ins211 malzeme bilimi - beun · 2020. 3. 10. · malzeme nedİr? 6 kullanılabilir cisimler yapmak...
TRANSCRIPT
MALZEME BİLİMİ İÇERİĞİNDE İŞLENMESİ PLANLANAN
Malzeme
Atomun yapısı
Kristal yapılar ve geometriler
Kristal kusurları
Mekanik özellikler
Faz diyagramları
Yenim
Karma malzemeler
2
MALZEME BİLİMİ DERSİ İŞLENME ŞEKLİ
Ders içeriğini bu sunum dosyalarıdır.
Malzeme Bilimi ve Mühendisliği kitabının müfredatını takip etmekteyim. Kitabı
almak zorunda değilsiniz.
PowerPoint olarak hazırlanan bu dosyalar aktif bir bulut linki olarak
paylaşılacaktır. Linki sınıfınızın WhatsUp gurubundan öğrenebilirsiniz.
Dosyalar haftalık olarak bulutta güncellenecektir.
Sınav sonuçları cevap anahtarları ek materyaller ve duyurular aynı bulut
linkinde ilan edilecektir.
Laboratuvar ortamında 1 seans deneysel çalışma planlanmaktadır.
Ders kapsamında bana mail yolu ile ulaşabilirsiniz.
3
DERSİ NASIL ÇALIŞMALIYIM…
Devam zorunlu mu ? (Mümkünse dersi derste dinleyiniz. Slaytlara her şeyi yazamıyorum. Sözlü
ipuçları veriyorum)
Uyanamadım II öğretimin dersine girebilir miyim? (evet)
Dersim çakışıyor I öğretimin dersine girebilir miyim? (uyanırsan evet 8:30)
I. II. Öğretim eşzamanlı mı işliyorsunuz (evet)
Ders notlarını çıktı alıyım mı (mümkünse ekrandan çalışın. Renk kodları ile anlatım yapıyorum.
Renkli çıktı pahalıya gelir)
Laboratuvara katılım zorunlu mu? (zorunlu)
Size nasıl ulaşırım ? (mail atın aynı gün dönüş yaparım)
Ezber var mı (bilgi var, yorum var)
Puan ekiliyor musunuz? (her türlü güzelliği yapıyoruz)
Üst sınıflar dedi ki… (hayır aynılarını sormam)
4
GİRİŞ
Malzeme biliminin genel amacı, malzemelerin
içyapısını tanıtmak, içyapılar ile özellikler arasında
bağlantıları araştırmak, bu şekilde geliştirilen temel
ilkeler ve kavramlar ışığında uygulamada kullanılan
malzeme türlerini sınıflandırarak özelliklerini
incelemektir.
5
MALZEME NEDİR?
6
Kullanılabilir cisimler yapmak amacı ile doğal ya da
yapay olarak üretilmiş maddelere malzeme denir.
Milattan önce 5000 – 4000 yıllarında insanoğlunun
kullandığı malzemeler odun, seramik, taş ve basit
olarak doğadan kazanılan altın, bakır ve
meteorlardan elde edilen demirdir.
MALZEME NEYE YARAR…
İnşaat mühendisliği için…
Yapının istenilen işlevlere sahip olabilmesi
Yapının dış etkenlere karşı dayanabilmesi
Yapının güzel* olması
Yapının ekonomik olması
7* güzellik zamana, mekana ve kültüre göre değişkenlik arz edebilir. Güzellik öğrenilen bir kavramdır.
MALZEME TÜRLERİ NELERDİR?
