МОНГОЛЫН САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ГАДААДЫН ШУУД ХӨРӨНГӨ

ОРУУЛАЛТЫН НӨЛӨӨЛӨЛ, ЦААШДЫН ХАНДЛАГА

Ч.Энхбаяр/МУИС-ЭЗС/

П.Хишигбаяр/Судлаач/

2011 он

Судлаач: Ч.Энхбаяр

П.Хишигбаяр1

1 Энэхүү судалгаа нь зөвхөн хувь судлаачдийн үзэл хандлага байр суурь бөгөөд ажилладаг албан газар, байгууллагийн байр суурь байх албагүй. Тус судалгаатай холбоотой санал шүүмжийг iishig@yahoo.com хаяг дээр хүлээн авахдаа таатай байх болно.

МОНГОЛЫН САНХҮҮГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН

БАЙДАЛ, ГАДААДЫН ШУУД ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН

НӨЛӨӨЛӨЛ, ЦААШДЫН ХАНДЛАГА

1. Удиртгал 2

2.Бодит эдийн засгийн төлөв хандлага товч 3

2.1 Макро эдийн засгийн төлөв 4

2.2 Макро эдийн засгийн бодлого 6

2.3 Эдийн засгийн халалт 10

3. Санхүүгийн систем 11

3.1 Санхүүгийн системийн төлөв 12

3.2 Монголын банкны систем 14

3.3 Монголын Хөрөнгийн зах зээл 16

3.4 Санхүүгийн систем дэхь гадаадын хөрөнгө оруулалтын нөлөө 17

4. Ерөнхий дүгнэлт, санал 22

5. Хавсралт, Ашигласан Эх сурвалж 25

1 АГУУЛГА

2 I.УДИРТГАЛ

Энэхүү товч судалгаанд Монгол улсын өнөөгийн эдийн засгийн

байдлыг макро эдийн засгийн индикаторууд дээр түшиглэн

шинжилгээ хийж сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хөгжиж уул

уурхайн салбарын эрчимжилтээс хамаарсан их өсөлтийн нөлөөг

харьцуулан дүгнэлт хийхийг зорьсон болно. 2007-2009 оныг

дайрсан дэлхийн санхүү эдийн засгийн хямрал ч Монголын эдийн

засагт түүхий эдийн үнээр дамжин илэрч, санхүүгийн системд

ихээхэн хохирол үзүүлсэн бөгөөд 2009 оны хоёрдугаар улирлын

байдлаар эдийн засаг мөчлөгийн ёроолдоо хүрч, эдийн засгийн

хямралд гүнзгий өртөж үйлдвэрлэлийн хэмжээ, эдийн засгийн

нийт гарц муудаж эрэлтийн уналтад орсон байсан. Нөгөө

талаас дотоодын үйлдвэрлэл сул хөгжсөнтэй холбоотойгоор

хямралын дараа эдийн засаг тийм ч хүчтэй сэргэж чадахгүй

байсан ба жижиг нээлттэй зохицуулалттай хөвөгч вальтын

ханштай учир дотогшлохи мөнгөн урсгалын нөлөөгөөр эдийн

засаг аажмаар сэргэж эхлэсэн ба өнөөдрийн байдлаар ДНБ-ны

улирлын нийлбэрээр тооцсон өсөлт 9,8% иар, хагас жилийн

байдлаар 14,6%-д хүрч өссөн таатай байдалтай байна. Гэвч

эдийн засгийн огцом өндөр өсөлт нь хэт халалтын нөхцөл

байдлыг үүсгэдэг бөгөөд үнийн өсөлт(инфляци)-аар дамжин

хэрэглээнд нөлөөлөх байдлаар уналтыг бий болгох магадлал

өндөр байна.

Санхүүгийн системийн загварчлалыг хийхдээ Rita Babihuga(2007)

”Macroeconomic and Financial Soundness Indicators: An Empirical

Investigation” ажилд суурилсан ба банк санхүүгийн системийн

үзүүлэлтийн гол цөм хувьсагчдийг FSI(financial Soundness

Indicator)-т суурилаг сонгосон бөгөөд Санхүүгийн системийн

шингээх чадварыг тодорхойлох үүднээс SEM загвар боловсруулан

судалгаанд ашигласан болно.

JEL ангилал: E44, G21, G28

Түлхүүр үгс: ГШХО, Санхүүгийн дохиологч Индикатор, Банкны систем

3 II. БОДИТ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТӨЛӨВ ХАНДЛАГА ТОВЧ

Монголын үлэмж их хэмжээний уул уурхайн баялаг нь

гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхолыг сүүлийн 2, 3

жилийн турш татаж байгаа төдийгүй дэлхий дээрх үндсэн

болон үнэт металлын олон жилийн нөөцтэй хэмээн

тооцогдож байна. Ялангуяа зэс, алт, нүүрс, уран, тугалга

болон төмрийн хүдэр зэрэг багтаж байна. Өмнөговь дахь

Оюу толгой алт зэсийн орд нь 45 сая тонн бүхий нөөцтэй

гэж тогтоогдсон. 2013 онд уг төсөл эхлэх боловч үүнээс

өмнө Монголын уул уурхайн салбарын өсөлтийг зэс биш

нүүрс тодорхойлох юм. Нүүрсний экспорт 2010 онд өмнөх

оноос 134%-иар өсч 16.6 сая тонн-д хүрээд байгаа нь зэсийн

орлогоос аль хэдийн давсан үзүүлэлт юм. Энэ 2011 онд

нүүрсний экспорт 2 дахин нэмэгдэж 27.6 сая тонн, 2012 онд

41.6 сая тонн, 2013 онд 48.3 сая тонн-д тус тус хүрнэ гэсэн

таамаглалыг Үндэсний Хөгжил Шинэтгэлийн Хорооноос

(ҮХШХ) гарсан байна. Мөн түүнчлэн нүүрсний экспортын

орлого нь үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж шинэчлэл,

тээвэр, дэд бүтцийн хөгжилтэй холбоотойгоор цаашид

илүү эрчимтэй нэмэгдэх ч боломж байгаа юм. 2013 он

хүртэлх металл олборлолт харьцангуй тогтвортой

өсөлттэй байх бол 2013 оноос хойш зэс, алт, газрын тос

болон бусад байгалийн түүхий металлуудын экспорт огцом

нэмэгдэх юм.

Ирэх жилүүдэд дэлхийн анхаарлын төвд буй Оюу-Толгой,

Таван-Толгой болон бусад томоохон ордууд ашиглалтанд

орохтой холбоотойгоор эдийн засгийн өсөлт, тэр дундаа

уул уурхайн салбарын өсөлт хэд дахин нэмэгдэнэ гэсэн

таамаглал гарч байгаа. Зураг I-т Үндэсний хөгжил

шинэтгэлийн хороо (ҮХШХ), Олон улсын валютын сангийн

(ОУВС) гаргасан ирэх онуудын эдийн засгийн өсөлтийн

таамаглалуудыг харуулж байна. Эдгээр байгууллагуудын

таамаглал нийцтэй байгаа бөгөөд 2013 онд Оюу-Толгой

төсөлтэй холбоотой эдийн засгийн өсөлт 20 гаран хувьтай,

бусад жилүүдэд 10-аас дээш хувьтай байх төсөөлөлтэй

байна.

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

Бодит Эдийн засгийн өсөлт

Таамаглал(ҮХШХ)

Таамаглал(ОУВС)

Зураг I

Бодит эдийн засгийн өсөлтийн таамаглал(y-o-y)

4 II.2 МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН БОДЛОГО

Аливаа улсын засгийн газар нь төсвийн орлого, зарлагаараа

дамжуулан урт болон дунд хугацаанд эдийн засгийг тогтвортой

байлгах, өсгөх макро эдийн засгийн суурь байдлыг хангахад

чиглэдэг ба мангийн бодлого нь нэг талаас орлого бүрдүүлэх,

нөгөө талаас зарлагаар дамжуулан хөрөнгө оруулалт хийх,

бараа таваарын худалдан авах, нийгмийн халамжийг

санхүүжүүлэх, нийт эрэлтийг урамшуулах зэрэг макро эдийн

засгийн гол асуудлуудыг хамардаг.

Засгийн газрын хэрэгжүүлж буй Төсвийн бодлого нь макро эдийн

засгийн суурь хөгжил, иргэдийн амжиргааны баталгаат байдал

зэрэгт түлхүү анхаарч байна нөгөө талдаа эдгээр бодлого нь хэт

их үрэлгэн нүсэр бүтцээр явж байгаа нь эргээд эдийн засагтаа

сөрөг хамааралыг авч ирэх ч магадлалтай. Ялангуяа хөгжиж буй

орны хувьд үнийн тогтвортой байдал, эдийн засгийн

тогтвортой байдал нь хамгаас чухал бөгөөд үүний төлөө мөнгө,

Төсвийн бодлого уялдаж байх ёстой.

