iliria - wordpress.compersonaliteti shkencor të albanologjisë. ky takim shkencor dhe festiv u...

ILIRIA

ILIRIA

XXXIIIXXXIII 2007-2008

2007

2008

QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKEINSTITUTI I ARKEOLOGJISË

ILIRIAREVISTË ARKEOLOGJIKE

Nr. XXXIII 2007-2008

TIRANË 2009

RedaksiaShpresa GJONGECAJ (Kryeredaktore)

Gëzim HOXHA (Sekretar i redaksisë)Faik DRINI

Luan PËRZHITAElio HOBDARI

Redaktimi gjuhësor: Faik DRINI

Përgatitja grafike: Elio HOBDARI

ILIRIAREVISTË ARKEOLOGJIKE

Në kopertinë: Pamje nga gërmimet në vendbanimin e Sovjanit (2001).

On the cover: View from the excavation at Sovjan (2001).

© INSTITUTI I ARKEOLOGJISË 2009

PASQYRA E LËNDËS CONTENTS

80 vjetori i Prof. Frano Prendi ............................................................................. 780th Birth Anniversary of Prof. Frano Prendi .................................................. 10

ADEM BUNGURIFrano Prendi - një jetë për arkeologjinë (me rastin e 80 vjetorit të lindjes) ........... 13Frano Prendi - a life in Archaeology (on his 80th anniversary) .................... 25

FRANO PRENDI, Bibliografia. ............................................................................. ..35

PETRIKA LERA, GILLES TOUCHAIS DHE CÉCILE OBERWEILERNdihmesa e gërmimeve të Sovjanit për kronologjinë absolute të prehistorisëshqiptare.........................................................................................................39La contribution des fouilles de Sovjan à la chronologie absolue de lapréhistoire albanaise........................................................................................46

ADEM BUNGURITë dhëna të reja mbi neolitin dhe eneolitin në Kosovë ........................................... 51The new Data on the Neolithic and Eneolithic Civilisation of Kosovo .......... 86

ILIR GJIPALIKërkime prehistorike në Shqipërinë Jugperëndimore .......................................... 107Prehistoric research in the Southwestern Albania ...........................................119

BRIAN N. DAMIATA, JOHN K. PAPADOPOULOS, MARIA GRAZIA AMORE,SARAH P. MORRIS, LORENC BEJKO, JOHN M. MARSTON DHE JOHN SOUTHONTë dhëna mbi kronologjinë absolute të arkeologjisë shqiptare:datime radiokarboni AMS nga Apollonia dhe Lofkëndi ....................................... 135Towards an Absolute Chronology of Albanian Archaeology:AMS Radiocarbon Dates from Apollonia and Lofkënd ................................. 166

5

FAIK DRINIArkontë dhe synarkontë në Epir dhe në Ilirinë e Jugut:Karakteri i funksioneve dhe përbërja e tyre .......................................................... 187Archontes et synarchontes en Epire et en Illyrie du Sud:leurs fonctions et leur composition ......................... ........................................194

BASHKIM LAHINjë grup amforash nga Apolonia (rezultate paraprake të viteve 2003-2008) ........ 199Eine Amphorengruppe von Apolonia(vorläufige Ergebnisse der Ausgrabungen 2003-2008) .................................. 212

SAIMIR SHPUZAImportimi dhe prodhimi i verës dhe vajit në Ilirinë e Jugut (shekujt III-I p.e.s.) .... 219Import and local production of wine and oil in the South Illyria(III-I centuries B.C.) ............................................................................................. 231

JULIAN BOGDANIÇuka e Ajtoit: një kontribut i ri ............................................................................... 233Çuka e Ajtoit: a new assessement ...................................................................... 252

GËZIM HOXHATë dhëna të reja arkeologjike nga Kalaja e Prizrenit ............................................. 259Nouvelles données archéologiques sur la forteresse de Prizren ..................... 273

LUAN PËRZHITAFortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit (Via Lissus-Naissus) ..................... 285Les forteresses de la basse antiquité sur le bassin de Drin(Via Lissus-Naissus) ............................................................................................. 306

BRIKENA SHKODRA-RRUGIANjë tip amfore i periudhës antike të vonë nga Durrësi ........................................... 311a late roman amphora type from durres ........................................................... 320

ELIO HOBDARIAmbonët e kishave të Shqipërisë ........................................................................... 325The Ambos of Albania ......................................................................................... 337

Botime të viteve 2007 - 2008 ................................................................................. 351

