in marginem latinitatis medii aevi lexici bohemorum

Institute for Classical Studies, part of the Institute for Philosophy, Czech Academyof Sciences in Prague

In marginem Latinitatis medii aevi lexici BohemorumAuthor(s): Anežka VidmanováSource: Listy filologické / Folia philologica, Roč. 102, Čís. 2/3 (1979), pp. 148-152Published by: Institute for Classical Studies, part of the Institute for Philosophy, Czech Academy ofSciences in PragueStable URL: http://www.jstor.org/stable/23460398 .

Accessed: 15/06/2014 17:33

Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at .http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp

.JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range ofcontent in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new formsof scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected].

.

Institute for Classical Studies, part of the Institute for Philosophy, Czech Academy of Sciences in Prague iscollaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Listy filologické / Folia philologica.

http://www.jstor.org

This content downloaded from 91.229.229.203 on Sun, 15 Jun 2014 17:33:11 PMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

http://www.jstor.org/action/showPublisher?publisherCode=icsipcasp

http://www.jstor.org/action/showPublisher?publisherCode=icsipcasp

http://www.jstor.org/stable/23460398?origin=JSTOR-pdf

http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp


ZPRÁVY

In marginem Latinitatis medii aevi Iexici Bohemorum

Hoc erat in votis: Latinitatis medii aevi lexicon Bohemorum.1 Sub auspiciis consilil

moderátorům (L. Varcl, E. Kamínková, J. Kejř, J. Spěváček, t J. Š e b á n e k, Z. Tyl] sociae Instituti studiis Graecis, Romanis, Latinis promovendis, quod pars est

Academiae scientiarum Bohemoslovenicae, nempe Dana Martínková, Helena B u

s i n s k á, Anděla Fialový, quae — interdum a collaboratoribus nonnullis adiutae —

per quasi totam vitam huic labori vastissimo durissimoque operam navaverunt, post tot

discrimina rerum ad lexicon ab omnibus doctís diu desideratum edendum nunc acce dunt. Quam utilis et omnibus exoptatus sit hic liber, optime elucet ex ea re, quod intra

duos menses omnia exemplaria fasciculi primi apud bibliopolas divendita sunt.

Hoc lexicon compendio LB signatum oriebatur ut supplementum vocabularii Latino

-Germanici a Carolo Ernesto et Henrico Georges compositi.2 Qua de causa ea fere

vocabula insuper continet, quae e textibus ante a. 1500 in Bohemia, Moravia et parte

Silesiae, quae tune temporis pars erat coronae Bohemicae, exaratis proveniunt. LB ni

titur fere 600 000 schedis e monumentis litterarum, diplomatìbus, registris etc. sumptis,

quae inter a. 1934 et 1970 congestae sunt. Labor excerpendi difficillimus a philologiae classicae studiosis Pragae degentibus olim inchoatus, a. 1940 ab Academia litterarum

atque artium Bohemica feminis doctis traditus, ab a. 1953 in Instituto studiis Graecis, Romanis, Latinis promovendis continuatus ad finem felicissimum demum perductus

est.3 Operi praefuit primum consilium quattuor virorum ad hoc nominatorum Venceslao

Tille praesidente, cui successit Theophilus Ryba; qui laborem excerpendi usque ad

a. 1953 moderavit primumque specimen lexici nascentis dedit.4 Inde ab a. 1954 LB

praeparando Antonius Salai, postea Ladislaus Varcl instituti supra nominati rectores

praefuerunt.

LB ideo conditum est, ut etiam disciplina Bohemica ad novum Du Cange, id est ad Novum glossarium mediae Latinitatis ab anno DCC usque ad annum MCC conficiendum

quasi stipem quandam conferret simulque viam ad fontes medii aevi nostrates patefa

ceret. Quapropter LB intrat in conatus variarum nationum, qui reguntur regulis con

silii Du Cange a. 1924 ab Unione academica internationali creati; qua re forma LB

certum in modum definitur delimitatur. Lexico Bohemorum expletur lacuna, quae exstat

inter vocabularium Germanorum (MW)5 et lexicon Polonorum (LP).6 Quantum LB ab

1 Latinitatis medii aevi lexicon Bohemorum — Slovník středověké latiny v českých: zemích. 1. a — affugo, 2. affumentum — argumentalis. Pragae. Academia 1977, 1978.

