ingol ko haani ciftore lelnangol tawon he binndol … · 6.6 he naɓrugol ngalu, jamaa he hakkeeji...

26
1 2019 LAƁƁINGOL KO HAANI CIFTORE LELNANGOL TAWON HE BINNDOL GADANOL NGOL SARTAAJI LAAMORƊI LEYDI NDI (feewnitaa kadi yaajinaa) Fedde wiɗtoore sartaaji laamorɗi leydi ndi Fedde wiɗtoore sartaaji laamorɗi leydi ndi 11/13/2019 Pulaar

Upload: others

Post on 01-Apr-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

1

2019

LAƁƁINGOL KO HAANI CIFTORE LELNANGOL TAWON HE BINNDOL GADANOL NGOL SARTAAJI LAAMORƊI LEYDI NDI (feewnitaa kadi yaajinaa)

Fedde wiɗtoore sartaaji laamorɗi leydi ndi

Fedde wiɗtoore sartaaji laamorɗi leydi ndi

11/13/2019

Pulaar

2

FECCERE1- LEYDI HEƁNDI HOORE MUM HE YIMƁE KEƁƁE KOŊGOL HE NO LEYDI JOGORTEE

1.1 Ndee feccere wonde ndeer taƴre gila 1 haa 5 heɓtinii wonde Gammbiya ko leydi laamiindi hoore mayri, te ko ndi leydi saawndi partiiji keewɗi jaaduɗi he demmokaraasi. Doole laamorɗeɗe ko yimɓe Gammbiya jii ɗum, te ina yaadi he sartaaji laamorɗi leydi ndi. Ndee feccere, nde seerti he sartaaji leydi ngonɗi he hitaande 1997, okkiri laawol pirngol ko woni leydi Gammbiya, ñalaaɗe tedduɗe$e te kadi hollirii siifaaji laamuuji ɗiɗi: Laamu maŋngu nguhe laamuuji tokoosi ɗi. Seertindirgol laamu na waɗi fayida sabu ɗum holliraɗ wonde pewje ma paamondiral ɓadiima yimɓe ɓee he nokkuuli mu’en. He heɓtingol njiɗngu yimɓe he beragol laamuuji he ndee feccere ado ko huunde mawnde he ɓamtaare.

1.2 Feccere nde saawi taƴre ado wonde he sartiiji laamorɗo leydi $i 1970 he $i 1997 hoolirii wonde Gammbiya ko leydi laamiindi hoore mayri wondude he doole yim@e @e1. Ɗum saawi taƴre 100(2) (b) mbo sarti laamorɗo leydi mbo 1997 oo caliiɗo suudu dipiteeji ndu, he ndeer geɗe goɗɗe, feewnude luwaa ñiiɓnoowo kala diine he ndeer leydi Gammbiya waɗaɗum diine leydi ndi. He Ɗuum kadi, taƴre 47(wonde lees feccere VI) nde binndol ado sarti laamorɗo leydi ndi, teeŋtinii heɓde ndimaagu hoore ma he pinal ma, diine ma, miijo ma yo gooŋɗingol ma he njiiki/wiide ma.

1 He hitaande 2001, suudu dipeteeji ndu, he dow wagginagol oon tuma gonnooɗo atooni jeneral he minista of jostis, feewnitiino sarti gonnooɗo he sarti laamorɗo leydi ndi, renntude he geɗe goɗɗe, yamiriino feewnugol taƴre ado hollirnde wonnde Gammbiya ko leydi laamiindi hoore mayri, jaɓndi diineeji $i nanndaani gona he mayri – jam-maa-jam. Ndeen taƴre, wonno ko luwaa teeŋtinaaɗo he sarti laamorɗo leydi ndi mbo hitaande 1997, o naɓanooka refaranndum fii hollirgol jaɓgol yimɓe. wattaan, Keemeseŋ Jamme ƴeɓti laawol luwaa naɓi ɗum to suudu \aawirdu toowndu ndu, $uum hollirii miijo waylaango ngo yaadaani he luwaa. Ko ɗuum artiri taƴre ado nde to darnde mum ado to- wiigol Gammbiya ko leydi laamiindi hoore mayri/laamaandi. Wayde noon, luwaaji Gammbiya 2009 baylaaɗi ɗi haande artirgol taƴre ado nde to darnde mum ado to, laɓɓini ko suudu \aawirdu toowndu ndu lelnunookoo (no foti nii wonir) woppii daande ‘seekula’ nde he taƴre hee waɗi maande holliroore ko Keemeseŋ Jamme salinooko. Ko woni darnde sarti laamoɗi leydi ndi, ndeen, ko wonde taƴre ado ndeen nde sarti laamorɗo leydi ndi mbo hitaande 1997 accirii no wonirnoonih nde weddaa ndee karte haa jaɓaa no sarti 1997 oo lelniri nih.

3

FECCERE II - SARTAAJILAAMOR#I LEYDI HE LUWAAJI

2.1 Ndee faccere wonde ndeer taƴre gila 6 haa 9 fawii sarti laamorɗoleydi oo woni luwaa tiimɗo luwaaji Gammbiya $ii fof te o ja]tiima luwaaji goɗɗi gon$i he Gammbiya. Na jogii fannuuji doolinooji heen ge$e he sartaaji leydi ndi.

Ndee feccere nattinii peeje laamorɗe jaajɗe daraniiɗe doolingol fannuuji gonɗi he sarti laamorɗo leydi. Ɗii laabi laamorɗi yamirii neɗɗo fewja naɓde he luwaa si tawii o renti,maa he beleeɗe (yi$de), dental yimɓe, maa daragol he ko woni naffakka jamaa oo, maa fedde gollude he beleeɗe/yi$de gooto maa ko ɓuri gooto jeyaaɓe @e heen. Ndee feccere ko adiilaɓɓinii ngaadondiral ngal Gmmbiya renti tawete he luwaaji leydi Gammbiya caggal nde $i njaɓaa yoo $i tabbintinaa.

2.2 Ndee feccre roondii kala ɓiɗɗo leydi ndi ko yoo o teddin, o wakkiloo dartanagol sartaaji leydi ndi.

2.3 #uum haɗii kala feere fii liɓgol yamiroore sarta oo taa yaadaani he luwaa. Na tawa heen toŋgol, maa liɓgol maa firtugol sarta laamorɗo leydi ndi, maa walla kala ko jeyaa he mum. Ndeen noon, neɗɗo oo tooñaani de, si tawii o dartaniima kala ettoore tuŋgol, liɓgol maa firtugol sarta laamorɗo leydi ndi.

FECCERE- POŊKE LEYDI NDIHE LAABI LAAMORƊI

3.1 Ndee fccere ko nde hesere, tottirnde poŋke leydi he laabi laamorɗi jokkondirɗi he terɗe maa juuɗe laamu ngu, liggotoo@e he laamuuji tokoosihee, liggotooɓe he laamu, he yimɓe woɗɓe wonɓe ndeer taƴre gila 10 haa 12. Nde mo>>inanaako faarnoragol leydi ndi, njiɗki leydi ndihe neɗɗo kala he defaare denndaangal yim@e faade to leydi to. Na tijja ko ɗum huunde waɗnde fayida he ndee ɓamtare hesere sarta oo.

3.2 Ina heɓtini, aada woni fonndomaa/ngoroondi leydi ndihe pinal yimɓe Gammbiya kañum he leydi ndi. Ina lelni laabi fotde Gammbianaaɓe fof, fawii heen ko fotde ɓamtude he reende faaro he innde moƴƴere Gammbiya, he donngal ngaddadngal kawral yimɓe leydi, juɓɓondiral he koddigal belngal yoo doŋngal reende he danndugol ko taarii en koo

4

(taarnde nde), he ɗoftaade leydi Gammbiya ndi he waɗde kadi ballal ma he dartanaade leydi ndi he waktu mbo in haajoraa.

#ii aadaaji he ngal barligal na mawni he darnugol maa moƴƴingol leydi, sabu ɗi ngaddaɗ dewondiral, hoolaare, muñal, tinnaare he liggey, yiɗde leydi mum, fotndindirgol feccoore ngalu leydi ndi.

