informacije o zivotnoj sredini

2011

Agencija za zatitu ivotne

sredine Crne Gore

2012.godina

Informacija o stanju ivotne sredine

Informacija o stanju ivotne sredine u Crnoj Gori za 2011. godinu Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore strana 1

Sadraj Sadraj..........................................................................................................................................................11 Uvod......................................................................................................................................................52 Vazduh...................................................................................................................................................7

Uvod..............................................................................................................................................................72.1 Rezultatiispitivanjakvalitetavazduha..............................................................................................10PodgoricaBulevarSvetogPetraCetinjskogNovaVaro........................................................................10BarBulevardinastijePetroviaCentar.................................................................................................11NikiulicaNikaMiljaniaCentar.........................................................................................................13PljevljaSkerlievaulicaCentar............................................................................................................15

2.2 Uporednirezultatimjerenjaumreimjernihmjesta.........................................................................15SumpordioksidSO2..................................................................................................................................15AzotdioksidNO2.......................................................................................................................................16PrizemniozonO3......................................................................................................................................16Prakastematerijeradijusamanjegod10mPM10..................................................................................17

2.3 MreamjernihstanicaHidrometeorolokizavodCrneGore............................................................18Fizikohemijskiparametrikvalitetavazduha...............................................................................................18Fizikohemijskiparametrikvalitetapadavina..............................................................................................19

2.4 OcjenakvalitetavazduhauCrnojGori..............................................................................................192.5 Zakljuak...........................................................................................................................................20

3 Klimatskepromjene..............................................................................................................................213.1 COP17,Durban..................................................................................................................................223.2 NacionalniInventargasovastaklenebate1990.2009.godina.........................................................223.3 Supstancekojeoteujuozonskiomota...........................................................................................243.4 Analizatemperaturevazduhaikoliinepadavinaza2011.godinu....................................................26

4 Vode.....................................................................................................................................................29Uvod............................................................................................................................................................29

4.1 Ocjenastanja....................................................................................................................................29Kvalitetvoda................................................................................................................................................30BPK5biolokapotronjakiseonika..............................................................................................................30Sadrajfosfata.............................................................................................................................................32Sadrajnitrata.............................................................................................................................................34

4.2 Ocjenastanjapovrinskihvodotoka..................................................................................................364.3 Ocjenakvalitetapodzemnihvoda.....................................................................................................374.4 IndekskvalitetavodaWaterQualityIndex.....................................................................................384.5 Ocjenakvalitetavodezapie............................................................................................................414.6 Ocjenakvalitetavodazakupanje......................................................................................................434.7 Zakljuak...........................................................................................................................................44

5 Morskiekosistem.................................................................................................................................45Uvod............................................................................................................................................................45

5.1 Kvalitetobalnih,tranzicionih(boatnih)imorskihvoda(OTM).........................................................45Fizikohemijskiparametri.........................................................................................................................45Mikrobiolokiparametri.............................................................................................................................. 48

5.2 Eutrofikacija......................................................................................................................................49Fizikohemijskiparametri........................................................................................................................50Mikrobiolokiparametri.............................................................................................................................. 54Fitoplanktonizooplankton..........................................................................................................................54

5.3 Bioindikatori......................................................................................................................................56Monitoringbiomarkera............................................................................................................................... 57

5.4 KvalitetvodeHOTSPOTova..............................................................................................................585.5 Programpraenjaunosapritokama..................................................................................................605.6 Zakljuak...........................................................................................................................................61

6 Zemljite...............................................................................................................................................62Uvod............................................................................................................................................................62

6.1 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineBerane....................636.2 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineBijeloPolje..............646.3 Rezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineabljak....................65


6.4 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineKolain....................666.5 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineNiki......................676.6 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptinePodgorica................696.7 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptinePljevlja....................706.8 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineTivat........................716.9 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineUlcinj.......................726.10 RezultatiispitivanjaopasnihitetnihmaterijauzemljitunapodrujuoptineMojkovac................736.11 Djeijaigralita.................................................................................................................................736.12 Zakljuak...........................................................................................................................................75

7 Upravljanjeotpadom............................................................................................................................77Uvod............................................................................................................................................................77Podjelaotpada................................................................................................Error!Bookmarknotdefined.

7.1 PostojeestanjeuCrnojGori..................................................................Error!Bookmarknotdefined.Komunalniotpad.............................................................................................Error!Bookmarknotdefined.Opasniotpad...................................................................................................Error!Bookmarknotdefined.

7.2 Zakljuak................................................................................................Error!Bookmarknotdefined.8 Biodiverzitet.........................................................................................................................................90

Uvod............................................................................................................................................................90Nacionalnozakonodavstvo..........................................................................................................................90

8.1 Zatienapodruja............................................................................................................................91Brojposjetilacauzatienimpodrujima.....................................................................................................92Postojievidentanpotencijalzaunapreenjepostojeeponudeuokviruzatienihpodrujaodkojihbisenaplaivaletaksepoputturaposmatranjaptica,biciklistikihturaislinotoseprocjenjujedabimoglodonijetidobitod3milionagodinje............................................................................................................93Podrujaodmeunarodnogznaajasarijetkim,endemskimiugroenimvrstama.....................................93Uvodnenapomene......................................................................................................................................95

8.2 RezultatiProgramamonitoringabiodiverziteta................................................................................96AdaBojana..................................................................................................................................................96Biljke............................................................................................................................................................97Velikaplaa(Ulcinj)...................................................................................................................................106Biljke..........................................................................................................................................................109Moura......................................................................................................................................................114Biljke..........................................................................................................................................................114Ratacsaukotrlicom.................................................................................................................................118Biljke..........................................................................................................................................................118Buljarica....................................................................................................................................................119BrdoSpas..................................................................................................................................................125Biljke..........................................................................................................................................................126Jaz.............................................................................................................................................................127Biljke..........................................................................................................................................................128KotorskoRisanskizaliv............................................................................................................................133Biljke..........................................................................................................................................................134Tivatskasolila............................................................................................................................................139Biljke..........................................................................................................................................................139SavinskaDubrava......................................................................................................................................143Biljke..........................................................................................................................................................144Loven.......................................................................................................................................................148Biljke..........................................................................................................................................................150Skadarskojezero.......................................................................................................................................157Cijevna.......................................................................................................................................................165Trebjesa.....................................................................................................................................................171Krnovo.......................................................................................................................................................175KomarnicainjenepritokeBijela,Tuinja,BukovicaiPridvorica.................................................................178Piva............................................................................................................................................................184Durmitor....................................................................................................................................................190Ljubinja....................................................................................................................................................204Biljke..........................................................................................................................................................205


Komovi......................................................................................................................................................212Biljke..........................................................................................................................................................213RijekaTaraipritoke(Mojkovakaoptina)................................................................................................219Biljke..........................................................................................................................................................220PritokeLimaiPlavskogjezera....................................................................................................................225Biljke..........................................................................................................................................................226Ocjenastanjaiindentifikovanipritisci.......................................................................................................237

9 BUKA..................................................................................................................................................244Uvod..........................................................................................................................................................244

Monitoringbukeuivotnojsredini................................................................................................................244Podgorica......................................................................................................................................................245Bar 246Budva 248Niki 249Pljevlja 250BijeloPolje....................................................................................................................................................251Magistralniputevi.........................................................................................................................................253Plae 254Zakljuak.......................................................................................................................................................255

10 Radioaktivnostuivotnojsredinisaprocjenomradiolokogoptereenjastanovnitva(sanultimstanjemokoskladitaradioaktivnogmaterijala).....................................................................................................256

Uvod..........................................................................................................................................................25610.1 Mjerenjejaineapsorbovanedozezraenjauvazduhu................................................................258MjerenjesistemomPCRM........................................................................................................................258MjerenjeTLdozimetrima..........................................................................................................................258Kosmikozraenje.....................................................................................................................................259

10.2 Ispitivanjesadrajaradionuklidauvazduhu....................................................................................259Ispitivanjesadrajaradionuklida131I,134Csi137CsudnevnimuzorcimavazduhauperiodupraenjaakcidentaunuklearnojelektraniFukushimaDaiichiuJapanu...................................................................260

10.3 Ispitivanjesadrajaradionuklidaupadavinama.............................................................................26110.4 Ispitivanjesadrajaradionuklidauvodijezera,rijekaimora..........................................................262SadrajradionuklidauvodiSkadarskogjezera..........................................................................................263Sadrajradionuklidaumorskojvodi..........................................................................................................263Sadrajradionuklidauvodirijeka..............................................................................................................264

10.5 Ispitivanjesadrajaradionuklidauzemljitu...................................................................................264Ispitivanjesadrajaradionuklidaupodzemnimvodama............................................................................267

10.6 Radioaktivnostuboravinimiradnimprostorijama........................................................................268Procjenagodinjeefektivnedozezraenjakaoposledicaizlaganjaradonuuzatvorenimprostorijama:...270

10.7 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidaugraevinskommaterijalu...........................................27110.8 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidauvodizapie................................................................27310.9 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidauljudskojhrani,procjenaradiolokogoptereenjastanovnitva..................................................................................................................................................27610.10 Rezultatiispitivanjasadrajaradionuklidaustonojhrani,procjenaradiolokeispravnosti...........28010.11 IspitivanjesadrajaradionuklidauivotnojsrediniuokoliniskladitaradioaktivnogotpadauPodgorici(nultostanje).................................................................................................................................282IspitivanjesadrajaradionuklidanartuArza.............................................................................................285ProcjenaprosjeneefektivnedozezraenjakojujeizivotnesredineprimiostanovnikCrneGoreutoku2011god...................................................................................................................................................285