Эдийн засгийн онолын хувьд Төсвийн тэлэх бодлого нь эдийн

засгийн нийт эрэлтийг нэмэгдүүлж, үүнийг дагаад нийт

нийлүүлэлт өссөнөөр үнийн түвшин өөрчлөгдөхгүйгээр эдийн

засгийн шинэ тэнцвэрт орж болдог. Чухам ийм учраас Төсвийн

бодлого нь эдийн засгийн хөгжлийг дэмжихэд илүү үр ашигтай

байдаг гэж үздэг. Төсвийн зарлагыг эдийн засгийн өсөлт, ажлын

байр, хүн амын бодит орлогыг дэмжсэн байдлаар оновчтойгоор

төлөвлөх нь эргээд төсвийн татварын орлого, төсвийн бааз

суурьт эергээр нөлөөлж, эдгээр нь цикл хэлбэрээр харилцан бие

биеэ дэмжиж байдаг.1

Монгол улсын эдийн засагт мөнгөний бодлогын арга хэрэгсэлд

гарах өөрчлөлт 4-8 улирлын дараа инфляцид хамгийн хүчтэй

нөлөөлдөг1 ба мөнгөний бодлогын харьцангуй удаан үйлчлэл нь

Төсвийн идэвхитэй, хариуцлагатай бодлого явуулахыг шаардсан

баримт хэмээн ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл эрдэс баялагаас

хараат байж тогтвортой мөчлөг сөрсөн, хариуцлагатай

төсвийн тогтолцоотой байх хэрэгтэй гэсэн үг юм.

5 ТӨСВИЙН БОДЛОГО

Гэвч манай улсын төсөв Төсвийн бодлого нь эдийн засгийг

тогтворжуулах үүрэг, зорилгосоо хазайж эдийн засгийн бодлого

чанараа алдаж байна. МУИС-ЭЗС-Нээлттэй Нийгмийн хүрээлэнгийн

хамтран явуулсан бодлогын судалгааны дүгнэлтээс харахад

Төсвийн бодлого нь бизнесийн мөчлөг дагасан шинж чанартай

байна гэж удаа дараа тэмдэглэсэн ба энэ оны төсвийн хувьд ч

ихээхэн үрэлгэн шинжтэй батлагдсан. Эдгээр баримтууд нь

төсвийн зарлагаас шууд харагдах бөгөөд татварын орлого болон

төсвийн зарлагаас нь Төсвийн тэлэх, хумих бодлого хэрэгжиж

байгааг тодорхойлж болох ба манай улсын хувьд 2006 онд

татварын шинэчлэл хийж татварын дарамтыг бууруулсан нь

мөчлөг дагасан бодлогын шууд илрэл юм. Дэлхийн эдийн засгийн

хямрал эдийн засагт бодитой нүүрлээд байсан үед төсөв Төсвийн

тэлэх бодлогын нөлөөгөөр гарах боломтой тухай олон улсын

түвшинд үзэж ихэнхи орон Төсвийн тэлэх бодлого авч хэрэгжүүлж

байсан бол манай улсын хувьд данс улайдчихсан тэлэх орон зай

байхгүй байсан нь эргээд ихээхэн хүндрэл дагуулж байсныг бид

мартах учиргүй. Хямралын үед татвараа нэгэнт бууруулсан учир

дахин бууруулах боломж байхгүй, зөвхөн зарлагаараа дамжуулсан

бодлого хэрэгжүүлэх оролдлого руу орсон. Зарлагын хувьд тухайн

жилд орсон орлогоо бүрэн хэрэглээд төсвийн зөрүүаа ДНБ-ны

тодорхой хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар тогтоодог. Өөрөөр хэлбэл

зарлагаа тодорхойлох чимбай үндэслэл тооцоолол гэхээсээ

илүүтэйгээр улс төрчдийн болчимгүй, хариуцлагагүй амлалтыг

хэрэгжүүлэх өнгө аястай бодлого болон тодорхойлогдсон гэж хэлж

болохоор байна. 2009 оны 2-р улирлаас 2010-2 улирал хүртэлхи

хугацаанд манай эдийн засаг ямар хүнд байдалд байсан, төсөв

Төсвийн мөчлөг дагасан бодлого ямар хор хохиролтой, төсвийн

орлого бүрдүүлэх нь цөөн тооны эрдэс баялгийн экспортоос хараат

байгаа нь ирээдүйд учруулж болох асуудлын эхлэл байж болно .Гэвч

дунд хугацаанд стратегийн гэж нэрлэгдэх ордуудаас орж ирэх

мөнгөн урсгалын нөлөөгөөр эерэг байх боломжтой нь харагдаж

байгаа бөгөөд ирэх жилүүдэд хямралын үед авсан сургамжаа

ухаалагаар ашиглаж төсөв Төсвийн оновчтой бодлого хэрэгжүүлэх

нэн шаардлагатай байна.

6 МӨНГӨНИЙ БОДЛОГО

Монгол улсын мөнгөний бодлогын хувьд банкны хоёр шатлалт

тогтолцооонд шилжсэн үе буюу 1990 оноос эхлээд 2006 он

хүртэл мөнгөний агергатыг онилсон бодлогыг явуулж байсан ба

Өргөн мөнгө(M2)-г завсарын зорилтоо, нөөц мөнгө(M0)-г суурь

зорилтоо болгож байсан бол 2007 оноос эхлэн инфляцийн бага

нам түвшинд тогтвортой барьж Төв банкны ил тод, бие даасан,

хараат бус байдлыг хангах замаар эдийн засгийн хүлээлтийг

удирдаж, ирээдүйн тодорхой бус байдлыг бууруулж дунд урт

хугацаанд эдийн засгийг тогтвортой өсөлтийг хангахад

чиглэдэг аргачлал болох инфляцийг онилох бодлого руу шилжиж

байгаа энэхүү шилжилт нь одоо ч үргэлжилсээр байгаа юм. Төв

банкны зүгээс олон нийтэд ил тод нээлттэйгээр инфляцийн

зорилтод түвшнийг зарлах ба түүнд хүрэх бодлого арга

хэрэгсэлээ ч ил тод мэдээллэдэг нь эдийн засгийн үйл явцад

оролцдог талуудын хувьд харилцан адилгүй байдлаар нөлөөлдөг.

Мөнгөний бодлогын алхамууд нь эцсийн зорилгодоо тодорхой цаг

хугацааны хоцрогдолтой нөлөөлдөг тул инфляцийг онилох

мөнгөний бодлого нь дунд хугацааны инфляцийн таамаглалыг

хийж улмаар түүн дээрээ үндэслэн ирээдүйд чиглэсэн бодлогын

алхамуудыг хийдэг. Урьдчилан тодорхойлсон зорилгодоо хүрэхийн

тулд инфляцийн таамаглал дээрээ үндэслэн завсрын зорилтыг

ашиглахгүйгээр бодлогын хэрэгсэлүүдээ шууд өөрчлөх замаар

мөнгөний бодлогоо хэрэгжүүлдэг юм. Дэлхий нийтийг хамарсан

санхүү эдийн засгийн хямралын үед ч Монголбанкны зүгээс

бодлогын зорилтод хүүгээ 9% аас 14% болгон өсгөж мөнгөний

хумих бодлогыг хэрэгжүүлэх тухайгаа зарлах үед эдийн

засагчдын зүгээс харилцан адилгүй байдлаар хүлээн авч тайлбар

хийж байсан. Нөгөө талаас инфляцийг онилох мөнгөний бодлого

явуулж буй үед валютын уян хатан ханштай байх нөхцөлийг

давхар шаарддаг бөгөөд Монголбанкны зүгээс ханшийн гэнэтийн

өөрчлөлт бий болгохгүй чиглэлд валютын зах дээр оролцсоор

ирсэн ба энэхүү бодлого нь зарим талдаа ихээхэн хор уршгийг

дагуулж байсан гэж зарим судлаачид үздэг ба 2008 оны 11 сараас

2009 оны 3 сарын хооронд ам.доллартай харьцах төгрөгийн

бодит ханш 1700 болтлоо суларч байснаар илрэн гарсан.

7 МӨНГӨНИЙ БОДЛОГО

2011 оны 9-дүгээр сарын байдлаар банкуудын заавал байлгах нөөцийг

9%-иас 11% болгон 2 функтаар, бодлогын зорилтод хүүгийн түвшинг

11,75% болгон сүүлийн гурван сарын дотор Монголбанкны зүгээс хүүг

хоёр ч удаа 0,5% ба 0,25%-иар тус тус нэмэгдүүлээд байна.

