imagenes para enseñar

166

Click here to load reader

Upload: porfirio-tenorio-ramos

Post on 12-Aug-2015

118 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

Page 1: Imagenes  para enseñar

AYMAR ARUNAKAX TAQI KAST SAMIN K’ACHACHAT UÑTASÏWINAK TUQIT YATINTAÑAWA

La lengua aymara se aprende mediante

juegos de imáges e dibujos

TENORIO, RAMOS PORFIRIO

Page 2: Imagenes  para enseñar

El Alto, La Paz Bolivia

2015

ÍNDICE

INTRODUCCIÓN

La lengua aymara al ser sufijante aglutinante; genera una novedoza sentido en la culturalidad e identidad en nuestro contxto territorial.

Por lo tanto es necesario recordar los manejos didácticos (frente a la elaboración del material didáctico) por recomendarnos los autores (…………..) dando unas proposiciones tecnológicos de (tics), atraves de las geraciones la enseñanza de del modelo paradigma cognitivo, “la persona es critico y contructiva” Roberto Nery (2004:4); y en el aspecto histórico social “ la persona tiene capacidades y valores para la vida y su entorno”.

Las justificaciones de este texto, afirma que el estudiante aprende con imágenes fotográficas digitales con sus propias traduccines contextuales del lugar identificado;

Por ello un refrán dice: “aymar markan jakir jaqinakax taqi kasta laxra arut chharqhuntat arsusirjamaw tukupxi, niyak amuyt’asisax p’arxtapxiwa. En tierras originarios de aymara las personas antes de desviar a la mescla de estructura lengua, reflexionaron con el aprendizaje.

Page 3: Imagenes  para enseñar

Khitis anqat liq’iniQuien golpea de afuera

Yatiqir-waynanakax atamirinixapxatawaLos-jóvenes-estudiantes tendrán computadoras

Jisa wali khusapuniniwaVa ser lo mejor

Chiqarakisä Cierto en verdad

Uñjapxam yatiyir atamirix-lliphitataniwaVean el internet ya esta prendiendo

Atamirinaka Computadoras

Machaq atamiri utt’ayäwi. Inauguración de computadoras

Jilïr yatiqañ utan irpirix internetlaktayañ yant’aski. El rector de la universidad intenta a pernder la computadora.

Musq’a um Umt’asin jilïr tata irpiri. Señor rector toma el refresco

Page 4: Imagenes  para enseñar

Khirkhinchun jaylliräwipa.- canción para el khirkhinchu

Este wayño se toca en momento inauguración de instalación de internet.

(phut) uñtam. Mira esa foto

phut ApsuskakitaSacame nomas el foto.

Yant’añan chhä intentaremos a ver

Machaq atamirinaka.Nuevos computadoras

Ja,ja,ja,… Ja,ja,ja… Ch’amancht’asitat Certificado.mpiw Wayt’añax wakisi necesario certificar por su esfuerzo en el area

Q’uchunak jayllliram.Canta canciones.

Walikiwa, jayllirawa, machaq q´uchu. Esta bien;cantare canciones

JAN PACHANAK INAMAYAR SARAKIPAYAÑAJilatanaka kullakanaka, janiwa pachanakaxa inamayar sarakipayañaniti, yatiqaw phuqhanchañawa wakisi.

Taqikunas pachaniwa, janiwa llaphiki Tatitur yupaychañati, jilatanaka amuyasiñaspawa.

NO PASEMOS EL TIEMPO ASI POR ASI

Señores y señoras el tiempo no pasemos a si por asi, aprovechar el aprendizaje.

Todo tiene su tiempo; Al Dios no se sirve con

Page 5: Imagenes  para enseñar

ingieniero.mp director.amp aruskipäwi jach’a yatiqañ uta uñjiriLa conversación del inginero y el director portero de la universidad

Yatiqir waynanakamp tawaqunakampix (plaza.n) samarast’askapxi Los jóvenes estudiantes están descanzando en la plaza.

Pani imillanaka anus irpt’asita aruskipasipki.

JAN PACHANAK INAMAYAR SARAKIPAYAÑAJilatanaka kullakanaka, janiwa pachanakaxa inamayar sarakipayañaniti, yatiqaw phuqhanchañawa wakisi.

Taqikunas pachaniwa, janiwa llaphiki Tatitur yupaychañati, jilatanaka amuyasiñaspawa.

NO PASEMOS EL TIEMPO ASI POR ASI

Señores y señoras el tiempo no pasemos a si por asi, aprovechar el aprendizaje.

Todo tiene su tiempo; Al Dios no se sirve con

Kunas wakisi¿Que se require?

Internet.ax taqitakiñapawa

Internet es para todos

Janiw khitis lunthatasiñapakitiNadie tiene que robarse (entre compañeros)

Qariñarakisa.Se cansa tambien

Jisa qariñawa, samat’añani. Si se canza descanzaremos

Ampar luk’anar uskusiñ yänakaTipos de anillos y figuras

A Kamisak Kamila. Como estas Camila B Kamisak Riwucha. Como estas Riwucha

A Kawkitarak aka laq’ apanippachasti.

Page 6: Imagenes  para enseñar

Dos chiquillas conversando junto a su perrito

A Kamisak Kamila. Como estas Camila B Kamisak Riwucha. Como estas Riwucha

A Kawkitarak aka laq’ apanippachasti.

Jach’a yatiqañ utan uñjiriw qunuski. La seguridad de la universidad esta sentado Jach’a yatiqañ utan uñjirix mä jilïr

irpiriuruw arumtaski. La guardia esta saludando a un licenciado.

Aski urukipan jilïr irpiriBuenos días licenciado

Jach’a yati.qa.ñ uta uñjirix ñak’ut llawq’asiski. La seguridad de la universidad se esta urgando la cabeza.

Aka yatiqañ utx sum unjañatxa.Esta casa superior de estudios debo ver bien

Jach’a yatiqañ uta uñjirix punkut mantanirinakaruw qillqanti. seguridad de la universidad registra a las personas que están entrando de la puerta.

Khiti umiris yatiqañ utar manta.ni.¿Cual hebrio entro a la puerta?

P’iqiw jasit ampi

Aka qillqatast kamsaraki. Que dice esta escritura

Aka qillqatanx wali wakiskirinakaw utji.En la teoría hay interesantes elementos.

Kawkitarak aka qalarar laq’apanippachasti. Esta tierra con piedra de donde siempre traerán.

Jisa akataq walja laq’astï . Si, tanta tierra.

Page 7: Imagenes  para enseñar

A: Kamisak jilata. Como estas hermano.B: Walikikisktwa, kuna tuqitaks arxayt’awayitay jilata. Estoy bien, hablame pues de cualquiera cosa. A: warmi tuqit arxayt’awayirismastï. Si te puedo hablar de la mujer . B: jisa, walikipuniwa. Si, esta bien siempre.A: Nayraqat pankanak uñakipt’snasti. Mas antes revizar los libros.

B: ukjama pankanaksay uñakipañani. Entonces revisemos los libros.

Page 8: Imagenes  para enseñar

Mä jilatax siklut irnaqäwit utaparuw waynuchux anatäwiruw saraskijutxaski. Un señor buelve de su trabajo El jovencito esta yendo a deportear con su vicecleta .

Amp qarjituw utar sarxä.Oiga me canza me iré a la casa.

Anatäwir qhipt’xarakirista, jank’ak sarä. Cuidado que me atraze del deporte.

Page 9: Imagenes  para enseñar

Sinti jank’akipuniw anatir masipar qhatur q’ip apañatakiw llant ch’itta-Anatäwin suyantasti yaski.

Chhaqarakis anatirinakaxä Llantax janirakis jank’as ch’ittkitixä

Page 10: Imagenes  para enseñar

AMSTA PATA MARKA Ayllu Cumaravin utanakapax akhamawa

Cumaravi.nxa k’añask thakhix laq’akiskiwa

junt’um umañ qiru

Qapuñ chuwa Manq’añ chuwa

A: ¿Kunas akax? A: ¿Kunas akax?

B: Akax qapuñ chuwa-wa B: Akax manq’añ chuwa-wa

Qillwa Q’is qis qis qis sasaw jaltawayi.