6

80 VJETORI I PROF. FRANO PRENDI

Qendra e Studimeve Albanologjike dhe Instituti i Arkeologjisë organizuan me

18.05.2009 një tubim shkencor me rastin e 80 vjetorit të lindjes së njërit prej pionierëve

të arkeologjisë shqiptare, Prof. Frano Prendi. Kjo ngjarje e shënuar u përjetua në

mënyrë të dyfishtë, pasi u ndërthur edhe me promovimin e botimit të veprës së këtij

personaliteti shkencor të Albanologjisë.Ky takim shkencor dhe festiv u zhvillua në një mjedis të përbërë nga një rreth i gjërë

kolegësh, studiues nga institutet e Qendrës së Studimeve Albanologjike, akademikë tënjohur nga Akademia e Shkencave, arkitektë e restaurues nga Instituti i Monumenteve,

arkeologë nga Shqipëria dhe Kosova, të afërm, miq e të njohur të Prof. Prendit.Drejtori i Qendrës së Studimeve Albanologjike Prof. Dr. Ardian Marashi, drejtoresha

e Institutit të Arkeologjisë Prof. Dr. Shpresa Gjongecaj, arkeologu Prof as. Dr. AdemBunguri dhe kolegë të tjerë folën mbi jetën, veprën shkencore dhe personalitetin

shoqëror të këtij njeriu, i cili i a kushtoi jetën kërkimeve dhe studimeve në lëmin earkeologjisë së Shqipërisë në përgjithësi dhe periudhës së prehistorisë në veçanti.

Të pranishmit i përshendeti ngrohtësisht edhe përfaqësuesi i Ministrisë së Arsimit

të Kosoves Dr. Nuri Bexheti. Ndërsa kolegu arkeolog nga Kosova, MA Shafi Gashi,

sponzorizues i botimit të veprës, shprehu kënaqësi të veçantë për daljen në dritë të saj.

Si ligjëruesit, ashtu edhe kolegë të tjerë që morën fjalën, vunë në dukje se Prof.

Prendi është bërë i njohur në rrethet shkencore, si brenda ashtu edhe jashtë vendit, si

një nga themeluesit e shkencës së arkeologjisë në Shqipëri, krahas profesorëve të

nderuar H. Ceka, S. Islami dhe S. Anamali, të cilët së bashku kanë vënë gurë të

qëndrueshëm në themelet e kësaj shkence të re në Shqipëri.

Prof. Frano Prendi, apo siç e thërrisnin shkurtimisht kolegët dhe të afërmit Çesku,

iu përkushtua arkeologjisë me këmbëngulje dhe pasion të jashtëzakonshëm, përgjatë

një periudhe prej rreth një gjysmë shekulli. Ai ka drejtuar gërmime në shumë

vendbanime prehistorike të Shqipërisë, por emri i tij u lidh fort dhe u bë veçanërisht i

njohur me rezultatet e suksesëshme të kërkimeve në vendbanimin shumështresor të

Maliqit në pellgun e Korçës. Këtu ai gërmoi, me ndërprerje, përgjatë dhjetë fushatave,

nga viti 1961 e deri në vitin 1990. Kjo përvojë u pasurua me gërmime të tjera si në

Kamnik të Kolonjës, në Podgori dhe në Sovjan të Korçës, në Blaz dhe në Nezir të

Matit, në Belaj të Shkodrës etj.

E gjithë kjo veprimtari në terren i shërbeu profesorit si bazë e shëndoshë për të krijuar

për të parën herë sistemin e periodizimit kronologjik e kulturor të epokave pre- dhe

ILIRIA NR. XXXIII

8

protohistorike në Shqipëri. Ai realizoi strukturimin e këtyre kulturave në grupe dhe kompleksekulturore, duke i inkuadruar në një kontekst të gjërë ballkanik e mesdhetar. Në një proçes

të thellë analizash dhe sinteze ai arriti të evidentojë veçoritë rajonale të zhvillimit kulturor në

Shqipëri gjatë epokave të neolitit, eneolitit, epokës së bronzit dhe asaj të hekurit. Kjo punë

e thelluar gjeti shprehje në formulimin e tezës mbi unitetin dhe diversitetin në zhvillimin e

kulturës ilire gjatë epokës së hekurit në Shqipëri dhe në parashtrimin e mjaft argumenteve,që hedhin dritë mbi proçesin autokton të formimit të popullsisë ilire.