1. Metaller
2. Seramikler
3. Polimerler
4. Kompozitler
5. Yarı iletkenler
6. Biyometaryaller
8
MALZEME SINIFLANDIRMA ÖRNEKLERİ
9
Metaller Metal Olmayanlar
Organik İnorganikDemirli Metaller Demirsiz Metaller
DoğalAhşapPetrol
Doğal gazKarbonlu bileşik
ReçineKauçuk
YapayPolimer
KağıtSeliloz
DoğalMineral
KilTuzlarFilizler
YapayTuğla
SeramikCam
Çimento
Cu alaşımlarıAl alaşımları
FontlarÇelikler
AMACINA GÖRE MALZEMELER
Kullanış Yeri ve Amacına göre
1. Taşıyıcı (Strüktür) Malzeme (Ahşap Tuğla Taş, Beton, Çelik)
2. Ayrıntı (detay) malzemesi (Kaplama ve Doğrama)
3. Koruyucu (Yalıtım) Malzemeleri (Cam pamuğu, Perlit, Strafor)
Şekil Değişimine Göre
1. Elastik malzeme (Lastik Kauçuk)
2. Plastik malzeme (Kil)
3. Elasto-Plastik Malzeme (Çelik)
Yapısal Özelliklerine Göre
1. Fiziksel Özelliklerine Göre
•Homojen Malzeme (Çelik)
•Heterojen malzeme (Ahşap)
• İzotrop* Malzeme (Çelik)
•Anizotrop** malzeme (Ahşap)
2. Kimyasal Özelliklerine göre
•Metalik (Kristal) malzeme (demir bakır çinko)
•Amorf malzeme (Cam)
• Bileşik malzeme (Çelik Ahşap)
• Kolloidal malzeme (Katran)
• Seramik malzeme (Pişmiş kil)
10*İzotrop malzeme her yönde aynı optik özelliklere sahiptir. **Anizotrop malzemenin ise optik özellikleri değişkenlik gösterir.
DAYANIM ÖZELLİKLERİ AÇISINDAN MALZEME
Mekanik*
Fiziksel
Kimyasal
Termik
Akustik
11*malzemenin yük altındaki davranışlarına mekanik özellikler denir.
MALZEMENİN YAPISI
Atomik yapı:
Elektronların çekirdek etrafındaki düzenleri elektrik, magnetik, ısıl ve optiközelliklerini tanımlar ve malzeme özeliklerini ortaya koyar.
Kristal yapı:
Atomların uzaydaki dizilim halleridir. Metaller, yarı iletkenler,seramikler ve polimerler oldukça düzgün atomik yapılara sahiptirler.Kristal yapı mekanik özellikleri etkiler.
12
13
Tane yapı:
Aynı özellikte kristal yapıya sahip bölgeye tane denir. Taneyapısı metaller, seramikler, yarı iletkenler ve polimerlerdegörülürler. Tanenin yapısı şekli malzemelerin birçok fizikselve mekanik özelliklerinde etkilidir.
Faz:
Çoğu malzeme birden fazla faz içerir. Her faz kendine özgü atomik düzeneve özelliklere sahiptir. Bu fazların boyutlarının dağılımlarının kontrolü iletemel malzemenin özellikleri değişebilir Katı – sıvı – gaz ve plazmamaddenin dört hali yani fazlarıdır.
1- METALLERMühendislikte kullanılan malzemelerin önemli bir kısmı metaller ve bu metallerin alaşımlardır.
Kristal yapıdadırlar.
Dayanımları yüksektir.
Kolay şekillendirilebilirler.
Toklukları yüksektir
Basınç dayanımları, çekme dayanımlarına yaklaşık eşittir.
Korozyon dayanımı genellikle düşüktür.
Yüksek elektrik ve ısı iletkenlikleri vardır.
Şeffaf değillerdir, ancak parlak görünüşe sahiptirler.
14Tokluk, kırılmaya karşı gösterilen dirençtir.
Metalleri mühendislik alanlarındaki kullanımlarına göre genelleştirirsek iki gruptatoplayabiliriz.
1. Demir esaslı metal ve alaşımları (dökme demir ve çelikler)
2. Demir dışı metal ve alaşımları (alüminyum, magnezyum, bakır, titanyum, nikel, çinkove alaşımları)
15
2- SERAMİKLER
Seramik, ısıl işlem görmüş inorganik, metalik olmayan bir katıdır.
Seramik malzemeler kristalimsi veya kısmen kristal yapılı olabilirler
veya amorf (örneğin cam) olabilirler. En yaygın seramikler kristal
olduğu için, seramik tanımı genellikle inorganik kristal malzemelerle
sınırlıdır. Isı ve elektriği iletmeyen malzemelerdir.
Örneğin: alüminyum bir metaldir ancak bunun oksidi olan Al2O3
seramiktir. Burada alüminyumun kolay şekillendirilebilir bir malzeme
olmasına karşın, oksidi kırılgandır ve kolay şekillendirilemez.