Mä qillwaw kàñask thakhin sarnaqaski

Page 11: Imagenes  para enseñar

Ch’uxñamp qillqsut chuwa, arkut chuwanaka

A : Kunamp qillqsutasa aka chuwaxa A: kunas akax

B : ch’uxñampi B: chuwanaka

Wawanakax panpawjan anatasipki

A: Kunas akan utjapacha

B: Uñantañan chhä

A: Janiw inas aparchitasma

B: Apanmay uñantañaniya ampi

A: janiw aparitatati

B: janiw aparkamati

A: Ampi aka jiwakichixaya

Kunas akan utjpach yatat janicha

Kunas ukan utji uñanyañan chhä

Akax jiwakiwa Kuns Anatasiskaña-ni

Page 12: Imagenes  para enseñar

B: La, la, la nayaxa anatasirakiwa

A: Anatañani

B: ya

Aymara kastillan jaqin luräwinakapa

A: Qawqhas chanipaxa

B: Mä chhala chika.ta.ni.ki.wa

A: Walik phiskhu.r.t’a.wa.yi.ta.y.a

B: Waliki phiskurt’añani

Janq’u ñiqit lurat anatañ panqaranaka

Mä waynax janq’u ñiqit lurat anatañ panqar kaskt alxasiski.

A: Anatañ panqaranak alxasï

Q’ipi kalltir k’añasku

A Riwuchu : kawkharus q’ip apkataxa

Sapat q’umachit chhä

Yaw walikiwa

Khaysämat q’ip apta

Page 13: Imagenes  para enseñar

B Casimiru : khayjar apkataskakim tata

A: Riwuchu : aksa pirqamämaru

B; Casimiru ; jisa

Mä jilatax yatiqaw utaruw sarantasi

Javier: yatiqañ utar qhipararakirista pachax niyaxarakisa

Challwampit suma manq’ampit munaña

A; Jumax Kuna manq’as jil muntax

B: Nayax p’sqimp challwampi

A Jumarusti

B Nayarux p’isqi

A : Munirijaxa challw manq’ir sarañani

B ; manq’at awejtma

A : Jisa awtjituwa

B : iyaw sarañanisaya

Challw alasipxitaya

Masi challaw manq’añ munta

Manq’ir sarañi

Page 14: Imagenes  para enseñar

A : Mama, challwan chanipaxa Qawqhasa

B :

A

B

A

B

Kunayman ch’ankha sunchunakat lurata artesanía metalica enlanado

K’sachachat sunchu txa kunayman uywa la’unakaw lurata ukarurakiw ch¡ankhamp muyukipayaña,

Del alambre se fbrica todo clae de animales silvestfres del mismo

se enbuelbe c

Page 15: Imagenes  para enseñar
Page 16: Imagenes  para enseñar
Page 17: Imagenes  para enseñar
Page 18: Imagenes  para enseñar
Page 19: Imagenes  para enseñar
Page 20: Imagenes  para enseñar
Page 21: Imagenes  para enseñar
Page 22: Imagenes  para enseñar
Page 23: Imagenes  para enseñar
Page 24: Imagenes  para enseñar
Page 25: Imagenes  para enseñar
Page 26: Imagenes  para enseñar
Page 27: Imagenes  para enseñar
Page 28: Imagenes  para enseñar
Page 29: Imagenes  para enseñar
Page 30: Imagenes  para enseñar
Page 31: Imagenes  para enseñar
Page 32: Imagenes  para enseñar
Page 33: Imagenes  para enseñar
Page 34: Imagenes  para enseñar
Page 35: Imagenes  para enseñar
Page 36: Imagenes  para enseñar
Page 37: Imagenes  para enseñar
Page 38: Imagenes  para enseñar
Page 39: Imagenes  para enseñar
Page 40: Imagenes  para enseñar
Page 41: Imagenes  para enseñar
Page 42: Imagenes  para enseñar
Page 43: Imagenes  para enseñar
Page 44: Imagenes  para enseñar
Page 45: Imagenes  para enseñar
Page 46: Imagenes  para enseñar
Page 47: Imagenes  para enseñar
Page 48: Imagenes  para enseñar
Page 49: Imagenes  para enseñar
Page 50: Imagenes  para enseñar
Page 51: Imagenes  para enseñar
Page 52: Imagenes  para enseñar
Page 53: Imagenes  para enseñar
Page 54: Imagenes  para enseñar
Page 55: Imagenes  para enseñar
Page 56: Imagenes  para enseñar
Page 57: Imagenes  para enseñar
Page 58: Imagenes  para enseñar
Page 59: Imagenes  para enseñar
Page 60: Imagenes  para enseñar
Page 61: Imagenes  para enseñar
Page 62: Imagenes  para enseñar
Page 63: Imagenes  para enseñar
Page 64: Imagenes  para enseñar
Page 65: Imagenes  para enseñar

Índice general

UNIDAD I LA HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA………………………………………………………………..…………………..Idioma indígena originario aymara…………………………………………………………

Page 66: Imagenes  para enseñar

Contacto de idioma………………………………………………………………………….Colonización del idioma y préstamo lexical…………………………………………………Consonantes de Ludovico Bertonio………………………………………………………….Aprobación de los consonantes………………………………………………………………UNIDAD II ALFABETO……………………………………………………………..Clasificación de los sonidos………………………………………………………………..

Modos de articulación…………………………………………………………………Puntos de articulación………………………………………………………………………..Oclusivos……………………………………………………………………………………Africados…………………………………………………………………………………….Fricativos……………………………………………………………………………………Laterales…………………………………………………………………………………….Nasales……………………………………………………………………………………..Semi- consonantes…………………………………………………………………………Aparato fonador………………………………………………………………………………UNIDAD III LOS PARES MINIMOS (imágenes y fotografías que empiezan con las :Oclusivos P ph p’ t th t’ q qh q’……………………………………..Africados ch chh ch’ …………………………………………………………………Fricativos S j x…………………………………………………………..Laterales L ll m n ñ………………………………………………………Semiconsonantes W y r……………………………………………………………Vocales a i u………………………………………………………………Alargamiento vocálico……………………………………………………………………….

UNIDAD IV RELACION SEMANTICA………………………………………………...………………………………

Sinónimos………………………………………………….…………………………………Antonimos……………………………………………………………………………………

Page 67: Imagenes  para enseñar

Omonimos……………………………………………………………………………………Parónimos……………………………………………………………………………………UNIDAD IV LOS SALUDOS…………………………………………………………Saludos por la mañana………………………………………………………………………Saludos por la tarde………………………………………………………………………..Saludos por la noche………………………………………………………………………..Y otros tipos de saludos……………………………………………………………………..UNIDAD VLAS CONERSACIONES…………………………………………………..…Con variedad de personas y familias………………………………………………………UNIDAD III NUMEROS…………………………………………………………………………………..Cardinales…………………………………………………………………………………….Ordinales……………………………………………………………………………………

UNIDAD IV EL TIEMPO………………………………………………………………Hora………………………………………………………………………………………….Meses…………………………………………………………………………………………Días de la semana……………………………………………………………………………Estaciones del año-…………………………………………………………………………...UNIDAD V LOS COLORES……………………………………………………….. Colores primarios……………………………….……………………………………………Colores secundarios…………………………………………..………………………………Colores de la wiphala…………………………...……………………………………………UNIDAD VI LA ROPA PARA VARONES Y MUJERES………..………………

Ropas originarias de aymara y quechua…………………………………………………….Ropas originarias de las 36 etnias de Bolivia……………………………………………… Ropas esxtrangeros…………………………………………………… ……………………UNIDAD VII CASAS………………………… ………………………………………Casas originarios…………………………………………………………………………….Casas extranjeros……………………………………………………………………………Casas actuales nuestra………………………….. …………………………………………. UNIDAD VIII PLATOS TIPICOS……………………………………………………...Platos originarios………………………………………………………………………….. Tipos de platos …………………………………….. …………………………………….. UNIDAD IX LOS PROEFESIONES…………………………………………..........Pregunta y respuesta con diferentes tipos de profesiones…………………………. ………UNIDAD X EL CUERPO HUMANO……………………………………………..Extremidades superiores ………………………………………………………………….. Extremidades inferiores …………………………………………………………………..UNIDAD XI LA FAMILIA………………………………………………………….. Padres………………………………………………………………………………………Hijos………………………………………………………………………………………..Nitos ……………………………………………………………………………………….Primos………………………………………………………………………………………UNIDAD XII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES PERSONALES

Page 68: Imagenes  para enseñar

Naya…………………………………………………………………………………………Juma…………………………………………………………………………………………Jupa…………………………………………………………………………………………..Jiwasa………………………………………………………………………………………UNIDAD VIII LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES POSESIVOS………………………………………………………………………………Ja…………………………………………………………………………………………. Ma…………………………………………………………………………………………Pa……………………………………………………………………………………………sa …………………………………………………………………………………………. UNIDAD IX LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBFRES DEMOSTRATIVOS……………………………………………………………………Aka………………………………………………………………………………………..Uka……………………………………………………………………………………...Khuri……………………………………………………………………………………..UNIDAD X LOS SUFIJOS EN LOS PRONOMBRES INTERROGATIVOS…………………………………………………………………… Ti………………………………………………………………………………………….. Sa……………………………………………………………………………………..…. Xa………………………………………………………………………………………...