FECCERE IV -JIBINANNDE/!I##O LEYDIYAAGAL

4.1 Ndee fccere saawi taƴre gila 13 haa 21 faccirnde ngonɗo ɓiɗɗo leydi Gammbiya he no ɓiɗɗo leydiyaagal heɓɓirtoo.

4.2 Feccere nde hisnii jibbinannde yimɓe wonnooɓe ɓiɓɓe leydi Gammbiya haade ngol binndol sarti laamorɗo leydi ndi. Ceertigal alaataani hakkunde ɓiɗɗo jibinaa$o $oo he mbo neene mum maa baaba mum jibinaaɗohen. Sukaaɓeke@e duu@i jeetati (8) feemi lees tawaaɓe he ndeer leydi Gammbiya, kono jinnaaɓe maɓɓe nganndaaka, ɓeen ne koɓe ɓiɓɓe leydi Gammbiya.

4.3 Ina okkiriɓiɗɗo leydiyaagal to binndol neɗɗo ndesondirɗo he Gammbiyanaajo joo$ii$o he leydi hee fotde duuɓi jowi (ustaama immoraade duuɓi jeeɗiɗi).

Wontude jibinannde leydi he dow weccugol jibinannde leydiyaagal joommumina yamiraa, kono wontuɗo jibinannde leydi wa$ataani joomum acca wonde jibinannde leydi wonndi, si tawii ndiin leydi ɓe sosorii/ngimmori tegaani Gammbiyanaaɓe lelnude wonde ɓi@@e leydi Gammbiya.

4.4 Si tawii jiɓnaaɓe Gambiyaanaaɓe ne’i sukaaɓe ɓe ngonaa Gammbiyanaaɓe,ɓe mbaawi winndo @e ɗaɓɓa kayit won’de jibinannde leydi Gammbiya. Wongol jiɓinannde leyɗeele ɗiɗi, artirgol jibinanndeyaagal, haɗgol wonde jibinannde kadi na wattoraa heen. Suudu dippiteeji ndu na doolinɗinaa fii uddita damal winndugol yimɓe jibinaaɓe he leydi Gammbiya kono jiɓnaaɓe maɓɓe wonaa Gammbiyanaaɓe ñannde maa haande sappo he jowi Noofemba 2019 yoo winndugol yimɓe ɓe timminaani sartawonde ɓiɓɓe leydi Gammbiya he lees ndee feccere.

5

FECCEREV-HOOREEJOYAAGAL/YEESOYAAGAL HE NUUN#AL

5. 1Ndee feccere hesere he ndeer taƴre 22 haa 29 na abbitii he hooreejoyaagal he nuunɗal nganduɗaa ko sifaa faaydinɗo he demokaraasi laaɓɗo. Feccere nde fullinaama he ko yaaji he njiɗngu yimɓe haa darna maandeeji hooreejoyaagal, haa yi’a nuunɗere he laamu he (jawo puntatngo he ɓaaŋtaaresartaaji jamaa keso.) Ina saawi fannuuji mbaaɗi no ko warlii jibinannde leydiyaagal, baɗaatehe waatgol liggotooɓe laamu, baddugol mu’en he kuule kaalis, happu haaɗgol he baɗaate liggotooɓe laamu, he warligal yimɓe mba$dooɓe he liggotooɓe laamu he ndeer golle leydi ndi.

5.2 Ndee feccere okkirii wonde yim@ecalii@e ngol darol waɗɗi tooña]]e yakkunge sarta laamor$o leydi ndi, te ndeen o udditii yoo nehdi rewne dowmum, maa taƴgol mbaddigal ngaadondirangal.

FECCERE VI- HAKKEEJI NEƊƊO TEE[TU#I HE NDIMAAGU

6.1 Aynugol hakkeeji neɗɗo tee]tu$ihe yaataare ko $um caabi he kala demmokaraasi. Ndee feccere okkiri fii hakkeeji neɗɗo teee]tu$i he yaataare mum he taƴre 30 haa 79 njaaduɗi he lelnanɗe kesse (limaaɗi to lees). Ndee feccere okkirii doolɗingol siwil e warlugal polotik yoo he ngalu, jamaa e hakkeeji aada. Ina feccaa pecce ɗiɗi.

Seŋgo I- Duumo hu@tindinngo to se]ngo hakkeeji ne$$o tee]tu$i he ndimaagu

6.2 Ndee feccere okkiri enniyaaji hakkeeji yimɓe, doolɗingol he naɓgolhakkeeji, ɗum na gaddaa he ndee feccere e doole cuuɗi ñaawirɗiɗii fii no waɗdata he hakkeeji he happu hakkeeji. He ko seerti he sartaaji 1997, ndee feccere nde hollirii dokkal kessal fii ñuukgol warligal peewngal to laamu fii teddina, yoo roondoo hakkeeji yoo gaddoo he ndeer sarta leydi oo.

SeŋgoII- HAKKEEJIHE NDIMAAGU GINNAAƊI

6.3 Ngoo seŋgo okkiri hakkeeji he ndimaagu ginnaaɗi, tawaaɗi he hakkeeji he ciwil he polotik, hakkeeji ngalu, jamaa he hakkeeji aada he hakkeeji dental. Ko faati he hakkeeji ngalu,jamaa he aada ngannduɗaa na okkiraa he oo waktu he ndeer sartaaji 1997, fii sartaaji feewtinaɗɗ𝑖 daral yaarugol leydi, jooni na gooŋɗinaa he ndee feccere.

6

6.4 warlagol fii heɓgo kibaaru na holliraa. Haande accugol ndee feccre ngonde he sartaaji 1997 he cuuɗi kibaaruuji, ndee feccere darnii hakkeeji he ko abbitii he cuuɗi kibaruuji e yataare cuuɗi kibaruuji fii doolintinee taa hakkeeji mu’en na teddinaa.

6.5 Hakkeeji sukaaɓe, mawɓe, yimɓe laak$uɓe he paawaaɓe, hakke danndugol kiliyaanuuji he warlannde peewal he ligge fof na ɗoo anndinaa he bollol maa laawol ido. Hakke laɓɓingol ko taariikoo he hakke daranagol ɓaaŋtaare na darnaa he ido he ndee feccere.

6.6 He naɓrugol ngalu, jamaa he hakkeeji aada, ndee feccere he bollol ido tegii barligal he dow laamu fii hollira ɗo kala nde ngaluuji heɓaaki, te ina toowni fii yiide ko ɓuri yaaj he weltaare he@oo heɗii hakkeeji tawa alhaluuji ngonaɗɗiɗi na ngaccitaa hakkil.

6.7 Kongol yaajngol fa’i he happu hakkeeji na holintinaa. Ndee faccere haa faa okkirii fii hakkeeji nannduɗi he ustaaɗi (Ɗum woni hakkeeji ɗi ngannduɗaa fokka teddugal majji tabintinee taa waawata he no wa’i fof, he wakktu ɓittere jamaa he na mari laabi continnɗi he parti hollira ñaawirdu lor immorɗo to luwaa.)fii doolɗinde hakkeeji yimɓe okkiraa$i he ndeer sartaaji laamor$i leydi.

FECCERE VII-DARAGOL HE INNDE YIMƁE/NE##O GONAN#O YIM!E

7.1 Ndee feccere saawi taƴre 72 haa 82, okkirgol ngol na sukkondiri he ndeer pecce tati fiihakke winndagol fii wernagol karte, yoo darnugol fedde beriinde marnde wernagol karte e fedde keeriiji (innirtinaa immori inndipendan eloktoral commison) yoo partiiji polotik. Boli fii wernagol karte, konti yoo martabaaji yoo jippingol martabaaji he yimɓe rentuɓe he ndee fedde, warlugal mu’en yoo ko ɓe haɗaa koon ko abbitii he partiiji polotik, ɗii fof ɗi laɓɓinaa he ndeer ndee feccere.

Seŋ𝐠𝐨 𝐈 −Hakkeeji tawaaɗi he wernagol karte

7.2 Ngoo seŋngo saawi dokkal poorngal he sartaaji njaajɗi fii naɓrugol wernagol karte, ina tottiri aadi hakke, winndagol fii wernoo karte, te okkiri laabi njaajɗi he ɗii hakkeeji wernagol karte.