Нөгөө талаас Монголбанкны явуулж буй бодлогын арга хэлбэр нь

ерөнхий шугам ойлгомжгүй өөрөөр хэлбэл Мөнгөний нийлүүлэлтийн

өсөлт хийгээд нөөц мөнгөний байдал нь маш өндөр өсөлттэй, ОССК1-н

бондод 30 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт хийсэн нь мөнгөний шууд

нийлүүлэлттэй утгын хувьд ижил юм. Гэтэл нөгөө талаас бодлогын

хүүний хэмжээг 11,75% болгон, банкуудын заавал байлгах нөөцийг 9%

болгосон зэргээс харахад бодлогын шийдэл нь ямар байгааг дүгнэхэд

бэрхшээлтэй болгож байна. Төвбанкны зүгээс ирэх онд баримтлах

мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийг УИХ-д өргөн барьдаг болоод

багагүй хугацаа өнгөрч байгаа хэдий ч энэхүү зорилтондоо хүрч

чаддагүй байдал нэгэнт бий болсон ба үнийн өсөлтийг нэг оронтой

тоонд барих оролдлого нь бүтэлгүйтэж байгаа нь иргэд, хөрөнгө

оруулагчдийн дунд хүлээлтийг зохистой барьж чадах үндсэн үүргээ

алдаж байгаагаар илэрч байгаа юм. Үнийн өсөлт нь эрэлтийн болон

нийлүүлэлтиийн талаар үүсдэг гэж эдийн засгийн онолчид, судлаачид

үздэг бөгөөд Төвбанкны зүгээс нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийг

тогтоох боломжгүй харин эрэлтийн талд арилжааны банкууд болон

бусад арга хэрэгсэлээр нөлөөлөх боломжтой гэж үздэг. Бодит байдал

дээр үнийн өсөлтийг өдөөгч хүчин зүйлүүд нь ихэнхидээ

нийлүүлэлтийн талаар буюу бинзен шатахуун, тослох материалын

үнэ, мах болон импортоор орж ирэх хүнсний зүйлээр дамжин ерөнхий

хэрэглээний үнийн индексийг өсгөж улмаар хоёр дахь үеийн

нөлөөллийн эффектээр1 дамжин инфляцийг өсгөж байна. Ийм нөхцөл

байдалд Монголбанкны зүгээс авах арга хэмжээ нь хүчгүйдэж саармаг

байдлыг эдийн засагт улам ихээр бий болгож байна. Монголбанкны

явуулж буй мөнгөний бодлого, Засгийн газрын явуулж буй төсөв,

сангийн бодлогын уялдаагүй байдлаас болж эдийн засагт сөрөг

байдал даамжирч байгааг ихээхэн анхаарч дунд, урт хугацааны

зорилтыг бодлогын хувьд уялдуулан бодлогын зөв хослолыг хийх нь үр

ашигтай тухай Монгол улсад албан ёсны айлчлал хийсэн БНСУ-н Төв

банкны ерөнхийлөгч ноён Чонсу Ким онцлон тэмдэглэж

анхааруулсаныг сайтар бодон эргэцүүлэх хэрэгтэй байна.

8 II.3 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХАЛАЛТ

Сүүлийн үеийн судалгаанд эдийн засагчид мөчлөг болон

илүүдэл эрэлтийн дарамтыг тоон утгаар хэмжих нь

дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ)-ий зөрүү(outputgap)

(бодит болон потенциаль ДНБ-ий зөрүү)-ыг тооцох явдал

гэдэгтэй санал нэгдэх болсон. ДНБ-ий зөрүү нь эдийн засаг

дахь нөөц ашиглалт ямар байдалтай байгааг илэрхийлэх

үзүүлэлт болдог. Эдийн засгийн мөчлөгийн шинжилгээг эдийн

засаг “халалт” эсвэл “хөрөлт” бий болж байгаа эсэхийг мэдэх,

улмаар ирээдүйд инфляцийн дарамт ямар байхыг

таамаглахад ашигладаг.Учир нь эмпирик судалгаанууд

инфляцид нөлөөлөгч үндсэн хүчин зүйлсийн нэг нь эдийн

засгийн мөчлөгийн одоогийн төлөв гэдгийг харуулсан байдаг.

Тухайлбал, ДНБ-ний зөрүү эерэг байх нь үйлдвэрлэлийн нөөц

хэт ашиглагдсан болохыг илэрхийлэх бөгөөд эдийн засагт

инфляцийн дарамт өндөр байхыг илэрхийлнэ.

Бидний энэхүү шнижилгээнд ч ДНБ-ны зөрүүг шинжлэх

байдлаар эдийн засгийн халалтын талаар танин мэдэх

бөгөөд олон улсад түгээмэл ашиглагдах Hodrick болон

Prescott-н аргачлалаар тайлбарлан шинжлэх болно.

Потенциал ДНБ болон ДНБ-ий зөрүүг шууд түүвэрлэх

боломжгүй тул эдийн засагчид макро эдийн засгийн

түүвэрлэгдэх өгөгдлүүдэд агуулагдаж буй мэдээллээс

эдгээрийг тооцох олон төрлийн техник аргуудыг хөгжүүлээд

байна. Эдгээрээс тухайн судалгаанд ДНБ-ий зөрүүг тооцох нэг

хувьсагчийн аргуудыг ашигласан. Харин олон хувьсагчийн

аргуудаар тооцоход манайд тоон мэдээллийн боломж хомс

буюу капитал, хөдөлмөр эрхлэлт, бүтээмж болон

ажилгүйдлийн түвшний тоон мэдээлэл улирлаар гарахгүй

байна. Иймд энэ талын статистик мэдээлэл тодорхой

болсны дараагаар олон хувьсагчийн аргаар тооцох нь зүйтэй

гэж үзсэн. Гэхдээ нэг хувьсагчийн аргаар тооцсон ДНБ-ий

зөрүү нь олон хувьсагчийн аргаар тооцсон ДНБ-ий зөрүүтай

адил чиглэлд өөрчлөгдөж, ерөнхий хандлага нь адил байдгийг

олон судалгааны үр дүнгүүд харуулсан байдаг1.

Зураг II

ДНБ-ны зөрүүг тооцох аргачлал

Эх үүсвэр: Судлаачийн тооцоолол

9 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХАЛАЛТ

Hodrick болон Prescott (1981) нар HP фильтрыг таницуулсан

анхны судалгаа болон Kydland болон Prescott (1990) нарын

АНУ-ын эдийн засгийн мөчлөгийг судалсан судалгааны

ажлуудад улирлын тоон мэдээлэл ашиглаж байгаа үед

λ= 1600 байхаар сонгох нь оновчтой болохыг харуулж, энэ нь

олон улсын стандарт болон тогтсон байдаг. Өөрөөр хэлбэл,

тэд λ= 1600 үед [3]-т харуулсан зөрүүний функц хамгийн бага

утга авч байхаар ДНБ-ий тренд тодорхойлогдож байгааг

харуулсан. Бид ингэж тодорхойлохдоо ҮСХ болон

Монголбанкнаас гаргадаг нээлттэй улирал, сар бүрийн

тоон өгөгдөлийг ашигласан ба динамик эгнээг натурал

логарифм авах замаар жигдэрүүлж, хүчтэй улирлын

нөлөөлөлтэй үед түүнийг CENSUS-X12 ARIMA аргачлалаар

засаж улирлын хэлбэлзэлгүй цуваанаас ДНБ болон Мөнгөний

зөрүүг ялган авсан болно. (Зураг-III)

Hodrick болон Prescott (1981) нар HP фильтрыг ашиглан

тооцсон ДНБ-ий болон Мөнгөний зөрүүг харуулсан бөгөөд

тооцооны үр дүн ихээр сонирхол татаж байна. Учир нь

Монгол улсын хувьд эдийн засгийн мөчлөг нь ерөнхийдөө

халалтын шинж тэмдэг илэрсэн буюу мөчлөгийн оргил

руугаа дөхсөн байдалтай байгаа нь 2010 оны III улирлаас

эхлэн ДНБ-ий зөрүү өсөж эхлэсэн, 2009 оны II улирлаас эхлэн

мөнгөний зөрүү өсөж байснаар илэрч байна. ДНБ-ий зөрүү

буюу эдийн засгийн халалт нь манай улсын эдийн засгийг

2008-2009 оны хооронд дайрсан эдийн засгийн хямралын

үеэсээ илүү их хэмжээгээр хэдийн халаад эхлэсэн буюу нийц

далайцаасаа их хэмжээгээр хазайсан байна.

Зураг III

ДНБ-ны болон Мөнгөний зөрүү(Log)

Эх үүсвэр: Монголбанк

10 ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХАЛАЛТ

Нөгөө талаас уул уурхайн бүтээгдэхүүний олборлолт,

түүнийг дагасан их хэмжээний мөнгөн урсгалын нөлөөгөөр

мөнгөний нийлүүлэлт огцом нэмэгдэж улмаар мөнгөний

зөрүүг халааж байгаа ба төсвийн тэлэх бодлогын нөлөөгөөр

нийт эрэлтийг урамшуулж иргэдийн хэрэглээгээр дамжин

эдийн засаг халж байна гэж үзэж болохоор байна.

Бид шинжилгээг ДНБ-ий өсөлт болон Мөнгөний

нийлүүлэлтийн улирлын цувааг харьцуулах замаар шалгах нь

халалтын байдлыг илүү ихээр тодруулж шинж тэмдэгийг

нарийвчлах боломжтой гэж үзэн Зураг-[IV]-т мөнгөний

өсөлтийн дүрслэлийг харууллаа.

2009 оны III улирлаас эхлээд өнөөдрийг хүртэл нийт зээлийн

өрийн үлдэгдлийн хэмжээ үлэмж ихээр нэмэгдэж 2007 оны IV

улирлын үетэй ижил хэмжээнд хүрч эдийн засагт эргэлдэх

мөнгөний хэмжээ нэмэгдсээр байгааг харж болохоор байна.

Нөгөө талаас өргөн мөнгө буюу M2 мөнгөний жилийн өсөлт

нь маш хурдацтай буюу эдийн засгийн мөчлөг даган нэмэгдэж

байгаа нь үнийн өсөлтийн аюул бодитой нүүрлэж байгааг

илэрхийлж байна. Эдийн засаг халахын хэрээр түүнийг

мөнгөний нийлүүлэлт өсөж буй нь гэнэтийн уналтыг бий

болгох магадлал өндөр байдагийг бусад улсуудын жишээнээс

харж болох бөгөөд уул уурхайн олборлолт дагасан эрэлтийн

илүүдэл бүх салбарт шингэж нийт эрэлтийг дэвэргэн дахин

хямралын байдлыг давтах ч нөхцөл байдал бүрдээд байгаан

илрэл гэж үзэж байна.