Page 69: Imagenes  para enseñar

LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA

QALLTA INTRODUCCION

Markasaxa armar arsusirin markapawa, kunalaykutix achachilanakasax aka uraqinpun utjasipxiritayna, ukax kunapachati khaysa Babilonia markan arunakax taqituqir saratatawayi ukatpachwa laxra arsunakax

Page 70: Imagenes  para enseñar

taqituqir saratatawäyi, ukat uksaruw kimsa tunk suxtan kawkintix jiwasan mallkusax kimsa tunk suxtan laxrax walikiw utjpan sistu taqi ukanakax aksa qullasuyu markan ananukutanxa, kamisatix mä awkix uraq waxt’asax waxt’apuniwa wiñayatakiw wawanakapas ukan qamantasipxatraki ukar uñtataw jiwas aymar jaqinakax qallta jaqaqitpach aka uraqin yuririrakiwa.

Aymar jaqjamax wakisirakiwa laxra arsuñ tuqinakat wali sum yatintañasa, ukjamat jan jank’ak kun lurirjamasas yaqha laxrat arurinakapis mäki aruskipt’apxaraksa, jan uñisisa, jan maysar aynachar lukhumukusa.

Nuestro pueblo es de los aymaras, nuestros abuelos son desendientes del mismo aymara, es la existencia desde lo mas antes en edades de la confusión de la lengua Bablonico, por los tanto,

UNIDAD II

HISTORIA DE LA LENGUA AYMARA AYMARANAKAN UTJASÏWIPA

Idioma indígena originario aymara Contacto de idiomaColonización del idioma y préstamo lexicalMarcapaillu jilatasti (2007), jupax (Albo, 1988 Bertonio 1612) uka qillaqrinakan qillqatanakapan akjam siw aymar arsusirinakax aka markanakanw arsupxaraki: Lupaqa, qhana, qanch, Pacajaqi, Qaranqa, Qhillaka, Charqa, Q’araq’ara Chicha, Chuwi, Qulla, Sura, Umasuyu, Qullawayu ukjam sat markanakanx aymaranakax ch’qitatatänwa sasarakiw arsu

Consonantes de Ludovico Bertonio

Aprobación de los consonanteDr. Teofilo Layme (2012), comenta sobre la aprobación de abecedario en Cochabamba en el año

9 de Mayo 1984 decreto supremo 20227 los siguientes: a, ch, chh, ch’ i, j, k, kh, k’ , l, ll, m, n, ñ, p, ph, p’, q, qh, q’ r, s, t, th, t’, u x, y. / ¨ /

´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´´

INTRODUCCION.-

Se presenta de este libro de manera inédito y científica especialmente

pa los lingüistas, educadores y normalistas como también para otros

profesionales y no profesionales dentro de las clases sociales sea

media alta baja. El libro lleva el titulo: “aymara markas nayrar

Page 71: Imagenes  para enseñar

chiqanchayañani”, el autor de este texto sugiere direccionar un

aprendizaje general para todo tipo de profesionales y diferentes

variedades en el estrato social y diastratico regionalizada.

Por ello menciona algunos autores necesarios de esta índole temáticas

coorporativas para el aprendizaje aymara; a partir de Ludovico Bertonio

1603, el idioma aymara sufrió con una aculturación de los españoles, en

aspectos de la trauma sociolcultural, geolectos en la región andina, de

ahí adelante empezó a tener la interferencia lingüística desde las zonas

amazónicas de Bolivia, como mencional ….

Page 72: Imagenes  para enseñar

TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi

uñañcht’äwi)

1.1. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa)

1.2. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka

wakichawïpa)

1.3. Lugar de vivencia (Uraqipa)

1.4. Economía (Qullqinchawïpa)

1.5. Gente (Jaqipa)

Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa

UNIDAD I I

Page 73: Imagenes  para enseñar

1.2 Aymara arsunakaEL ALBFABETO AYMARA

Aymar arsuyänaka

Cuadro fonético del aymara

MODO DEARTICULACIÓN

PUNTO DE ARTICULACIÓNBilabial Alveolar Palatal Velar Post velar

OCLUSIVOSSimplesAspiradosGlobalizados

PPhP’

mw

ttht’

sln

r

chchhch’

llñy

kkhk’

j

qqhq’

x

AFRICADOSSimplesAspiradosGlobalizados

FRICATIVOSLateralesNasalesSemiconsonantesVibrante

VOCALES i uAAlargamiento vocálico ( ¨ )

Page 74: Imagenes  para enseñar

Aparato fonadorsamsuñan laxra arunaka

1 nasa

phusa

fosas

nasales 8

2 laka

ñaqa

alveolar9

3

10

4

11

5

12

6

13

7

14

Page 75: Imagenes  para enseñar

EL ABECEDARIO AYMARA CON SUS RESPECTIVOS IMÁGENES (AYMAR ARSUÑATAK UTJIRINAKA)

A -a - a,anu

PA-pa- pa

PHApha pha

P’A- p’a - p’a

MA -ma - ma

, WA-wa- wa

TA ta ta

THA tha tha

T’a t’a t’ a

SA sa, , I- i- i , LA- la- la

NA - na- na

RA,–ra, ra

, CHA-ch- cha

CHHA - chh -chha

, CH’A –ch’a- ch’ a

LLA -lla- lla

ÑA-ña- ña,

YA-ya- ya

, KA - ka -ka

, KHA -kha – kha

K’A- k’a- k’ a

JA –ja- ja,

, U –u- u,

, QA -qa –qa

QHA-qha- qha

Q’A q’a - q’ a

, XA -xa- xa

¨

ABECEDARIO DE LETRAMAYUSCULA JACH’A QILLQAKAMAKI

A PA PHA P’A- MA WA TA THA T’A SA ILA-NA - RA,CHA-, CHHA -, CH’A –LLA -, ÑA-, YA, KA- , KHA -, K’A- , JA –, U –, QA -, QHA-, Q’A , XA,

EL ABECEDARIO DELETRA IMPRENTA T’IQIQIRIMP QILLQATA

a , -pa, pha , - p’a , -ma - , wa-, ta tha, t’a, sa i- la- na- ra, ch- chh -ch’a- lla- ña- ya- ka -kha – k’a- ja- u- qa –qha- q’a - xa

Page 76: Imagenes  para enseñar

EL ABECEDARIO DE LETTRA MINUSCULA

a,- pa,pha , p’a, ma, wa, tatha, t’ sa, i , la, na, ra, cha, chh - ch’ a, lla, ña, ya, ka, kha, k’ a, ja, u, qa, qha, q’ a, xa

MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI

CONSONANTES POST-VELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS

Aymara laxranx kimsa salla arsunakakiwa

Las vocales de la lengua aymara solo son tres.

i UA

En el uso oral delante y después de las

consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas

con ‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más

abiertas como ‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos lingüísticos se conoce de alófonos.

Ejemplos: p uq u t a

qha n a

p i q’ i

s ixi

Page 77: Imagenes  para enseñar

A aruskipaña I ichutata U llaña

ALARGAMIENTO VOCALICO.-

Paya-pä jaqi mä awki mä awicha

UNIDAD III

LOS PARES MINIMOS EN AYMAYA (NIYA KIKPA QILLQA ARSU)

Niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni /P, PH P’ ukampi

Puyu phuyu p’uyu

Page 78: Imagenes  para enseñar

Putu phuch’u p’utuqraski

Punku phusaña p’usuta

Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Para frente phara seco

Pala variedad de papa phala soga

Piya contagio p’iya agujero

Pisi menos phisi gato

Kawkharus mä arunx aka ispillpur arsunakax qillqasi?