7

SEŊGO II - FEDDE KEERI E WERNAGOL KARTE BERIINDE

7.3 Ndee feccere darnii fedde keeri e wernagol karte (IBEC) yoo konde saawi he darnde mu’en. Ndee innde weccaande immori he ko anndiranoo ‘indipendan elektoral commison’ na woni ko jari sabu oo IBEC na okkaa doole he sartaaji laamu fii fecca keeri werneteeɗi karte.

SEŊGO III - PARTIIJI POLOTIK.

7.4 Ndee feccere abbitii he kuule partiiji polotik. Ndee feccere seertunde he sarta laamor$o leydi teganooɗo he hitaande 1997 feewtii he partiiji polotik fii teddina hakkeeji yimɓe fof renta he no kuule polotik no yaarata tawa saawat rewɓe, sukaaɓe, yimɓe laak$uɓe, yoo yimɓe famɗinaaɓe. Parti fof na totta doŋgal fii yiide, no famɗi fof, sappu he ndeer teemedere fof he ndarotooɓe yo wernaneede karte njaha to suudu dipitee@e to immorat he sukaaɓe.

7.5 He ko ɓesdii he ɗuum, ngo seŋgo haɗii darnugol parti tawa o fawat mbo he dow diine, $emngal, leñol, ngendi, maa debbo he gorkoyaagal haa he ko abbitii he tunndu; haa joono in haɗii partiiji he nattugol he kuule noddirgol ngañondiral he kala seŋgo. Feccre ndee haa jooni haɗii partiiji kiirgol yimɓe he fitina, nattuuji mbaaɗi no kala he dow neɗɗo hay si tawii @een @e seerti feewtannde ma ko wonaani.

CHAPTER VIII- DOOLINDINAA!E FII LAAMAADE LEYDI

8.1 Ndee feccere okkiri Doolindinaa@e fii laamaade leydi he ndeer taƴe 83 haa 131. Ina heɓi pecce jowi.

SEŊGO1- SARTAAJI FEEWTINAƊI HE CATAL LAAMU

8.2 Ngoo seŋngo okkiri catal laamu ngal doole laamu immoraade to yimɓe Gammbiya, tawa ɗee doole ɗe tegaa he hooreejo leydi, nganduɗaane oo naɓrat ɗee doole he no sartaaji leydi nɗi lelniri nih.

8.3. Haa jooni ina okkiri ne catal laamu ngal, saawat hooreejo leydi, sukkuɗo oo he hooreejo leydi yoo ndentuɓeɓee (Ministaaji) he ngal catal laamorgal, ɗum ɗoo na fawii he sertigal yimɓe Gammbiya.

SEŊGO II SUUDU LIGGORDU HOOREEJO LEYDI, DOOLE MAYRUHE FOTDE MAYRU

8

8.4 Ngo seŋgo darni suudu liggordu hooreejo leydi. Yeesoojo leydi wonata hooreejo leydi he laamu leydi Gammbiya, e jaarga toowɗo marɗo daande sordaluuɓe Gammbiya.

8.5 Seŋgo ngoo haa faa warlinii hooreejo leydi no aynu luwaa oo he waktu fof, dannda leydi Gammbiya ndi, heddoo, >ellina, faydina kawral yimɓe Gammbiya, hekadi heddoo >elnina teddungal seertigal yimɓe Gammbiya.

8.6 Doole hooreejo leydi haa faa na laɓɓinaa taa kam oon hooreejo mbo foti wa$ yewtere to suudu dipiteeji to he kuule gabbitiiɗe faandaare leydi ndi, famɗi fof laawol gootol he ndeerhitaande.

8.7Pelital maa yamiroore ko yeesoojo leydi oo tottiri, na foti won he binndol, ɗum ko dokkal faydinngal, maa jogoo siiñe he siiñaturu gooŋɗingol yeesoojo leydi oo, tawa kala mbaɗɗo ko yaadaani he ɗii sartaaji haa in addi waasgol maa gaañannde he leydi hee wonat ko joomum hooremum roondotoo $um.

8.8 Si tawii wisitegol na waɗee he cellal hakkil maa ɓanndu hooreejo leydi, joomum mbo foti jippo he ndeer waktu daɓɓo haa wisitegol ngol timminee, te si ɗum waɗi, sukkuɗo oo he yeesoojo leydi ndi heɓɓotoo suudu liggordu hooreejo leydi ndi. Ɗum ko dokkal kessal.

8.9 Si taawii sukkuɗo oo he hooreejo leydi horiima ƴeɓtu suudu liggordu ndu, le@anoowo suudu dipiteeji ndu heɓɓoto, te o daroto darnde hooreejo leydi.

SEŊGO III- WERNANEGOL KARTE FA’A TO SUUDU LAAMORDU.

8.10 Ngoo seŋgo okkiri wernanegol karte hooreejo leydi he ndeer wernagol karte leydi, waɗete jonte tati haande waktu mbo hooreejo leydi darnana huuɓata.

8.11 Inawa$i laabi lelnaa$i jamirooji wernanegol maa waasgol wernane karte fii wonde yeesoojo leydi. Suɓgol ndarotooɗo fii wernanegol karte yaha to suudu laamordu$um ɗoon na okkiraa yoo warlal ndarotooɓe ɓe timmingol sartaaji he laabi lelnaaɗi he ngoo seŋgo

8.12 Ngoo seŋgo haa joono tegii barligal he dow fedde ndariinde wernagol karte fii hollira ndariiɗo mbeddanaaɗo oo wonii yeesoojo leydi si tawi ndariiɗoo oo heɓii ko ɓuri feccere he karte mbeddaaɗe he ndeer

9

wernagol karte.Si tawii hay ndariiɗo gooto gañaaki, fedde nde noddirat wernagol karte kessol he ndeer balɗe sappo he nayi, he ɗuum ndariiɓe ɗiɗo heɓɓe ɓee ko ɓuri heew he karte wonta fooɗondirat ɓe. Ɗum woopondirii he sartaaji lelnanooji he ndeer hitaande 1997, anndanɗaa ko daɗɗo oo he karte fof laamoto.

8.13 Fedde njogiinde ndee kuule wernagol karte warli holligol konti, yoo hollirgol ngañiiɗo oo he ndeer waktuuji capanɗe jeeɗiɗi yo tottira binndol ganndingol tooto jaarga halfinaaɗo peewal (ciif jostis). Ɗum ne ko kesum ko woowaano.

8.14 Si tawii yeesoojo leydi mbeddanaaɗo karte maayi haande o ƴeɓtata suudu liggordu, yoo haande leɓanoowo suudu dipiteeji ndu suɓe he laawol karte, ndeen jaarga heeynorɗo oo kuule peewal waatnete fii tega koyngal he yesoojoyaaji laamu haa tuma mbo jaarga suudu dipiteeji ɗi suɓa he laawol wernagol karte.

Fedde njugiinde wernagol karte yoo fedde marnde kuule wernagol karte he oon tuma na warli noddit wernagol karte kesol he ndeer balɗe capanɗe jeenayi. Ɗum ne ko dokkal kessal.

8.15 Siƴelli ɗoon, ngoo seŋgo okkiri ne neɗɗo innaaɗo ne kam gañii he wernagol karte yeesoojoyaaji leydi, ƴeɓtat suudu liggordu he ñalaande sukkunde he huuɓgol worlannde yeesoojo leydi njooɗiiɗo oo. Ngañiiɗo oo he karte he oon tuma rewtoto waatoore lelnaande tawat ko he jamaa heen jaarga peewal onn naɓrata in, si tawii jaarga peewal oo heɓaaki, ñaawoowo ɓurɗo toow he ñaawooɓe heen he ndeer ñaawirdu tiimndu ñaawirɗi helfotoo ñaawgol ngol. Ɗum ne ko dokkal kessal.

8.16 Parti polotik mbinndiiɗo maa ndaraniiɗo hoore mum he wernanegol karte, ndentuɗo he wernagol karte,mbo waawi winndu to ñaawirdu tiimndu ñaawirɗi fii saloo peewal wernagol karte ngaal. Si tawii wernagol karte fii yeesoojoyaagol leydi holliraama ne he ñaawirdu ne feewaani, onn tuma fedde jogiinde nde kuule wernagol karte noddirat wernagol karte kesol he ndeer balɗe capanɗe jeenayi.