2011 он гарсаар нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл тогтвортой

өсч түүнд эзлэх иргэдийн зээл улирал дараалан өсч одоогийн

байдлаар өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 57,8% өсөөд байна.

Нөгөө талаас иргэдийн худалдан авах чадварын бууралт

давхар ажиглагдаж байгааг тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй.

Өөрөөр хэлбэл нийгэм дэхь бага дунд орлоготой иргэд хувьд

бараа бүтээгдэхүүний дундаж үнэ өндөр байгаа ба үнийн

өсөлтөөр дамжсан бэлэн мөнгөний хуваарилалтын улмаас

бараа бүтээгдэхүүн өдөр ирэх бүр өсч байна

Зураг IV

Мөнгөний болон зээлийн өсөлт(y-o-y)

Эх үүсвэр: Монголбанк

Монгол улсын санхүүгийн системийн үүсэл нь 1920 оод оноос

эхлэлтэй бөгөөд Монгол-Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөөр

Монголын худалдаа ба аж үйлдвэрийн банк /Монгол банк/-г

Алтанбулагт байгуулж байснаар үүссэн. 1980-аад оноос 1990 он

хүртэл Улсын банкны нийт байгууллага, ажилтнуудын ажилд

нэг шатлалтай, банкны монополь системийн хувьд төвлөрсөн,

удирдлагатай уялдсан олон шат дамжлага үйл ажиллагааг

явуулдаг байв. Монгол орны хувьд өнөөгийн санхүүгийн

системийн тогтолцоо 1990 оноос нэвтэрсэн бөгөөд анх тухайн

үед арилжааны банкууд, тэдгээрийг дагасан даатгал санхүүгийн

байгууллагууд бүрэлдэн бий болсон гэж судлаачид үздэг.

Монголын санхүүгийн системд 2011 оны 2-р улирлын байдлаар

нийт 14-н арилжааны банк, 177 Банк бус санхүүгийн байгууллага,

212 Хадагламж зээлийн хоршоо, 48-н брокер дилерийн компани,

18-н даатгалын байгууллага, 353 орчим бүртгэлтэй Хувьцаат

Компани үйл ажиллагаа явуулж буй бөгөөд нийт зах зээлийн

95.6% банк, 1%-г ХЗХ, Үнэт цаасны компани 0.5%, Даатгал 0.9%,

2.1% нь ББСБ, эзэлж байна.

Монгол улсын Санхүүгийн системийн ерөнхий хөгжлийн тухай

Азийн хөгжлийн банкнаас гаргасан “Financial Sector in Mongolia—

Transition to a Market Economy Built on Successful Financial

Reforms1” илтгэлд дурдахдаа 1991 оноос хойш маш хурдтайгаар

өргөжин тэлж, үйл ажиллагаа хийгээд хүртээмжийн хувьд

богино хугацаанд өндөр амжилт олсон бөгөөд Азийн Хөгжлийн

банкны дэмжлэгээр үндсэн 3-н суурь хөтөлбөр, 21 удаагийн

зөвөлгөөн, Санхүүгийн зохицуулалт хийгээд засгийн газрын

санхүүгийн системийн тухай бодлого зэргийг өнөөг хүртэл

амжилттай хэрэгжүүлсэн нь зэргээс үзэхэд хөгжилийн түвшин

ахисан гэж дүгнэхээр байна. Гэвч санхүүгийн зах зээлийн хөгжил

нь нөгөө талдаа тэсвэр буюу эрсдэл даван туулах чадвар сул

байгааг сануулсан ба банк бус санхүүгийн байгууллагууд,

хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг зөв төлөвлөн, хууль эрхзүйн

орчны шинэтгэл сайжруулах хэрэгтэй талаар дурдсан байдаг.

11 III. САНХҮҮГИЙН СИСТЕМИЙН ТӨЛӨВ

12 Хүснэгт-1 2003-2011 оны IV улирал санхүүгийн системийн бүтэц

Монголын нийт санхүүгийн системийн 95% илүү хувийг

арилжааны банкуудын актив эзэлж байна. Монголын эдийн

засгийн өсөлт болоод хөгжлийн явц нь банкны системээс

шууд хамаарч байна гэж хэлэхэд буруудахгүй болов уу.

Монголын бодит тоо мэдээнд үндэслэсэн зарим нэг

судалгаанд банкуудын олгосон зээл нь эдийн засгийн

өсөлтийн 87%-г тайлбарлаж байгааг дурдаад 2008-2000 оны

3 улирал хүртэлхи санхүүгийн хямралын үед Монголбанк

болон Засгийн газрын зүгээс арилжааны банкуудын

тогтвортой байдлыг хангах байдлаар ажилласан зэргээс

харахад Монголын санхүүгийн системийг банкаар

төлөөлүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэн.

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэр

бум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

Банк 17 767 97.60 17 892 92.2 17 1371 97.3 16 1899 94.7 16 3279 95.7

Хувийн 16 16 16 1899 94.7 16 3279 95.7

Дотоод 6 967 28.2

Гадаад

Төрийн өмчийн 1 1 1

Банк бус санхүүгийн

байгууллага107 19 2.40 535 76 7.8 522 38 2.7 1096 107 5.3 379 147 4.3

Даатгалын Компани 19 8.9 21 10.17 25 22 22.08 1.1 15 28.5 0.8

Амьдралын 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0.0 0 0 0.0

Ерийн 19 22 1.1 15 28 0.8

Хадагламж Зээлийн хоршоод 0 0 0.00 400.0 47 4.9 400 955 16 0.8 181 36 1.0

ББСБ санхүүгийн компани 88 19 2.40 114 29 3.0 122 38 2.7 122 69 3.4 137 66 1.9

Үнэт цаасны компаниуд 0 0 0.00 0.0 0.0 0.0 35 16.2 1.9

Нийт санхүүгийн систем 124 786 100.00 552 968 100.0 539 1410 100.0 1112 2006 100.0 395 3425 100.0

2003 оны II улирал 2004 оны IV улирал 2005 оны IV улирал 2006 оны IV улирал 2007 оны IV улирал

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэ

рбум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

ТооАктив(Тэр

бум ₮)

Системд

эзлэх

хувь

Банк 16 3279 95.7 14 3827.042 95.6 14 4300 95.6 14 6200 95.5 14 7225.24 95.6

Хувийн 16 3279 95.7 13 13

Дотоод 6 967 28.2 8 8

Гадаад 6 6

Төрийн өмчийн 1 1

Банк бус санхүүгийн

байгууллага379 147 4.3 394 176.14 4.4 455 202.58 4.4 427 253.12 4.5 427 340.1 4.5

Даатгалын Компани 15 28.5 0.8 15 34.3 0.9 18 40.5 0.9 18 56.7 0.9 18 72.4 0.9

Амьдралын 0 0 0.0 0 0 0.033 1 1 0.033 1 2.1 0.033 1 2.09 0.027

Ерийн 15 28 0.8 15 34.3 0.867 17 39.5 0.867 17 54.6 0.867 17 70.31 0.873

Хадагламж Зээлийн хоршоод 181 36 1.0 209 41.7 1.0 212 44.5 1.0 179 48.8 1.0 171 53.2 1.0

ББСБ санхүүгийн компани 137 66 1.9 132 78.5 2.0 177 96.4 2.0 182 115 2.1 190 167 2.1

Үнэт цаасны компаниуд 35 16.2 1.9 38 21.64 0.5 48 21.18 0.5 48 32.62 0.5 48 47.5 0.5

Нийт санхүүгийн систем 395 3425 100.0 408 4003.182 100.0 469.0 4502.6 100.0 441.0 6453.1 100.0 441 7565.34 100.0

2007 оны IV улирал 2008 оны IV улирал 2009 оны IV улирал 2010 оны IV улирал 2011 оны II улирал

Эх үүсвэр: Банк санхүүгийн байгууллагын нэгдсэн тайланд үндэслэсэн судлаачийн тооцоо

70

.7%

54

.2%

47

.9%

56

.2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2008.12 2009.12 2010.12 2011.06

Бусад актив Зээл БХХО МӨНГӨН ХӨРӨНГӨ

13 III.1 МОНГОЛЫН БАНКНЫ СИСТЕМ

Монгол улсын банкны салбарт 14 банк нийт 1272

салбар нэгж, 11760 ажилтантайгаар үйл

ажиллагаагаа явуулж байна. Банкуудын нийт

харилцагчдын тоо 2011 оны 8 дугаар сарын байдлаар

6.1 сая болж өмнөх оны мөн үеэс 2.1 дахин буюу 3.2

саяар өссөн байна. Мөн нийт хадгаламж эзэмшигчид

1.1 дахин буюу 200 мянга, зээлдэгчид 90 мянгаар буюу

18.2 хувиар өссөн байна. Банкны салбарын нийт

активын хэмжээ 2011 оны эхний 8 сарын байдлаар 7.7

их наяд төгрөгт хүрч өмнөх оны мөн үеэс 55.1 хувиар

буюу 2.7 их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн байна.