Nayraru taypirru

Paya supaya

Pichaña urpila

Puraka chimpuña

Phayaña lluphaña

Phisi jiphilla

Phukhu chhayphu

P’akita jamp’atu

P’isqi p’ap’i

P’uyu jump’uña

Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’

Page 79: Imagenes  para enseñar

Pares mínimos con. T, th, t’

Tanta… thantha t’ant’a

Titi thithi t’it’i

Jichhax niyakipka laka ch’akh ñ55aqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado

T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo

Tapa nido thapa liviano, sin peso

Titi gato montes thithi renegón

Tisi palo de rueca t’isi moco seco

Suti nombre sut’i pulgón de los valles

Tulu motoso thulu mazorca

¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi?

Nayraqataru taypiru

Tapa astaña

Tiwana tantiyu

Page 80: Imagenes  para enseñar

Tupu katuña

Thantha lunthata

Thithi phuthiña

Thuqhuri khithuña

T’arwa jant’aku

T’imphu sunt’iña

T’ullu junt’ucha

Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’

Pares mínimos con: ch, chh, ch’

ch’ullu

chhulluch’alla chhalla

Jichhax niyakipka lakañaqamp arsutarunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Chaka puente chäka palo de quinua

Chhalla cáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar

Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto

Pichaña escoba phichhaña atizar

Jacha lágrima jach’a grande

Chiñi murciélago ch’iñi liendre

Chiqa recto ch’iqa izquierdo

Chiji desgracia ch’iji césped

Page 81: Imagenes  para enseñar

¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamparsunakax qillqasi?

Chacha juchani

Chiñi jachiri

Chuyma kachucha

Chhalla pichhaña

Chhijchhi khuchhi

Chhullu jichhüru

Ch’ankha jach’atata

Ch’ikhi muxch’iña

ch’uñu Juch’usa

Niyakipkärunaka mallq’a nayraxarsuta k – kh – k’

Pares mínimos con fonemas _ka, -kha,-k’

Kaya khaya k’ara

Kanka khankha k’ank’a

Jichhax niyakipka mallq’a nayraxarsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

K’ak’a cresta khakha ronco

Kanka asado k’ank’a suciedad de la piel

Jik’iña arrancar jikiña encontrar

Page 82: Imagenes  para enseñar

Kutu buche k’utu hijo de soltería

K’umu encorvado khumu carga

¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi?

Kayu wankara

Kimsa ikiña

Kutu tukuña

Khakha jikhani

Khirkhi mukhiña

Khunu nukhuña

K’awna suK’aña

K’isa jik’iña

K’usa lak’uña

kuka quqa qala q’alala

Page 83: Imagenes  para enseñar

Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’

Pares mínimos con: q, qh q’

Qara qhara q’ara p’iqi

Qhilla pata

Qhurukuta

Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Qäna red qhana claro

Qañu especie de pez q’añu suciedad

Qina quena q’ina disconformidad

Qhiwiña llevar al hombro palo qiwiña tomar otro rumbo

Qullu cerro q’ullu huevo en mal estado

Qulu grano en el cuerpo qhulu duro

Qutu montón q’uthu bocio

¿Kawkharus mä arunx aka ispillpura arunakax qillqasi?

Qala yuqalla

Qillqa qillqiri

Page 84: Imagenes  para enseñar

Quta qunquri

Qhathu manqhancha

Qhiya luqhi

Qhuya lunqhu

Q’apha manq’aña

Q’illu junq’i

Q’uma janq’ulla

Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni, qillqañäni

Pares mínimos con fonemas m – n – ñ

Maya uno naya yo

Manqha adentro ñanqha maligno

Tama grupo taña estatura

Sanu peine sañu objeto de alfarería

Ch’imi lo menudo ch’iñi liendre

Ch’ama fueza ch’aña gorrión del altiplano

Khunu nieve khumu carga

Qhuna piedra para moler qhuña césped

Pares mínimos con fonemas laterales l – ll

Laphi hoja llaphi tibio

Ali planta alli cavar

Chhala cambio de productos challa cáscara de cereales

Ch’ulu /Ch’uru caracol ch’ullu gorro

Qulu grano qullu cerro

Llakiña penar lakiña separar

Page 85: Imagenes  para enseñar

Paylla pago payla sin vergüenza

Pares mínimos con las fonemas j – x

Taxa que no contiene agua taja variedad de papa

Uju tos uxu ruido

Ch’iji césped ch’ixi mezcla de dos o más colores

Chhujuña mover al bebé chhuxuña bacín

Pares mínimos con fonemas r - w – y - s

Para frente paya dos

Uru día uyu corral

Mara año maya uno

Yapu chacra wapu enojado

Sapa solo yapa aumento

UNIDAD II

ARUNTANAKA

1.1 saludos

Mayx mayx aruntanaka

Diferentes formas de saludo

Pawlu! jay

Page 86: Imagenes  para enseñar

Jila! jay

Aski urüpan täta

Aski urukipanay tata

Buen día señor

Buen día sea pues señor

Aski urukipanay tatanaka.

Buenos días señores.

Jumatakis ukhamarakipanay kullaka

Asimismo sea para usted hermana

Aski urupan jila

Askiurukipanay kullaka

Buen día hermano

A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka

P. Waliki kullaka A. Waliki jila

Cómo estás hermano cómo estás hermana

Bien hermana Bien hermano

Page 87: Imagenes  para enseñar

A. ki jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka

P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila

Buenas tardes hermano Buenas noche hermana

Buenas tardes hermana Buenas noche herman

UNIDAD V

Diferentes momentos

Aski urupan aski jayp’upan aski arumapan

Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski arumakipanay

DIFERENCIACIONES POR EDAD

Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan

El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea

Tiyu jay waway

Tiya jay waway

Page 88: Imagenes  para enseñar

Salla jiyt’a

Alargamiento vocálico

Sutinakana

Qäna red

Yänaka cosas

chäka puente

kurürmi arco iris

-ya chhaqhtayasa

Maya mä uno

Payapä dos

Khaya khä aquél

Salla mayachhthapi

Qhara + uru qharüru mañana

Chika + uru chiküru medio día

Qillqasarana

Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro)

Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de conocimiento personal

Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado no testimonial

Warmïña ser mujer (aruchiri)

Page 89: Imagenes  para enseñar

UNIDAD

2la familiaUta

21. MASIPURA

Achit’asiña Phuqhaña arunaka

ORDENES

Aski jayp’ukipan kullaka

Aski jayp’ukipanay jilata

Utar mantanim,

Page 90: Imagenes  para enseñar

uka quña qunuñar qunt’asim, ampsuma

Walikiskaniwa,

Karulina, uka pankanak aptam, tiwanapatar ucham

Ukat, k’isa um waxt’anitam, mira ampsuma.

Kullaka, uka pankanak mayt’ita, ullañataki

Jila, Aka jamuqanak antis uñaram,

Uñxatt’ayitam ampsuma.

Aka k’isa um umt’asisim

Walikiskaniwa.

Karulina, punkut lik’isini, jist’aranim

Kullaka Jumay uñtasit uñtam

Tatayituwa, jank’ay jalam.

UNIDAD V

2.2 WILAMASI

El árbol genealógico

Jach’atata jach’amama

Page 91: Imagenes  para enseñar

Allchhin / allchhi

Pirmu pirma (primo/a)

Jila jila kullaka

tullqa Jilata kullakita cuñados yuxch’a

chachawarmi (tata, mama)

jach’atata (achila) awicha) jach’amama

laq’a achilanaka, awichunaka

2.3 phamill uñt’ayasiña

Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata

Page 92: Imagenes  para enseñar

¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa

¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta Tinkuta satawa

Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa

sullka kullakajax Karulina Pirqa satawa

sullka sullkirix philipi Pirqa satawa

¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax Ruwirtu Chuyma satawa.

Mamajan sutipax Marsila Chuqi

Kullakajan sutipax Lusila Chuymawa

Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax Nikulas Pirqawa

Jach’amamajax Ramuna Tintaya sutiniwa.