SEŊGO IV- LIGGORƊI E SARTAAJI SUUDU LIGGORDU YEESOOJO LEYDI

10

8.17 Ngoo seŋgo ngo fuɗɗori immori he taƴre 100 haa 107 te okkiri happu yeesoojo leydi wona duuɓi jowi te haɗii kala neɗɗo fii jogoo suudu liggordu yeesoojo leydi ko ɓuri happuuji ɗiɗi he kala duuɓi jowi, si tawii ko ko sukkondiri, maa sukkondiraani.Ɗum ɗoo ko dokkal ngal woowaani darnagal fii danndugol wiiltingol hoorem he suudu laamordu.

8.18 Yeesoojo leydi oo mbo warla he ndeer lebbi tati koo ƴeɓti suudu liggordu, o hollira ñamaale mum, faandaare julayaaji mum yoo keɓɓal mum tooto fedde haɓotooɓe nguya. Yeesoojo leydi oo haa jooni mbo warlaa fii anndintingol baɗaate mum feewtii he luwaa, faandaare mum he julayaaji e keɓɓal mum too to fedde haɓotoonde nguya he ndeer lebbi tati koo acci koon suudu liggordu. Ɗii sartaaji haa jooni ɗi tegaa dow ndesondirɗo he yeesoojo leydi.

8.19 Ngo seŋgo haɗi yeesoojo leydi njooɗiiɗo fii o heɓa juŋgo he suudu wonndu liggorndu laamu, maa suudu liggorndu ndu wonaa laamu, maa naatta he darnugol fedde, wolla fedde ndaraniinde ballal.

8.20 Seŋgo ngoo haa jooni okkiri danduru yeesoojo leydi he ñaawoore siwil, maa ko abbitii he ñaawoore yakkunde luwa leydi, kono tawi tan mbo he suudu liggordu. Ngol dandugol fa’aani he baɗaate, ustere ma tooñannde baɗaaɗe he ndeer waktu wongol suudu liggordu. Ɗe dokke ɗiɗi fof ko kese.

8.21 Ngoo seɳgo haa jooni okkiri si tawi suudu liggordu yeesoojo leydi he sabaabu fof si tawiiɓolɗi, sukkuɗo o yeesoojo leydi horiima ƴeɓtu suudu liggordu ndu, yeesoojo leɓanoowo suudu dipiteeji jaɓɓoto suudu laamu tawa ko desngal. Si tawii leɓanoowo suudu dipiteeji ndu horiima jaɓɓo suudu liggordu, oon tuma jaarga marɗo oo peewal jaɓɓoto suudu liggordu tawa ko desngal.

8.22 laabi sukketeeɗi ɗi si tawi yeesoojo leydi tawama o hortiima daro darongal mum he suudu liggordu he dow sababuuji maŋkere hakkil ma ɓanndu, ɗum ne na okkiraa. Laawol sukketengol si tawi yeesoojo leydi na ittire he baɗaate bonɗe ɓurtuɗe, ɗum ne na lelnaa. Sababuuji jippingol ngonata: ɓurtere he suudu legge, salagol rewto waatoore nde o wiɗi fii suudu liggordu, yakkere sartaaji leydi, haɗgol peewal yoo baɗaate bonɗe.

11

Seŋgo V CUUƊI LIGGORƊI HE NDEER CATAL LAAMU

8.23 ko tawaaka koon he darnugol suudu liggordu yeesoojo leydi, ndee feccere haa joono okkirii cuuɗi faydinɗi he ndeer catal laamu. Ɗii na yi’aa ne ko ko warlii e teddi fii yiigol fulla e fayda he naɓrugol catal laamu. Ɗii cuuɗi liggorɗiɗi okkiraa to lees.

(i) Sukkuɗo oo yeesoojo leydi e ministaaji

8.24 Ngel peccel darni suudu liggordu sukkuɗo oo he hooreejo leydi, te jogotooɗo oo ndu suudu, ko yeesoojo leydi suɓotooɗum he ndeer balɗe capanɗe tati nde hooreejo leydi oo ɓaŋi suudu ligge.

8.25 Suudu dipiteeji ɗi gooŋtinta darnugol sukkuɗo oo he hooreejo leydi. Ina lelni martabaaji e jippingol martabaaji sukkuɗo oo hooreejo leydi he daral mum he ɓolɗugol palas oo. Suudu liggordu sukkuɗo yeesoojo leydiɓolɗat si tawii joomum maayi, maa o tottitiri palas suudu ligge, maa dajjitgol suɓagol mum, maa njogiiɗo oo oon palas jeɓtii suudu liggordu hooreejo leydi.

8.26Ƴeɓtugol ministaaji e palas legge, tawaa heen looya laamu mawɗo oo, ina okkiraa he ndee taƴre feccere. Ngel peccel, haa fa lelni martabaaji yoo jippingol martabaaji minister. Haa faa laɓɓini tuma mbo suudu liggorde minister ɓolɗata.

8.27 Sukkuɗo oo he yeesoojo leydi e ministaaji gaddotoo ɗiin cuuɗi minista yoo ceeŋde ɗe hooreejo leydi oo sasi ɓe.

8.28 Sukkuɗo oo yeesoojo leydi e ministaaji,ɓe mbarlaa hollirgol jawdi, ñamaale mu’en yoo feewtannde mu’en he julayaagal he ndeer lebbi tati haande ɓe accu suudu ligge e kadi he nderr lebbi tati caggal nde ɓe acci suudu ligge.

8.29 Tamɗo oo makaama sukkuɗo he hooreejo leydi haɗaama jogagol kala suudu liggordu wonndu gila he laamu maa ko wonaa laamu he waktu mum maral, haa fa o haɗaama naftor nduu suudu ligge fii nafakka hoore mum, darna, maa noddira, maa foorna darnugol fedde mballoore. Ɗii ko ɓesditaare he sartaaji hitaande 1997.

8.30 Barligal haa fa tegaama he dow sukkuɗo oo he hooreejo leydi e ministaaji fii ɓe nooto to suudu dipiteeji tuma fof in warlaa he mu’en. Suudu dipijeeji ɗii , he dow fiɓde feewtannde heeranaande he ko

12

ɓuraani ɗiɗi he pecce tati he dipiteeji ɗi fof, ɓe mbaawi weddo karte hollira ɓuri ko hew yaadaani he feere sukkɗo hooreejo leydi maa minista

(ii) Catal laamu (kabinet)

8.31 Ngel peccel darni catal laamu e haa fa lelni ko in saawi koo e daral mu’en. Suudu liggordu mbiiteendu ‘seketiri to di kabinet’ ina okkiraa he ɗii sartaaji leydi

8.32 Ina darnaa laamu leydi Gammbia naatata he aadonndiral ngal annduɗaa takat Gammbiya waasa halfoore in. Haa faa ina okkiri naŋgonndiral hakkunnde leyde ngal yeesoojo leydi oo siiñi ma suudu dipiteeji ɗi hollira jaɓgol ngal nangonndiral.

8.33 ‘komite’ he hakke yurmeende e ‘komite’teddingol yoo komite dokkal, ɗiine na hollira, yoo ko ɗi saawi koo fof na laɓɓinaa.

(iii) Cuuɗi liggorɗi laamu goɗɗi

8.34 Ngel peccel darnii suudu liggordujaarga liggotooɓe (ciif of staaf) to yeesoojo leydi to yoo darnde mum. Ɗum ko kessum. Suudu liggordu heeynorɗo ɗee ñaawooje laamu na daranii hoore in, seerta he suudu liggordu looya laamu mawɗo oo (atoooni jeneral). Ɗum ne ko kesum.

FECCERE IX CATAL DARNOOƁE LUWAA( suudu dipiteeji ndu)

9.1 Feccere IX ina fecca pecce jeetati e ina abbitii he darnugol luwaa ngandanɗaa ko in juɳgo laamu,e ina jogii eɓɓugol luwaa, aynugol baɗaate catal laamorgal yoo jaɓgol deppas laamu,yoo renti he darɗe goɗɗe. Sartaaji caawɗi darogal e rentuɓe na jari fii baɗaate jarɗe he yimɓe ndentuɓe he darnnde mu’en.