11 Prijedlogmjera...................................................................................................................................287Vazduh 287Nacionalnastrategijaupravljanjakvalitetomvazduha...............................................................................288

11.1 Vode................................................................................................................................................28911.2 Morskiekosistem............................................................................................................................28911.3 Zemljite.........................................................................................................................................29011.4 Upravljanjeotpadom......................................................................................................................29111.5 Biodiverzitet....................................................................................................................................29111.6 BUKA...............................................................................................................................................296


11.7 Radioaktivnostuivotnojsredinisaprocjenomradiolokogoptereenjastanovnitva...................29712 Sektorskipritiscinaivotnusredinu....................................................................................................29912.1 Indikatorskiprikaz...........................................................................................................................29912.2 Sektorskipritisci.............................................................................................................................. 301Energetika.............................................................................................................................................301Potronjafinalneenergije..........................................................................................................................303Saobraaj...................................................................................................................................................305Turizam9...................................................................................................................................................314

13 Pojmovnik..........................................................................................................................................322


1 Uvod Informacija o stanju ivotne sredine predstavlja osnovni dokument kojim se daje ocjena ukupnog stanja ivotne sredine u Crnoj Gori kao i preporuke u planiranju politike zatite ivotne sredine na godinjem nivou. Informacija je bazirana na podacima i analizama koji se dobijaju realizacijom godinjeg programa monitoringa za sve segmentima ivotne sredine. Godinji program monitoringa realizuju institucije koje su izabrane u tenderskoj proceduri.

Ovako pripremljena informacija omoguava cjelokupnoj zainteresovanoj javnosti Crne Gore jasan i razumljiv uvid u stanje ivotne sredine u Crnoj Gori po svim segmentima.Takoe Izvjetaj koji se dostavlja Evropskoj agenciji za ivotnu sredinu i drugim meunarodnim institucijama u skladu sa meunarodnim obavezama i konvencijama pripremaju se u odgovarajuim zahtijevanim formama.

Ovogodinji izvjetaj o stanju ivotne sredine ine 3 cjeline:

I Prikaz stanja ivotne sredine po segmentima:

Vazduh Klimatske promjene Vode Morski ekosistem Zemljite Otpad Biodiverzitet Buka u ivotnoj sredini Radioaktivnosti u ivotnoj sredini sa procjenom radiolokog optereenja stanovnitva

II Predlog mjera u cilju poboljanja postojeeg stanja

III Sektorski pritisci

I Prikaz stanja ivotne sredine po segmentima

Prikaz stanja ivotne sredine po segmentima daje detaljan opis i ocjenu stanja prema pojedinim segmentima ivotne sredine za 2011. godinu. Na osnovu dostupnih podataka i detaljne analize rezultata ispitivanja, dobija se precizna i jasna informacija o stepenu zagaenja pojedinih segmenata ivotne sredine. Posebna panja posveena je podacima koji upuuju na prekoraenje zakonom propisanih graninih vrijednosti, jer su te vrijednosti osnov za pronalaenje uzroka zagaenja i definisanja prijedloga mjera za poboljanje postojeeg stanja. Takoe, dobijeni podaci u najveem broju sluajeva uporeivani su sa rezultatima iz prethodne godine (2010) kako bi se uoile promjene u pojedinim segmentima ivotne sredine.

II Prijedlog mjera u cilju poboljanja postojeeg stanja

Prijedlog mjera u cilju poboljanja postojeeg stanja definie aktivnosti koje bi trebalo sprovesti u cilju rjeavanja identifikovanih problema i poboljanja postojeeg stanja ivotne sredine u Crnoj Gori.

III Sektorski pritisci

Antropogene aktivnosti koje se svakodnevno sprovode imaju razliite efekte na ivotnu sredinu. Korienje prostora i njegovo modifikovanje za potrebe stanovnitva, pored uticaja na prirodnu ravnoteu, djeluju i na ljudsko zdravlje. Da bi se ovi uticaji mogli procijeniti i njihove posledice predvieti, moraju se izdvojiti i identifikovati sektori koji vre konstantan pritisak na ivotnu sredinu. Neki od ovih sektora kao to su energetika, saobraaj i industrija, vre direktan pritisak na


prirodu, dok drugi, kao to su poljoprivreda, umarstvo ili ribarstvo su u drugaijoj poziciji jer direktno zavise od stanja ivotne sredine. Shodno metodologiji izrade indikatora ivotne sredine (DPSIR model) u okviru ovog izvjetaja ukazujemo na neke indikatore sektorskih pritisaka na ivotnu sredinu iz oblasti ENERGETIKE, SAOBRAAJA i TURIZMA.


2 Vazduh

Uvod

Harmonizacija propisa u oblasti kvaliteta vazduha nastavljena je tokom 2011. godine planiranom dinamikom.

Donoenjem Pravilnika o nainu i uslovima praenja kvaliteta vazduha ("Slubeni list CG", br. 21/2011) propisan je nain praenja kvaliteta vazduha i prikupljanje podataka, kao i referentne metode mjerenja, kriterijumi za postizanje kvaliteta podataka, obezbjeivanje kvaliteta podataka i njihova validacija.

Uredbi o povjeravanju dijela poslova iz nadlenosti Agencije za zatitu ivotne sredine JU Centru za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore ("Slubeni list CG", br. 62/2011), do sada jedinom pravnom subjektu u Crnoj Gori koji ispunjava zakonske uslove za vrenje mjerenja imisija (registrovan je u CRPS i ima akreditaciju od NAT-a za obavljanje praenja stanja vazduha, na osnovu ega mu je izdata dozvola od strane Agencije), prethodio je Ugovor o nainu korienja i odravanja automatskih stanica za praenje kvaliteta vazduha kojim su Centar i Agencija dogovorili nain korienja i odravanja stanica koje e biti u Dravnoj mrei. Ovim Ugovorom Centar, kao sticalac i vlasnik pet automatskih stanica za praenje kvaliteta vazduha mjernih instrumenata, iste je ustupio u Dravnu mreu, koja se uspostavlja u skladu sa Zakonom o zatiti vazduha (Sl.list Crne Gore, br.25/10) sa obavezom da e u Dravnu mreu ustupiti i dvije automatske stanice za mjerenje kvaliteta vazduha - mjerne instrumente, koje e Centru biti isporuene kao donacija IAEA (Meunarodna agencija za atomsku energiju).

Uredbom o graninim vrijednostima sadraja zagaujuih materija u tenim gorivima naftnog porijekla ("Slubeni list CG", br. 39/10 od 20.7.2010. godine i 43/10) u Crnoj Gori je od 1. januara 2011. godine zabranjena upotreba motornih benzina sa aditivima na bazi olova i regulisan sadraj sumpora u tenim gorivima naftnog porijekla u skladu sa propisima EU. Rezultati mjerenja na osnovu Programa praenja kvaliteta goriva za motorna vozila u skladu sa standardom MEST EN 14724 za 2011/12. godinu pokazuju da je kvalitet goriva po osnovu parametara sa aspekta zatite ivotne sredine bio zadovoljavajui, odnosno da nije bilo prekoraenja propisanih graninih vrijednosti.

U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha ("Slubeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), nastavljene su aktivnosti koje sprovodi Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore na uspostavljanju Dravne mree za praenje kvaliteta vazduha. Na mjernim mjestima Gradina (Pljevlja), Golubovci i Tivat izgraena je potrebna infrastruktura i postavljena mjerna oprema (po prvi put), a u Baru i Nikiu mjerna oprema je dislocirana na nove, Uredbom propisane lokacije.

Na fotografijama su prikazana mjerna mjesta u Tivtu, Golubovcima, Baru i Nikiu.

Tivat Golubovci Bar Niki


Kontrola i praenje kvaliteta vazduha u Crnoj Gori vri se radi ocjenjivanja, planiranja i upravljanja kvalitetom vazduha. Analiza dobijenih rezultata slui kao osnov za predlaganje mjera za poboljanje i unaprjeenje kvaliteta vazduha.

Godinji izvjetaj je izraen na osnovu prikupljenih i obraenih podataka iz Izvjetaja programa kontrole kvaliteta vazduha Crne Gore u 2011. godini, koji je realizovan u skladu sa Programom monitoringa za 2011. godinu.

Na automatskim stacionarnim stanicama praen je kvalitet vazduha u Podgorici, Nikiu, Pljevljima i Baru. Mjerena je koncentracija sledeih parametara: sumpor dioksida (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), metana (CH4), nemetanskih ugljovodonika (NMHC), ukupnih ugljovodonika (THC), PM10 estica, prizemnog ozona (O3), benzena, toluena, etilbenzena, o-m-p xilena (BTX). Kontinuirano su praeni i meteoroloki parametri: temperatura vazduha, brzina i smjer vjetra i relativna vlanost vazduha.

U odnosu na predviene parametre, zbog nedostatka opreme nije praena koncentracija PM2,5 u Baru, Pljevljima i Nikiu, kao ni koncentracija SO2 i NO2 u Pljevljima. Mjerenja na automatskim uzorkivaima i analizatorima (osim PM10) na svim mjernim mjestima su poela poetkom aprila, jer su se mjerni instrumenti do tada nalazili na redovnom servisu.