2.4 jak’a phamilla jaya phamilla

ichu tata ichumama

tata lasi mamalasi

jaqi masi uta jak’a marka masi

masi munata

qhusi lulu

Page 93: Imagenes  para enseñar

ijma wajcha

tutiri (wayna, tawaqu)

sullka jiliri

kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya Ichumamajaw sutiyitutu

¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja jak’ankiwa

Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa

¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi, jupax ijmaxiwa.

Jan walisä Jisa, ukat llakista.

Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip thiyan jakxi

Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw qhiparaya

Rusi, khitis jutatayna

Ruphinu masijaw jutatayna

Khitimpisa

Jupa sapakiwa

Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa

Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki

Page 94: Imagenes  para enseñar

2.5 Wiñanaka

Edades

Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna tawaqu

Chacha warmi jach’atatajach’amama chuymani

Achila awichu

Conversación

Jila kullaka

Kuna sutinis mamamaxa?

Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa?

Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa?

Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa?

Jach’atatasax Tumasi satawawa.

Tatajawa mamajawa

Page 95: Imagenes  para enseñar

Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña)

Nayax Asunta Mamani satatwa

Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya

Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa.

Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa

Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa

Jupax masijawa, Yini satawa

Page 96: Imagenes  para enseñar

UNIDAD VII

TAQI KASTA IRNAQIRINAKA

3. ocupaciones y profesiones

Yapuchiri awatiri sawuriutachiri

P’itiri yatiri mururich’ukuri

Ocupaciones

3.1 Uñaqasaki irnaqiri

Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax p’itiriwa jupax sawuriwa

jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa

3.2 yatsusa irnaqiri

Page 97: Imagenes  para enseñar

Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax jaylliriwa

Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax qillqaqamani

Mamajax manq’aphayawa

Tatajax ch’ukuriwa

Kullakajax yanat irnaqi

Nayax yatiqiritwa

Jilajax pulisiyawa

Prácticas

Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo

Page 98: Imagenes  para enseñar

Entre dos personas desconocidas.

R. Jila kamisaki

F. Jay, Nayax waliki, Jumasti

R. Nayax walikiraki, Sutijax Ruphinuwa,

jumasti kuna sutinitasa

F. Nayan sutijax Siskuwa, Nayax Wila Jaqitatwa

Jumasti kawkhatarakita

P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa

Jupasti khitiraki

F. Jupax kullakajawa, sutipax Asuntawa, jupax qulliriñatakiw yatiqaski.

khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa

P. Waliki kullaka Asunta, jichhuruta uksaru uñt’asiñaniwa.

A. Waliki Pawlinu, ukhamachiniya

P. Nayanxa paniwa kullakajaxa, jiliri kullakajan sutipax Mariyawa, sullka kullakajaxa

Rita satawa..

F. Nanakaxa pä jila mä kullakapxtwa

P. Waliki uñt’astanxa, yaqhüruw jikisipxañani

A. Waliki jikisiñkama

F. Walikipanay jikisiñkama.

Page 99: Imagenes  para enseñar

4 Procedencia

P’AJALLIWISA

Nuestro origen e identidad

3.1 Kawkhatatansa

Nayax Qarqa markatatwa

Jasintux Kimsachata ayllutawa

Mariyax Qarqa markatawa

Justinux Janq’uqala markatawa.

Rusix Pukaranitawa

Ruphinux Pukaranitawa

Siskux waña jawiratawa

Jupax tawantinsuyutatwa, siway.

3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR

Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta?

Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta

Tatama tamamasti?

Page 100: Imagenes  para enseñar

Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi

Jilama, kullakamasti?

Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin jakasipxi

Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni

Waliki jikisiñkama.

Jikisiñkamapanay kullaka

3.3 Jiskt’as thaqañäni

BUSCAR

Kullaka aski urukipan

Aski urukipanay jilata.

Kullaka mayay jiskt’asima

Kunacha jilata

Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?

¿Kunatakirak thaqta?

Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta

Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.

Tatapasti?

Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi.

Sart’askakim.

Waliki kullaka, jikisiñkama

Jikisinkamay jilata.

Page 101: Imagenes  para enseñar

3.4 Masisar suyañäni

UBICAR

Jilata Ruphinu aski jayp’ukipan

Askijayp’ukipanay, jilata

¿Jumax khititasa?

Nayax Yuni Machaqatwa

Tatama wali jank’apuniw thaqta

¡Kunatakis tatajar thaqta?

Tatajaw kayu qhaqhsusitayna

Jupaw qhaqhantiri sat yatta, ukat jutta

Ay ampi tatajax janiw akankiti, Purarani markankiwa, ¿janit sarasma?

Iyaw jila, Pukarankamaw sarä

Walikiy sarawayakimaya

Jikisiñkama jila

Jikisiñkamay jilata.

6. todo tiene nombre

Nombres propios (iñawa suti)

Nombres comunes (ina suti)

Interrogativo kuna

El pluralizador -naka

Aymaralización de los nombres

8. las ropas

Page 102: Imagenes  para enseñar

Vestimenta para mujeres

Vestimenta para varones

Diferencias en los colores

7. los animales domésticos (contar, uso de números)

Animales domésticos

En la feria

Productos

Page 103: Imagenes  para enseñar

Número (dinero)

9. los objetos en la casa

Por su tamaño

Por su estado de uso

Por su forma

Pronombres demostrativos

10. Comidas y platos típicos

Apthapi

Sabores

Diferentes regiones

12. anatomía humana

Page 105: Imagenes  para enseñar

kurmüru sábado

willküru

Maran phaxsinakapa

Los meses del año

chinuqa Enero

anata Febrero

achuqa Marzo

qasawi Abril

llamayuMayo

mara t’aqa junio

willka kuti Julio

llump’aqa Agosto

sata qallta Septiembre

taypisata Octubre

lapaka Noviembre

jallu qallta Diciembre

Pachanaka = Tiempos

mara Año

tirsu Semestre

phaxsi Mes

Page 106: Imagenes  para enseñar

pachana Semana

uru Día

urasa Hora

k’atha Minuto

ch’ipxtaSegundo

jichhüru Hoy

MasüruAyer

Walüru Anteayer

Qharüru Mañana

JurpüruPasado mañana

Willjta Madrugada

akulli = saxra urasa Media mañana

chika uru Medio día

jayp’u Tarde

chhapthapi Atardecer

aruma Noche

chikäruma Media noche

kumi década

Page 107: Imagenes  para enseñar

Externos

Interno

Enfermedades

13. Compromisos a cumplir

Qillqañajawa

Page 108: Imagenes  para enseñar

1,.k’isimira 3 alma p’qi Rafael 2.-lukhu lukhu

Page 109: Imagenes  para enseñar
Page 110: Imagenes  para enseñar

LA SEGUNDA PARTE

PRÁCTICAS Y COMPLEMENTOS EN AYMARA

LIBRO PARA ENSEÑAR AYMARA

LECCION No 1

1.3 Aymara arsunaka Fonemas del aymara

Aymar arsuyänaka

Cuadro fonético del aymara

MODO DEARTICULACIÓN

PUNTO DE ARTICULACIÓNBilabial Alveolar Palatal Velar Post velar

OCLUSIVOSSimplesAspiradosGlobalizados

PPhP’

mw

ttht’

sln

r

chchhch’

llñy

kkhk’

j

qqhq’

x

AFRICADOSSimplesAspiradosGlobalizadosFRICATIVOSLateralesNasalesSemiconsonantesVibranteVOCALES i u AAlargamiento vocálico ( ¨ )

PRIMER FORMA DEL ABECEDARIO

Page 111: Imagenes  para enseñar

A Pa Ta Ka Qa PHa THa KH QHa P’a T’a K’a Q’a CHa CHHa CH’a Sa Ja Xa 1 U La LLa Ma

Na Ña Wa Ya Ra

SEGUNDO FORMA DEL ABECEDARIO

A Pa PHa P’a Ma Wa Ta THa T’a Sa I La Na Ra CHa CHHa CH’a LLa Ña Ya Ka KHa K’a Ja U Qa QHa Q’a Xa

Foto Aparato fonador

Page 112: Imagenes  para enseñar

ahora escribamos con tres vocales las consonantes de fricativo, alveolar, velar y postvelar oral sorda con los tres vocales s, j, x.