SEŊGO 1SARTAAJI LAAMORƊI DIPITEEJI

9.2 Ngoo seɳgo abbitii he sartaaji laamorɗi dipiteeji he musidal hakkunnde ɓiɓɓe suudu dipiteeji. Ina faydini fii sukkugol e dooliɗina laamal demmokaraasi gila he ɓiɓɓe leydi haa he dipiteeji, tawa na waawi aynu baɗaate catal laamu. Fii yiigol yeesoyaagal moƴƴal ngal nganndanɗa addat naɳgondiral he ndeer leydi hee, kawral e jam. Ngoo seɳgo ko keso te na yi’aane ko in fonndomaa he laamol demmokaraasi. Ina doolintini humpitagol suudu dipiteeji he ndeer leydi Gammbiya.

13

Seŋgo II DARNUGOL E KO SUUDU DIPITEEJI NDUU SAAWI

9.3 Lees ngoo seŋgo,Fedde wiɗtoore sartaaji laamoɗi leydi ndii (CRC) he ndeer ndaartagol he yeewtidgol he ɓiɓɓe leydi ndi heɓtinii, yoo jolnii yiigol maa miijooji di yimɓe leydi ɓe holliri, abbitii he caɗeele udditaniiɗi sukaaɓe, rewɓe, yoo yimɓe laakɗuɓe yoo fayda he kiirgol ɓe he polotik. Miijo saɗngo ngo waawa ɓenne woni lelnugol laawol nganduɗaa wallirat o kafu daranee darangal timmungal tooto suudu dipiteeji to. He ɗuum dokkalmbaɗangal heen he ko hawriti jooni he suudu dipiteeji ndu na tawa heen rewɓe, yimɓe laakɗuɓe, he ko ɓesdii he ɓe ngannduɗaa ɓe mbaawat wernane karte immori to tunndu gooto tawaandu.

9.4 Ngoo seŋgo no eɓɓiranooni darnii suudu dipiteeji fii wona juŋgo laamu, lelni martabaaji yoo jippimgol martabaaji yimɓe tawaaɓe heen. Wernanogol karte tawaaɓe heen yoo udditanii yimɓe leydi fii noddtgol dipiteeji mu’en.

SEŊGO III HOOREEƁE SUUDU DIPITEEJI

9.5 Ngoo seŋgo darni cuuɗi liggorɗi heeyniiɓe suudu dipiteej, no matabaaji mu’en sukkondiri, daragol e golle mu’en yoo okkirgol njoɓdi mu’en. Ɗum na yaadi he fayda fii no ɓe mbaawirta toppito barligal mu’en no tawaaɓe ha suudu dipiteeji. Yeesooɓeɓe ngoni leɓanoowo suudu dipiteeji ndu (ispiika), sukkuɗo oo heen, yeesoojo dipiteeji ɓurɗiɗi heew heyeesoojo dipiteeji ɓurɗiɗi famɗu. Seŋgo ngoo fawti lelnire no ɓe wernirantee karte.

9.6 Ngoo seŋgo darnii he ko woowaani tawa na haani dokke mbaaɗe no leɓanoowo suudu dipiteeji nduu wernante karte caggal; dental dipiteejiɗii; sukkuɗo oo leɓanoowo suudu dipiteejiɗii wernante karte he ndeer kawrital dipiteejiɗii. Yeeso ɗuum, palas ngardiiɗo oo parti ɓurɗo oo heewre dipite yoo ngardiiɗo oo parti ɓurɗo oo famɗire dipite, ɓee ɓe totta heɓtingol sarta, yoo no ɓe werninantee karte na lelnaa.

SEŊGO IV KAWRITAL E JOOƊAGOL SUUDU DIPITEEJI

9.7 Suudu dipiteeji nduu jooɗoto he kawrital tawa na warli keewal yimɓe tawaaɓe haande ɗum fuɗɗo. Na waɗɗi dipiteeji ɗii tawee jeewteɗee, si

14

tawi wonaa ɓe heɓi ngantu, kana si tawii ko ɓe yaafaaɓe, ɗum wallat rek fii ɓe mbaawa darano tunnduuji mu’en.

9.8 Seŋgo ngoo okkiri, kawrital iddal suudu dipiteeji nduun caggal kala wernagol karte leydi, winndoowo suudu oo darnata he o hollitira he kaytol tinnoore he laawol tinnugol he jamaa. Waktu kawrite goɗɗe ko renntuɓe he suudu dipiteeji ndarnata in, tawa noon yeesoojo leydi oon mbo waawi yamir leɓanoowo suudu dipiteeji ndu noddira kawrital he waktu mbo daande hare tottirte maa waktu ɓittere.

SEŊGO V MOƳƳINGOL LUWAA E DOOLE GOƊƊE SUUDU DIPITEEJI

9.9 Ngoo seŋgo waɗi okkirgol suudu nduu fii naftorgol doole luwaa. Ina lelni no luwaaji eɓɓaɗi yo miijoore no hollirte he lelnirtee. Ɗum ko maral faydinngal he laawol tiiɗnglo jokketengol he ndeer suudu dipiteeji.

9.10 Seŋgo wooto ngoo haɗii suudu dipiteeji darnugol luwaa ndarnatɗo leydi ndi parti gooto maa darna diine leydi maa wecca ñaawoore suudu ñaawirdu he kala ñaawgol maa tiinto he haɗgol neɗɗo hake mboo foɗdi maa mboo tegaa.

SEŊGO VI NAƁRUGOL HE NDEER SUUDU DIPITEEJI

9.11 Ngoo seŋgo holliri naɓrugol sukketegol si tawi suudu dipiteeji ɗi ɗi njooɗii. Haa fa in okkiri haala haaleteeka he ndeer suudu he, na tawaa he wattorgol ɗemɗe leydi men. Seŋgo ngoo haa fa okkiri no peeje hawrirtee yoo lelnii jelu foti tawe haa jooɗagol waawa waɗe (keewal).

9.12 Ngoo seŋgo haa jooni okkiri doole jamaa oo fii ɓe mbinnda yamiroore suudu dipiteeji ndu he kala huunde he ko saawiiko he doole suudu dipiteeji, kono taa in fotaani fii toral darnee, wecce, laarte ma fiirta, ma dajjita kala luwaa ma fooɗondiral huunde wonnande nafakka jamaa, renti he geɗe goɗɗe.

SEŊGO VI FEDDE DOOLINƊINAANDE SUUDU DIPITEEJI

15

9.13 Ngoo seŋgo darni fedde suudu dipiteeji yoo fedde joggittinde kuule baɗal suudu dipiteeji, fii suudu dipiteeji ɗii abbitora margol yoo liggotooɓe ndenntuɓe he suudu hee.

SEŊGO VIII- WARLIGAL, NJOOƁAARI E KO ƁE DANDAA KOO

9.14 He ndeer waɗgol darnde mu’en, rentuɓeɓee he suudu dipiteeji roondotoo tunnduuji mu’en, e yawti ɗuum fof daroo he baɗal ɓurngal he hitte leydi. Ngoo seŋgo heɓtinii he waɗii dokke fii reenegol maa danduru totte he rentuɓe ɓe he suudu dipiteeji, he ko kala ɓe mbaawi haal he waktu mboɓe tottirta koŋgol he suudu he, e tootirii reengol he seedeeji tawaaɗi he ndeer suudu dipiteeji he,

FECCERE SAPPO CATAL LAAMU ÑAAWIRGAL (JUDISIYARI) 10.1 Ndee feccere nde feccaa pecce jeego te nde faandii he jungo laamu jogiingo kuule ñaawgol. Haa jooni nde faandi he piiji jogiiɗi peewal. Ndee feccere nde fuɗɗori hollirgol faayida ngonɗo he peewal. SEŊGO 1:SARTAAJI NGAYNUƊI DARNUGOL PEEWAL 10.2 Ngoo seɳgo lelni sartaaji ngaynuɗi peewal. Haa jooni na daraanii toownugol maral luwaa fii yiide laawol na tabintinaa, tawa makaama haygooto laaraaka. Ina hollirine njoɓdi ndariindi fii yoɓee loriiɗo. Dow ɗuum ina daranii doolɗingol beragol cuuɗi ñaawiirɗi, tawa doole/sembe ñaawgol wonaɗ donngal cuuɗi ñaawirɗi, taa ɗee doole waawa jaɓteede. Ɗum ɗoo ko kessum. SEŊGO ll SUUDU JAARGA PEEWAL E FEEWTANNDE LUWAA 10.3 Ngoo seɳgo darni suudu jaarga peewal (offis of di ciif jostis.)Ɗum na yaadi he ko heewi he njiɗngu yimɓe Gammbiya. He ɗuum, jaarga laawol fokka wona ɓiɗɗo Gammbiya. Haa jooni na holliri ñaawirɗi seertuɗi he ndeer Gammbiya. SEŊGO lll- DOOLE ÑAAWIRƊI ƁURƊIƊI TOOW 10.4Ngoo seɳgo darni ñaawirɗi toowɗi, lelni happu dooleeji ɗi, yoo koɗi hawriti. Ina tottiri bollol/laawol ido fii darnugol ñaawirdu sariya