Ndihmesa e tij krijuese shtrihet edhe në fushën e arkeologjisë antike, me trajtimine temave të tilla si urbanizimi i Ilirisë së Jugut, gërmimet në Apolloni, studimin mbi

qytetin ilir të Irmajt në rrethin e Gramshit, dhe sidomos kërkimeve disavjeçare dhebotimeve për qytetin antik dhe mesjetar Lissos–Lissus (Lezha). Në Lezhë ai ka gërmuar

dhe publikuar varrezën e mesjetës së herëshme dhe ka gjurmuar me ngulm dhemendjempreftësi të veçantë vendvarrimin e heroit kombëtar, Skënderbeut, të cilin e

identifikoi në rrënojat e katedrales së Shën Kollit.Prof. Prendi ka dhënë një ndihmesë të çmuar edhe në fushën e studimeve dhe botimeve

historike. Penda e tij ka shqipëruar pjesë të rëndësishme nga vepra burimore e antikitetit”Ilirët

dhe Iliria tek autorët antikë”, ai është bashkëautor i pjesës së lashtësisë në tre botimet

akademike të “Historisë së Shqipërisë” dhe i librit në frëngjisht “Les Illyriens”.Shumicën e arritjeve të punës së tij në terrenin shqiptar Prof. Frano Prendi i ka

bërë të njohura edhe për opinionin shkencor ndërkombëtar. Me botimet e tij në periodikëtshkencorë më të njohur të fushës së prehistorisë dhe me pjesmarrjet e shumta aktive

në kongrese e simpoziume ndërkombëtare, ai shpesh herë ka nxitur debatin shkencorpër mjaft çeshtje të prehistorisë në Shqipëri dhe në territorin e Ballkanit.

80 vjetori i Prof. Frano Prendi

9

Si aplikues kreativ i metodave bashkëkohëse në gërmimet arkeologjike dhe si ligjërues

elokuent i leksioneve në universitet, Prof. Frano Prendi ka meritën të jetë krijuesi i shkollës

së prehistorisë shqiptare, në të cilën u përgatitën brezat më të rinj të arkeologëve.Jetën dhe biografinë shkencore e këtij personaliteti të shquar e gjejmë të përmbledhur saktësisht

në fjalën përshëndetëse të drejtorit të Qendrës së Studimeve Albanologjike Prof. Dr. A. Marashi,i cili e ka karakterizuar atë si :”...ish-nxënësi i shkëlqyer i gjimnazit françeskan të Shkodrës,

studenti i dalluar i Fakultetit Historik-Filozofik të Sofies, përfaqësuesi i shquar i brezit të

parë të arkeologëve shqiptarë, teoricieni i vëmendshëm i studimeve neolitike-eneolitike

shqiptare, argumentuesi i procesit formues të etnogjenezës së popullsisë ilire në territorin

e Shqipërisë dhe në Ballkanin Perëndimor, konferencieri i talentuar që përfaqësoi

denjësisht arkeologjinë shqiptare në shumë kongrese e simpoziume brenda e jashtë

Shqipërisë, anëtari i shumë organizmave kërkimore-shkencore botërisht të njohura,

punonjësi i palodhur, i cili për 50 vjet me radhë dha një kontribut të pazëvendësueshëm

për zhvillimin e kërkimit arkeologjik shqiptar.”

Prandaj, Instituti i Arkeologjisë dhe redaksia e revistës ILIRIA ja kushtojnë këtë numër

emrit dhe veprës së spikatur të këtij kolegu, profesorit të nderuar, pulsi i të cilit ka rrahur

gjithnjë në harmoni me ritmin e kohës, penda e të cilit ka shkruar me forcën e skalitjes,

mendimi zhdërvjellët i të cilit ka gërshetuar me së miri argumentin material arkeologjik me

intuitën shkencore, shpirti krijues i të cilit është ushqyer vazhdimisht nga arkeologjia, duke

e rrezatuar këtë veti edhe në të gjithë ambientin e gjërë shkencor të njohur prej tij.

REDAKSIA

80 vjetori i Prof. Frano Prendi

80TH BIRTH ANNIVERSARY OF PROF. FRANO PRENDI

The Centre of Albanological Studies and Institute of Archaeology organized on

date May 18th 2009 a scientific colloquium on the occasion of 80th birth anniversary of

one of Albanian archaeology pioneer , Prof. Frano Prendi. This event was experienced

with a double satisfaction since it coincided with the promotion ceremony of his full

published work . The above scientific and commemorate meeting was held in a festive

environment consisting of several colleagues and researchers from institutes of the

Centre of Albanological Studies, renowned academics from the Academy of Sciences,

architects and restaurateurs of the Institute of Monuments, archaeologists from Albania

and Kosovo as well as many relatives or friends of Prof. Prendi.

Director of the Centre of Albanological Studies, Prof.Dr. Ardian Marashi, Director of

the Institute of Archaeology Professor. Prof. Dr. Shpresa Gjongecaj, archaeologist Prof.

As. Dr. Adem Bunguri and other colleagues took the opportunity to give their own

impression on the scientific work and social personality of a man who generally spent

most of his life on researching and studying the archaeology of Albania and particularly

its pre-historical period. The participants were warmly greeted by the representative of

the Ministry of Education in Kosova Dr. Nuri Bexheti . Meanwhile the archaeologist

colleague from Kosova, MA Shafi Gashi, simultaneously sponsor of the work’s publication

expressed his particular happiness that such initiative was sucessfully realized.