Нийт 6-н банк нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай буюу

эзэмшилд байгаа бөгөөд энэ нь нийт системийн 43%-г

эзэлж байна. 1 Өөрөөр хэлбэл Монголын санхүүгийн

системд гадаадын хөрөнгө оруулалт маш их

хэмжээгээр нэвтэрсэн байгаа нь харагдаж байна.

Монголбанкны явуулж буй бодлого нь санхүүгийн

болоод эзэмшилийн хувьд эрүүл тогтвортой байлгах

үүднээс арилжааны банкуудад тавьж буй хяналт

шалгалтаа чангатгаж буй бөгөөд сүүлийн 2 жилд

банкуудыг нэгтгэх үйл явц ажиглагдсаар байна.

Активын бүтэцээс (Зураг-V) харахад банкууд нийт

зээлийн өрийн үлдэгдэл тогтмол өндөр буюу 50%-иас

дээш хувийг эзэлж банкны үндсэн бүтээгдэхүүн хэвээр

байгааг харуулж байгаа ба мөн мөнгөн хөрөнгийн

хэмжээ өндөр түвшинд хадаглагдсаар байна. Өөрөөр

хэлбэл банкуудын хөрвөх чадварын үзүүлэлт тун өндөр

төдийгүй түүнд эзлэх ТБҮЦ-ны хэмжээтэй шууд

холбоотой. Өөрөөр хэлбэл банкуудын нөөц үлэмж их

төдийгүй зээл гаргалтын түвшин их байгаа нь Төв

банкны бодлогын хүүний нөлөөг сулруулж байна гэсэн

зоригтой дүгнэлтийг хийж болохоор байна.

70

.7%

54

.2%

47

.9%

56

.2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2008.12 2009.12 2010.12 2011.06

Бусад актив Зээл БХХО МӨНГӨН ХӨРӨНГӨ

Зураг V

Банкны системийн активын бүтэц(хувь)

Эх үүсвэр: Монголбанк

14 III.1.1 БАНКУУДЫН АКТИВ, ПАССИВЫН БҮТЭЦ

Нөгөө талаас активын бүтэц эрчимтэй өөрчлөгдөж буй дүр

зураг ойрын гурван жилд ажиглагдахгүй байгаа нь харагдаж

байгаа бөгөөд 2008У4-2010У4 хооронд богино хугацаат

хөрөнгө оруулалт ихээр нэмэгдсэн нь харагдаж байна.

Пассивын бүтэцээс (Зураг-VI) үзвэл Өөрийн хөрөнгий түвшин

нийт эх үүсвэрийн 10% буюу Монголбанкны өөрийн хөрөнгий

зохистой хөрөнгийг ханган ажиллаж байгаа ба

Хадгаламжийн түвшин нийт эх үүсвэрийн 50% орчим хувийг

дангаар бүрдүүлж байна. Зээл нь активын, хадагламж нь

пассивын гол бүтэц байгаа нь банкны систем нь ерөнхийдөө

хадгаламж татан түүгээрээ зээл олголт хийх үндсэн үйл

ажиллагаагаараа байгаа нь харагдаж байна.

Эх үүсвэр болон зээлийн хугацааг ялган харвал хугацаагүй

хадагламж(Зураг VII) нийт хадагламжийн 60% орчим,

1сараас- 1 жил хүртэл хугацаатай хадгаламж 30 гаран хувь

үлдэх цөөн хувь нь үндсэндээ жилээс дээш хугацаагаар

байршуулсан байгаа нь Монгол улсын хувьд санхүүжилтийн

байдал өнөөг хүртэл урт хугацааны найдвартай эх үүсвэрийн

хомсдолд байсаар ирсэн нь харагдаж байна. Нөгөө талаас энэ

нь зээлийн хугацаанд хүчтэй нөлөөлж(бид өмнө

хадгаламжийн эх үүсвэрээ зээл болгон гаргаж байгааг

дурдсан) ихэнхи зээлийг богино буюу 1 жил хүртэлхи

хугацаагаар өндөр хүүтэйгээр байршуулдаг болох нь

харагдаж байна. “A Puzzle of High Interest Rates in Mongolia”

Elena Loukoianova(2010) судалгаанд маш тодорхой өгүүлсэн

байдаг бөгөөд санхүүгийн системийн хамгийн томоохон

салбарт урт хугацааны хэлцэл явагдахгүй байгаа нь эргээд

бодит зах зээл дээр хэлцэл урт хугацаанд хийгдэж чадахгүй

байгаан үндэс суурь нь болно.

Банкуудын хувьд чанаргүй зээлийн эрсдэлээ тооцож цаашид

гаргах зээлээ төлөвлөж байгаа нь харагдаж байгаа бөгөөд

хэрэв эдийн засгийн тогтворгүй байдал бий боллоо гэхэд

банкуудын чанаргүй зээл өндөр болох магадлал өндөртэй

давхар харуулна.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2011-II

Бусад ЭҮ ХадгаламжБанк, СБ ХарилцахӨөрийн хөрөнгө

Зураг VI

Банкны системийн пассивын бүтэц(хувь)

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Loans

Funding

Demand up to 1 month 1-3 months

3-6 months 6-12 months 1-2 years

Зураг VII

Санхүүжилтий бүтэ, хугацаагаар

Эх үүсвэр: Монголбанк

15 III.1.2 БАНКУУДЫН ЗЭЭЛ ХАДГАЛАМЖИЙН БАЙДАЛ

Чанаргүй зээлийн түвшин(Зураг VIII) нь түүхэн

хугацаанд 17% орчим хүрч 5 зээл тутамын нэг нь

эрсдэж байсан үе банкны системд байсан ба

сүүлийнжилүүдэд санхүүгийн систем тогтворжиж

эрүүлжих хандлага ажиглагдаж банкууудын ашигт

ажиллагаа нэмэгдэн чанаргүй зээл буурч байгааа нь

харагдаж байна. Нэг талаас эдийн засагт төсвийн

тэлэлтийн хүчтэй нөлөөлөл , нөгөө талаас эдийн

засагт ажиглагдаж буй хэт халалтын шинж

тэмдгүүдээс харахад зээлийн чанар сайжирсаар

байгаад бүрэн итгэх итгэлийг төрүүлж чадахгүй

байна. Санхүүгийн систем гүнзгийрэн хөгжих нь аль ч

тохиолдолд макро-санхүүгийн уялдааг бэхжүүлж

улмаар банкны салбарт шинэ төрлийн эрсдлүүдийг

үүсгэдэг1 бөгөөд эдийн засгийн хэт халалт мөчлөгөө

даган унах үед зээлийн чанар муудах үзэгдэл 2008-2009

онд харагдаж байсан нь энэ талд тавих анхаарал

сулруулж болохгүйг давхар анхааруулж байна.

Зээл болон хадгаламжийн харьцаа(Зураг IX) нь

ерөнхийдөө нэгтэй ойр байгаа нь банкуудын анхдагч эх

үүсвэр нь зээл хэвээр байгааг харуулж буй бөгөөд өөрөөр

хэлбэл гадаад эх үүсвэр бага буюу мэдрэг байдал

тогтвортой байх боломжтой. Гэвч дотоодын эдийн

засгийн таагүй нөхцөл байдлын үед банкны систем

тогтворгүй байдалд ордог болохыг олон улсын

туршлага батлан харуулдбаг бөгөөд тухайлбал Төв

болон Зүүн Европын хэд хэдэн банкны системийн

жишээнээс үзэхэд эдгээр улсын банкууд гадаад эх

үүсвэрээс ихээхэн хамааралтай байдаг нь гадаад

хөрөнгө оруулагчид улс орны эрсдэлийг тухайн улс

болон бусад улсад болж буй хүчин зүйлээс хамааруулан

дахин үнэлэхэд хүргэж улмаар гадаад эх үүсвэрийг

ихээхэн хязгаарлахад хүргэж, банкуудыг хөрвөх

чадварын эрсдэлд учруулдаг тохиолдлууд байсаныг

дурдаж болно.

-

0.05

0.10

0.15

0.20

0.25

75%

80%

85%

90%

95%

100%

q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2

2007 2008 2009 2010 2011

Цэвэр Нийт зээл(сая төгрөг)Чанаргүй зээл(сая төгрөг)Чанаргүй зээлийн харьцаа(Баруун)

Зураг** VIII

Чанаргүй зээлийн хувь(Нийт зээлд эзлэх хувь)

**2010 оны чанаргүй зээлээс ЭХА

томилогдсон банкуудын үзүүлэлтийг хасч

тооцсон.