Puyu phuyu p’uyu

Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Para frente phara seco

Pala variedad de papa phala soga

Piya contagio p’iya agujero

Pisi menos phisi gato

Kawkharus mä arunx aka ispillpur arsunakax qillqasi?

Nayraru taypirru

Paya supaya

Pichaña urpila

Puraka chimpuña

Phayaña lluphaña

Page 113: Imagenes  para enseñar

Phisi jiphilla

Phukhu chhayphu

P’akita jamp’atu

P’isqi p’ap’i

P’uyu jump’uña

Niyakipkärunaka laka ch’akh ñaqawja t – th – t’

Pares mínimos con. T, th, t’

Tanta… thantha t’ant’a

Titi thithi t’it’i

Jichhax niyakipka laka ch’akh ñaqawja arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Tata padre, señor thatha calzado suelto, holgado

Page 114: Imagenes  para enseñar

T’ant’a pan thantha ropa vieja, andrajo

Tapa nido thapa liviano, sin peso

Titi gato montes thithi renegón

Tisi palo de rueca t’isi moco seco

Suti nombre sut’i pulgón de los valles

Tulu motoso thulu mazorca

¿Kawkharus mä arunx aka arunakax qillqasi?

Nayraqataru taypiru

Tapa astaña

Tiwana tantiyu

Tupu katuña

Thantha lunthata

Thithi phuthiña

Thuqhuri khithuña

T’arwa jant’aku

T’imphu sunt’iña

T’ullu junt’ucha

Niyakipkärunaka lakañaqa ch – chh – ch’

Pares mínimos con: ch, chh, ch’

ch’ullu

chhulluch’alla chhalla

Page 115: Imagenes  para enseñar

Jichhax niyakipka lakañaqamp arsut arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Chaka puente chäka palo de quinua

Chhalla cáscaras de cereales ch’alla arena, acto de ch’allar

Chhaxwa montón de piedra ch’axwa conflicto

Pichaña escoba phichhaña atizar

Jacha lágrima jach’a grande

Chiñi murciélago ch’iñi liendre

Chiqa recto ch’iqa izquierdo

Chiji desgracia ch’iji césped

¿Kawkharus mä arunx aka lakañaqamp arsunakax qillqasi?

Chacha juchani

Chiñi jachiri

Chuyma kachucha

Chhalla pichhaña

Chhijchhi khuchhi

Chhullu jichhüru

Ch’ankha jach’atata

Ch’ikhi muxch’iña

ch’uñu Juch’usa

Niyakipkärunaka mallq’a nayrax arsuta k – kh – k’

Pares mínimos con fonemas _ka, -kha,-k’

Page 116: Imagenes  para enseñar

Kaya khaya k’aya

Kanka khankha k’ank’a

Jichhax niyakipka mallq’a nayrax arsunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

K’ak’a cresta khakha ronco

Kanka asado k’ank’a suciedad de la piel

Jik’iña arrancar jikiña encontrar

Kutu buche k’utu hijo de soltería

K’umu encorvado khumu carga

¿Kawkharus mä arunx aka mallq’a nayrax arsunakax qillqasi?

Kayu wankara

Kimsa ikiña

Kutu tukuña

Khakha jikhani

Khirkhi mukhiña

Khunu nukhuña

K’awna suK’aña

K’isa jik’iña

K’usa lak’uña

Page 117: Imagenes  para enseñar

kuka quqa qala q’ala

Niyakipkärunaka mallq’awja arsu q – qh – q’

Pares mínimos con: q, qh q’

Qara qhara q’ara

Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni

Qäna red qhana claro

Qañu especie de pez q’añu suciedad

Qina quena q’ina disconformidad

Qhiwiña llevar al hombro palo qiwiña tomar otro rumbo

Page 118: Imagenes  para enseñar

Qullu cerro q’ullu huevo en mal estado

Qulu grano en el cuerpo qhulu duro

Qutu montón q’uthu bocio

¿Kawkharus mä arunx aka ispillpura arunakax qillqasi?

Qala yuqalla

Qillqa qillqiri

Quta qunquri

Qhathu manqhancha

Qhiya luqhi

Qhuya lunqhu

Q’apha manq’aña

Q’illu junq’i

Q’uma janq’ulla

Jichhax niyakipka arunak thaqhapxañäni, ukat arsupxañäni, qillqañäni

Pares mínimos con fonemas m – n – ñ

Maya uno naya yo

Manqha adentro ñanqha maligno

Tama grupo taña estatura

Sanu peine sañu objeto de alfarería

Ch’imi lo menudo ch’iñi liendre

Ch’ama fueza ch’aña gorrión del altiplano

Khunu nieve khumu carga

Page 119: Imagenes  para enseñar

Qhuna piedra para moler qhuña césped

Pares mínimos con fonemas laterales l – ll

Laphi hoja llaphi tibio

Ali planta alli cavar

Chhala cambio de productos challa cáscara de cereales

Ch’ulu /Ch’uru caracol ch’ullu gorro

Qulu grano qullu cerro

Llakiña penar lakiña separar

Paylla pago payla sin vergüenza

Pares mínimos con las fonemas j – x

Taxa que no contiene agua taja variedad de papa

Uju tos uxu ruido

Ch’iji césped ch’ixi mezcla de dos o más colores

Chhujuña mover al bebé chhuxuña bacín

Pares mínimos con fonemas r - w – y - s

Para frente paya dos

Uru día uyu corral

Mara año maya uno

Yapu chacra wapu enojado

Sapa solo yapa aumento

MALLQ’AWJ KHAKHT’AMP SALLA JAK’ALLANAKAMPI

CONSONANTES POSTVELARES Y LOS ALÓFONOS VOCÁLIVOS

Page 120: Imagenes  para enseñar

ARUNTANAKA

1.1 saludos

Mayx mayx aruntanaka

Aymara laxranx kimsa salla arsunakakiwa

Las vocales de la lengua aymara solo son tres.

i uA

En el uso oral delante y después de las

consonantes q, qh, q’yx las vocales escritas

con ‘i’y ‘u’ se pronuncia demanera más

abiertas como ‘e’ y ‘o’ del castellano. A estos fenómenos lingüísticos se conoce de alófonos.

Ejemplos: p uq u t a

qha n a

p i q’ i

s ixi

Page 121: Imagenes  para enseñar

Diferentes formas de saludo

Pawlu! jay

Jila! jay

Aski urüpan täta

Aski urukipanay tata

Buen día señor

Buen día sea pues señor

Aski urukipanay tatanaka, mamanaka.

Jumatakis ukhamarakipanay tata

Buenos días señoras y señores.

Asimismo sea para usted señor

Aski urupan jila

Askiurukipanay kullaka

Buen día hermano

A Kamisaki jila P. kamisaki kullaka

P. Waliki kullaka A. Waliki jila

Cómo estás hermano cómo estás hermana

Bien hermana Bien hermano

Page 122: Imagenes  para enseñar

A. Aski jayp’upan jila P. Aski arumapan kullaka

P. aski jayp’ukipanay kullaka A. Aski arumakipanay jila

Buen tardes hermano Buen noche hermana

Buen tardes hermana Buen noche hermano

Diferentes momentos

Aski urupan aski jayp’upan aski arumapan

Aski urukipanay aski jayp’ukipanay aski arumakipanay

DIFERENCIACIONES POR EDAD

Sullka wirinakax aruntapuniw jilirinakaruxa, janisay tiyupakpan

El menor siempre saluda al mayor ‘tiyu’ aunque no lo sea

Tiyu jay waway

Tiya jay waway

Page 123: Imagenes  para enseñar

Salla jiyt’a

Alargamiento vocálico

Sutinakana

Qäna red

Yänaka cosas

chäka puente

kurürmi arco iris

-ya chhaqhtayasa

Maya mä uno

Payapä dos

Khaya khä aquél

Salla mayachhthapi

Qhara + uru qharüru mañana

Chika + uru chiküru medio día

Qillqasarana

Sarä iré qhipa pacha (tiempo futuro)

Jutayäta venía (uñjata pacha) t. Pasado de conocimiento personal

Jutatäta había venido (jan uñjat pacha) T. pasado no testimonial

Warmïña ser mujer (aruchiri)

Page 124: Imagenes  para enseñar

2 la familia Uta

21. MASIPURA

Achit’asiña Phuqhaña arunaka

ORDENES

Aski jayp’ukipan kullaka

Aski jayp’ukipanay jilata

Utar mantanim,

uka quña qunuñar qunt’asim, ampsuma

Walikiskaniwa,

Page 125: Imagenes  para enseñar

Karulina, uka pankanak aptam, tiwanapatar ucham

Ukat, k’isa um waxt’anitam, mira ampsuma.