The lecturers and other scholars who took the floor, noted that Prof. Prendi has

become known in scientific communities, both within and outside the country, as one

of the founders of the archaeology science in Albania. Together with other well-known

professors like H. Ceka, S. Islami and S. Anamali he could be considered among the

first personalities who has laid the foundations of such new research area for Albania.

Over a period of about a half century Prof. Frano Prendi, or as briefly nick-named by

colleagues and friends “Çesku”, was dedicated to archaeology with passion and extraordinary

tenacity. He has headed excavations in many prehistoric settlements of Albania, but his

name was closely connected and became especially familiar with the successful research

results in multi strata settlement of Maliq in the Basin of Korca . At this archeological site he

continued to excavate along ten archaeological expeditions which started from 1961 until

1990. Such experience was further enriched by other excavations in Kamnik of Kolonja, in

Podgori and Sovjan of Korça, Blaz and Nezir of Mati or Belaj in Shkodra.

All this field research activity provided to him a solid basis to establish the first

ever system of cultural and chronological classifications of pre-and proto-historical

age of Albania. He structured them into cultural groups and entities as well not

11

forgetting to place within a wider Balkan and Mediterranean framework. Through a

process of deep analysis and synthesis, prof. Prendi managed to identify the regional

characteristics and cultural development in Albania during the Neolithic, Eneolithic,

Bronze and Iron Age. Such comprehensive research work was concluded with the

formulation of thesis regarding the unity and diversity of Illyrians culture development

in Albania along the Iron Age and provided many arguments that brought to light the

genuine creating process of Illyrian population.

His well-known scientific contribution is even also extended to the research field of

ancient archaeology including topics like: urbanization of South Illyria, excavations at

Apollonia, the study on the Illyrian town of Irmajt at the district of Gramsh and especially

many years research and publications on the ancient and medieval city of Lissos -

Lissus (Lezha). It should be stated that Prof. Prendi, has excavated in Lezha the cemetery

of early Middle Ages and tracked with special tenacity the burial place of our national

hero- Skanderbeg, which it has identified in the ruins of the Cathedral of St. Nicholas.

Also he has provided a valuable contribution in the field of historical studies and

publications. Some important parts of the original work of antiquity “Illyria and Illyrians

in ancient authors” have been translated by him as he is also the co-author of the chapter

on antiquity in three editions of “History of Albania” published by Academy of Science

as well as of the book in French titled “Les Illyriens”

Meantime most of the achievements of his research findings have become known to

international scientific community. Prof. Prendi has often raised the scientific debate

on pre-historical issues related to Albania and the Balkan area either through

publishing articles in different scientific periodicals abroad or actively participating

in numerous international congresses and symposia.

As a creative researcher on modern methods of archaeological excavations and eloquent

lecturer at the university, Prof. Frano Prendi is credited to be the founder of the Albanian

school of pre-historical studies by which are trained the younger generations of archaeologists.

A proper summary of the life and his scientific biography was given by the

welcoming words of Prof. Dr. A. Marashi , the Director of Centre of Albanological

Studies, who characterized him as :”... former excellent student of Franciscan high school of

Shkodra, distinguished student of History-Philosophy Faculty of Sofia, the outstanding

representative of the first generation of Albanian archaeologists, attentive theoretician of

Albanian Neolithic and Eneolithic studies, evidence based scholar on the originating process of

ethno genesis of Illyrian population in the territory of Albania and the Western Balkans, talented

speaker on Albanian archaeology by worthily representing the country in several congresses

and seminars within and outside Albania, a member of many scientific research organizations

widely recognized and an indefatigable worker, who gave a crucial contribution to the development

of Albanian archaeological research over last 50 years.”

Therefore, the scientific journal “ILIRIA” of Institute of Archaeology has dedicated

the editorial of this issue to the distinguished work and research activity of Prof. Prendi,

80th Birth Anniversary of Prof. Frano Prendi

12

whose pulse is beating always in harmony with the rhythm of time, whose pen has

written with the power of carving, whose opinion has best intertwined the

archaeological objects with scientific intuition , whose creative spirit is constantly

inspired by archaeology and who has spread all these mentioned features throughout

over our academic community.