16

(innirtenoo ñaawooje kaadi.) Ɗuum ɗo fayiida ko hollirgol cuuɗi ñaawirɗi okkira ñaawtaneede immornde to ñaawirdu sariya toowndu fa’i to ñaawidu toral haa tooto ñaawirdu tiimɗu ñaawirɗiɗi fof. Ɗum ne ko kessum. 10.5- Okkirgol waɗaama he bollol/laawol ido fii roongol doole ñaawgol he ñaawirɗi toral fii ndaartoo nda neɗɗo suɓaama he laawol yoo wernagol karte to laamuuji tokoosi. lV– TAƳOOƁE ÑAAWOORE 10.6 Ngoo seɳgo holliri darnugol taƴooɓe ñaawoore, martaba fii suɓegol, yoo waktu margol palas, he naffakkaaji ngonanɗi pooftiiɗo ligge/ golle. SEŊNGO V- MARGOL ÑAAWIRƊI 10.7 He ndeer ngoo seɳgo, suudu kalfinaandu ñaawoore na fotondiri he suudu ‘paamanent seketiri’ tawa darnaama fii jogitoo kuule kaalisaaji ñaawirɗiɗi. SEŊNGO V1- DENTAL DOOLƊINAGAL ÑAAWOORE 10.8 Suɓagol maroowo ñaawooje e liggotooɓe/gollooɓe he ñaawirɗi na helfinaa he ngoo seɳgo. Dental peewtinngal ñaawoore darnete fii jogitagol liggotooɓe woɗɓe e seŋgo no ñaawooje yaarata. FECCERE XI -BERAGOL LAAMUUJI TOKOOSI 11.1 Nde feccere holliri faayida ngonɗo he laamuuji tokoosi, he no doole berirte fii ɓaaɳtaare Gammbiya foof. Ina okki yimɓe foof doole gila to lees fii renta/tawee he yaarugol yeeso Gammbiya. Haa jooni ina darii he okkugol laamuuju tokoosi doole ligge mu’en/maɓɓe ko feewi. SEŊGO 1- SARTAAJI BERAGOL LAAMUUJI TOKOOSI 11.2 Ngoo seɳgo faandii he maral laamuuji tokoosi he peccondiral doole. Ina lelni sartaaji no laamu mawngu nguu berirta laamuuji tokoosi. Haa joono ina holliri no laamuuji tokoosi yaarata.

17

SEŊNGO II- DARNUGOL E KO SAAWII HE DOOLE LAAMUUJI TOKOOSI 11.3 He ndeer ngoo seɳgo, laamuuji tokoosiɗii na darnaa, dooleɗi e ligge/golleɗi na laaɓtinaa e tabintinaa. Doole laamagol hoorem e beragol he ndeer ligge mu’en. Tawegol yimɓe, ko nokkiri gila to lees he ɓaɳngal polotik, he ɓaaɳtaare nokkuuji mu’en. Tawaama heen reengol dokke joomiraawo e ko taari’en koo. Reena aadaaji e ko fullinɗen koo e kala laamu tokoosu. Ɗii foof ɗi tawaa he ko fiɓaa enniya tiiɗɗo he ngoo seɳngo. SEŊNGO III- WERNAGOL KARTE E SARTAAJI SAAWƊI SUƁAGOL LAAMUUJI TOKOOSI 11.4 Ngoo seɳgo okkiri wernanegol karte fii maroowo e laamuuji tokoosi e waktu mbo ɓe wonata oo e suudu liggordu. Okkiral ne waɗaama haa ɓe jogitanoo kaalis hoore mu’en yoo ɓe daranoo laamu mawngu nguu wisitgol ɓe. SEŊGO IV CUUƊIIGOƊƊI KALFINAAƊI LAAMUUJI TOKOOSI (SEEFUUJI E JOOMAAƁE SAARE/JAARGAAJI) 11.5 He ngoo seɳgo, maral doole seefuuji e joomaaɓe saare e ko abbitii he laamu wonata mbiiteeɓe laamɓe aada.Ɗum na heɓtinaa. Dokkal okkiraama he suɓagol,joomaaɓe saare taa na lelniraa he laawol aada .Wernagol karte fii seefuuji na lelniraa he laawol aada .Wernagol karte he ko wonaa seefuuji.Ɗum na tawaa he laargol ko moƴƴi he laartindgol keɓangol immorngol he nanondiral he yimɓe/ Happu margol suudu ligge , maakaama oo e ittugul marɗo makaama he ɗii cuuɗi ɗiɗi ina holliraa he ngoo seɳgo. Si ɓe ƴeɓtii suudu ligge, seefuuji e joomaaɓe saare marat oon palaas he kaaɗdi nguurndam mu’en. Kanaa tawa palaas oo ɓolɗi, tawa na yaadi he sartaaji leydi. 11.6 Ɗoo na heɓtini daral aada seefuuji e joomaaɓe saare darii, woni addugol kawral he nderr nokkuuji mu’en. He ɗuum, ɓe haɗaa natingol hoore mu’en he nattigol hoore mu’en he polotik he ndeer waktu ligge mu’en

18

FECCERE X11 DENTE BERIIƊE 12.1 Nde feccere nde fecca pecce jeeɗiɗi, na hesɗi te na jari. Ina heɓtini yoo na daranii cate keɓɗe fayda he maral laamuuji e ɓaaɳtaare jawdi leydi Gammbiya. Sabaabu oo woni, darnugol cate saɗɗe fii tabitingol maral moƴƴal andiraa demmokaraasi. Ina darii he faydingol maral he garduru waktu maral suudu ligge he juuɗe marooje ɗee cate. Dum wallirat tinnaare e danndat jungo laamu waasa nattin hoore mu’en koɓe tawaaka. Fedde doolɗinatnde hakke neɗɗo e fedde haɓotoonde nguya he yakkere. Dum na tawaa he sartaaji leydi. Ɗum woni ido ko ɗum darnaa. SEŊGO 1 DARNUGOL PELLE BERIIƊE E CUUƊI MU’EN LIGGORƊI 12.2 Ndeer ngoo seɳgo, pelle beriiɗe darnete, tawa enniya mu’en, deppas mu’en, kaalisaaji mu’en e doɳgal jaɳtagol fof laaɓtinee. Bollol/laawol udditaamafii darnugol e martaba sekkaaɗo he jogotooɓe suudu liggordu. SEŊGO 11DENTAL LEYDI DARINGAL FII HAKKEEJI YIMƁE 12.3 Ngoo seɳgo okkiri kawrital, daragol e doole ngal dental ngannduɗaa na daranii fii wona fedde beriinde. 12.4 Ngoo seɳgo udditii damal fii neɗɗo jogoo hake totirgol jaɳtoore to ndee fedde nganndanɗaa na daranii fii wona fedde beriinde, hollira yawol huccina ngol he mum, wolla koo haɗaa, wolla gija mu itta, wolla hakkeeji yimɓe njakkaaɗi. Yaataare ne tawaama he ndee feccere no holliraa V1he sartaaji leydi hee. SEŊNGO III DENTAL HAƁOTOONGAL RAFI PEEWAL 12.5 Ngoo seɳgo okkiri ngal dental hawrita wona dental okkangal doole fii haɓagol rafi peewal.