Pp. 1—100, 101—260. 2 Ausftihrliches lateinisch-deutsches Handwôrterbuch, Basel 19138. 3 A. Fialová — D. Martínková, Le dictionnaire du latin médiéval de Bohême

et de Moravie: LF 80, 1957, Eunomia 1, 98—99; Anděla Fialová, Le dictionnaire du latin médiéval de Bohême et de Moravie: ALMA 28, 1958, 309—317; e a d e m, Připravo vaný slovník středověké latiny v českých zemích: ZJKF 3, 1961, 49—50.

4 Primům in sessione collegii mediaevalis 9. IV. 1963 habita, deinde in commen tatione Latinitatis medii aevi lexicon Bohemorum l = LB): Medievalistická konference 1963, Praha 1964, pp. 44—71 et 143—145.

5 Mittellateinisches Worterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert. Editur Bero lini ab a. 1959, ultima adhuc vox est commilito.

6 Lexicon mediae et infimae Latinitatis Polonorum — Slownik laciný šredniowiecznej w Polsce (editur a Mariano PI ozi a Vratislaviae-Varsoviae-Cracoviae ab a. 1953, ultima adhuc vox est hystrix}.

148



ZPRÁVY

eis différât, ostendit Dana Martínková:7 e. g. littera B in LB 978 lemmata, in MW 1379

lemmata incipiunt, sed solae 479 voces in utroque vocabulario congruunt; quod ad

novas voces e lingua Graeca haustas spectat, occurrunt sub littera A in LB plus 350,

MW praebet circa dimidium et LP quintam partem vocum eiusdem generis. Haec copia

lexici Bohemorum ea re efficitur, quod multi libri manu scripti excerpti sunt, imprimis

ei, in quibus opera ad scientiam mathematum, astronomiae, medicinae, herbářům spec:

tantia ad nos pervenerunt. Dolendum est autem perpaucos codices excerptos in Indice

fontium (pp. XIX-LX) memorari et registrum speciale omneš codices tractatos praebens

deesse; ita magna pars materiei, qua LB fretum'est, Iectorem latet.

Fontibus manu scriptis ad lexicon elaborandum adhibitis LB ab omnibus ceteris le

xicis Mediolatinis differt. Quae res auctricibus non solum necessitatem artis palaeo

graphicae penitus cognoscendae imposuit, sed etiam multum laboris addidit, cum mo

dus scribendi in codicibus occurrens saepissime valde insolitus et menda scribarum

permulta referenda essent ad formam et orthographiam rectam et, ut ita dicamus,

classicisticam. His in rebus auctrices optimam artem, vim, experientiam philologicam

probaverunt, cum recte relegaverunt e. g. vocem agrilena (p. 114) ad aquileia, p. 116

alachia ad alethia, p. 116 alalachinus ad alalagmus, p. 121 alchites ad ascites, p. 195

anteola ad aureolus etc.

Nil mirum, si in tanta fontium copia nonnulla opera excerpendi digna neglecta sunt,

imprimis quae extra fines Bohemosloveniae prodierunt. Sunt e. g. haec: sermo Milicii

Sacerdotes contempserunt a H. Hardt editus,8 epistolae de regno gubernando Ven

ceslao IV et Carolo IV adscriptae,9 opera Iacobelli de Misa et Iohannis Příbram in

Appendice III libri Howardi Kaminsky10 publici iuris facta, sermo eiusdem Iacobelli

Factum est ut moreretur mendicus a Paulo de Vooght editus,11 tractatus Nicolai de

Dresda De imaginibus, quem Jana Nechutová edidit,12 quattuor Hussii quaestiones a

S. H. Thomson přelo traditae.13 Interdum testimonia ex editione inveterata hausta ad

editionem novam non adaptata sunt: e. g. Hussii Sermo de pace et Tractatulus De

matrimonio (ad Robertům) secundum Monumenta et opera a. 1558 publici iuris facta

allegantur, quamquam uterque in nova editione Amedei Molnár prostat,14 Acta in curia

Romana Iohannis Jenštejn ex ephemeride excerpta ad novam editionem Pauli de

Vooght15 corrigenda erant.