Kullaka, uka pankanak mayt’ita, ullañataki

Jila, Aka jamuqanak antis uñaram,

Uñxatt’ayitam ampsuma.

Aka k’isa um umt’asisim

Walikiskaniwa.

Karulina, punkut lik’isini, jist’aranim

Kullaka Jumay uñtasit uñtam

Tatayituwa, jank’ay jalam.

2.2 WILAMASI

El árbol genealógico

Jach’atata jach’amama

Page 126: Imagenes  para enseñar

Allchhin / allchhi

Pirmu pirma (primo/a)

Jila jila kullaka

tullqa Jilata kullakita cuñados yuxch’a

chachawarmi (tata, mama)

jach’atata (achila) awicha) jach’amama

laq’a achilanaka, awichunaka

2.3 phamill uñt’ayasiña

Kullaka, phamillaman sutinakapay yatiyita waliki, yatiyamaw lilata

¿Kuna sutinis tatamaja? Tatajax Pawlu Pirqa satawa

Page 127: Imagenes  para enseñar

¿Mamamasti? Mamajan sutipax Asunta Tinkuta satawa

Jilir jilajan sutipax Wili Pirqa

sullka kullakajax Karulina Pirqa satawa

sullka sullkirix philipi Pirqa satawa

¿Jumansti tatamax kuna sutinisa? Kullaka, tatajan sutipax Ruwirtu Chuyma satawa.

Mamajan sutipax Marsila Chuqi

Kullakajan sutipax Lusila Chuymawa

Jach’atatamasti kuna sutinisa? Jach’atatajan sutipax Nikulas Pirqawa

Jach’amamajax Ramuna Tintaya sutiniwa.

2.4 jak’a phamilla jaya phamilla

ichu tata ichumama

tata lasi mamalasi

jaqi masi uta jak’a marka masi

masi munata

qhusi lulu

ijma wajcha

tutiri (wayna, tawaqu)

Page 128: Imagenes  para enseñar

sullka jiliri

kullaka ¿khitis jumar sutiyatatam? Nayarux Mariya Ichumamajaw sutiyitutu

¿Uta jak’amakiti? Jisa, Ichutatajan utapax utaja jak’ankiwa

Tataman markamasipati? Jisa, tatajan marka masipawa

¿Kunats wali llakita arsta? Ichutatajax sapakiw qhiparxi, jupax ijmaxiwa.

Jan walisä Jisa, ukat llakista.

Jilir jilamax jaqichataxiti? Jisa, panixapxiwa, awch’ip thiyan jakxi

Jumax munatanixtati? Janiw, nayax tutiriw qhiparaya

Rusi, khitis jutatayna

Ruphinu masijaw jutatayna

Khitimpisa

Jupa sapakiwa

Aaa ayllunxa ut utaw jakasitaxa

Aka markan wali ch’allqhuntataw jakasitaraki

Page 129: Imagenes  para enseñar

2.5 Wiñanaka

Edades

Asu wawa lala q’axu maxt’a wayna tawaqu

Chacha warmi jach’atatajach’amama chuymani

Achila awichu

Conversación

Jila kullaka

Kuna sutinis mamamaxa?

Mamajax Philipa satawa juman mamamasti kuna sutinisa?

Mamajax Maruja satawa, Tataman jilapax kuna sutinisa?

Tatajan jilapax Pawlu satawa jach’atatasasti kuna sutinisa?

Jach’atatasax Tumasi satawawa.

Tatajawa mamajawa

Page 130: Imagenes  para enseñar

Presentación ante el público (markachir nayraxar uñstaña)

Nayax Asunta Mamani satatwa

Jupax jilir irpiriwa Injiñiru Winitu Tintaya

Jupax yanapirijawa, Jasintu Achu Satawa.

Jupax kullakajawa, Mariya Mamaniw sutipaxa

Jupax awtu apiriwa, sutipax Justinu Qhisphiwa

Jupax masijawa, Yini satawa

Page 131: Imagenes  para enseñar

3. ocupaciones y profesiones

Yapuchiri awatiri sawuriutachiri

P’itiri yatiri mururich’ukuri

Ocupaciones

3.1 Uñaqasaki irnaqiri

Jupax yatichiriwa jupax challwakaturiwa jupax yapuchiriwa jupax p’itiriwa jupax sawuriwa

Page 132: Imagenes  para enseñar

jupax manq’aphayawa jupax uywa awatiriwa jupax utachiriwa jupax mañasuwa alakipa uywachiriwa

3.2 yatsusa irnaqiri

Awtu apiriwa jupax qulliriwa jupax phusiriwa jupax jaylliriwa

Jupax phayiriwa jupax qullt’iriwa jupax t’ant’iriwa, jupax qillqaqamani

Mamajax manq’aphayawa

Tatajax ch’ukuriwa

Kullakajax yanat irnaqi

Nayax yatiqiritwa

Jilajax pulisiyawa

Prácticas

Jupax kun luririsa? Mostrando el dibujo

Page 133: Imagenes  para enseñar

Entre dos personas desconocidas.

R. Jila kamisaki

F. Jay, Nayax waliki, Jumasti

R. Nayax walikiraki, Sutijax Ruphinuwa,

jumasti kuna sutinitasa

F. Nayan sutijax Siskuwa, Nayax Wila Jaqitatwa

Jumasti kawkhatarakita

P. Nayax Lawa chakatatwa, uniwirsitatan yatiqiritwa

Jupasti khitiraki

F. Jupax kullakajawa, sutipax Asuntawa, jupax qulliriñatakiw yatiqaski.

khayana qutusipki jupanakax yatiqiri masijanakawa

P. Waliki kullaka Asunta, jichhuruta uksaru uñt’asiñaniwa.

A. Waliki Pawlinu, ukhamachiniya

P. Nayanxa paniwa kullakajaxa, jiliri kullakajan sutipax Mariyawa, sullka kullakajaxa

Rita satawa..

F. Nanakaxa pä jila mä kullakapxtwa

P. Waliki uñt’astanxa, yaqhüruw jikisipxañani

A. Waliki jikisiñkama

F. Walikipanay jikisiñkama.

Page 134: Imagenes  para enseñar

4 Procedencia

P’AJALLIWISA

Nuestro origen e identidad

3.1 Kawkhatatansa

Nayax Qarqa markatatwa

Jasintux Kimsachata ayllutawa

Mariyax Qarqa markatawa

Justinux Janq’uqala markatawa.

Rusix Pukaranitawa

Ruphinux Pukaranitawa

Siskux waña jawiratawa

Jupax tawantinsuyutatwa, siway.

3.2 Maynit yatxatañäni AVERIGUAR

Page 135: Imagenes  para enseñar

Kullaka Susi, juman khitimpis jakasta?

Aka Altupat markan nayax tiyajampiw jakasta

Tatama tamamasti?

Tataja mamajax Pukaranin jakasipxi

Jilama, kullakamasti?

Jupanakax sullkajanakawa, tatajamp mamajamp chikaw Pukaranin jakasipxi

Ay kullaka yaqha urasay jikisiñäni

Waliki jikisiñkama.

Jikisiñkamapanay kullaka

3.3 Jiskt’as thaqañäni

BUSCAR

Kullaka aski urukipan

Aski urukipanay jilata.

Kullaka mayay jiskt’asima

Kunacha jilata

Ruphinu Chuyma sat jilat thaqta, ¿kawkhans jakasi?

¿Kunatakirak thaqta?

Wali jank’apuniw thaqta. Jupampi aruskipañ munta

Khayiri sarnaqan (calle) Ruphinu jilatax jaki.

Tatapasti?

Tatapax pukaranin jaki, yaqhipa pachakiw juti, inas ukankaskchi.

Page 136: Imagenes  para enseñar

Sart’askakim.