19

12.6 Ngal dental ngal dooliɗinaa fii tefa tuumaaji wolla ko soɓaa ne ko rafi peewal ma nguya, tawa neɗɗo, maa doole hollirii tuuma oo wolla ari he ganndal ngal dental. Na waawi immor he baddi maa he goɗɗum. 12.7 Ngal dental haa jooni ngal heɓi doole fii immingol ñaawoore he kala ko abbitii he nguya ma rafi peewal. Haa jooni yawtina ñaawoore to ñaawanooɓe laamu fii yamiroore wola ko yaari noon. SEŊNGO 1V NDARNAAƊO WIƊƊITAGOL ABBITINGOL HE LIGGOTOOƁE LAAMU(di ombus paasin) 12.8 Ngoo seɳgo okkiri ko hawriti, okkiri darnede doole suudu ligge. 12.9 oo ombusmaan mbo heɓi doɳgal njaarungal he kalmuuji faandiiɗi he maral bonngal he laamu, tawaa heen kalmuuji abbitiiɗi yeeygol doole immorngol to doole laamu, baɗal ngooñingal, hollirgol rafi peewal, lor wooñaare wolla baɗaate ngooñiiɗe immorɗe to liggantooɓe jamaa. SEŊNGO V JAARGA TEFOOWO KONTI E SUUDU LIGGORDU TEFGOL KONTI 12.10 Lees ngoo seɳgo, jaarga tefoowo konti darnete. Doole mum e daral mum na holliraa. Daragol jaarga tefoowo konti mawɗo oo wonat he tefgol kontiiji laamu, cate laamu e laamuuji tokoosi di. SEŊGO 1V SUUDU MOƁTIRDU KAALIS/JAWDI LAAMU TOOWNDU 12.11 Ngoo seɳgo daranii laamu nguu ɗo moɓtirta, he lelni sartaaji ɗi cuudi moɓtirɗi kaalis darorta. Na heen tawa woni ndaartindagol, helfugol e totirgol sartaaji garduɗi kuule kaalis, leƴƴi kaalis e reglugol cate moɓtirɗe kaalis. 12.12 He ko seerti he saraaji leydi ndarnanooɗi he hitaande 1997, jaarga suudu moɓtirdu kaalis laamu mawndu ndu ɗimmiɗta wongol ngardiiɗo kawrital heeyniiɓe cate ngonɗe he liggorde hee. Dum na yaadi he darnugo laamu moƴƴu.

20

SEŊGO VII DENTAL DOOLƊINANGAL WIƊƊITAGOL 12.13 Ngoo seɳgo tottiri yeesoojo laamu doole fii darnugol dental wiɗɗittongal e hollira doole e daragol dental wiɗɗitto ngal FECCERE XIII JAWDI LAAMU RENTAANDI 13.1 Ndee feccere nde fecca pecce jeego, ngal damal ngal faandi he jawdi laamu ndi jamaa renti, nganndanɗaa na heɓi fayda fii margol kaalisiiji laamu ɗi jamaa renti, maral kaalis moƴƴal nganduɗaa na heɓi fayda he nafoore yoo ɓaaɳtaare he ndeer laamagol peewngol anndiraa demmokaraasi. Ndee feccere faandi he ko abbitii he lempo, jawdi laamu, ñamaale, kaalis dokkal, deppassuuji e njumanaɗɓe laamu. SEŊGO l SARTAAJI JAWDI LAAMU RENTAANDI 13.2 Ngoo sengo darni sartaaji sakkittooɗi jawdi laamu rentaandi he ndeer leydi hee. SEŊGO II LEMPO MAA CAGALE 13.3 Lees ngoo seɳgo, okkirgol waɗanaama no lempo ɓeydirtee e no lempo naɓretee he ndeer leydi hee. Ina ayni accugol e weccagol he lempooji, yoo na darni bollol/laawol sukketeengol yoo ko tegetee, tegtegol yoo ceertere he lempooji. SEŊNGO III KAALIS MAA JAWDI LAAMU RENTAANDI 13.4 Jawdi laamu Rentaandi na darnaa. Laawol lelnaama fii no jawdi jogirtee. Nganduɗaa na haajori ko laaɓi e wiɗɗitagol. Peeje danndirrɗe tiiɗɗe darnaama fii danda yakkere jawdi laamu rentaandi. 13.5 Ngoo seɳgo darni fii jawdi tegaandi fii ɓaaɳtaare leydi, nganndanɗaa jowi he ndeer teemedere fof he ko hawndidiraa koo he ndeer hitaande yoɓete. Ngoo seɳgo okkiri no jawdi ɓaɳtaare ndii deppistirtee.

21

SEŊGO IV ÑAMAAALE, DOKKE, SAKKITIRGOL LAAMU E ÑAMAALE LAAMU 13.6 Ngoo seɳgo temmbinta no ñamaale aadondirtee e no ñamaale laamu toppitirtee e gooɗi. Ina heɓtini laartindagol suudu dipiteeji he ko faandii he ñamaale laamu. DEPPAAS LAAMU 13.7 He ngoo seɳgo, damal waɗanaama fii ko laamu nguu eɓɓi he hitaande ndee. Ɗum ɗoo lelnete suudu dipiteeɓe he hakkunde dipiteeji ɗii, fii ɓe mbaawa hollir jaɓgol mu’en ma laawol sukketengol fii darnugol maɳkere ma ɓesdugol he no laabi ɗii lelniraa. SEŊGO VI NJUMANOOƁE LAAMU 13.8 Ngoo seɳgo okkiri ƴi’al fii reglugol njumanooɓe laamu, yoo naa yaakoraa ko laaɓi he kala ko heɓaa no danndirtee nguya. FECCERE XIV- LEYDI, KO TAARII EN KOO E DOKKE JOOMIRAAWO 14.1 Ndee feccere nde heɓi ceɳɗe tati. Nde heɓtini e doolintini naffakka leydi, dokke joomiraawo yoo ko taariikoo.Ɗum ɗoo woni ido he ndeer sartaaji leydi ndi. Ina rentini miijooji seŋgo yiigol immorngol to yimɓe, seŋgo yiigol yimɓeɓe no ɓiɗɗo leydi e mbo wonaa ɓiɗɗo leydi ji’irta leydi, yoo jogagol dokke joomiraawo, lorruɗi immoraɗi heko taarii en koo. SEŊGO I SARTAAJI POTAL HE MARGOL LEYDI, KO TAARII EN KOO E DOKKE JOOMIRAAWO. 14.2 Sartaaji saawɗi pottal, helfugol e danduru leydi, ko taarii en koo yoo dokke joomiraawo na holliraa he ndeer ngoo seɳgo fii wonana en ko hollirta. SEŊGO II DENTAL DOOLINƊINAGAL KUULE LEYDI, KO TAARII EN KOO YOO DOKKE JOOMIRAAWO

22

14.3 Ngoo seɳgo darni dental beringal heɓa doole he daande huccitnde he maral leydi moƴƴal e potal e naftorgol dokke joomiraawo e ko taarii en koo. 14.4 Haa jooni ina hollira potal he no leydi, yoo dokke joomiraawo naftortee he ndeer leydi hee. 14.5 Ina heɓtini njiɗngu faandiingu dandugol ko taarii en ko e tagoodi nguurndi yoo ceertal tagoodi ndi. SEŊGO IIIKO TIIMI KO SARTAAJI /DOKKE NJAAƳDE 14.6 Ngoo sengo regli no ɓiɗɗo leydi e mbo wonaa ɓiɗɗo leydi no ji’irta leydi. Ina heɓtini ceertannde fawiinde no leydi ji’irtee. Ɗum na hawriti he hitte yimɓe fii faandaare hakke neɗɗo e jiigol Gammbiyanaaɓe ngonɓe he oo jamaanu haa jamaanuuji arooji. FECCERE XV LIGGORDU LAAMU 15.1 Ndee feccere nde heɓi pecce nayi, te na faandii he liggorde laamu Gammbiya. Ɗum na hawriti njiɗngu yimɓe haa waawa darnu dental beringal haa janginooɓe ɓe, ñaawooɓe ɓe he liggottoɓe laamu daranoo hoore mu’en. He ndeer ɗuum fedde janginooɓe e fedde ñawndooɓe darnete, ɗum wonta bolol maa laawol ido he ndeer sarti laamorɗi. 15.2 Ndee feccere darni feewtande no palasuuji julayaagal laamu. Ɗii nokkuuji julayaagal laamu ɗi halfinaa fii jogoo catal barkingal he jawdi leydi hee. Haa faa na daranii woodgol waktu jogagol jaargaaɓe laamu mawɓe ɓe he rentuɓe dame helfirɗe he palasuuji ligge/golle. Yoo no ɓe danndirtee he no laamu nattinirta juŋgo he kuule mu’en.