Quamquam perutile esset testimonia in lemmatibus LB prolata ad novas editiones

post a. 1970 publici iuris factas adaptare — agitur imprimis de operibus Adalberti

Ranconis de Ericinio, quae omnia nunc in editione critica prostant,16 et de novis edi

tionibus Hussianis —, certe non est dubium, quin hac re labor in lexico continuando

retardetur, id quod nemo optat. In plerisque casibus testimonia ex editione novissima

aut optima sunt hausta, interdum immo ex editionibus duabus. Hoc observandum est

7 Dana Martínková, Eine Bemerkung zum mittellateinischen Wortschatz: Philo

logus 115, 1971, 187—190; eadem, Řecké prvky ve slovní zásobě středověké latiny

v českých zemích: ZJKF 18, 1976, 106—115. 8 Historia litterarum rejormationis III, Lipsiae 1717, p. 3—8. Nunc prostat in libro

novo: Vilém Herold — Milan Mráz, Iohannis Milicii de Cremsir Třes sermones

synodales, Pragae 1974. 9 Samuel Steinherz, Ein Fíirstenspiegel Karls IV., Prag 1925 (Quellen und For

schungen aus dem Gebiete der Geschichte, 3. Heft). 10 A History of the Hussite Revolution, Berkeley-Los Angeles 1967, pp. 519—550.

11 Recherches de Théologie ancienne et médiévale 36, 1969, 195—212. 12 SPFFBU E 15, 1970, 211—240. 13 Four Unpublished Questions oj John Hus: Mediaevalia et Humanistica 7, 1952,

71—88. - 14 Mistr Jan Hus, Sermo de pace, Praha 1963; Communio viatorum 1, 1958, 157.

15 Hussiana, Louvain 1960, pp. 422—441. 18 Jaroslav Kadlec, Leben und Schrijten des Prager Magisters Adalbert Rankonis

de Ericinio, Miìnsier 1971.

149



ZPRÁVY

e. g. in Hussii recommendationibus, quae primum ex editione Theophili Ryba,17 deinde

ex editione mea18 excerpebantur, sed schedae aliquantulum confusae sunt: s. v. agilizo

(p. 107) legimus: ipse ... cantavit et agili] gi]savit audiens Ovidtum ... [HusRecS 57],

quod est pagina meae editionis; hic autem scripsi cantavit et agilisavit, prout in unico

codice hanc partem recommendationis exhibente exstat.19 Formám agiligisavit (for

tasse ex errore typothetae ortam) praebet Ryba et addit: Podle následujícího dokladu

očekáváme nějaké sloveso ve významu „poskakovat", např. agilissime giravite Qua de

causa — et quoniam tesimonium Hussianum est unicum — auctrices lexici verbo agi

lizo signum interrogationis apposuerunt. Sed non est, cur nos hoc verbum offendat.

Recte derivátům est ope suffixi -izare, quo in Latinitate medii aevi verba nova e sub

stantivis aut adiectivis formabantur, ut e. g. monachizare, stultizare.21 P. 107 invenimus

adiectivum agilis cum versione Veterobohemica křepký. Adhuc exstat in lingua Bohe

mica verbum křepčit ab hoc adiectivo derivátům, quod idem est ac vivaciter saltare,

exstabatque etiam in vetere lingua Bohemica.22 Concludendum est ergo verbum agilizo

ab Hussio de adiectivo Latino usitatissimo ad exemplár verbi Bohemici lege artis for

mátům esse, qua de causa signum interrogrationis delendum est.

Quanti sit lexicon quodcumque novum, pendei non solum e virtute philologica auctò

rum, sed etiam ex hoc, quantae et quales sunt editiones ad excerpendum adhibitae.

Hic latet offendiculum et difficultas non parva, quae non potuit superari, quamquam

auctrices codices excerpentes id conatae sunt. A nostratibus enim edebantur praecipue

opera historica, hagiographica, varia Hussitica, sed paene nulla opera litterarum ut

ita dicamus bonarum. Ita voces in textibus id genus occurrentes in LB interdum de

sunt, ut e. g. alphilus (vide infra); etiam hoc ipso explicatur magnum discrimen in

numero vocum littera B incipientium in LB et MW. Insuper plurimae editiones ad

modum classicum ab editoribus mutabantur adaptabanturque. Testimonia ex eis sumpta

auctrices quoad orthographiam corrigebant, sed voces ipsas mutare nolebant nec va

lebant. Sic in LB desideramus e. g. substantivum ago ab Hussio usitatum, quod idem

est atque agon (p. 111—112), quoniam plerique editores Hussii ago in agon mutave

runt.