EDITORS

80th Birth Anniversary of Prof. Frano Prendi

Adem BUNGURI

FRANO PRENDI - NJË JETË PËR ARKEOLOGJINË(ME RASTIN E 80 VJETORIT TË LINDJES)

Frano Prendi është një nga themeluesit e arkeologjisë shqiptare dhe përfaqësues i

brezit të parë të arkeologëve të pasluftës së dytë botërore. Ai ka lindur më 27.08.1928

në qytetin e Shkodrës në një familje me tradita patriotike dhe është rritur në një ambient

qytetar tipik shodran. Babai i tij Simon Prendi kishte kryer studimet në San Demetrio

Corona (Kalabri) dhe ishte një ndër mësuesit e parë dhe të nderuar të qytetit të

Shkodrës1. Ai ishte mik dhe bashkëpunëtorë me mjaft figura të shquara të këtij qytetidhe krahas tyre mori pjesë në lëvizjet patriotike të periudhës së pavarësisë dhe të

konsolidimit të shtetit të ri shqiptar në periudhën midis dy luftrave botërore2.Frano Prendi shkollën fillore(kl. I-V) dhe 6 vitet e para të gjimnazit, i ka kryer në

liceun françeskan të qytetit, dhe pas mbylljes së tij si dhe të shkollave të tjera klerikale

në shkurt 1946, ai i vazhdoi mësimet në gjimnazin e shtetit, të cilat i përfundoi me

rezultate të shkëlqyera në vitin 1947. Që në vitin 1943, në moshën 15 vjeçare, ai

përfshihet në grupet e të rinjëve antifashistë të qytetit duke kontribuar aktivisht në

mbështetje të luftës nacional-çlirimtare, statusin e veteranit të së ciles e gëzon sot.

Në vitet e para të pasçlirimit(1944-1947), ai aktivizohet në veprimtaritë artistike të

qytetit, duke marrë pjesë si në korin përfaqësues të tij ashtu edhe duke luajtur si aktor

1 Në vlerësim të veprimtarisë së tij arsimore dhe politike, në vitin 1993 Simon Prendit i akordohetUrdhri “Naim Frashëri” klasi I (pas vdekjes) nga presidenti i Republikës, me nr. dekreti 160, datë14.06. 1993 me motivacionin “Mësues i përkushtuar ndaj detyrës, punoi me të gjitha energjitë

për të arritur rezultate të larta në formimin shkencor dhe kulturor të nxënësve”.2 Në veprimtaritë politike vlen të përmendet akti vizionar në kryengritjen e Malësisë së Shkodrës,Grudë e Kastrat dhe në ngritjen e flamurit kombëtar në vitin 1911. Në shtypin e kohës që i bëntejehonë 25 vjetorit të shpalljes së pavarësisë, është regjistruar edhe se si festohej kjo ngjarje nëMalësinë e Shkodrës.” Vu një flamur në shtizë të gjatë e ngrehi në Suka të Grudës me gëzim

të gjithë malësorëve, që brohoritshin pa da e qitshin pushkë. S’asht për tu harrue se në këtë

kohë shpërndajnë flamuj kombëtarë ndër malësorë Pjetër Nushi e Kol Ivanaj e ma vonë

Karl Prenushi, Zef Kurti, Luigj Kodheli, Simon Prendi, Hiluk Koliqi e Palokë Traboini”.Shih : Kolec Traboini, Hylli i Dritës, nr. 11, 1937, f, 523.

ILIRIA NR. XXXIII

14

në disa pjesë teatrale të vënë në skenë në atë kohë. Ai madje provon të shkruaj edhe

poezi, ndonjë prej të cilave, pati rastin edhe ta recitojë vetë para publikut artdashës të

Shkodrës. Kjo veprimtari modeste artistike ushqeu tek djaloshi Frano Prendi dëshirënpër të ndjekur studimet e larta në artin dramatik, me qëllim që të bëhej një aktor i

kultivuar i skenës, që për hirë të së vërtetës, Shkodra i ka dhënë gjithnjë Shqipërisë.Në vitin 1947 jeta e tij do të ndryshonte përgjithmonë dhe do të merte një drejtim

krejt tjetër. Për rezultatet e shkëlqyera të gjimnazit, ai do të përzgjidhej për të vazhduarstudimet e larta në Fakultetin Historiko-Filozofik të Beogradit. Këtu ai përfundoi vetëm

vitin e parë, pasi me ndërprerjen e mardhënjeve midis Shqipërisë dhe ish Jugosllavinë,ai do t’i vijonte studimet në të njëjtin fakultet, por tashmë në kryeqytetin bullgar. I

diplomuar shkëlqyeshëm në Fakultetin Historiko-Filozofik të Universitetit të Sofies nëvitin 1951(nr. diplomës 34342), me vlerësimin maksimal në të gjitha lëndët mësimore,

ai do të rekomandohej nga Instituti i Shkencave të Tiranës, për të vazhduar një kursspecializimi në fushën e arkeologjisë pranë Muzeut Arkeologjik të Sofies, për një