Waliki kullaka, jikisiñkama

Jikisinkamay jilata.

3.4 Masisar suyañäni

UBICAR

Jilata Ruphinu aski jayp’ukipan

Askijayp’ukipanay, jilata

¿Jumax khititasa?

Nayax Yuni Machaqatwa

Tatama wali jank’apuniw thaqta

¡Kunatakis tatajar thaqta?

Tatajaw kayu qhaqhsusitayna

Jupaw qhaqhantiri sat yatta, ukat jutta

Ay ampi tatajax janiw akankiti, Purarani markankiwa, ¿janit sarasma?

Iyaw jila, Pukarankamaw sarä

Walikiy sarawayakimaya

Jikisiñkama jila

Jikisiñkamay jilata.

6. todo tiene nombre

Nombres propios (iñawa suti)

Nombres comunes (ina suti)

Interrogativo kuna

El pluralizador -naka

Page 137: Imagenes  para enseñar

Aymaralización de los nombres

8. las ropas

Vestimenta para mujeres

Vestimenta para varones

Diferencias en los colores

7. los animales domésticos (contar, uso de números)

Page 138: Imagenes  para enseñar

Animales domésticos

En la feria

Productos

Número (dinero)

9. los objetos en la casa

Por su tamaño

Por su estado de uso

Por su forma

Pronombres demostrativos

10. Comidas y platos típicos

Apthapi

Sabores

Diferentes regiones

12. anatomía humana

Page 140: Imagenes  para enseñar

saxrüru viernes

kurmüru sábado

willküru

Maran phaxsinakapa

Los meses del año

chinuqa Enero

anata Febrero

achuqa Marzo

qasawi Abril

llamayuMayo

mara t’aqa junio

willka kuti Julio

llump’aqa Agosto

sata qallta Septiembre

taypisata Octubre

lapaka Noviembre

jallu qallta Diciembre

Page 141: Imagenes  para enseñar

Pachanaka = Tiempos

mara Año

tirsu Semestre

phaxsi Mes

pachana Semana

uru Día

urasa Hora

k’atha Minuto

ch’ipxtaSegundo

jichhüru Hoy

MasüruAyer

Walüru Anteayer

Qharüru Mañana

JurpüruPasado mañana

Willjta Madrugada

akulli = saxra urasa Media mañana

chika uru Medio día

jayp’u Tarde

chhapthapi Atardecer

aruma Noche

chikäruma Media noche

kumi década

Page 142: Imagenes  para enseñar

Externos

Interno

Enfermedades

13. Compromisos a cumplir

Qillqañajawa

Page 143: Imagenes  para enseñar
Page 144: Imagenes  para enseñar
Page 145: Imagenes  para enseñar

TEMA 1. Características culturales de la lengua aymara (Aymar sarawïmp arupampi

uñañcht’äwi)

1.6. Historia de la cultura aymara (Aymar markan sarawïpa)

1.7. Aspectos generales de la cultura aymara (Aymar marka

wakichawïpa)

1.8. Lugar de vivencia (Uraqipa)

1.9. Economía (Qullqinchawïpa)

1.10. Gente (Jaqipa)

1.11. Historia de la lengua aymara (Aymara arun sarawïpa)

TEMA 2. Cuadro signográfico del idioma aymara (Aymar arun qillqanakapa)

2.1. El cuadro signográfico aymara (aymar arun qillqañanaka)

2.2. Cuadro de fonemas consonánticos (26 qillqanaka)

2.3. Cuadro de fonemas vocálicos (Arsunaka)

2.4. El alargamiento vocálico (Arsuyïri)

2.5. Los pronombres personales (Sutilantinaka)

TEMA 3. Saludarse encontrarse (Aruntasiña jikthaptasiña)

3.1. Saludo en el día (Urun aruntasiña)

3.2. Saludo en la tarde (Jayp’un aruntasiña)

3.3. Saludo en la noche (Aruman aruntasiña)

3.4. Introducción al sufijo -ru (Arktiri -ru)

3.5. Introducción al sufijo -kama (Arktiri -kama)

3.6. Otras formas de saludo (Yaqha aruntasiñanaka)

TEMA 4. Los números (jakhunaka)

4.1. Los números cardinales (Jakhunaka)

4.2. Los números ordinales (Sarïr jakhunaka)

4.3. Introducción al sufijo -naka (Arktiri -naka)

4.4. Palabras importantes (Wakiskir arunaka)

4.5. Cuántos años tienes (Qhawqha maranitäsa)

4.6. Otras preguntas con los números (Yaqha jiskt’awinaka)

Page 146: Imagenes  para enseñar

TEMA 5. Los colores (Saminaka)

5.1. Colores primarios (nayrïr saminaka)

5.2. Los colores de las banderas (Wiphalanakan saminakapa)

5.3. Los colores de los animales (Uywanakan saminakapa)

5.4. Sufijos posesivos (Jaqinka yirinaka)

5.5. Sufijos demostrativos (Uñjir arkirinaka)

TEMA 6. Los animales (Uywanaka)

1.1. La fauna andina (Uywanaka/ kunayman laq’unaka)

1.2. Animales domésticos (Jaqi jak’ankirinak uywanaka)

1.3. Animales acuáticos (Umankirinaka)

1.4. Animales salvajes (Jayankir jaqin laq’unaka)

1.5. Aves (chhiqhaninaka/jamach’inaka)

1.6. Reptiles (Jisknaqtirinaka)

1.7. Insectos (Qapurinaka/laq’unaka)

TEMA 7. Los alimentos (Manq’añanaka)

7.1. Las frutas (Muxsachunaka)

7.2. Vegetales y verduras (Achunaka)

7.3. Otros alimentos (Yaqha achunaka)

7.4. Sobre la tradición oral (Aymar arun siwsawinakapa)

7.5. Introducción al sufijo -taki (Arktiri -taki)

7.6. Introducción al sufijo -mpi (Arktiri -mpi)

TEMA 8. La familia (Wila masi)

8.1. Relaciones de parentesco (Wila masi, jaya familia-jak’a familia)

8.2. En la casa (Utana, jak’a familia)

8.3. Introducción a lo sufijos de pertenencia (Nayankirin arktirinaka)

8.4. Cancionero (Jallt’awïri)

8.5. Actividades andinas (Aymaranakan sarawinakapa)

Page 147: Imagenes  para enseñar

8.6. Introducción al sufijo -iri (Arktiri -iri)

TEMA 9. Las ocupaciones (Irnaqawinaka)

9.1. Trabajos (Lurawïnaka/irnaqawinaka)

9.2. Vestimenta andina (Aymar markachirinakan isinakapa)

9.3. Estructura social andina (Aymar markachirinaka)

9.4. Descripción de festividades y costumbres (Aymar phunchawinaka)

9.5. Formaciones oracionales simples (Jasa aru tamakaka)

9.6. Introducción a los sufijos interpersonales (Arktirinaka -sma, -ista, -itu, -

-tam, -situ)

TEMA 10. El cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa)

10.1. Las partes del cuerpo humano (Jaqi janchi sutinakapa)

10.2. El cuerpo del varón (Chachan janchi sutinakapa)

10.3. El cuerpo de la mujer (Warmi janchi sutinakapa)

10.4. Órganos internos (Manqha janchin sutinakapa)

10.5. Algunas enfermedades (Usunaka)

10.6. Canción y traducción (jallt’äwi-atimi)

2. BIBLIOGRAFÍA

ALBO, X. y LAYME, F. (1992). El renacimiento de la literatura aymara. CIPCA, UMSA. La Paz.

BARNADAS, J. (1978) Apuntes para una historia aymara. CIPCA, cuadernos de investigación 6. La Paz.

ESPINOZA M., G. (2011). Aymar arux yatintañäni. El Alto-La Paz.

ESPINOZA, G. (2012). El aymara de El Alto: actitudes lingüísticas en la enseñanza de esta lengua en colegios de nivel secundario. MUSEF, 26 RAE. La Paz.

Page 148: Imagenes  para enseñar

KÜPER, W. (compilador). (1993). Pedagogía Intercultural Bilingüe: experiencias de la región andina. Quito. P.EBI, (MEC-GTZ), Abya-Yala.

LAYME, P., F. (2000). Manual de la lengua aymara (intensivo). ICB. La Paz.