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2

2007 2008 2009 2010 2011

loanDepositsRatio

Зураг IX

Зээл, Хадгаламжийн хэмжээ, харьцаа(Тэрбум)

Эх үүсвэр: Монголбанк

16 III.3 МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ

Монгол улсын өнөөгийн санхүүгийн систем нь 1990

хувьсгалын дараагаас бүрэлдэн бий болсон бөгөөд зах зээлийн

эдийн засгийн тогтолцоонд шилжиж иргэд өөрсдийн өмч

хөрөнгө, хувийн эзэмшилээ бэхжүүлэх сонирхолтой болж энэ л

үеэс эхлэн өмч хувьчлалын давалгаа улс орон даяар явагдаж

хуучин төвөглөрсөн төлөвлөгөөт үед ажилллаж байсан

улсын үйлдвэр, аж ахуйн газруудыг цэнхэр ягаан тасалбараар

эзэмшүүлж анх удаа орон даяар нийтийг хамарсан хувьцааны

тараалт бий болсон нь жинхэнэ утгаараа хөрөнгийн зах зээл

хөгжих эх үүсвэр гэж ойлгож болно. Гэвч эдийн засгийн

бүтэц, соёлын онцлог зэргээс шалтгаалан саяханыг хүртэл

эрчимтэй шинэчлэл хийж чадаагүйн улмаас нийт эдийн

засагт эзлэх байр суурь хийгээд оролцоо учир дутагдалтай

байсаар ирсэн. Өнөөдрийн байдлаар Монголын хөрөнгийн

биржид 330 гаруй компани байгаагийн дотор төрийн өмчит

хувьцаат компани 22 байна. Нөгөө талаас эдийн засаг

өсөхийн хэрээр төрийн өмчит ААН-үүдийн тоо буурч байгаа

нь( Зураг-X)-т харагдаж байна.

Нөгөө талаас уул уурхайн баялаг нөөцтэй Монгол улсын

хувьд томоохон 1 ордуудыг эргэлтэнд оруулж иргэддээ

хувьцаа эзэмшүүлэх байдлаар ашиглахаар төлөвлөөд байгаа

бөгөөд “Эрдэнэс МГЛ” төрийн мэдлийн компаны охин компани

болгож “Эрдэнэс Таван Толгой” ХК-г үүсгэн бий болгож

иргэддээ хувьцаа эзэмшүүлэхээр болсон. МУ-ын Засгийн

газраас 2011 оны 03-р сарын 30-ны өдрөөс өмнө төрсөн бүх

иргэдэд “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-ийн 536 ширхэг хувьцааг

үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх шийдвэр гаргасан билээ. Гэхдээ тус

компанийн хувьд одоогийн байдлаар олборлолт, экспортын

үйл ажиллагаа дөнгөж эхлэх шатандаа байгаа бөгөөд

томоохон бүтээн байгуулалт хийгдэж бүрэн хүчин чадлаараа

ажиллаж эхлээгүй байгаа ба иймд Монголын хөрөнгийн зах

ихээхэн ирээдүйтэй гэдэг нь харагдаж байна.

0

20

40

60

80

100

120

140

0

100

200

300

400

500

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

Нийт бүртгэлтэй компанийн тоо

Төрийн өмчийн оролцоотой(баруун)

Зураг X

Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй ХК(mоогоор)

16.64%

0.00%

0.50%

1.00%

1.50%

2.00%

2.50%

0.00%

2.00%

4.00%

6.00%

8.00%

10.00%

12.00%

14.00%

16.00%

18.00%

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

201…

Нийт зах зээлийн үнэлгээний ДНБ-д эзлэх хувь

Идэвхижил(баруун тэнхлэг)

Зураг XI

Зах зээлийн идэвхижил(ДНБ эзлэх хувиар)

Эх үүсвэр: Монголын Хөрөнгийн бирж

17 III.4 МОНГОЛЫН САНХҮҮГИЙН СИСТЕМД ГАДНЫ ХӨРӨНГӨ

ОРУУЛАЛТЫН НӨЛӨӨ

Бид гадаадын хөрөнгө оруулалтын банкны системд

үзүүлэх нөлөөллийг авч үзэхдээ банкны салбарын гол

тогтвортой байдлын үзүүлэлтүүдэд хэрхэн нөлөөлж

байгаа байдлаар нь харуулахыг зорьсон бөгөөд юун

түрүүн нийт эдийн засгийн жижиг макро загвар

боловсруулж улмаар банк санхүүгийн системийг

холбосон загвар байдлаар хөгжүүлж банкны болон

хөрөнгийн захын үзүүлэлтийг эдийн засгийн макро

хувьсагчид тэр дундаа гадаад(эгзоген) хувьсагчдаас

хамааруулан тэдгээрийн шокын нөлөөллийг харьцуулах

замаар судалсан бөгөөд FDI(гадаадын шууд хөрөнгө

оруулалт)-н шокыг нөлөөлүүлж улмаар эдийн засгийн

болон банк санхүү, хөрөнгийн зах зээлд хэр нөлөө

үзүүлэхийг шалгаж Монголын нийт санхүүгийн

системийн шингээх чадвар байгаа эсэхийг

тодорхойлсон болно. Бид ингэж судлахдаа шинэ

Кейнсийн(NK) онолд үндэслэсэн систем тэгшитгэлийн

загварыг(SEM)-г байгуулсан бөгөөд улс орныг хамарсан

өргөн хэмжээний судалгаа хийхэд энэ төрлийн

загварыг ашиглах нь элбэг бөгөөд тухайлбал аливаа

улсын Төв банкууд, судалгааны томоохон агентлагууд

энэ төрлийн загварыг хөгжүүлэхэд ихэд анхаардаг.

Нийт 6-н банк нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай буюу

эзэмшилд байгаа бөгөөд энэ нь нийт системийн 43%-г

эзэлж байна. 1 Өөрөөр хэлбэл Монголын санхүүгийн

системд гадаадын хөрөнгө оруулалт маш их

хэмжээгээр нэвтэрсэн байгаа нь харагдаж байна.(Зураг

XII)

Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хувьд хоёрдогч

арилжаа эхлэхэд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг

хөрөнгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулах эрхийг

олгосон. Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд 1995-1999

хүртэл дотоодын иргэдийн, 2000-2005 хүртэл

Дотоодын аж ахуй нэгжийн, 2006-2010 оны хооронд

Гадаадын аж ахуй нэгжүүд Монгол улсын хөрөнгийн зах

зээл дээр идэвхитэй арилжаа эрхэлж байсан нь

харагдаж байна.(Зураг XIII)

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2

2007 2008 2009 2010 2011

Нийт пассивГадаад пассивГадаад эх үүсвэрийн хараат байдлын хувь

Зураг XII

Гадаад эх үүсвэрийн хараат байдал(Хувиар)

0

20000

40000

60000

80000

100000

Дотоодын иргэн Дотоодын ААНГадаадын иргэн Гадаадын ААН

Зураг XIII

Хөрөнгийн зах дахь гадаад оролцогчид(хүнээр)

Эх үүсвэр: Монголын Хөрөнгийн бирж

Эх үүсвэр: Монголбанк

Бидний үзэж буй таамаглалаар сүүлийн жилүүдэд орж буй

хөрөнгө оруулалтын урсгал нь банк руу чиглэж улмаар уул

уурхайн салбарын санхүүжилт руу чиглэсэн бүтэцтэй байгаа

нь харагдаж байна.

[1] Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (FDI) нь Аж ахуй нэгж

хийгээд хувь иргэд гадаад вальт хэлбэрээр эдийн засагт

оруулж ирэх ба(машин тоног төхөөрөмжийг мөнгөн дүнд

шилжүүлж ойлгоно.) улмаар дотоод валют руу хөрвүүлэн

нийт санхүүгийн систем рүү [1] сувгаар шилжинэ.

[2] Онолын дагуу нийт санхүүгийн системээс санхүүгийн зах

зээлүүд рүү шилжих бөгөөд харгалзан [2.1]-[2.4] сувгаар

дамжих болно.

[2.1] Банкны зах зээлийг бид дээр тодорхойлсон системийн

дагуу авч үзэх бөгөөд банкны системд депозит хэлбэрээр

татагдаж зээл хэлбэрээр гадагшилж үндсэн хугацаа болон

чанараас хамааруулан [3] сувгаар дамжих болно.

18 III.4 САНХҮҮГИЙН СИСТЕМД ГШХО-н ШИНГЭХ ЯВЦ

4

4

4.

1

1 2

2.

4

2.

3

3.

1

3

2.

2

Валютын зах

Хөрөнгийн

зах зээл

Гадаады

н

хөрөнгө

оруулалт

ын

дотогшл

охи

урсгал(F

DI)

Нийт

Санхүүг

ийн

систем

Банкны систем

Мөнгөний зах

зээл

Баланс дахь

ханшийн

зөрүү

Хувьцааны

үнийн огцом

өсөлт

Зээлийн чанар,

хөрөнгийн

хүрэлцээ

Үл хөдлөх

хөрөнгийн

үнийн өсөлт

FSI

s

Нийт

системи

йн 4

орчим

хувь

2.

1

3.

2

4.

2 Эх үүсвэр: Судлаачийн тооцоолол

19 III.4 САНХҮҮГИЙН СИСТЕМД ГШХО-н ШИНГЭХ ЯВЦ

[2.2]-[2.4] Энэхүү зах зээлүүд нь онолын хувьд нилээд чухал боловч

Монголын санхүүгийн зах зээлийн ердөө 4% орчим байгаа нь системийн

хувьд маш бага байгааг илэрхийлэх бөгөөд гадаадын хөрөнгө оруулалт

нь мөн ийм хувиар бага байгааг илэрхийлж байна хэмээн үзэж байна.

Нөгөө талаас Банк бус Санхүүгийн Байгууллагууд нь валютын солилцоо

эрхлэх болон бусад жижиг зээл олгох хэлбэрээр ажиллаж байгаа ч

системийн дүнд мөн л бага хувьтай байна.