Opremu koja je nedostajala za potpunu realizaciju programa monitoringa kvaliteta vazduha u okviru Dravne mree donirala je poetkom 2012. godine Meunarodna agencija za atomsku energiju iz Bea (IAEA), to e omoguiti mjerenje koncentracija svih predvienih parametra na svim mjernim mjestima u okviru Dravne mree.

Ocjena kvaliteta vazduha vrena je u skladu sa Uredbom o utvrivanju vrste zagaujuih materija, graninih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (Sl. list CG br. 45/08), (u daljem tekstu Uredba).

Na slici 1 prikazan je poloaj automatskih stacionarnih stanica u okviru zona kvaliteta vazduha na kojima je vreno mjerenje tokom 2011. godine.


Slika1. Mrea mjernih mjesta - zone kvaliteta vazduha U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha ("Slubeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), teritorija Crne Gore podijeljena je tri zone (Tabela 1), koje su odreene preliminarnom procjenom kvaliteta vazduha u odnosu na granice ocjenjivanja zagaujuih materija na osnovu dostupnih podataka o koncetracijama zagaujuih materija i modeliranjem postojeih podataka. Granice zona kvaliteta vazduha podudaraju se sa spoljnim administrativnim granicama optina koje se nalaze u sastavu tih zona.

Tabela1. Zone kvaliteta vazduh Zona kvaliteta vazduha Optine u sastavu zone

Zona odravanja kvaliteta vazduha Andrijevica, Budva, Danilovgrad, Herceg Novi, Kolain, Kotor, Mojkovac, Plav, Pluine, Roaje, avnik, Tivat, Ulcinj i abljak

Sjeverna zona u kojoj je neophodno unaprijeenje kvaliteta vazduha

Berane, Bijelo Polje i Pljevlja

Juna zona u kojoj je neophodno unaprijeenje kvaliteta vazduha

Bar, Cetinje, Niki i Podgorica

Postavljanje mjerne opreme na jo 3 lokacije i zadovoljavanje kriterijuma iz Uredbe o minimalnom broju mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha, znaajno e doprinijeti boljoj ocjeni kvaliteta vazduha. Na EMEP stanici na abljaku, neophodna je nabavka nove opreme (automatskih uzorkivaa i analizatora), kako bi rezultati mjerenja bili kompatibilni sa rezultatima mjerenja na ostalim stanicama u okviru Dravne mree i uporedivi sa propisanim vrijednostima.

Na slici 2 prikazan je poloaj automatskih stacionarnih stanica - Dravna mrea za praenje kvaliteta vazduha u okviru zona kvaliteta vazduha. Na svim propisanim mjernim mjestima postavljena je mjerna oprema.

Slika 2. Dravna mrea za praenje kvaliteta vazduha


2.1 Rezultati ispitivanja kvaliteta vazduha

JU Centar za ekotoksikoloka ispitivanja Crne Gore (CETI), realizovao je Program kontrole kvaliteta vazduha Crne Gore za 2011.godinu. Programom je obuhvaeno sistematsko mjerenje imisije zagaujuih materija u vazduhu na automatskim mjernim stanicama.

PodgoricaBulevar Svetog Petra Cetinjskog - Nova Varo

U Podgorici su vrena kontinuirana mjerenja zagaujuih materija: azot monoksida(NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), PM10 estica, sadraja olova (Pb), benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteorolokih parametara.

Na grafikonu 1 prikazane su koncentracije NO2 u vazduhu (maksimalne jednoasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 1. Koncentracija NO2 u vazduhu-Podgorica

Sve izmjerenje jednoasovne srednje vrijednosti azot dioksida bile su ispod propisane granine vrijednosti (200g/m3). Srednja godinja vrijednost azot dioksida takoe je bila ispod propisane granine vrijednosti (40 g/m3).

Na grafikonu 2 prikazane su maksimalne osmoasovne srednje vrijednosti CO u vazduhu izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 2. Koncentracija CO u vazduhu-Podgorica

Sve maksimalne osmoasovne srednje vrijednosti ugljen monoksida na ovoj lokaciji su bile ispod propisane granine vrijednosti.

Na grafikonu 3 prikazane su koncentracije PM10 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.


Grafikon 3. Koncentracija PM10 u vazduhu-Podgorica

Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su 89 puta (360 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graninu vrijednost (50g/m3), odnosno 27 putagranicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost (90g/m3). Dozvoljeni broj prekoraenja je 35. Srednja godinja koncentracija PM10 estica iznosila je 37,41 g/m3, to je ispod propisane granine vrijednosti.

PM10 estice su analizirane na sadraj olova za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godinjem nivou. Sadraj olova, raunato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je znaajno ispod propisane granine vrijednosti. Vrene su analize PM10 estica na sadraj benzo (a) pirena i drugih relevantnih policiklinih aromatinih ugljovodonika: benzo (a) antracena, benzo (b) fluoroantena, benzo (j) fluoroantena, benzo (k) fluoroantena, ideno (a,2,3-cd) pirena i dibenzo (a,h) antracena i ostalih PAH-ova za koje nijesu propisani standardi kvaliteta vazduha ve samo mjere kontrole imisija. Sadraj benzo (a) pirena izraunat kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka bio je ispod 1ng/m3 koliko iznosi ciljna vrijednost propisana sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Bar Bulevar dinastije Petrovia Centar

U Baru je vreno mjerenje sledeih parametara: sumpor dioksda (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 estica, sadraj tekih metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteorolokih parametara.

Na grafikonu 4 prikazane su koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 4. Koncentracija SO2 u vazduhu-Bar

Sve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granine vrijednosti (jednoasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti) za zatitu zdravlja bile su znaajno ispod propisanih graninih vrijednost od 300g/m3, odnosno 110 g/m3.



Grafikon 5. Koncentracija NO2 u vazduhu-Bar

Sve srednje jednoasovne vrijednosti azot dioksida bile su u ispod propisanih normi. Srednja godinja vrijednost takoe je bila u okviru dozvoljenih vrijednosti.

Na grafikonu 6 prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmoasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 6. Koncentracija O3 u vazduhu-Bar

Maksimalne dnevne osmoasovne srednje vrijednosti ozona su 32 puta prelazile ciljnu vrijednost, a tolerantni nivo je 25 prekoraenja tokom kalendarske godine.


Grafikon 7. Koncentracija PM10 u vazduhu-Bar

Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica (od 346 validnih mjerenja) 58 dana su prelazile propisanu graninu vrijednost od 50g/m3, a 10 dana granicu tolerancije od 90 g/m3. Dozvoljeni broj


prekoraenja tokom godine je 35. Srednja godinja koncentracija je iznosila 31,91g/m3, to je ispod propisane granine vrijednosti.

PM10 estice su analizirane na sadraj tekih metala, benzo(a)pirena, imisija polutanata za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godinjem nivou i drugih relevantnih policiklinih aromatinih ugljovodonika: benzo (a) antracena, benzo (b) fluoroantena, benzo (j) fluoroantena, benzo (k) fluoroantena, ideno (a,2,3-cd) pirena i dibenzo (a,h) antracena i ostalih PAH-ova za koje nijesu propisani standardi kvaliteta vazduha ve samo mjere kontrole.

Sadraj olova, raunato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka, je bio znaajno ispod granine vrijednosti.

Srednje godinje vrijednosti Cd, As i Ni su ispod ciljnih vrijednosti propisanih sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Sadraj benzo (a) pirena, kao srednja godinja vrijednost nedjeljnih uzoraka je ispod propisane ciljne vrijednosti sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Niki ulica Nika MiljaniaCentar

U Nikiu je vreno automatsko mjerenje: sumpor dioksda (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 estica, sadraj tekih metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteorolokih parametara.

Na grafikonu 8 prikazane su koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 8. Koncentracija SO2 u vazduhu-Niki

Sve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granine vrijednosti (jednoasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti ) za zatitu zdravlja su tokom 2011.godine bile znaajno ispod propisanih graninih vrijednost od 300g/m3, odnosno 110 g/m3.



Grafikon 9. Koncentracija NO2 u vazduhu-Niki

Jednoasovne srednje koncentracije azot dioksida su bile ispod propisanih graninih vrijednosti (200 g/m3). Srednja godinja koncentracija azot dioksida je takoe bila ispod propisane granine vrijednosti.

Na grafikonu 10 prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmoasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 10. Koncentracija O3 u vazduhu-Niki

Maksimalna dnevna osmoasovna srednja vrijednost ozona je 1 put prelazila propisanu ciljnu vrijednost.


Grafikon 11. Koncentracija PM10 u vazduhu-Niki

Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su 147 puta (334 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graninu vrijednost (50g/m3), odnosno 54 puta granicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost (90g/m3). Dozvoljeni broj prekoraenja je 35. Srednja godinja koncentracija PM10 estica iznosila je 55,19g/m3, to je iznad propisane granine vrijednosti (40g/m3). Na osnovu ovih rezultata moe se konstatovati da je optereenje ambijentalnog vazduha PM10 esticama na ovoj lokaciji veliko, i prelazi sve propisane granine vrijednosti i granice tolerancije.


PM10 estice su analizirane na sadraj tekih metala za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godinjem nivou. Sadraj olova, raunato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je bio ispod propisane granine vrijednosti. Na isti nain vrene su analize uzoraka filtera na sadraj arsena, kadmijuma, nikla i ive. Rezultati analize pokazuju da je sadraj kadmijuma, nikla i arsena bio ispod ciljne vrijednosti propisane sa ciljem zatite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Srednja godinja vrijednost sadraja benzo (a) pirena prelazila je propisanu ciljnu vrijednost od 1ng/m3 i iznosila je 2,505 ng/m3.