16
SERAMİKLERİN KARAKTERİSTİĞİ
Dayanımları yüksektir ancak gevrek malzemelerdir ve kırılma toklukları düşüktür.
Erime sıcaklıkları yüksektir. Isıya dayanıklı refrakter malzeme olarak kullanılırlar (Soba, ocak ve fırınlarda)
Birçok ortamda kimyasal olarak kararlıdır.
Çekme dayanımları düşük, basma dayanımları yüksektir.
17
3- POLİMERLER
Kovalent bağlarla elektronları ortaklaşa kullanan organik veya sentetik
malzemedir.
Günlük yaşamımızda ucuz ve kullanışlı birçok plastik malzeme (polimer) ile
karşılaşırız. Polimerler genellikle petrol türevi ürünlerden elde edilen
malzemelerdir. Yapılarında genelde C, H, O, N, S, bulunur.
Bu gruba giren malzemelerin yapısı, merlerin birleşerek uzun bir zincir
oluşturması (polimer) ve bu uzun zincirler birbirlerine zayıf ikincil bağlar veya
güçlü çapraz bağlar ile birleşmesi ile oluşur.
18
POLİMERLERİN KARAKTERİSTİĞİ
Plastikler sünek, hafif ve ucuz malzemelerdir.
Yapılarındaki bağların karakterleri nedeniyle dayanımları düşüktür.
İkincil bağlar içeren türleri kolay şekillendirilebilirler, düşük sıcaklıkta yumuşarlar ve erirler.
Elektriksel olarak yalıtkandırlar.
19
4- KOMPOZİTLER
Kompozitler (karma malzemeler) iki veya daha fazla malzemenin heterojen karışımlarıdır.
Kompozit malzemelerin çoğu istenilen özellikleri elde edebilmek için dolgu, güçlendirme
malzemesi ve bağlayıcı reçineler içermektedir.
20Heterojen; farklı bileşenlerden meydana gelen, homojen olmayan
5- YARI İLETKENLER
Yarı iletken malzemeler ne iyi bir iletken, ne de
tam bir yalıtkandır. Elektronikte kullanılan çok
önemli malzemelerdir; çipler, işlemciler,
transistorler gibi elemanların üretiminde
kullanılır. Silisyum ve germanyum en yaygın
kullanılan yarı iletkenlerdir.
21
6- BİYOMATERYALLER
Biyomateryaller, herhangi bir nedenle yaralanan/kaybolan doku/organ fonksiyonunu
geçici veya sürekli olarak yerine getiren, doğrudan kullanılan veya bu amaçla geliştirilen
sistemlerde yer alan materyallerdir. Biyomateryaller, sözü edilen kaybı karşılayacak
kimyasal, fiziksel, mekanik, vb. özelliklere sahip ve biyouyumu olmalıdır.
22
ATOMUN YAPISI Kimyasal Bağlar
23
ATOMUN YAPISI
Atom, bir elementin kimyasal
özelliklerini taşıyan en küçük yapı
taşıdır.
Maddenin yapı taşı olan atom
elektron proton ve nötronlardan
oluşur.
24
ATOM MODELLERİ
25
Atomun yapısının aydınlatılması
aşama-aşama gerçekleşmiştir.
MOL VE AVAGADRO
Bir mol miktarı, avagadro sayısı (N) kadar tane içeren anlamına gelmektedir.
Atomun kütlesi çok küçük olduğundan üzerinde işlem ve hesaplama
yapabilmede kullanmaya elverişli mol kavramı geliştirilmiştir.
6,02214199 × 1023 /mol
Avagadro Sayısı
602.214.199.000.000.000.000.000 /mol
Bu hesap için 12 g karbon atomu baz alınmış ve değer deneysel olarak
bulunmuştur. (International Bureau of Weights and Measures)
26
ATOMİK ORBİTALLER
Atomun yapısında bulunan
elektronların çekirdeğin etrafında
bulunma olasılıklarının fazla
olduğu bölgeler için orbital
tanımlaması yapılır.
27
ELEKTRONUN YERİ
Elektronun yerini deneysel metotlarla tespit etmek tam
olarak mümkün değildir. Heisenberg Belirsizlik İlkesine
göre, bir elektronun momentumu ve konumu aynı anda
tam doğrulukla ölçülemez. Bu sebeple elektronun
konumu ve orbitallerin yapısı dalga fonksiyonu
denklemleri ile hesaplanır.