[2.4] Сүүлийн үеийн судалгааны хандлага болон хөрөнгийн зах зээлийн

суваг(Tobin Q) зэргийг макро эдийн засгийн байдлаас шууд хамаарч

болохыг нотлон харуулж буй бөгөөд Levine(1998) болон Singh(2000)

нар хөгжиж буй улсуудын хөрөнгийн зах зээлд гадаадын хөрөнгө

оруулалтын нөлөөг тусгалаа олдог гэж үзсэн. Хөрөнгийн зах зээлийн

суваг дотроо үндсэн суваг болох хөрөнгийн үний суваг ба хувьцааны

сувгаар өсөлт бий болж байна гэж үздэг. Ф.Мишкин(2001) “Мөнгөний

бодлогын шилжих механизмд активын үнийн гүйцэтгэх үүрэг роль”

ажилд дурдсанаар Активын үнэд Үнэт цаасны зах зээлийн үнийн суваг,

Үл хөдлөх хөрөнгийн суваг болон Валютын ханшны суваг гэсэн 3н

үндсэн суваг байх бөгөөд эдгээрээр дамжих механизм нь хамгийн чухал

сувгуудын нэг хэмээн нэрлэсэн байдаг1

. Бид эдгээр сувгуудаас

Хөрөнгийн үнийн суваг болон Үл хөдлөх хөрөнгийн сувгийг авч үзэх

бөгөөд Монголбанкны судлаач Д.Батнямын судалгаанд дурдсанаар

Монголын эдийн засагт капиталын хэт их орох урсгал болон тэлэх

бодлогын нөлөөнөөс хамаарч үнэт цаасны болон орон сууцны үнэ

өндөр хувиар өссөн бөгөөд 2007 оны 2 улирлаас 2008 оны 2 улирлын

хооронд 29,3сая ₮ өөс 62сая ₮ болж огцом нэмэгдсэн ба банкуудын зээл

олголт болон моргейжийн зээлээс шууд хамааралтай байсан. Орон

сууцны үнийг дагаад барилгын материалын үнэ огцом өссөн байна. Гэвч

2008 оны 3-р улирлаас эхлэн банкуудын зээл болон хөрвөх чадвар

муудаж үүнийг даган шинэ барилгын ажлуудын эрчим суларч улмаар

барилгын төслүүд удаажирч эрэлт нь тасалдсан ба моргейжийн болон

барилгын чанаргүй зээлийн хэмжээ огцом нэмэгдэж банкуудын хөрвөх

чадварт асуудал үүссэн бөгөөд зах зээл дээр тогтсон хийсвэр үнэ буурч

эхэлсэн1. Төв банкны зүгээс үнийн түвшинг тогтвортой барих чиглэлд

бодлогын арга хэмжээ авах хэрэгтэй гэж зөвлөсөн байдаг.

Бид загварын боловсруулахдаа эдийн засгийн үйл

хөдлөлийг таамаглагч байгууллагууд болон судлаачдын

таамаглалыг үндэслэн гүйцэтгэсэн бөгөөд загварыг илүү

өөдрөг байдлаар ажиллуулахыг зорьсон болно. Гадаад

хувьсагчдыг тухайлбал алт зэсийн үнийн дундажийг боло

Харгалзан 5500 ба 1500 байхаар тооцоолсон бөгөөд 2013 он

болон 2018 онд Оюу Толгой төсөлтэй холбоотой зэсийн

экспортын шокыг тусган загварчласан болно.

Загварын Макро эдийн засгийн үр дүнгээс харахад эдийн

засагт бий болоод буй халалт нь цаашид даамжрах нөлөөтэй

байгаа нь харагдаж байгаа ба улмаар бодлогын хүүний

нөлөөгүй үед голч таамаглал 40% хүрч өсөж болохоор

хүлээгдэж байна.

ДНБ-ны бодит өсөлтийн хувь цаашид өндөрт хадгалагдах

төлөв ажигладаж байгаа ба энэ оны өсөлт 20 орчим цаашид

энэхүү өсөлтөө хадгалах боломж байгаа нь харагдаж байна.

Гэвч таамаглал нь ихээхэн оптимитс өнцгөөс хандсан бөгөөд

энэхүү таамаглал нь эерэг хүлээлтийн үр дүн юм. Гэхдээ

үнийн өсөлт нь өндөр байгаа нөхцөлд эдийн засгийн бодит

байдал төдийлөн дээшлэхгүй байх нөхцөл ч бий.

20 III.4 ГШХО-н САНХҮҮГИЙН СИСТЕМД ҮЗҮҮЛЭХ

НӨЛӨӨЛЛИЙН ШИНЖИЛГЭЭ

4

-5%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

20

00

он

20

01

он

20

02

он

20

03

он

20

04

он

20

05

он

20

06

он

20

07

он

20

08

он

20

09

он

20

10

он

20

11

он

20

12

он

20

13

он

20

14

он

20

15

он

20

16

он

20

17

он

20

18

он

20

19

он

20

20

он

Бодит Эдийн засгийн өсөлт Таамаглал(Судлаач)

-0.1

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

20

06

Q2

20

07

Q1

20

07

Q4

20

08

Q3

20

09

Q2

20

10

Q1

20

10

Q4

20

11

Q3

20

12

Q2

20

13

Q1

20

13

Q4

20

14

Q3

20

15

Q2

20

16

Q1

20

16

Q4

20

17

Q3

20

18

Q2

20

19

Q1

20

19

Q4

20

20

Q3

Бодит Инфляци

Таамаглал(Бодлогын хүү-14 дээш)

Таамаглал(Голч)

Таамаглал(Бодлогын нөлөөгүй)

2011-2020 он хүртэлхи Бодит эдийн засгийн болон Инфляцийн таамаглал(Улирлаар SEM)

Эх үүсвэр: Судлаачийн боловсруулсан SEM загварын гарц

Бид Санхүүгийн Дохиологч Индикаторуудын сигнал

таамаглалыг мөн боловсруулсан бөгөөд санхүүгийн зах

зээл нь өөрөө урт хугацааны таамаглал боловсруулахад

хэцүү бөгөөд хэлцлийн болон зээлийн хугацаа

Богино бөгөөд эх үүсвөрийн хомсдол зэргээс шалтгаалан

2014 он хүртэлхи таамаглал дэвшүүлсэн бөгөөд

таамаглалыг гүйцэтгэхдээ ГШХО-н хэмжээг жилд 2

тэрбум ам доллар хүртэл өсгөх нөхцөлийг шалгасан

бөгөөд судалгааны үр дүн нь Монголын санхүүгийн

систем тэр дундаа банк болон хөрөнгийн зах зээл нь

эдийн засгийн шингээх чадвартай нь харагдсан бөгөөд

Санхүүгийн дохиологч индикаторуудын харьцаа огцом

ихээр савалгаа үүсэхгүй байгаа нь харагдсан. Нөгөө

талаас нийт зээлд эзлэх чанаргүй зээлийн хэмжээ өсөх

байдал анзаарагдсан бөгөөд хэрэв банкууд эрсдэлээ зөв

тооцоолохгүй бол асуудал өөр тийшээ эргэх магадлал

байгааг мөн харуулж байна.

21 III.4 ГШХО-н САНХҮҮГИЙН СИСТЕМД ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨЛЛИЙН

ШИНЖИЛГЭЭ

-0.05

0

0.05

0.1

0.15

0.2

0.25

20

04

Q1

20

04

Q3

20

05

Q1

20

05

Q3

20

06

Q1

20

06

Q3

20

07

Q1

20

07

Q3

20

08

Q1

20

08

Q3

20

09

Q1

20

09

Q3

20

10

Q1

20

10

Q3

20

11

Q1

20

11

Q3

20

12

Q1

20

12

Q3

20

13

Q1

20

13

Q3

NPL NPL_ForecastROA ROA_FORECASTCRWA CRWA_FORECAST

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

20

04

Q1

20

04

Q3

20

05

Q1

20

05

Q3

20

06

Q1

20

06

Q3

20

07

Q1

20

07

Q3

20

08

Q1

20

08

Q3

20

09

Q1

20

09

Q3

20

10

Q1

20

10

Q3

20

11

Q1

20

11

Q3

20

12

Q1

20

12

Q3

20

13

Q1

20

13

Q3

Топ 20_FORECAST

2011-2014 он хүртэлхи FSIs болон Топ20-н таамаглал(Улирлаар SEM)

Эх үүсвэр: Судлаачийн боловсруулсан SEM загварын гарц

22 IV. ЕРӨНХИЙ ДҮГНЭЛТ, САНАЛ

Энэхүү судалгаагаар Монгол улсын эдийн засгийн халалтын

талаар товч судалсан бөгөөд судалгааг гүйцэтгэхдээ олон

ургальч үзлийн үүднээс хандаж хувь судлаачид болон

судалгааны газар, төрийн институциудын бодлого саналыг

харьцуулах байдлаар судалж эконометрик, статистикийн

зарим нэг хэрэгсэл ашиглан гүйцэтгэсэн болно.

o Эдийн засгийн халалтын нөлөөгөөр хэрэглээний үнийн

индексээр илэрхийлэгдэх инфляци оны эхнээс 8,9%-иар

жилийн өөрчлөлт нь 9,9% болж үнийн ерөнхий

түвшин үлэмж хэмжээгээр өссөн ба инфляцид эзлэх

бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн тал нь

илүүтэйгээр хэлбэлзэж эдийн засагт хоёрдахь үеийн

нөлөөг бий болгож байна. Энэ нь Монголбанкнаас

явуулж буй хатуу бодлогоор хумигдах ёстой боловч

бодит байдал дээр нөлөөлөл нь хэтэрхий бага байна.