Pljevlja Skerlieva ulica Centar

U Pljevljima je vreno automatsko mjerenje PM10 estica.

Grafikon 12. Koncentracija PM10 u vazduhu-Pljevlja

Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su 193 dana (od 334 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graninu vrijednost od 50g/m3, dok su granicu tolerancije od 90 g/m3 srednje dnevne vrijednosti prelazile 119 dana. Dozvoljeni broj prekoraenja je 35. Srednja godinja koncentracija koja je iznosila 95,61g/m3 bila je iznad propisane norme (40g/m3).

Na osnovu izmjerenih vrijednosti, moe se konstatovati veliko optereenje vazduha u Pljevljima sa PM10 esticama, ne samo zbog izmjerenih koncentracija, ve i zbog velikog broja dana sa prekoraenjima.

2.2 Uporedni rezultati mjerenja u mrei mjernih mjesta

Kvalitet vazduha, osim od koliine emitovanih polutanata u vazduh zavisi od geografskih, klimatskih i drugih faktora.

Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikiu i Pljevljima ukazuju da su glavni razlozi zagaenja vazduha industrija, saobraaj kao i individualna loita tokom grejne sezone.

Sumpor dioksid SO2

Na grafikonu 13 prikazani su uporedni rezultati mjerenja SO2 u mrei mjernih mjesta.


Grafikon 13. Uporedni rezultati SO2

Uzrok emisije SO2 je sagorijevanje fosilnih goriva iz industrijskih pogona, malih loita, kao i saobraaj. Za industrijske centre su karakteristina sezonska variranja koncentracije SO2.

Izmjerene koncentracijeSO2 tokom 2011. godine su neto nie u odnosu na 2010. godinu, i ispod su propisanih normi.

Azot dioksid NO2

Na grafikonu 14 prikazani su uporedni rezultati mjerenja NO2 u mrei mjernih mjesta.

Grafikon 14. Uporedni rezultati NO2

Najznaajniji izvor antropogenog zagaenja atmosfere azotnim oksidima su fosilna goriva, odnosno njihovo sagorijevanje u industriji i proizvodnji elektrine energije, kao i emisije iz motora sa unutranjim sagorijevanjem.

Koncentracija ovog polutanta u vazduhu tokom 2011. godine bila je u okviru propisanih vrijednosti.

Prizemni ozon O3

Na grafikonu 15 prikazani su uporedni rezultati mjerenja O3 u mrei mjernih mjesta.


Grafikon 15. Uporedni rezultati O3

Prizemni ozon pripada grupi gasova sa efektom staklene bate. Kljuni je sastojak (tzv. ljetnjeg) fotohemijskog smoga, glavnog problema zagaenja mnogih svjetskih gradova. Poviene koncentracije prizemnog ozona imaju tetne efekte na zdravlje ljudi i ivotnu sredinu uopte.

Prosjene koncentracije prizemnog ozona tokom 2011.godine su bile na nivou koncentracija izmjerenih u 2010. godini.

Prakaste materije radijusa manjeg od 10m PM10

Na grafikonu 16 prikazani su uporedni rezultati mjerenja PM10 u mrei mjernih mjesta.

Grafikon 16. Uporedni rezultati - PM10

Poveane koncentracije PM10 estica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) od posebnog tetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim mjernim mjestima i znaajno utiu na loiji kvalitet vazduha.

Na osnovu prikazanih rezultata moe se zakljuiti da je vazduh u urbanim zonama najoptereeniji sa PM10 esticama, koje se javljaju najee kao rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim loitima, kao i u motorima sa unutranjim sagorijevanjem.

NAPOMENA: Uredbom o utvrivanju vrste zagaujuih materija, graninih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (Sl. list CG br.45/08) definisane su granine vrijednosti sa granicom tolerancije za zatitu zdravlja ljudi. Granica tolerancije za PM10 estice je 100% za dnevnu srednju vrijednost na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za odreeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015. godine. Za godinju srednju vrijednost granica tolerancije je 40% na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za odreeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015.godine. U skladu sa gore navedenim, za 2011. godinu granica tolerancije za dnevne srednje vrijednosti za PM10 estice je 90g/m3, a za godinju srednju koncentraciju je 52,8g/m3.


2.3 Mrea mjernih stanica - Hidrometeoroloki zavod Crne Gore

Osnovna mrea (tzv. poluautomatskih stanica) monitoringa kvaliteta vazduha koju je realizovao HMZ tokom 2011.godine obuhvata 17 stanica i to u:

Podgorici (HMZ) - dim, SO2, NOx, padavine, sediment Pljevljima,Kolainu i Baru - dim, SO2, padavine, sediment Bijelom Polju, Beranama, Roajama, Nikiu i Cetinju - dim, SO2, padavine Podgorici (Biotehniki fakultet) i Danilovgradu- dim, SO2 Golubovcima, Herceg Novom,Tivtu i Ulcinju padavine abljak EMEP Mendra - MEDPOL

Na ovim stanicama mjereni su i neophodni klimatoloki parametri prizemnog sloja vazduha, u standardnim sinoptikim terminima.

Laboratorija za ispitivanje kvaliteta voda i vazduha akreditovana je kod Akreditacionog tijela Crne Gore (ATCG) za, izmeu ostalog, uzorkovanje vazduha i padavina, kao i analizu SO2, NOx u vazduhu i parametara kvaliteta padavina, prema standardu MEST ISO/IEC 17025:2006 (Sertifikat o akreditaciji Id.No.ATCG-0011, dodatak Sertifikata br. Li 10.08).

Mrea za meunarodni program

Stanica za kvalitet vazduha na abljaku radi po programu EMEP i BaPMON. Formirana je 1993.godine na MS abljak. Program, usklaen sa zahtjevima EMEP-a, sastojao se iz mjerenja sadraja sumpordioksida i azotovih oksida u vazduhu, zatim hemijskog sastava padavina i sadraja tekih metala u njima. Period uzorkovanja je 24h.

Od 2006.godine program rada je redukovan, pa se trenutno vri mjerenje hemizma padavina, kao i sadraja SO2 i NOx u vazduhu. Tehniko i programsko unapreenje rada, u skladu sa savremenim zahtjevima EMEP, je u toku.

MEDPOL stanica ustanovljena je 1991.godine na meteo stanici Herceg Novi. Program se sastojao iz mjerenja sadraja ukupnih lebdeih estica, tekih metala u njima, zatim odreivanja opteg hemijskog sastava padavina i sadraja tekih metala u njima. Period uzorkovanja je bio 24h, svaki esti dan. Lokacija stanice je promijenjena na reprezentativnije mjesto na rtu Mendra. Uspostavljanje rada stanice je u toku.

Program rane najave akcidenata, u okviru Programa globalnog atmosferskog bdenja GAW, realizovan je na stanici abljak, praenjem nivoa apsorbovane doze -zraenja. Fiziko hemijski parametri kvaliteta vazduha

Vrijeme usrednjavanja uzoraka vazduha je 24 asa, od 700 prethodnog dana, do 700 narednog dana po srednje evropskom vremenu. Sve stanice su imale vrlo visok stepen realizacije mjerenja, preko 300 podataka godinje, ime je ispunjen statistiki uslov za validnost mjerodavnih parametara. Manje od 300 uzoraka realizovano je na stanicama Berane (298) i Pljevlja (295), dok je jedino na stanici Bijelo Polje realizacija bila manja od zahtijevane, svega 201 mjerenja.

Sumpor dioksid - SO2

Sadraj sumpordioksida je bio uglavnom vrlo nizak. Godinje srednje vrijednosti su bile ispod granice detekcije, osim na stanicama Pljevlja i Podgorica. Maksimalne vrijednosti ovog polutanta su na sjeveru evidentirane tokom zime, kao posljedica emisije od grijanja, a u srednjem regionu (Podgorica, Niki) tokom ljeta, kao posljedica emisije iz saobraaja.


Dim

Na svim stanicama su izmjerene relativno niske vrijednosti sadraja dima. Lokacija i nadmorska visina stanice u Nikiu uslovljavaju nie vrijednosti ovog parametra, u odnosu na urbanu zonu grada. Najvee srednje i visoke vrijednosti su izmjerene u Podgorici, kod zgrade Hidrometeorolokog zavoda, to reflektuje uticaj frekventne saobraajnice, kao i u Pljevljima.

Maksimalne vrijednosti ovih estica su evidentirane tokom zimskog perioda, to upuuje na dodatni doprinos emisije od grijanja.

Azotni oksidi - NOx

Sadraj azotnih oksida je bio relativno povean u Podgorici (ali ispod propisanih normi), na stanici kod zgrade Hidrometeorolokog zavoda, dok je na abljaku sadraj ovog polutanta u prizemnom vazduhu bio prosjeno na granici detekcije.

Fizikohemijski parametri kvaliteta padavina

Program sistematskog ispitivanja kvaliteta padavina je realizovan u mrei od 15 stanica, za opti hemizam i na pet stanica za ukupne talone estice. Procenat realizacije uzorkovanja je zadovoljavajui na svim stanicama. Na stanici u Podgorici je realizovano svakodnevno uzorkovanje, ime je omogueno grubo odvajanje suve od mokre depozicije.

