zerek bulunuyor. En ok 3 gne ktlesi civarnda ntron yldzlarnn dengeli olduu grlyor. Btn modellerde yldzn yan ap 10 km mertebesindedir. Kimi X n kaynaklarnn spektrumlarndan yzey scaklklar llebiliyor. Bu scaklk cismin ma iddeti le karlatrlnca boyutlarn karmak mmkn. Bu lmeler X n yayan ntron yldzlannn gerekten 10 km boyunda olduunu gsteriyor (1).Yldzn d kabuunun bir damlr kristali olduu sanlyor. Bunun sebebi ntron yldzn oluturan maddenin btn nkleer reaksiyonlarn henz ntron yldz olmadan nce tamamlam olmas; nkleer reaksiyonlarnn en sonunda da en dengeli ekirdek olan demir kalyor. Bu kristalde younluk 10'gm/cm* civarnda manyetik alan Is8 10" gauss. Bu kuvvetli manyetik alan, manyetos- ferde gzlenen radyo dalgalarnn oluabilmesi in gerekil, te yandan bir ana kol yldz (manyetik alan B ~ 10' gauss yarap R~ 10' cm) ya da beyaz cce (B~ 106 gauss, R~ 10 cm) kerek bir ntron yldzna dnrken manyetik alan izgileri yldzla birlikte sktryorsa yani ak (ak = BR*) sabit kalyorsa, R~10km bize ntron yldzlarnda manyetik alann B ~ 10 gauss mertebesinde olacan sylyor. Bu korkun iddetteki manyetik alanlar in son yllarda gzlemsel bir kant ta bulundu.10* fPn/c"H^C03CaC03+ HjC:03Ca (HCOjjj MgCOa-t- HjCOsMefHCOakSularn sertlii ayn zamanda jeolojik yap ile de ilgilidir Cenel olarak yeralt sularnn yzeysel sulara nazaran daha sert olduklar sylenebilirimdi de sen sularn yumuatlmas konusuna gelelim Bilindii gibi sert sularn yumuatlmasnda su iindeki kalsiyum ve magnezyum miktar ve sertliklerinin ayr ayr bilinmesine ihtiya vardr Bu bilgi ve almalarn altnda sularn sertlii ve bu senliin giderilmesi iin insan sal bakmndan sularn yumuatlmas devaml olarak tavsiye edilegelmektedir.Halbuki bunun byle olmadn onaya koyan Uluslararas Su Cetrme Birliinin Ingiltere'nin Brayton ehrinde 19-23 Eyll 1974 tarihinde yaplan kongresinde Dnya'ya yaplan tavsiyelerden birka tanesini nakledelim:"Su sertlii ve kardivaskler hastalklar" adl tebliin zetinde;Suyun mineral madde miktar ile o sudan ien insanlar arasnda kardivaskler (kalp damarlar) hastalklardan meydana gelen lm oran arasnda yakn bir iliki olduu istatistik) bilgilerin deerlendirilmesi ile anlalm bulunmaktadr1 Su sertlii azaldka kalpten lm oran- nfn artt tespit edilmitir2 Suyun yumuak olmasnn her eit kardivaskler hastalklar arttrd.3 Yumuak su kullanlan sahalarda hipertansiyonun ok grld, mokardial fonksiyonun da yumuak sudan etkilendii anlalmtr.4 Klinik almalarnda, vumuak sulu ehirlerde kalp, hipertansiyon ve kolestrol vak'a- larnn, sert sulu ehirlere oranla daha ok olduunu gstermitir5 Bugnk dikkatleri kalp kaslarndaki magnezyum miktar ile topraktaki magnezyum miktar arasndaki yakn ilikiye ynelmitir6 Kongre sonucu olarak sularn yumuatan Belediye ve Su idarelerinin dikkatlerinin ekilmesine karar verilmitirBu mukayeseden ksa bir sonu karacak olursak. Doann yani Tabiatn bilinli, yneticisi varolutan beri bir denge dzeni kurmutur nsan bilinci bu dzeni kendi yararna deitirmek istedii zaman D.D.T uygulamasndaki gibi maalesef sonradan ortaya kan byk zararlar mahade etmektedirSularn sertliinin giderilmesinde de ayni hataya dld kanaati kuvvet kazanmaktadrBERNARD SHAWDAN:Skntdan patladm uzun bir piyano resitalinden sonra, ini bilen usta bir ele dilerimi oydurtmak kadar kafam dinlendiren bir ey yoktur.Bir gn gelecek, bu adalar madenlerinin bolluuna deil, insanlarnn aklna gvenerek yaamak zorunda kalacak. Belki o zaman umudumuz olacak.Ingilizler uaklarn seerken ok titizdirler; ama baronlarn semezler bile, onlar doar domaz kabul ederler.Hayatm yedi dneme ayrabiliyorum. Hepsini de brakmak zorunda kaldm eylerle hatrlyorum. Birinci dnemde memurluu braktm; kinci dnemde bohemlll braktm; nc dnemde roman braktm; drdnc dnemde belediye meclisini braktm; beinci dnemde nutuk ekmeyi braktm; altnc dnemde oyunlarm tiyatrocularn eline braktm; son dnemde kendimi alevlere braktm.

GENLERE SATRANDERSLER/ - XII -Kahraman OLCASatrancn en nemli kurallarndan biri tutulan tan oynanmasdr Eer rakibinizin tana dokunursanz onu almak zorundasnz. Talan dzeltmek amac ile tutmadan nce "dzeltiyorum" diye haber vermeniz gerekir Ancak tutulan ta oynanamyorsa ya da alnamyorsa bu ta tutmu olmanzn hibir sakncas yokdur Tuttuunuz ta elinizden brakmadnz srece istediiniz kareye oynamakda zgrsnz.Aadaki durumlarda:a) Oynama sras kendisine gelen oyuncu PAT durumunu elde etmise,(b) Taraflardan biri srekli AH diyorsa.c) Bir er hamlesi yaplmadan veya bir ta kesimeden srekli olarak 50 hamle yaplmsa,d) ki oyuncunun da MAT yapacak gde ta kalmamsa,e) Ayni konumun kez tekrarland tahta zerinde isbat edilirse,f) Oyunculardan birinin oyunun herhangi bir yerinde yapt beraberlik teklifini rakibi kabul ederse.Oyun beraberlikle bitmi saylr ve oyuncular puanlar paylarlar.Yzylmz insanlarnn fazla vakitleri olmad mektup yazmak yerine telefon etmelerinden, roman yerine Foto-roman okumalarndan belli oluyor Bu saymzda derslerimi dikkatle izleyip satrancn kurallarn renen okuyucularma Trkiye'de ilk kez bir eit Foto- Satran sunuyorum. Her hamleden sonra talarn durumunu gsteren bir konum. Bu trde ok nl bir oyunu izleyeceksiniz. Foto-Satranc beeneceinizi umarmOBAN MAT mm, fittin mmb c d t $ b1.e2-e4.|KA9+11%IK|1B111B B 9m m mmm CffiH 9 m rl* [ s *141 >12>l *