Өөрөөр хэлбэл Мөнгөний хатуу бодлого нь зээлийн хүүг

нэмэгдүүлж хөрөнгө оруулалтыг бууруулах байдлаар

илэрч буй болхоос биш үндсэн эдийн засгийг хөргөх

байдалд нөлөө бага байна.

o Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, тоног төхөөрөмж

түрүү оноос даруй 125-200% өсч дотогшлохи хэт

урсгал эдийн засагт бий болж түүгээр дамжин

халалт улам ихээр ихсэж байгаа ба цаашид ч энэхүү

байдал үргэлжлэх хандлагатай байна. Оюутолгой,

Тавантолгой ашиглалтанд орж бусад уурхайн

ашиглалттай холбоотойгоор нийлүүлэлтийн талын

хөөрөгдөл үлэмж их байхаар хүлээгдэж байна. Иймээс

эдийн засгийн халалт оргилдоо хүрэх байдал хэдийн

ажиглагдаж эхлэсэн ба үнийн өсөлтөөр дамжин эдийн

засгийг сулруулахаар хүлээгдэж байна

23 IV. ЕРӨНХИЙ ДҮГНЭЛТ, САНАЛ

o 2008-2009 оны хооронд болсон эдийн засгийн

хямралын байдалтай өнөөгийн байдал тун

төстэй буюу мөнгөний нийлүүлэлт тогтмол

60% орчим, нөөц мөнгө мөн л өндөр өсөлттэй

байж төсвийн урсгал зардлын өсөлтөөр дамжсан

эдийн засгийн халалтыг бий болгосоор байна.

Илүү бодитой тайлбарлавал Монгол улсын эдийн

засаг дахин хямрах нөхцөл байдалтай болсон ба

дан ганц түүхий эдийн үнэ дээр түшиглэсэн эдийн

засгийг хөгжүүлж байгаа нь бусад орны

туршлагаас харахад нэн эрсдэлтэй гэж хэлж

болохоор байна.

o Мөнгөний бодлогын хувьд ихээхэн хоёрдмол хатуу

хийгээд зөөлөн байдалтай байгаа нь өнөөдрийн

нөхцөл байдалд уялдаж чадахгүй байгаа учир

Сангийн яам Монголбанкны үйл ажиллагааг нягт

уялдуулж ажиллах нь чухал ба төсвийн зорилт,

мөнгөний бодлогын зорилтыг хамтад нь цогц

байдлаар авч хэрэгжүүлэх шаардлага зайлшгүй

тулгараад байна.

Макро эдийн засгийн хэтийн төлөв эерэг хүлээлттэй

байгааг бидний боловсруулсан SEM загвар нотлон

харуулсан бөгөөд цаашид загварын таамаглах чадварыг

дээшлүүлэх хэрэгтэй бөгөөд алдааны шинжилгээ болон

загвар хөгжүүлэлтийн асуудлыг анхаарах хэрэгтэй.

Боловсруулсан загварын тайлбарлах чадварын хувьд

алдааны шинжилгээний үр дүнгээс харахад боломжийн

түвшинд байгаа нь харагдаж байгаа бөгөөд эгзоген

хувьсагчдийн нөлөөллийг түлхүү тусгаж өгсөн нь гадаад

шокын нөлөөг загвар ихээс тусгах боломжийг бүрдүүлж

нөхцөл байдлыг өөрчлөлтийг тусгаж буй нь харагдсан.

24 IV. САНАЛ

Монголын санхүүгийн системийн хөгжил нь эрчимтэй

явагдаж байгаа нь харагдаж байгаа бөгөөд банк

давамгайлсан бүтэцтэй байгаа нь санхүүгийн

зуучлалийг цаашид мөн хөгжүүлэх шаадлагатай нь

ажиглагдаж байна.

Ирээдүйд уул уурхайн төсөл хөтөлбөр, эдийн засгийн

ерөнхий хандлага зэргээс харахад манай улсын эдийн

засаг хурдтай өсөхөөр хүлээгдэж байгаа бөгөөд бидний

судалгаанд ч энэхүү байдал давтагдаж байгаа байна.

Гол нь хүлээгдэж буй өндөр өгөөжүүдийг урт

хугацаанд тогтвортой байлгах нь Төсвийн бодлогын

гол суурь байх учиртай уг бодлого нь ихээхэн мөчлөг

дагасан шинжтэй байгаа нь ирээдүйд хүлээгдэж

байгаа эрсдлийн түвшинг нэмэгдүүлж тодорхой бус

байдлыг бий болгож байна. Төсвийн төлөвлөлтөөс

эхлээд нарийн чимбай хандаж улс төрийн хэт нөлөөнд

орохоос зайлсхийж дунд, урт хугацаанд эдийн засгийн

тогтвортой өсгөх бодлогын асуудал руу түлхүү

анхаарах хэрэгтэй.

25 VI. ХАВСРАЛТ, АШИГЛСАН ЭХ СУРВАЛЖ

Hodrick, Robert J. and Edward C. Prescott, 1997, “Postwar U.S.

Business Cycles: An Empirical Investigation,” Journal of Money, Credit,

and Banking, Vol. 29, No. 1, pp. 1–16

Faal, Ebrima, 2005, “GDP Growth, Potential Output, and Output Gaps

in Mexico,” IMF Working Paper 05/93(Washington: International

Monetary Fund)

Д.Ган-Очир, 2007, “ДНБ-ны алдагдалыг тооцох нэг хувьсагчийн

хандлага” Монголбанк судалгааны ажил (Улаанбаатар хот

Монгол улс)

Монголбанк, 2011, “Төрөөс Мөнгөний бодлогын талаар 2012 онд

баримтлах үндсэн чиглэлийн төсөл” хавсрага баримт

Д.Нямдаваа, 2010, “Монголын эдийн засгийн бүтцийн жижиг

загвар MPCM” судалгааны ажил

П.Хишигбаяр, Д.Мөнх-Эрдэнэ, Э.Болдбаатар, 2010, “Монголын

банкны системийн Макро стресс тест” судалгааны ажил

Б.Дуламзаяа, С.Дашдорж, 2010, “Макро эдийн засаг ба Санхүүгийн

Зах Зээлийн төлөв байдлын хамаарал” судалгааны ажил

Babihuga Rita, 2007, “Macroeconomics and Financial Soundness

Indicators” IMF Working Paper (Washington: International Monetary

Fund)

Нээлттэй Нийгэм Форум, МУИС-ЭЗС-ЭЗОТ багш нар, 2008-2009,

“Дэлхийн эдийн засгийн хямралын Монголд үзүүлэлх нөлөө”

Бодлогын судалгаа 1,2,32-р эхүүд

IMF, 2004, “Compilation Guide on Financial Soundness Indicators”

http://www.imf.org/external/np/sta/fsi/eng/2004/guide/index.htm

Tsolmon Erdene, 2010, “Моngolian banking sector” ERINA discussion

paper Bank of Mongolia

Олон Улсын Валютын Сан, 2008, “Монгол улс: Банкны хяналт шалгалт

болон Мөнгөний бодлогын ил тод байдлын стандарт, хэм хэмжээний

мөрдөлтөнд хийсэн үнэлгээний тайланг багтаасан Санхүүгийн

Салбарын Тогтвортой Байдлын Үнэлгээ” Цочролын сорилын үнэлгээ

Монголбанк, 2011, Жилийн тайлан #цахим хуудаснаас#

П.Хишигбаяр, 2011 “Үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн инфляцид үзүүлэх

нөлөөлөл” судалгааны ажил

Batnaym Damdinsuren, 2009, “Asset price bubbles and challenges to Central

banks Case of Mongolia” Монголбанк судалгааны ажил

Монголбанк, 2010, “Зохистой харьцааны шалгуур үзүүлэлтийг тогтоох,

түүнд хяналт тавих шинэчилсэн журам”

Б.Лхагвасүрэн, 2011, “Монголын Банкны салбарын тойм” танилцуулга

Монголбанк Хянан Шалгалтын газар

Дэлгэрмаа, 2011, “Монгол улсын Гадаад секторын тойм” танилцуулга

Монголбанк Валют Эдийн засгийн газар

IMF, 2011, “Global Financial Stability Report”

Balakrishnan, Ravi, Stephan Danninger, Selim Elekdag, and Irina Tytell, 2009

“ The Transmission of Financial Stress from Advanced to Emerging

Economies,” IMF Working Paper No. 09/133 (Washington: International

Monetary Fund)

Demirguc-Kunt, A., and E. Detragiache, 1998a, “The Determinants of Banking

Crises in Developing and Developed Countries,” Staff Papers, International

Monetary Fund, Vol. 45, No. 1, pp. 81-109

Hoggarth, G, A. Logan, L. Zicchino, 2005, “Macro Stress Tests of UK Banks”, BIS

Paper No.22. (Bank of International Settlements, Working Paper Series)

Монголбанк, Хөрөнгийн бирж, Bloomberg, IMF, Metalsmarket, CNN,

Finance.Yahoo зэрэг интернет эх үүсвэрүүд

23 VI. ХАВСРАЛТ, АШИГЛСАН ЭХ СУРВАЛЖ