Prosjena vrijednost elektroprovodljivosti padavina (Ep) se obino kretala u opsegu 50-60S/cm. Najvee vrijednosti su bile u Podgorici u suvoj depoziciji (281S/cm), Kolainu (117S/cm) i na abljaku (110S/cm). Najnia prosjena mineralizacija padavina je bila u Baru (24S/cm) i Beranama (14S/cm).

Srednja godinja pH vrijednost je bila u opsegu 6-7. Malo iznad 7 je bila prosjena pH u Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama i Baru. Maksimalna vrijednost je bila u Baru (pH=7,28), a minimalna u Golubovcima (pH=6,10).

Pojava kisjelih kia je bila znatno manja nego prole godine, i po uestanosti i po prostornoj raspodjeli. Kisjele kie su evidentirane samo na 5 stanica, odnosno 4 lokaliteta. Najvie ih je bilo na podruju Podgorice: 12 sluajeva (20%) u Golubovcima i 9 (3%) na stanici HMZ. U Ulcinju ih je bilo takoe 9 (15%), a na Cetinju i Kolainu po 2.

U godinjoj raspodjeli, kisjele kie su se javljale u maju i junu, u Ulcinju i tokom marta, a najvie ih je bilo u decembru.

Po veliini kisjelosti, ove padavine pripadaju maloj kisjelosti, a ponegdje umjerenoj kisjelosti. Najnia kisjelost je izmjerena u padavinama u Ulcinju, sa minimumom od pH=4,46 u martu.

Sadraj sulfata je bio najvei u Pljevljima i Bijelom Polju, nitrata u Ulcinju, hlorida i natrijuma na primorju, kalijuma u Ulcinju, Podgorici, abljaku, Bijelom Polju i Kolainu, kalcijuma u Pljevljima, magnezijuma u Nikiu i Baru, a amonijuma u abljaku i Ulcinju. Zanimljivo je da je sadraj sulfata bio u obrnutoj korelaciji sa kisjelou padavina, to je vjerovatno posljedica slabe disocijacije jedinjenja sulfata u padavinama.

Sadraj talonih materija prati se na 5 stanica. Najvee srednje i maksimalne dnevne vrijednostisu evidentirane u Pljevljima i Baru, a najmanja na abljaku. Na abljaku je prosjena godinja vrijednost oko 3 puta manja, od one u susjednim Pljevljima.

2.4 Ocjena kvaliteta vazduha u Crnoj Gori

Kvalitet vazduha, osim od koliine emitovanih polutanata u vazduh zavisi i od geografskih, klimatskih i drugih faktora.


Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikiu i Pljevljima ukazuju da su glavni razlozi zagaenja vazduha: industrija, saobraaj kao i individualna loita tokom sezone grijanja.

Sve stacionarne stanice za kontrolu kvaliteta vazduha tokom 2011. godine bile su locirane u uim gradskim zonama, urbanim sredinama u blizini saobraajnica, pa se kvalitet vazduha moe tumaiti samo poreenjem sa graninim vrijednostima i granicama tolerancije za zatitu zdravlja ljudi. Dakle, razmatranje uticaja kvaliteta vazduha na ekosistem nije bilo mogue, jer podrazumijeva mjerenja kvaliteta vazduha na lokacijama koje reprezentuju pozadinsko zagaenje.

Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha pokazuju sledee:

1. Imisijske koncentracije sumpor dioksida i kao jednoasovne srednje i srednje dnevne vrijednosti su znaajno ispod propisanih graninih vrijednosti.

2. Koncentacija azot dioksida je na svim mjernim mjestima bila ispod graninih vrijednosti. Evidentirane dnevne varijacije i periodino znaajno visoke koncentracije ovog polutanta, upuuju na dominantan uticaj saobraaja na kvalitet vazduha u urbanim zonama. Svakako treba istai i visoke koncentracije azot monoksida, posebno u blizini prometnih raskrsnica, kao jo jedan pokazatelj da je saobraaj veliki izvor azotnih oksida.

3. Trend visokih koncentracija PM10 estica u urbanim i industrijsko-urbanim cjelinama nastavljen je i u 2011. godini. U Podgorici se mjerenje PM10 estica vri od novembra 2006. godine. U Nikiu, Baru i Pljevljima se kontinuirani automatski monitoring sprovodi od sredine 2009. godine. Srednje dnevne vrijednosti PM10 estica su tokom navedenih perioda od 2009 - 2011. godine prelazile gornje i donje granice ocjenjivanja za zatitu zdravlja na svim lokacijama. Poveane koncentracije PM10 estica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) od posebnog tetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim mjernim mjestima (Podgorica, Niki, Bar i Pljevlja) i znaajno utiu na loiji kvalitet vazduha. Na svim mjernim mjestima broj prekoraenja srednje dnevne koncentracije PM10 estica bio je iznad dozvoljenog, uporeujui ih sa dozvoljenim graninim vrijednostima. Najvei broj prekoraenja evidentiran je u Pljevljima: dozvoljeno je 35 prekoraenja tokom kalendarske godine, a u Pljevljima su evidentirana 193 prekoraenja srednjih dnevnih graninih vrijednosti. Koncentracije tekih metala u PM10 esticama bile su okviru propisanih normi.

4. Jo jedan pokazatelj negativnog uticaja saobraaja na kvalitet vazduha urbanih zona su i visoke koncentacije policiklinih aromatinih ugljovodonika, markera benzo (a) pirena i samog benzo (a) pirena, ija srednja godinja vrijednost u Nikiu prelazi propisanu ciljnu vrijednost. Na ovoj lokaciji, kao i u Baru i Podgorici koncentracija ovih polutanata prelazi gornje granice ocjenjivanja.

5. Maksimalne koncentracije prizemnog ozona se uoavaju tokom proljea i ranog ljeta. Ono to je karakteristino u 2011. godini, je veliki broj prekoraenja srednjih 8-asovnih dnevnih maksimuma prizemnog ozona u Baru tokom septembra. Tokom 2011. godine broj prekoraenja prizemnog ozona se kretao od 1 u Nikiu do 32 u Baru.

U Junoj i Sjevernoj zoni u kojima je, u skladu sa Uredbom o uspostavljanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha, neophodno unapreenje kvaliteta vazduha, najvei uticaj na loiji kvalitet vazduha imaju prakaste materije radijusa ispod 10m (PM10). Ovim zonama pripadaju: Berane, Bijelo Polje i Pljevlja (sjeverna zona) i Bar, Cetinje, Niki i Podgorica (juna zona).


Za sada se u Zoni odravanja kvaliteta vazduha kojoj pripadaju: Andrijevica, Budva, Danilovgrad, Herceg Novi, Kolain, Kotor, Mojkovac, Plav, Pluine, Roaje, avnik, Tivat, Ulcinj i abljak, kvalitet vazduha prati samo na EMEP stanici na abljaku sa opremom za tzv. poluautomatski monitoring.

2.5 Zakljuak

Kvalitet vazduha u Crnoj Gori, ocjenjivan sa aspekta globalnog pokazatelja sumpor dioksida je veoma dobrog kvaliteta. Koncentacija azot dioksida je takoe bila ispod graninih vrijednosti. Evidentirana je poveana koncentracija prizemnog ozona u Baru (tokom septembra), dok je u Nikiu srednja godinja vrijednost benzo(a)pirena prelazila dozvoljenu godinju ciljnu vrijednost.

Na loiji kvalitet vazduha na mjernim mjestima u: Podgorici, Nikiu, Baru i Pljevljima najvie su uticala prekoraenja koncentracije prakastih materija radijusa manjeg od 10m (PM10). Ovaj problem posebno je izraen u Pljevljima gdje su evidentirana 193 prekoraenja srednjih dnevnih graninih vrijednosti (dozvoljeno je 35 prekoraenja tokom kalendarske godine).

Na osnovu prikazanih rezultata i viegodinjih ispitivanja moe se zakljuiti da je vazduh u urbanim zonama Podgorice, Nikia, Bara i Pljevalja najoptereeniji sa PM10 esticama. Ove estice se najee javljaju kao rezultat aktivnosti industrijskih postrojenja, sagorijevanja goriva u velikim, malim loitima i u motorima sa unutranjim sagorijevanjem. Znaajan izvor mogu biti poari i vjetrom podignuta praina, kao i emisije praine sa malih i velikih odlagalita otpada i gradilita.


3 Klimatske promjene

3.1 COP17, Durban

U periodu od 28. novembra do 9. decembra 2011. godine u Durbanu (Junoafrika Republika) odrana je godinja Konferencija Ujedinjenih nacija o promjeni klime

Na Konferenciji je usvojeno niz odluka meu kojima je najznaajnija Platforma za pojaanu akciju iz Durbana, ija primjena ima za cilj da ogranii rast temperature na Zemlji do 2C. Kljuna odluka donesena na Konferenciji je Odluka o uspostavljanju radne grupe za Platformu za pojaanu akciju iz Durbana, kojom se potvruje produenje prvog obavezujueg perioda Kjoto protokola i zapoinju pregovori o novom pravno-obavezujuem opte prihvatljivom dokumentu (protokolu, ugovoru ili dogovorenom okviru) za razvijene i zemlje u razvoju, koji e se donijeti do 2015. godine, a koji e stupiti na snagu 2020. godine.