Pro LB consulto excerpebantur solum opera a Bohemis indigenis scripta. Quaestio

autem exoritur, utrum hoc recte deliberatum sit necne, si constat inde a saeculo XII

litteras, studium, disciplinas in tota fere Europa communes fuisse, et praecipue in

Europa centrali, id est in terris sacri imperii Romani et in terris vicinis, ut in Polonia

et Hungaria, litteras et linguam artissimo quodam vinculo coniunctas esse. Qua de

causa valde doleo in LB consulto omissa esse diplomata Vaticana ad Bohemos missa

et opera diversa, ut Cronicon Bohemicum Benedicti Johnsdorf23 et allocutionem Da

nobis auxilium in tribulacione, quam Honorius Bonet legatus Francogallicus ad Ven

ceslaum IV regem habuit et quae in libro autographo Iohannis Hus ad nos pervenit.24

Simili modo schedae e Quadripartito primum sumptae deinde a schedario LB amove

bantur, cum hune librum a Boniohanne Messanensi exaratum esse monstratum esset,

quamquam Quadripartitus in terris nostris magno fervore fruebatur et inde in terras

17 Nový Hus. Nepoznané universitní promluvy Mistra Jana: LF 71, 1947, 3—12, 59—

65, 71—86, 272—277, LF 72, 1948, 28—32. 18 M. lohannis Hus Positiones, recommendationes, sermones, edidit Anežka Schmid

t o v á, Pragae 1958. 19 Codex Bibliotheca Universitatis Pragensis X C 3, fol. 161rb. 20 LF 71, 1947, 74. 21

Dag N o r b e r g, Manuel pratique de latin médiéval, Paris 1968, p. 73. 22 Jan G e b a u e r, Slovník staročeský II, Praha 1970, p. 139. 23 Česká kronika Benedikta Johnsdorfa. K tisku připravil Jaromír M i k u 1 k a, Ostra

va 1959. 24 F. M. Bartoš, Autograf M. J. Husi. Praha 1954.

150



ZPRÁVY

vicinas divulgabatur. Etsi — quamquam cum dolore — concederemus litteras a Fran

cisco Petrarca ad nostrates scriptas omissas esse, epistolas tamen Caroli IV, Arnesti

archiepiscopi, Iohannis Noviforensis ad Petrarcam missas in LB exspectaremus. Forte

quadam una epistola Nicolai Beccari excerpta est, sed alia publici iuris facta25 ne

glecta. Qua ratione in LB desiderantur nonnullae voces Latinae omnium fere nationum

Europae mediaevalis propriae, quibus Bohemi si non utebantur, quod difficile credi

derim, at certe eas recte intellegebant.

Auctrices LB omnibus viribus nitebantur, ut voces in lemmatibus Latine et Bohemice

interpretarentur illustrarentque et in linguam Bohemicam verterent. Quod interdum dif

ficillimum erat, praecipue in vocibus a Clareto creatis et in terminis technicis expli

candis, quod sine adiutorio hominum in re ipsa perltorum vix fieri potest (spectat:

praecipue ad nomina avium, piscium, lapidum, morborum).26 Nil mirum, quod in talibus

casibus interdum versio Bohemica deest. Immo auctrices scrupulositate philologica.

ductae nullam nisi certam versionem praebere volebant. Adiunxerimus e. g. ad vocem

apprenticii (p. 229) versionem učedníci, p. 252 arcitenens Střelec, p. 205 antria šál,.

p. 234 apyra mřížka. Interdum in versione Bohemica vox minus usitata occurrit, ut

p. 201 antipapa protipapež [melius esset vzdoropapež). Error quidam irrepsit p. 126

in tertiam interpretationem vocis alimentům, quod ut educatio — vychování exponitur;

e testimonio allegato aly-um wychowany non nisi significatio prima nutrimentum, ci

bus — výživa, pokrm elucet, nam vychovati in vetere lingua Bohemica idem est ac

vykrmiti et chovati significat živitiJ1

Nemo est qui ignoret pro voce interpretanda vertendaque maximi esse momenti, ad

quae elementa iam nota referatur. Ut ex ungue leonem, ex ea re doctrinam atque ex

cellentiam auctorum cognosces. Quod sciam, unus error id genus in LB irrepsit, cum

vox aripus ad vocem alipes (p. 127) adiuncta et ut statuncula cursoris in ludo scaco

rum — běžec, střelec jako šachová figurka interpretata esset. Aripus autem ad vocem

aplhilus aut alficus28 ab Arabico fil id est elephas derivatam spectat et in ludo scac

corum solum laterculum inter regent aut reginam et militem in scaccario stantem

significat, qui in lingua Bohemica střelec [et in Veterobohemica pop) appellatur. Ad

eandem vocem alphilus aut alphicus spectant et aliae voces LB: p. 134 allophylus,.