23

SEŊGO 1- DENTAL HALFINANGAL LIGGOTOOƁE LAAMU GAMMBIYA 15.3 He lees ngoo seɳgo, liggorde laamu he Gammbiya na darnaa haa ƴeɓtugol liggotooɗo, ittugol, fooftingol e martaba neɗɗo mboo suɓortee he suudu ligge na ɗoo laɓɓinaa.

Haɗgol tegaama he naatgol he ko abbitii he polotik he ɓee liggotooɓe laamu. SEŊGO 11- PELLE LIGORƊE LAAMU (I) SAAWIIKOO HE ƊE PELLE 15.4 Ngel peccel darni pelletati laamu ngonanɗe yimɓeɓe, tefa liggotooɓe ɓee he laamu, woni dental doolɗinangal liggotooɓe ɓee he laamu, tawaama heen woni duɗal janginooɓe, duɗal ñawndooɓe haa ɓe wakkoo kuule suɓagol liggotooɓe lees mu’en, needi mu’en e ittugol ɓeen liggotooɓe he cuuɗi liggorɗi mu’en he ngaal duɗal marirgal. Catal laamu darnaama haa okkira bolol/laawol sukketengol he ɓesdugol yoo wallitgol e feewtingol naffakka ɗee duɗe laamorɗe. (ii) FEDDE MARNDE LIGGOTOOƁE HE LAAMU 15.5 Ndee fedde yi’at ne, liggorde laamu na faaydini e tinnii fii yiigol ɓaaɳtaare yimɓe. haa jooni okkira saas he potal mbo kala. He helfingol dental margol liggotooɓe laamu yottotaaki suudu dipiteeji, ñaawirɗi, duɗal danduru leydi haa fa’i he ligge laamuuji tokoosi. (iii) FEDDE JANNGINOOBE 15.6 Ndee fedde roondotoo ƴeɓtugol jannginooɓe nelaɓe he iskulaaji yoo ndaartoo happu foorgol jaɳre ndee, yoo ekkitgol tijjangol he ɓee naatat ɓe he jangingol, e kuule goɗɗe. (iv) DUƊAL ÑAWNDOOƁE 15.7 Ndee fedderoondotoo suɓagol liggotooɓe ndeer seŋgo cellal fii ɓaɳtaare yimɓe ngonɓe he he ndeer cuuɗi cafrorɗi maa ñawndoorɗi. Ina daranii yiigol ne ñawndiigu foorngu e barkinngu he ndeer seŋgo ñawndigal.

24

SEŊGO IIISARTAAJI SAAWAAƊI HE PELLE LIGGORƊE LAAMU. 15.8 Sartaaji lelnaama ko abbitii he martabaaji, waktu jogagol yoo beragolɗee pelle liggotooɓe he laamu he ngoo seɳgo. SEŊGO IVNOKKUUJI NJULA ƊI LAAMU JII 15.9 Ngoo seɳgo helfi suɓgol, yoo martabe liggotooɗo yoo jippingol martaba helfuɓe cate liggorde. In darnat damal haa tefa baɗaate nokkuuji njulayaagal laamu. Oo nokku njulaagu laamu tottirat koɳgi abbitiiɗi he baɗal mu’en he ndeer hitaande fof to suudu dipiteeji to. FECCERE XVI- DANNDURU LEYDI NDI 16.1 Ndee faccere nde saawi pecce nayi teɗe faandii he ngaynaaka leydi ndii. Ndee feccere yajjinii he ko tawaa garduru ndeer leydi, te ina okkiri darnugol duɗal leydi roondotongal aynugol leydi ndi, ɗum wowaani. SEŊGO 1 ƊUƊE LAAMU JOGIIƊI DANNDUGOL LEYDI E FEDDE ROONDIIƊE TEŊKERE LEYDI 16.2 Pelle laamu ngardooje ɗee e fedde roondiinɗe teŋkere leydi ndii na darnaa he lees ngoo seɳgo te faandaare ɗee pelle na laaɓtinaa. SEŊGO ll SORDARUUƁE GAMMBIYA 16.3 Sordaaryaagal Gammbiya na laaɓtinaa yoo okkirgol waɗaama no suɓɓirtee he sordaaryaagal. SEŊGOllIDAMAL POLIS 16.4 Damal polis na darnaa, yoo laawol udditaama fii faandaare e daragol polis yoo no hooreejo’in suɓirtee. SEŊGO IV DENTAL SAAWNGAL DANDURU LEYDI NDII 16.5 Ngal dental reglata suɓagol e kuule goɗɗe rentuɗe he suɓagol neɗɗo he palas he ndeer damal ngaynaaka leydi ndii. Dame ngaynooɓe leydi saawaaɗe he ngoo seɳgo woni, Gammbiya polis, damal Gammbiya imigireeson, Gammbiya faaya an reki saabis,e Gammbiya piriisin saabis.

25

FECCERE XVll- ƁAŊTAARE SUKAAƁE LEYDI 17. Ndee feccere lelni sartaaji saawiiɗi he ɓaaɳtaare sukaaɓe leydi nganndanɗaa sifanto laamu ko abbitii he sukaaɓe. Ina tawaa warlagol fii tinnugol sukaaɓe he geɗe takkiiɗe sukaaɓe. FECCERE XVIII DENTAL PINNDINANNGAL 18. Ndee feccere darnii damal dental pinndinanngal; Ina darii darned,yoo martaba en jippingol martaba he tawaaɓe heen. Doole ngal damal yajjinaama fii ganndal yoo wiccitgol kibaaruuji he luwaaji goɗɗi ɗi rentaani he sartaaji leydi hee. FECCERE XIX- WECCUGOL SARTAAJI LAAMORƊI LEYDI NDI 19. Ndee feccere okkirii bollol/laawol no sartaaji leydi weccirtee yoo okkirii gila he fuɗɗi haa he luwaaji weeɓɗi weccu, ina tawaa he darnugol sartaaji yoo boli/laabi fii weccugol. Haa hannde ina lelni sartaaji haɗaɗɗi suudu dipiteeji weccugol sartaaji leydi ndii fii ɓesdugol waktu laamagol yeesojo leydi oo ma persidaɳ oo laamuto taa yaadaani he sarti lelnaaɗo oo.Ɗum ko kessum FECCERE XX- GEƊE GOƊƊE 20.1 ndee feccere nde dañi pecce ɗiɗi ndariiɗi he ɗee geɗe SEŊGO 1 SUƁEEDE HE PALAAS, ACCUGOL PALAAS E KO YAARI NOON 20.2 Ngoo seɳgo reglata suɓegol ligge e accugol palaas laamu yoo lelni saseeji goɗɗi doole mbaaɗe no sasegol waasgol waɗ yamiroore nde yadaani he luwaa. SEŊGO ll – FOF-FOF

20.3 Ngoo seɳgo okkiri firgol sartaaji leydi ndi he maagol doole keewɗe seertuɗe yoo darna yowaare raɓɓitnde e sarta wiiltuɗo, haa jooni ina wecci sartaaji njogaaɗiɗi.

26

LAABI JAARUƊI (a) Oo sarta leydi eɓɓaaɗo darnii laabi jaaruɗi tati. Ido oo mbo abbitii he halfugol wertaango Gammbiya; ɗimmo oo holliri tunnduuji werneteeɗi karte fii suudu dipiteeji; taɓɓere nde immori ko he naŋtagol he desngal e caɗeele immorɗe he geɗe goɗɗe. (b) Ndee rogere taɓɓere darni sartaaji leydi, no naɓirtee, dental darnee joogoo doɳgal no sartaaji leydi naɓretee. He ɓeesdugol, ndee rogere laɓɓinii waktu mbo laamɗo jooɗiiɗo oo wattortee he limgol sahaa mbo ardagol mumleydi ndi huuɓata.