Vlade zemalja lanica Anex-a I Kjoto protokola su se obavezale da e do 1. maja 2012. godine definisati i dostaviti UNFCCC Sekretarijatu informacije o mjerama kojima namjeravaju da prevedu svoje ekonomske razvojne ciljeve u kvantifikovane kvote ili ciljeve za redukciju emisija gasova sa efektom staklene bate. U susret tome formiran je Zeleni klimatski fond (UNFCCC Fond), koji e imati budet od 100 milijardi amerikih dolara godinje do 2020. godine. Zeleni klimatski fond e obezbjeivati novac i drugu pomo za veu orijentaciju siromanih zemalja na energetske pogone s niskom emisijom tetnih gasova u atmosferu, kao i pomo tim zemljama da se prilagode dejstvu klimatskih promjena i to naroito u sluaju hitnih potreba zemalja koje su najvie izloene dejstvu tih promjena.

Fondom e upravljati Odbor sainjen od 24 lana iz zemalja u razvoju i razvijenih zemalja, koji e biti izabrani na period od tri godine. Usvojen je i okvir za izvjetavanje o smanjivanju emisija za razvijene i zemlje u razvoju, u skladu sa principom zajednike, ali podjeljene odgovornosti. Kreirani su i institucionalno ojaani Odbor za adaptaciju i Mehanizam za tehnologiju koji e biti operativni u 2012. godini.

Crna Gora je uestvovala na Konferenciji i tom prilikom je naglaeno da je znaajno integrisati oblast klimatskih promjena u sektorske politike, strategije i planove i ocjenila da je Crna Gora kao fleksibilan i odriv sistem u mogunosti da na malom, ali prirodnim vrijednostima bogatom dijelu planete, implementira koncept zelene ekonomije, koji ne uskrauje razvoj, ve ga afirmie.

3.2 Nacionalni Inventar gasova staklene bate 1990.-2009.godina

Nacionalni Inventar gasova staklene bate 1990.-2009. godine je uraen u skladu sa EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook 2009 i 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories. Inventar gasova staklene bate predstavlja sastavni dio Nacionalnog Invetara emisija gasova.

Metodologija izrade Inventara se odnosi na obradu godinjih podataka o emisijama gasova, a istraivani interval je od 1990. do 2009. godine.Teritorijalni nivo je ukupna teritorija Crne Gore to je i uslov kod izvjetavanja prema Konvenciji o prekograninom zagaenju vazduha na velikim


udaljenostima (CLRTAP) i Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC).

Na grafiku 17 prikazan je trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina, gdje se jasno vidi da je doprinos emisije ovog gasa najvei iz Sektora poljorivrede.

Grafikon 17. Trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina

Na grafiku 18 prikazan je trend CO2 emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina. Sagorijevanje u energetici i transformacionoj industriji ima najvei doprinos u emisijama CO2.

Grafikon 18. Trend CO2 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.

godina

Na grafiku 19 prikazan je trend N2O emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina. Najvei doprinos u emisiji N2O ima sektor Poljoprivrede.


Grafikon 19. Trend N2O emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.

godina

3.3 Supstance koje oteuju ozonski omota

Zatita ozonskog omotaa je globalni problem koji trai globalno rjeenje kroz koordinirane aktivnosti svih relevantnih faktora, ali uvijek treba imati na umu da u borbi za ouvanje ozonskog omotaa nema malih akcija. Svaki pojedinac, ak i ako ne uestvuje u organizovanim aktivnostima i nije neposredno angaovan na polju proizvodnje, servisiranja i prometa rashladne i klimatizacione opreme, moe odgovornim ponaanjem da doprinese ouvanju ozonskog omotaa. Jedino tako moemo oekivati ostvarenje cilja, da se zaustavi razgradnja i zapone regeneracija ozonskog omotaa, kako bi ivot na zemlji i u budunosti bio zatien od tetnog UV zraenja.

Crna Gora je 23. oktobra 2006. godine, putem sukcesije, postala strana potpisnica Beke konvencije o zatiti ozonskog omotaa i Montrealskog protokola o supstancama koje oteuju ozonski omota, kao i etiri amandmana Montrealskog protokola. Kao nova drava- lanica Montrealskog protokola, Crna Gora je klasifikovana kao zemlja lana 5 Montrealskog protokola (zemlja u razvoju i zemlja sa niskom potronjim supstanci koje oteuju ozonski omota).

Kao konkretni koraci u implementaciji Montrealskog protokola 2007. god, usvojeni su i odobreni Nacionalni Program za eliminaciju supstanci koje oteuju ozonski omota i Plan konane eliminacije CFC supstanci. Implementacijom ovih projekata Crna Gora je ispotovala rokove konanog eliminisanja CFC supstanci koje oteuju ozonski omota, tj. zabranila je potronju, odnosno uvoz CFC supstanci od 1. januara 2010.godine.

Plan eliminacije HCFC supstanci koje oteuju ozonski omota pripremila je Agencija za zatitu ivotne sredine Crne Gore u saradnji sa UNIDO-om, kao implementirajuom agencijom. Nakon usvajanja od strane Vlade Crne Gore (oktobar 2010.god), Plan odnosno sredstva za njegovu implementaciju odobrena su na 63. sastanku Izvrnog komiteta Multilateralnog fonda za implementaciju Montrealskog protokola (april.2011.god.).

HCFC supstance (hidrohlorofluorougljovodonici) koje se koristekao alternativa za CFC supstance, su manje tetne ali njihov udio u tanjenju ozonskog omotaa nije zanemarljiv. Pripadaju Aneksu C grupi I Montrealskog protokola i iroko se koriste u nekoliko sektora npr. rashladni i klima sektor, sektor za ispjenjavanje i sl. Aneks C grupa I ima 40 supstanci ali najee se upotrebljavaju R-22, R-


141b, R-142b,R-123, R-225. Tokom pripreme Plana utvreno je da se u Crnu Goru uvozi samo freon R 22, koji se koristi za servisiranje rashladnih i klima ureaja.

Osnovna svrha donoenja Plana je da omogui Vladi Crne Gore da postepeno eliminie potronju HCFC supstanci posebno u servisnom sektoru. Bez adekvatnih mjera za smanjenje tranje za HCFC supstancama, Crna Gora ne bi mogla da ispuni zahtjeve odredbi Montrealskog protokola, tj rokove za eliminaciju ovih supstanci, i to:

bazno stanje (osnovna potronja od koje se rauna smanjenje potonje HCFC supstanci) uzima se period od 2009.-2010. godine

zamrzavanje potronje na nivo baznog stanja -2013. godine

10 % smanjenja mora biti do 2015. godine

35% smanjenja do 2020. godine

67,5 % smanjenja do 2025. godine

97,5 % smanjenja do 2030. godine i

100 % smanjenja do 2040. godine

Kao zemlja kandidat za pristupanje EU, Crna Gora e rokove za eliminaciju revidirati u skladu sa dinamikom procesa pristupanja EU za koju su ovi rokovi stroiji.

Postizanje ciljeva ka potpunoj eliminaciji HCFC-a vrie se putem: uvoznih kvota i dozvola, ekolokih taksi, kontrolnih mjera (zabrana uvoza), smanjenja potrebe za HCFC supstance u sektoru rashladnih i klima ureaja putem prikupljenje i recikliranja rashladnih fluida i podizanja svijesti.

Plan eliminacije HCFC-a supstanci realizovae se kroz investicione i neinvesticione aktivnosti u oblasti servisa rashladnih i klima ureaja u Crnoj Gori u periodu od 10 godina.

S obzirom na vrstu potrebnog djelovanja, neophodno je da nadlene institucije Vlade Crne Gore, kao i privatni sektor budu u potpunosti ukljueni u realizaciju ovog Plana.

Svjesna svojih odgovornosti na promovisanju zatite ozonskog omotaa kao iodredbi koje proizilaze iz Montrealskog protokola i Evropskog zakonodavstva, Vlada Crne Gore je usvojila Uredbu o supstancama koje oteuju ozonski omota i alternativnim supstancama (Sl.list CG, br 05/11), ije e sprovoenje doprinijeti implementaciji Plana.

U skladu Uredbom o supstancama koje oteuju ozonski omota i alternativnim supstancama,u 2011.god, Agencija za zatitu ivotne sredine izdaje dozvole za obavljanje djelatnost odravanja i/ili popravke i iskljuivanja iz upotrebe proizvoda koji sadre supstance koje oteuju ozonski omota i/ili alternativne supstance.

U 2011.godini u Crnu Goru je uvezeno ukupno 26.7t alternativnih supstanci-F gasova, kako istih tako i u mijeanom sastavu.

U tabeli 2 i grafikonu 20 prikazana je potronja supstanci koje oteuju ozonski omota

Period CFC HALONI UGLJEN TERTA HLORID

HCFC

METIL BROMID

1995.-1996.-1997. godina (bazni period)

105,2 0,3 - - -

1995.-1996.-1997.-1998. godina (bazni period)

- - - - 0,025

1998.-1999.-2000. godina (bazni period)

- - 1 - -

2004. godina 0,89 - 0,02 4,08 -

2005. godina 1,12 - 0,03 12,53 -

2006. godina 14,13 - 0,05 22,98 -


2007. godina 3,54 - 13,46 -

2008. godina 0,08 - 0,02 6,94 -

2009. godina 0 - 0 17,14 -

2010. godina 0 - 0 10.61 - 2011. godina 0 - 0 13.12 -

Tabela2. Potronja supstancikoje oteuju ozonski omota

Grafikon 20. Potronja supstanci koje oteuju ozonski omota (u tonama)

3.4 Analiza temperature vazduha i koliine padavina za 2011.godinu1

Temperatura vazduha je bila iznad klimatske normale.