p. 139 alpinus, p. 162 amphius, p. 192 anpus; in textibus Latinis extra Bohemiam scrip

tis occurrunt et formae alphinius, alfinis, alphilis, alphillus, alferius, alpheus, arfilus,.

africus, delphinus.29 Voces antichristive et antichristivus (p. 199) ad voces antichris

tine et antichristinus (p. 199) relegandae sunt, nam solis editoribus debentur, qui in

codicibus u et n male discernebant et idem mendum faciebant ac scriba, qui anicapa

pro avicapa scripsit, cuius error in LB, p. 18i recte ad vocem bonam relatus est.

Quantum LB ad Latinitatem Bohemicam cognoscendam valeret, Dana Martínková in

commentatione Význam středolatinského slovníku pro studium středověké latiny v čes

kých zemích30 ostendit: ibi clare demonstrat, quomodo voces novae a veteribus de

riventur et sensus vocum veterum dilatetur. Ad quaestionem Latinitatis Bohemicae

solvendam LB iam multum valet magisque valebit. E. g. e fasciculis editis nova testi

25 A. S a 1 a č — K. Hrdina, Řecké mince v majetku císaře Karla IV: LF 60, 1933, 233—239.

26 Nonnullis terminis technicis ad astronomiam, botanicam, artem mechanicam spec tantibus operám navavit Helena Businská (LF 94, 1971, 193—195, 196—202; 95,

1972, 96—99; 96, 1973, 74—76; 97, 1974, 4—7; 98, 1975, 1—3; 99, 1976, 206—210; 100,

1977, 95—100, 144—154) et Dana Martínková (ZJKF 10,_1968, 81—82; 12, 1970,.

65—66). 27 František Šimek, Slovníček staré češtiny, Praha 1947, p. 208 et 55. 28 Cf. MW I, p. 444 s. v. alficus Baader. 29 H. J. R. Murray, A History of Chess, Oxford 1913, p. 421 et 424. 30 ZKJF 14, 1972, 14—17.

151



•ZPRÁVY

monia eliciuntur ad rem adhuc solum in Latinitate Hussii observatam, nempe ad con

fusionem vocum forma affinium, sed significatu diversarum:31 agricola confunditur cum

accola (p. 34 et 114), p. 141 alteratio cum altercano, p. 200 anticipo cum accipio,

p. 193 et 200 antidotum cum antaedium. Etiam voces Latinas ad exemplár vocis Bohe

micae creatas hic invenies, e. g. p. 7 abiecta, LB multum etiam ad modum Latinitatis

Bohemorum pronuntiandae cognoscendum affert, ut e. g. p. 110 et 189 agnus pro

annus, p. 107 et 110 agientibus in dativo pluralis participii praesentis verbi ago (nisi

insuper verbum de classe tertia ad quartam transit) etc. Multum LB iuvat etiam ad

nomina oppidorum et locorum Latine nominatorum discernenda (ut e. g. p. 235—236

s. v. aqua nomina Bělá pod Bezdězem, Libkova voda, Červená voda, Cáchy, Teplice). Eadem cura atque diligentia, qua textus LB elaboratus est, etiam plagulae correctae

.■sunt: nullum fere mendum typothetae invenies, quod valde admirandum est, si déli

béras, quantum linguae, orthographiae, characteres variantur.

Certe LB magnum iuvamen et adiutorium omnibus affert, qui textus medio aevo in

terris nostris seriptos legunt, tractant, edunt, vertunt. Liceat mihi hoc loco sodalibus

LB edentibus publice gratias maximas agere, quod iam per quinque lustra mihi de all

oua voce dubitanti ansam ad difficultatem superandam e materie pro LB congesta

praebent. Quod paucis adhuc licuit, nunc omnibus patet. Ex animi sententia opto, ut

LB tanta velocitate edatur, ut omneš una cum auctricibus diem videamus, quo finis

opus coronaverit. Anežka Vidmanová (Prahaj Anežka Vldmanová (Praha)

31 Rem tractavi in expositione Problème der Textkritik im Spatmittelalter a. 1977 ha bita, quae in ephemeride Philologus public! iuris fiet.

152



in marginem latinitatis medii aevi lexici bohemorum

Documents