periudhë 6 mujore. Është pikërisht kjo periudhë që do ta lidhte Frano Prendin përjetësishtme arkeologjinë. Në marsin e vitit 1952, ai kthehet në atdhe dhe menjëherë fillon punë

si arkeolog në Muzeun Arkeologjik të Institutit të Shkencave në Tiranë, të krijuar në

vitin 1948. Nis kështu rruga e gjatë dhe e vështirë e shkencës, të cilën ai e vazhdon

akoma edhe sot, në themelet e të cilës Frano Prendi do të vinte të gjithë dashurinë dhe

zellin e tij djaloshar e mjaft pasionant. Këto cilësi do ta shoqëronin atë gjatë gjithë jetës

së tijë në këtë fushë të shkencës, të cilës iu përkushtua plotësisht, aq sa sentenca “Një

jetë për arkeologjinë” do t’i përshtatej më së miri prof. Frano Prendit.

Është një rastësi e bukur, që 80 vjetori i lindjes së prof. Frano Prendit përkon me 60

vjetorin e krijimit të arkeologjisë shqiptare. Si njeri nga themeluesit e saj krahas

profesorëve të nderuar H. Ceka, S. Islami e S. Anamali ai është pjesë e rëndësishme

e jetës dhe historikut të saj. Në këtë moment historik, kemi shansin për të bërë

përmbledhjen e një karriere të gjatë e të sukseshme të tij në arkeologjinë dhe historinë

e lashtë të Shqipërisë në përgjithësi dhe në arkeologjinë prehistorike në veçanti.

Është interesant fakti që ky personalitet themelor i arkeologjisë shqiptare, ndërsa

ishte shumë i njohur nga bota akademike brenda e jashtë Shqipërisë, ka qenë pak i njohur

nga masa e lexuesëve të thjeshtë brenda vendit, pasi se ai kurrë nuk i kushtonte kujdespublicitetit. Kjo cilësi e tij, e ndihmuar edhe nga përdorimi i dyzuar i emrit, nga Frano në

variantin zyrtar, në Çesk në komunikimin e përditshëm, kishte sjellë në ndonjë rast edhepërceptime dyzuese të të tretëve. Aq e vërtetë është kjo, sa që edhe studentët e tij të

fakultetit të historisë, të cilëve u mbante leksionet e arkeologjisë në vitet 1959-1966, nëseminaret mbi kulturën ilire, i përgjigjeshin pyetjeve të prof. Çeskut “ që këtë apo atë

çështje e kemi lexuar nga Frano Prendi”, pa arritur që të bashkojnë në një person tëvetëm emrin e këtij studiuesi me prof. Çeskun që ligjëronte çdo ditë para tyre!

Frano Prendi për 50 vjet rrjesht nuk pushoi së gërmuari në vendbanime e varreza

Frano Prendi - një jetë për arkeologjinë

15

tumulare të një vendi që para tij ishte konsideruar si “ njollë e bardhë” në hartën

prehistorike të Europës Juglindore. Çdo vit ai së bashku me kolegët e tij, do t’i kalonte

muajt e verës dhe shpesh dhe ato të vjeshtës në ekspedita gërmimi në terren, ku në atëkohë mungonin plotësisht infrastruktura dhe kushtet normale të jetesës. Arkeologët

sistemoheshin në çadra, pranë vendit të gërmimit, në kushte tepër të vështira jetese,shpesh të paimagjinueshme për brezin e mesëm dhe atë më të ri të arkeologëve.

Megjithatë, ishte pasioni i tyre i madh për profesionin dhe dashuria për atdheun, që isfidonin të gjitha vështërsitë përmendura më lart.

Për kontributin e tij shkencor në fushën e kërkimeve dhe studimeve arkeologjike aiështë dekoruar dy herë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor të Republikës së Shqipërisë

me Urdhërin “Naim Frashëri”. Për herë të parë ai dekorohet në vitin 1968, me urdhërin“Naim Frashëri të klasit II”, me këtë motivacion : “ Për punë të palodhur dhe

kontribut të rëndësishëm që ka dhënë në përcaktimin e vendvarrimit të heroit

kombëtar Gjergj Kastriotit Skënderbeut” 3. Një vlerësim më i plotë për kontributin e

tij të shkëlqyer do të vinte në vitin 1984, kur ai dekorohet me urdhërin “Naim Frashëri

të klasit I” me këtë motivacion: “ Për arritje shumë të mira në fushën arkeologjike

prehistorike, për veprimtari të frytshme në drejtimin dhe udhëheqjen shkencore

të sektorit ku punon, si dhe për ndihmesën e dhënë për kualifikimin e kuadrit të

ri” 4. Në 75 vjetorin e ditëlindjes së tij profesori ynë dekorohet nga presidenti i Republikës

me Urdhërin e lartë “ Mjeshtër i madh” me këtë motivacion : “ Për kontribut të

shquar në ktijimin dhe zhvillimin e arkeologjisë shqiptare, në hedhjen e bazave të

studimeve ilire në Shqipëri dhe formimin e brezave të rinj të arkeologëve” 5. Titullin

“Bashkëpunëtor i vjetër shkencor” ai e kishte fituar që në vitin 1972, ndërsa titullin“Drejtues Kërkimesh” i njëvlefshëm me titullin profesor do ta fitonte në vitin 1994.