Najtoplija godina na podruju Bara, Budve, Nikia, Roaja; prema raspodjeli percentila temperatura vazduha i kree se u kategoriji ekstremno toplo.

Koliina padavina se prema raspodjeli percentila kree u kategorijama normalno (podruje Pljevalja), suno, vrlo suno i ekstremno suno.

Srednja temperatura vazduha u 2011.god. se kretala od 6.8C na abljaku do 18.2C u Budvi, u Podgorici 17.5C. Odstupanja srednje temperature vazduha su bila iznad vrijednosti klimatske normale (1961-1990.) i kretala su se od 1.2C u Ulcinju, Pljevljma i Plavu do 2.5C u Roajama, u Podgorici 1.8C.

Na skali najveih vrijednosti srednje temperature vazduha, 2011.godina je bila najtoplija na podruju Bara (do sada je bila najtoplija 2007.godina sa prosjenom temperaturom od 17.5C), Budve (2007. godina, 17C), Nikia (do sada je bila najtoplija 2007. godina, 12.4C), Roaja (do sada je najtoplija bila 2008., i 2009. godina. sa prosjenom temperaturom od 9C). U Podgorici, Herceg Novom, Ulcinju, Kolainu, Cetinju, Danilovgradu u 2011. godini izmjerene su druge po redu najvisoije srednje temperature vazduha od kad se vre mjerenja u tim optinama.

1Izvor: Hidrometeoroloki zavod Crne Gore


Pljevlja

Budva

Zabljak

PodgoricaHerceg Novi

Bar

Kolasin

Niksic

CetinjeKotor

PlavDanilovgrad

Bijelo Polje

Rozaje

Ulcinj

Berane

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

ekstremno toplo >98

Grafikon 21. Raspodjela percentila temperature vazduha za 2011.god.2

Godina/ Optina

2007 2008 2009 2010 2011 Prosjena 5-godinja temperatura

Bar 16.2 15.9 15.8 15.6 15.9 15.9 Herceg Novi 14.6 14.9 14.6 14.4 14.8 14.7 Podgorica 14 13.8 13.8 13.8 14 13.9 Niki 9 9 9 8.9 8.7 8.9 Bijelo Polje 6.9 7.1 7.1 7.2 7 7.1 Pljevlja 5.7 5.7 5.7 6 4.5 5.5 Kolain 5.2 5.2 5.4 5.3 4.3 5.1 abljak 5 4.9 4.6 4.5 3.8 4.6

Tabela3. Prosjena godinja i 5-godinja temperatura (C)

Grafikon 22. Prosjena godinja i 5-godinja temperatura(C)

Koliina padavina izmjerena u 2011.god. se kretala od 465 lit/m2 u Bijelom Polju do 1767 lit/m2 na Cetinju, u Podgorici je izmjereno 844 lit/m2.

Odstupanje od prosjene koliine padavina je bilo negativno na podruju cijele Crne Gore.

2011.godina je godina sa najmanjom koliinom padavina na podruju Podgorice, Bara, Herceg Novog, Budve, Cetinja, Danilovgrada i Bijelog Polja, druga po redu na podruju Nikia (najmanja

2Hidrometeoroloki zavod Crne Gore


koliina padavina izmjerena je 1953.godine 1096 lit/m2), Kolaina (najmanje je izmjereno 1953.god. od 928 lit/m2), Berana (najmanje je izmjereno 1953.god. 487 lit/m2).

Pljevlja

Budva

Zabljak

PodgoricaHerceg Novi

Bar

Kolasin

Niksic

CetinjeKotor

PlavDanilovgrad

Bijelo Polje

Rozaje

Ulcinj

Berane

-2

0

2

4

6

8

1E+001

1E+001

1E+001

2E+001

2E+001

2E+001

2E+001

2E+001

3E+001

3E+001

3E+001

3E+001

3E+001

normalno 25-75

susno 9-25

vrlo susno 2-9

ekstremno susno


4 Vode

Uvod

Vodni potencijali ine jedan od osnovnih razvojnih potencijala Crne Gore. Po vodnim bogatstvima u odnosu na njenu povrinu spada, u vodom najbogatija podruja na svijetu.Ukupni oticaj je Qo= 604 m3/s, a prosjeni 44 l/s/km2 (svjetski prosjeni oticaj je 6.9). Potencijali podzemnih voda su procijenjeni na oko 14 000 l/s.

Usvajanjem Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD), Evropska unija je u potpunosti obnovila svoju politiku u domenu voda.U Direktivi su formulisani odreeni uslovi koji treba da omogue sprovoenje usvojene politike odrivog korienja voda i zatite voda.

Osnovni cilj ove Direktive, je onaj koji se odnosi na dovoenje svih prirodnih voda u dobro stanje, tj. obezbjeenje dobrog hidrolokog, hemijskog i ekolokog statusa voda. Namjena Direktive je da uspostavi okvire za zatitu povrinskih voda, ua rijeka u more, morskih obalskih i podzemnih voda radi:

Sprjeavanja dalje degradacije, zatite i unapreenja statusa akvatinih ekosistema;

Promovisanja odrivog korienja voda koje se bazira na dugoronoj politici zatite raspoloivih vodnih resursa;

Progresivnog smanjenja zagaenja povrinskih i podzemnih voda;

Smanjenje efekata poplava i sua, itd.

Pored navedenog, radi korienja i zatite povrinskih i podzemnih voda Zakon o vodama (Sl. list RCG , br.27/07), predvia i obavezu praenja kvantitativnih i kvalitativnih parametara voda.

Jedan od osnovnih ciljeva politike ouvanja, zatite i unapreenja ivotne sredine je ouvanje kvaliteta voda, a time i ljudskog zdravlja, kao i zatita prirodnih resursa koji direktno ili indirektno utiu na vode. Voda je jedan od osnovnih i najugroenijih elemenata ivotne sredine i osnovni je pokazatelj opteg stanja ambijenta. U tom smislu je potrebno u okviru regulative, organizovanja, planiranja, eksploatacije i drugih aktivnosti u vezi sa vodama ugraditi primjere i smjernice dobre prakse iz domena zatite ivotne sredine, s obzirom na razvoj vodnih resursa i drutva uopte.

4.1 Ocjena stanja

Zakon o vodama (Sl. list RCG , br. 27/07), lan 75 i lan 76 predstavlja zakonsku osnovu za zatitu povrinskih i podzemnih voda u Crnoj Gori, kojom se definie kategorizacija i klasifikacija povrinskih i podzemnih voda. Naim zakonskim propisima kao i Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Sl. list CG , br. 2/07) izvrena je klasifikacija i kategorizacija povrinskih i podzemnih voda na kopnu i priobalnih morskih voda u Crnoj Gori.

Stalna kontrola kvaliteta povrinskih voda u Crnoj Gori obavlja se radi procjene kvaliteta vode vodotoka, praenja trenda zagaenja i ouvanja kvaliteta vodnih resursa. Ispitivanja kvaliteta vode na izvoritima slue za ocjenu ispravnosti voda za potrebe vodosnabdijevanja i rekreacije stanovnitva u cilju zatite izvorita i zdravlja stanovnitva.

Prema namjeni vode se dijele na:


Vode koje se mogu koristiti za pie i prehrambenu industriju na osnovu graninih vrijednosti 50 parametara i razvrstavaju se u etiri klase, i to:

Klasa A vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu koristiti za pie;

Klasu A1 vode koje se poslije jednostavnog fizikog postupka prerade i dezinfekcije mogu koristiti za pie;

Klasu A2 vode koje se mogu koristiti za pie nakon odgovarajueg kondicioniranja (koagulacija, filtracija i dezinfekcija);

Klasu A3 vode koje se mogu koristiti za pie nakon tretmana koji zahtijeva intenzivnu fiziku, hemijsku i bioloku obradu sa produenom dezinfekcijom i hlorinacijom, odnosno koagulaciju, flokulaciju, dekantaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom ili hlorom.

Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj koljki klasifikuju se na osnovu 10 parametara u klase i to:

Klasu S vode koje se mogu koristiti za uzgoj plemenitih vrsta ribe (salmonida);

Klasu vode koje se mogu koristiti za uzgoj koljki;

Klasu C- vode koje se mogu koristiti za uzgoj manje plemenitih vrsta riba (ciprinida).

Vode koje se mogu koristiti za kupanje razvrstavaju se u dvije klase, i to:

Klasa K1 odline,

Klasa K2 zadovoljavajue.

Da bi se utvrdilo da li se povrinske i podzemne vode na kopnu i priobalne morske vode nalaze u odreenoj klasi vri se praenje kvalitativnih i kvantitativnih parametara voda od strane organa dravne uprave nadlenog za hidrometeoroloke poslove (Hidrometeoroloki zavod Crne Gore), a prema godinjem Programu sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta povrinskih i podzemnih voda.

Kvalitet voda

Mrea stanica za kvalitet povrinskih voda obuhvata 13 vodotoka sa 36 mjernih profila, tri prirodna jezera sa 11 mjernih profila i obalno more (ukljuujui i zatvorene luke akvatorijume).

Kada su podzemne vode u pitanju mreom stanica i programom rada obuhvaene su podzemne vode prve izdani Zetske ravnice. Mreu ini devet mjernih profila, koji pokrivaju prostor itave Zetske ravnice.