28
29
Duran dalga elektronların dalga fonksiyonunu açıklarken kullanılır. Düğüm noktalarını gösterir.
Orbital elektronların atom çekirdeği etrafındaki yörüngelerde bulunma
olasılığının en fazla olduğu hacimsel bölgelere denir.
30
ORBİTAL PAKETLERİ s p d f
Her biri 2 elektron bulunduran orbitallerin bir araya gelerek oluşturdukları enerji
seviyelerine orbital paketleri ya da alt kabuk denir. Bu paketler s p d f olarak
adlandırılırlar. s de 1 orbital p de 3 orbital d de 5 orbital ve f de 7 orbital bulunur.
31
AUFBAU
Aufbau kuramına göre elektronlar orbitalleri doldururken
öncelikle en düşük enerjili orbitallere yerleşme
eğilimindedirler. Çünkü elektronlar düşük entropide* kalmak
ister.
Elektronların bu dizilim sırasına Aufbau sıralaması denir.
32*entropi, bir sistemdeki rastgelelik ve düzensizlik miktarı olarak tanımlanır. Sembolü S'dir.
ATOM KUANTUM SAYILARI
Orbital elektronun kuantum sayıları ile belirlenen dalga fonksiyonudur. Elektronun
çekirdeğin etrafında hangi enerji düzeyinde bulunduğunu belirlemek için bu kuantum
sayı dizileri kullanılır.
33
BAŞ KUANTUM SAYISI n
Baş kuantum sayısı elektronun bulunduğu kabuğu (yörüngeyi
tanımlar). K L M N O P Q olarak adlandırılan kabukların
kuantum sayıları olarak karşılıkları
n: 1 2 3 4 5 6 7 dir.
Periyodik cetvelin 7 periyodu (satırı) 7 kuantum sayısına karşılık gelmektedir.
34
İKİNCİL KUANTUM SAYISI l
İkincil kuantum sayısı (açısal kuantum sayısı da denir) kabukta bulunan orbital
gruplarını (alt kabukları) tanımlar. s p d f olarak adlandırılan 4 çeşit orbital paketleri
vardır. İkincil kuantum sayısı olan ‘l’: s için 0; p için 1; d için 2 ve f için 3 değerini alır.
Açısal kuantum sayıları l: 0 1 2 3 alt kabukları (s p d f) yi temsil eder
35
MANYETİK KUANTUM SAYISI ml
Mıknatıssal kuantum sayısı ml alt kabukta bulunan orbitalleri betimler. orbital paketinin
içerdiği orbital sayısına öre -3 -2 -1 0 1 2 3 değerlerini alabilir.
1 orbitalli s alt kabuğu için orbitaller Ѻ rakam değerleri 0
3 orbitalli p alt kabuğu için orbitaller Ѻ Ѻ Ѻ rakam değerleri -1 0 1
5 orbitalli d alt kabuğu için orbitaller Ѻ Ѻ Ѻ Ѻ Ѻ rakam değerleri -2 -1 0 1 2
7 orbitalli f alt kabuğu için orbitaller Ѻ Ѻ Ѻ Ѻ Ѻ Ѻ Ѻ rakam değerleri -3 -2 -1 0 1 2 3
36
SPİN KUANTUM SAYISI ms
Alt kabukta bulunan her orbitale en fazla 2 elektron girebilir. Bir orbitale giren iki elektron
karşın yünlü (spinli) olmak zorundadır. Spin kuantum sayısı Pauli Dışlama İlkesi uyarınca bu
karşıt dönmeyi simgelemek için ms: +1/2 ve -1/2 değerlerini alır.
37
ELEKTRON DİZİLİMİ
381s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p66s24f145d106p67s25f146d107p66f147d107f14
SOY GAZLAR
Soy gazlar kararlı elementlerdir.
Tüm atomlar elektron transferleri
ve kovalent halleri ile soy gaz
elektron konfigürasyonuna
olabildiğince yaklaşmaya çalışır.