Kontributi i tij në veprimtarinë arkeologjike është i gjërë dhe i shumëanshëm, tëcilin po e paraqesim në mënyrë të përmbledhur sipas drejtimeve të mëposhtme:

1. Kontributi në fushën e arkeologjisë prehistorikeKontributin më të çmuar Frano Prendi e ka dhënë në gjurmimin, evidentimin dhe

studimit e qytetërimit prehistorik të Shqipërisë. Ai është krijuesi dhe drejtuesi i sektorit

të prehistorisë të Institutit të Arkeologjisë.Veprimtaria e tij kërkimore-shkencore në terren fillon në vitin 1952. Vitet e para të

veprimtarisë së tij shkencore(1952-1959) do të përqëndroheshin në gërmimin dhestudimin e kulturës së varrezave tumulare ilire në hapësirën shqiptare. Ky orientim i

kërkimeve arkeologjike në këtë fushë studimi, diktohej nga fakti se kultura ilire dhe ajoprotoilire në këtë kohë ishte akoma shumë pak ose aspak e studiuar. Gjatë kësaj

3 Dekret i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Shqipërisë, datë 23. 09. 1968, nr.4436.4 Dekret i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Shqipërisë, datë 03.07. 1984, nr. 6900.5 Dekret i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Shqipërisë, datë 03.12.2003, nr. 4019.

Adem BUNGURI

16

periudhe u kryen prej tij gërmime në varrezat tumulare të Vajzës së Vlorës, të Vodhinës,

të Bodrishtës dhe të Kakavijës së Dropullit të sipërm, të Mjedës dhe të Grizhës tëzonës së Shkodrës si dhe në tumat e luginës së Matit etj. Një vend të veçantë në këtë

fazë të parë të veprimtarisë së tij zënë dhe gërmimet e gjata dhe shumë rezultative të

tumave të luginës së Matit( 1952-1959), të cilat duhej të gërmoheshin para se të

përmbyteshin nga ujrat e liqenit të hidrocentralit të Ulzës. Gërmimet e para në këtë

luginë filluan nga F. Prendi dhe S. Islami me një sondazh në tumën e Kokërdhokut, që

shërbeu si pikënisje për një projekt afatgjatë gërmimesh në luginën e Matit, gjatë të

cilit do të gërmoheshin 35 tuma dhe do të bëhej e mundur njohja e kulturës ilire të

Matit, nëpërmjet një lënde shumë të pasur arkeologjke.

Që në artikujt e tij të parë mbi kulturën tumulare në Shqipëri, F. Prendi premtonte

se do të bëhej një studiues serioz dhe i dobishëm në fushën e arkeologjisë prehistorike

shqiptare. Në artikullin mbi tumat e Vajzës ai shtronte për herë të parë për zgjidhje tri

probleme themelore të prehistorisë sonë, atë të kohës së fillimit të epokës së hekurit

në territorin e Shqipërisë(shek.XI para Kr), atë të përkatësisë etno-kulturore ilire të

përdoruesëve të këtyre tumave, si dhe atë mardhënieve iliro-egjeane, problem që F.

Prendi do ta trajtojë gjatë gjithë kohës në studimet e tij prehistorike. Nuk është e tepërt

të themi se konkluzionet e mësipërme u konfirmuan edhe nga gërmimet e mëvonshme

tumulare të tij dhe të kolegëve të tjerë pas tij. Të dhënat e fituara nga gërmimet e

tumave të Vajzës, Dropullit të sipërm dhe të Matit, i dhanë atij mundësi për të formuluarkonkluzionin tjetër të rëndësishëm të lidhjeve etno-gjenetike të bartësve kulturorë të

këtyre dy epokave në territorin e Shqipërisë. Gjithashtu që në atë kohë, ai vinte theksinmbi praninë e një grupi të pasur kulturor ilir në luginën e Matit të ngjashëm me atë të

Glasinacit të Bosnjës. Këto ngjashmëri të mëdha kulturore e shtynë F. Prendin, ashtu


Fig. 1. Pamje e gërmimeve të vitit 1961 në Maliq.