Ispitivanje kvaliteta povrinskih voda u Crnoj Gori u 2011. godini izvreno je u 4 planirane serije, u periodu jun-oktobar (Skadarsko jezero i u novembru), kojima je obuhvaen period malih voda, kada je zagaenje voda najvee.

Kvalitet vode vodotoka kontrolisan je u 4 serije. Kvalitet vode Cijevne na uu kontrolisan je jedanput, zbog suvog korita rijeke u mjernom periodu. Kvalitet vode akumulacija kontrolisan je u 4 serije. Na Skadarskom jezeru, na profilima Starevo, Moranik, Plavnica i Sredina, uzorkovanje je obavljeno u 3 serije, a na profilima Podhum i Ckla u 2 serije.

BPK5- bioloka potronja kiseonika

Biohemijska potronja kiseonika je koliina kiseonika koja je potrebna da se izvri bioloka oksidacija prisutnih, bioloki razgradljivih, sastojaka vode. Ovaj parametar definie ocjenu zagaenosti voda i efikasnost postupka preiavanja otpadnih voda.


Grafikon 25. BPK5 u rijeci Morai izraeno u mg/l

Grafikon 26. BPK5 u rijeci Zeti izraeno u mg/l

Grafikon 27. BPK5 u rijeci Lim izraeno u mg/l

Grafikon 28. BPK5 u rijeci Tari izraeno mg/l


Grafikon 29. BPK5u rijeci ehotini izraeno u mg/l

Grafikon 30. BPK5 u Skadarskom jezeru izraeno u mg/l

Sadraj fosfata

Fosfati su veoma znaajni. U prirodi njihovo pojavljivanje moe biti uzrokovano zagaenjem od organskih pesticida koji sadre fosfate. Padavine mogu uzrokovati spiranje razliitih koliina fosfata sa poljoprivrednih zemljita u recipijent. Ortofosfati su proizvodi pirodnih procesa i mogu se pronai u kanalizacionim sistemima.Fosfati stimuliu rast planktona i vodenih biljaka koje ribe koriste za ishranu. Ovaj rast moe dovesti do poveanja broja riba i popravljanja opteg stanja voda, ali pretjerana koliina fosfata u vodotocima izaziva nekontrolisano razmnoavanje algi i vodenih biljaka to poveava potronju kiseonika i dovodi do njegovog deficita. Sve navedeno dovodi do procesa eutrofikacije.

Fosfati nijesu otrovni za ljude i ivotinje, osim u koliko se ne pojavljuju u veoma velikim koncentracijama. Problemi sa varenjem se mogu javiti pri unoenju veoma visokih koliina fosfata.

Grafikon 31. Sadraj fosfata u rijeci Morai izraeno u mg/l


Grafikon 32. Sadraj fosfata u rijeci Zeti izraeno u mg/l

Grafikon 33. Sadraj fosfata u rijeci Tari izraeno u mg/l

Grafikon 34. Sadraj fosfata u rijeci ehotini izraeno u mg/l

Grafikon 35. Sadraj fosfata u rijeci Lim izraeno u mg/l


Grafikon 36. Sadraj fosfata u Skadarskom jezeru izraeno u mg/l

Sadraj nitrata

Jedinjenja koja sadre azot se u vodotocima ponaaju kao nutrijenti i izazivaju nedostatak kiseonika i time utiu na izumiranje ivog svijeta. Glavni izvori zagaenja azotnim jedinjenjima su komunalne i industrijske otpadne vode, septike jame, upotreba azotnih vjetakih ubriva u poljoprivredi i ivotinjski otpad. Bakterije u vodi veoma brzo prevode nitrate u nitrite.

Uticaj nitrita na zdravlje ljudi je veoma negativan, jer reaguju direktno sa hemoglobinom u krvi proizvodei met-hemoglobin koji unitava sposobnost crvenih krvnih zrnaca da prenose kiseonik.

Na osnovu rezultata ispitivanja kvaliteta povrinskih voda moe se zakljuiti da su izmjerene vrijednosti za nitrate u granicama dozvoljenih koncentracija.

Grafikon 37. Sadraj nitrata u rijeci Morai izraeno u mg/l


Grafikon 38. Sadraj nitrata u rijeci Zeti izraeno u mg/l

Grafikon 39. Sadraj nitrata u rijeci Lim izraeno u mg/l

Grafikon 40. Sadraj nitrata u rijeci Tari izraeno u mg/l

Grafikon 41. Sadraj nitrata u rijeci ehotini izraeno u mg/l

Grafikon 42. Sadraj nitrata u Skadarskom jezeru izraeno u mg/l


4.2 Ocjena stanja povrinskih vodotoka

Situacija u pogledu vrste izvora zagaenja nije se promijenila u odnosu na raniji period. Kao i prethodnih godina najvei izvori zagaenja povrinskih i podzemnih voda su komunalne otpadne vode, koje se najee u nepreienom obliku, isputaju u recipijent, na koncentrisan ili difuzan nain. Uoljiv je trend rasta uticaja industrije, prije svega prehrambene, kao i malih i srednjih preduzea.Treba pomenuti i uticaj saobraajne infrastrukture i distribucije goriva.

U nastavku je data analiza svakog vodotoka pojedinano.

Moraa je na profilima Pernica i Zlatica svrstana u A1 klasu, a na nizvodnim, u A2 klasu. Ve u uzvodnom toku registrovan je pritisak zagaenja koji se manifestuje prekoraenjem vrijednosti kvaliteta, u prvom redu saturacije, amonijanog jona, fosfata i deterdenata. Kod Zlatice je slino stanje, sa pogoranjem parametara kiseoninog reima. U zoni grada loiji je kvalitet vode, ali je i propisana klasa tolerantnija, pa su prekoraenja parametara kvaliteta evidentirana za saturaciju, fosfate, a nitrati su bili van klase. Kod Gradskog kolektora je oekivano najloije stanje kvaliteta vode.Van klase su bili saturacija, BPK5, fosfati i nitriti. U A3 klasi su bili suspendovane materije, fenoli, HPK, amonijani jon i deterdenti.

Nizvodno od ovog udarnog zagaenja stanje se bitno ne mijenja, sem malog poboljanja parametara zasienja kiseonikom i fosfata, kod Vukovaca. Nizvodno od Vukovaca voda nije bila dobra za kupanje.

Vodotok Zete je svrstan u A1 klasu uzvodno od Nikia, a u A2, nizvodno.

Karakteristino je da je i u najistijem dijelu, kod Vidrovana, rijeka Zeta napadnuta zagaenjem. Problematini parametri u smislu poveanog sadraja, bili su nitriti(kod Duklovog mosta i Vranjskih njiva van klase, a kod Danilovgrada u A3), amonijani jon u A3 klasi osim kod Danilovgrada, fosfati u A3 klasi kod Vidrovana i Danilovgrada. Veliki priliv organske materije i niski vodostaj kod Duklovog mosta, uslovili su velike vrijednosti kiseoninih parametara, saturacija je bila van klase, a BPK5 u A3 klasi. Znaajno je istai da su bakterioloki parametri svuda bili u propisanoj klasi.

Cijevna, svrstana u A1 klasu, pokazuje trend pada kvaliteta vode, prije svega u malovodnom reimu. Mnogi parametri su bili u A2-A3 klasi(temperatura vode, deterdenti, amonijani jon, fosfati, HPK, gvoe), a saturacija van klase. Na uu, kad je bilo vode u koritu, van propisane klase su bili i ph, nitriti i fenoli.Mikrobioloko stanje je bilo u propisanim granicama.

Kvalitet vode Tare je svrstan u A1 klasu na itavom toku, to u realnoj situaciji teko moe biti odrivo. Temperatura vode je na svim profilima bila u A2 klasi, vjerovatno kao posljedica vrlo niskog vodostaja u mjernom periodu. Mnogi parametri su bili van propisane klase, kao : fosfati, amonijani jon, deterdenti, nitriti i suspendovane materije.

ehotina je svrstana u A1 klasu, uzvodno od Rabitlje, a nizvodno u A2.

Odnos Ca/Mg je bio van klase, a kod Gradca u A3 klasi. Veina ostalih parametara su bili van klase, nizvodno od Pljevalja (saturacija, fosfati, nitriti, mikrobiologija). U zoni uticaja Pljevalja van klase su bili i BPK5 i fenoli. Preteno su van propisane klase bili gvoe, amonijak i deterdenti. I na najuzvodnijem profilu Rabitlja, van uticaja gradske zone, evidentiran je antropogeni pritisak, preko prametara:fosfati, nitriti, amonijak, deterdenti, fekalne klice, iji je sadraj bio van propisane A1 klase.

Voda Ibra je svrstana u A1 klasu uzvodno od Roaja, a u A2 klasu nizvodno od Roaja. Prekoraenje norme za A1 klasu na profilu Roaje (uzvodno od grada), evidentirano je za pH, amonijani jon, fosfate, deterdente, kao i odnos Ca/Mg i temperaturu vode.Fekalne bakterije su bile u propisanim granicama kao i kiseonini indikatori organskog zagaenja.

Lim je uzvodno od Berana svrstan u A1 klasu, a nizvodno u A2. Voda je bila najvie optereena fosfatima, iji je sadraj bio van klase du itavog toka, osim kod Zatona i Dobrakova. Znaajan

Informacija o stanju ivotne sredine u Crnoj Gori za 2011. godinu Agencija za zatitu ivotne sredine C

informacije o zivotnoj sredini

Documents