39
40
41
ATOMLAR ARASI BAĞLAR
Birincil atom bağları (kuvvetli bağlar):
İyonik bağlar
Kovalent bağlar
Metalik bağlar
İkincil atom bağları (zayıf bağlar): moleküller arası bağlardır. Hidrojen bağı, wan-der-waals
bağları, metalik-kovalent, metalik-iyonik gibi çeşitleri vardır. İki atom arası değil hali hazırda bağ
yapmış molekül haline gelmiş yapılar arası çekimdir.
42
İYONİK BAĞLAR
Büyük elektronegatif atomlarla yine büyük
elektropozitif atomlar arası oluşan elektron
alışverişinden kaynaklı bağlardır.
43
KOVALENT BAĞLAR
Ortaklaşım bağı da denir. Bu tanımdan da
anlaşılacağı üzere elektronlar yeteri kadar
yaklaşmış iki atom arası bulut üzerinde ortak
kullanılır.
44
METALİK BAĞ
Metallerin kristal örgülerinde serbest elektronların
örgü içerisinde dolanabilmesi ile oluşur. Metaller
son yörüngelerindeki valans elektronlarını serbest
bırakarak iyon haline gelirler.
Burada, kovalent ve iyonik bağlardaki gibi merkezi
bir bağ söz konusu değildir. Metalik bağ, düzgün
pozitif iyon yığını ile bu yığını kuşatan elektron
denizi arasında ortaya çıkar.
45
ELEKTRON KONFİGÜRASYONU
Elementlerin elektron konfigürasyonu Aufbau sırasına uygun bir şekilde yazılarak
periyodik cetveldeki konumu, hangi bloğa ait olduğu ve reaksiyonlarda elektron
alışveriş karakterleri hakkında bilgi edinilebilir. Bu bilgiler elementin ne tip bir bileşik
oluşturabileceği kararlılığı ve reaksiyona girme eğilimi konusunda aydınlatıcıdır.
Her elementin prizmadan geçen yansıma ışığı kendine özgü spektrum yarılım
çizgileri verir. Bu çizgiler elemenler için ayırt edicidir. Elektron konfigürasyonu
örneklerinde incelemeniz için atomların spektral çizgileri görsel olarak verilmiştir.
46
47
1H: 1s1
1H+: 1s0
Evrendeki en küçük atom olan hidrojen var olan tek
elektronunu da kimyasal bir reaksiyon sonucu
kaybedince sadece çekirdek olarak kalır. Bu
sebepledir ki organik kimyada kendisinden proton
olarak söz edilir. Elektronunu vermiş hidrojen
sadece bir protondur (nötronu yoktur). s orbitali ile
bittiği için s bloğu elementidir.
n: 1 l: 0 ml: 0 ms: +1/2
48
2He: 1s2
Helyum birinci kabukta 2 elektronu bulunan bir soy
gazdır. Birinci kabuk kapsamında sadece s orbitali
olduğundan ve bu orbital dolu olduğundan
kararlıdır. Kimyasal reaksiyon verme eğilimi çok
zayıftır (inert). 1. periyot s bloğu elementidir.
n: 1 l: 0 ml: 0 ms: +1/2
n: 1 l: 0 ml: 0 ms: -1/2
49
20Ca: 1s22s22p63s23p64s2
20Ca2+: 1s22s22p63s23p64s0
Kalsiyum 4. periyot s bloğu elementidir. Var olan 2
değerlik elektronunu vererek 2+ katyon haline gelir.
n: 4 l: 0 ml: 0 ms: +1/2
n: 4 l: 0 ml: 0 ms: -1/2
50
33As: 1s22s22p63s23p64s23d104p3
33As3-: 1s22s22p63s23p64s23d104p6
Antimon 4. kabukta s orbitallerinde 2 p
orbitallerinde 3 elektron barındırır. Bu P bloğu
elementi olduğunu ve 4. periyotta bulunduğunu
gösterir. Karlı yapı s2 p6 yapısıdır. Bu nedenle
reaksiyonlarda genellikle 3 elektron edinerek As3-
iyonu halini alır.
51
26Fe: 1s22s22p63s23p64s23d6
26Fe2+: 1s22s22p63s23p64s03d6
26Fe3+: 1s22s22p63s23p64s03d5
Demirin yüksüz (atomik) elektron konfigürasyonu 4s2 3d6 ile
bitmektedir. Dizilimin d orbitali ile bitmesi elementin d
bloğunda bulunduğunu; en büyük baş kuantum sayısının 4
oluşu 4. periyotta oluşunu gösterir. En dıştaki kabuk 4
olduğundan ilk elektronlarını bu 4s orbitallinden verir. Fe3+
yapısı yarı dolu orbitallerden ötürü kararlıdır.
52
24Cr: 1s22s22p63s23p64s13d5
24Cr2+: 1s22s22p63s23p64s03d4
24Cr3+: 1s22s22p63s23p64s03d3
Atomik kromum elektron konfigürasyonu beklenildiği gibi
4s2 3d4 ile bitmez. Bunun sebebi elektronların orbitallere
diziliminde Hund Kuralının uygulanması gerekliliğidir ve
yarı dolu hal orbitaller için tercih unsurudur. Elektronlar en
dış kabuktan verilir. 4. periyot d grubu elementidir.
53
80Hg:1s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p66s24f145d10
80Hg2+:1s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p66s04f145d10
Hg2+ civanın atomik halden 2 elektron kaybetmiş
halidir. Bu uyarılmış hale gelebilmek için civa
elektronlarını en dış kabuğundaki s orbitallinden
vermiştir. Civa 6 periyot d grubu elementidir.
54
47Ag:1s22s22p63s23p64s23d104p65s14d10
47Ag+:1s22s22p63s23p64s23d104p65s04d10
47Ag2+:1s22s22p63s23p64s23d104p65s04d9
5 periyot d grubu elementi olan gümüş atomik halde yarı
dolu orbital dizilimiyle kararlı haldedir. elektron
konfigürasyonundan da görüldüğü gibi Ag+ Ag2+ ya göre
daha kararlıdır. Yine söz konusu olan yarı dolu
orbitallerdir.
55
50Sn:1s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p2
50Sn2+:1s22s22p63s23p64s23d104p65s04d105p2
Kalay 5 periyot p grubu elementidir. +2 ve +4 katyon
halleri mevcuttur.
Sn2+ son yörüngedeki elektronların kuantum sayılarını
yazarsak..
5p2 deki 2 elektrondan biri için n:5 l:1 ml:-1 ms:+1/2
diğeri için n:5 l:1 ml:0 ms:+1/2
56
29Cu:1s22s22p63s23p64s13d10
29Cu+:1s22s22p63s23p64s03d10
29Cu2+:1s22s22p63s23p64s03d9
Bakır elementi de 4s2 3d9 diziliminden ziyade 4s1 3d10
yarı dolu kararlı hal dizilimi sergiler. Yine bir elektron
vererek kararlığını korur. Cu2+ hali daha kararsız bir
konfigürasyondur. 4 periyot d grubu elementidir
57
22Ti:1s22s22p63s23p64s23d2
22Ti2+:1s22s22p63s23p64s03d2
Titanyum 4. periyot d grubu elementidir. Reaksiyonlarında son
kabuktaki 2 elektronunu vererek 2+ katyonunu oluşturur.
3d orbitalleri için kuantum sayılarını yazarsak buradaki 2 elektronun
n: 3 l: 1 ml: -2 ms: +1/2
n: 3 l: 1 ml: -1 ms: +1/2
58
8O:1s22s22p4
8O2-:1s22s22p6
Oksijen dizilimde p orbitali ile bittiği için
p bloğu elementidir ve 2. periyottadır. 2
elektron daha alarak s2p6 kararlı yapısına
ulaşmaktadır.
59
92U:1s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p66s24f145d106p67s25f4
92U2+:1s22s22p63s23p64s23d104p65s24d105p66s24f145d106p67s05f4
Uranyum 2+ katyonu olarak reaksiyon verir. 7. periyot f grubu elementidir. Radyoaktiftir.
n: 5 l: 3 ml: -3 ms: +1/2
n: 5 l: 3 ml: -2 ms: +1/2
n: 5 l: 3 ml: -1 ms: +1/2
n: 5 l: 3 ml: 0 ms: +1/2
60
25Mn:1s22s22p63s23p64s23d5
25Mn2+:1s22s22p63s23p64s03d5
25Mn4+:1s22s22p63s23p64s03d3
Mangan sıklıkla 2+ ve 4+ katyonları olarak
görülür. 4. periyot d grubu elementidir.