17

si edhe prof. K. Kilian që të emërtonin grupin kulturor ilir të Matit me binomin Mat-

Glasinac6. Duke u mbështetur në rezultatet e gërmimeve të mëvonshmne të kolegëve

të tij në fushën e kulturës tumulare ilire, F. Prendi do të arrinte në disa konkluzione

mjaft të rëndësishme historiko-kulturore, që përbëjnë një bazë të fuqishme për studime

të mëtejshme prehistorike në Shqipëri.Një fazë të re më të lartë e mjaft të rëndësishme në punën e tij kërkimore-shkencore,

shënojnë gërmimet në vendbanimet prehistorike. Vendbanimi më i rëndësishëm dhe më

i suksesshëm në historinë e prehistorisë shqiptare është padyshim ai i Maliqit. Ky

vendbanim shumështresor është gërmuar nën drejtimin e prof. F. Prendit për 10 fushata

gërmimi në vitet 1961-1966, 1973-1974 dhe 1989-1990, që sollën si rezultat gërmimin e

rreth 1000m2 . Këto gërmime përbëjnë një kontribut të shkëlqyer dhe mjaft rezultativ të

prof. F. Prendit. Maliqi do të mbetet në historinë e arkeologjisë sonë si baza e të dhënave

të prehistorisë shqiptare, si vendbanimi i parë stratigrafikisht i gërmuar dhe i studiuar dhe

si shkolla e parë e përgatitjes së kuadrove të reja në fushën e arkeologjisë prehistorike.

Mbi bazën e një stratigrafie mirë të përcaktuar në Maliq, do të formulohej nga Frano

Prendi për të parën herë një sekuencë të plotë dhe të pandërprerë të zhvillimit të

qytetërimeve pre e protohistorike duke filluar që nga neolitit i vonë e deri në fund tëperiudhës së hershme të hekurit, dhe një kronologji relative mjaft të sigurtë e fazave

evolutive të kulturës së Maliqit. Duke studiuar kulturën shumë të pasur e të larmishme tëkëtij vendbanimi mbi bazën e një stratigrafie të qartë dhe një dokumentacioni të pasur

arkeologjik, ai gërsheton në mënyrën më adekuate analizën dhe sintezën dhe evidentontiparet kulturore dhe karakteristikat lokale të zhvillimit të tyre, raportet me grupet dhe

6 F. Prendi, Vështrim mbi kulturën e periudhës së parë të epokës së hekurit në Shqipëri, IliriaIII, 1974, f. 121; K. Kilian, Koha e hershme e hekurit në Shqipëri, Kuvendi I i StudimeveIlire(15-20 shtator 1972), Tiranë 1974, f. 257.

Adem BUNGURI

Fig. 2. Pamje e sheshit të gjetjeve në Maliq 1961.

18

komplekset kulturore bashkëkohëse fqinje apo ato rajonale, mardhënjet reciproke midis

tyre etj. Këto arritje dhe jo vetëm, përbënin një ndryshim cilësor në drejtim të studimit të

qytetërimit prehistorik të vendit tonë dhe të problemeve të ndryshme që ai shtronte përzgjidhje. Një rëndësi akoma më të madhe kishte zbulimi i këtij vendbanimi për njohjen

dhe studimin në një sfond më të gjërë historik të kulturës së bronzit dhe të zhvillimit të sajtë brendshëm e të pandërprerë që nga fillimet e kësaj epoke. Në stratigrafinë e Maliqit,

kultura e bronzit të hershëm Maliq III a-b shfaqet me tipare krejt të reja dhe ështëpërcaktuar qartë e mirë si dukuri e menjëhershme dhe e papritur e sipërvënë shtresës

eneolitike. Këto do të ishin disa konstatime të një vlere të veçantë shkencore, që çuan nëatë kohë në konkluzione të rëndësishme historike, lidhur me gjenezën e këtij formacioni

të ri kulturor të periudhës së hershme të bronzit.

Ai e zgjeroi hapësirën e studimit edhe në rajone të tjera të Shqipërisë, për të krijuar

një pamje sa më të plotë të zhvillimit prehistorik të vendit tonë. Këtu mjafton të përmendim

gërmimet e tij në Kamnik dhe Luaras të Kolonjës, në Podgori dhe në Sovjan të Korçës,

në Blaz dhe në Nezir të Matit, në Belaj të Shkodrës etj, të cilët sollën një bazë më të

gjerë dokumentare për thellimin e studimeve të prehsitorisë dhe protohistorisë shqiptare.

Në vitet e fundit të veprimtarisë së tij në terren(1993-2000), prof. Frano Prendi ishte

bashkëdrejtor i projektit shqiptaro-francez të Sovjanit, ku ai ka drejtuar me kompetencë për

disa vjet gërmimet në këtë vendbanim prehistorik të epokës së bronzit dhe të hekurit, të

cilat, të mbështetura edhe me analiza të hollësishme labaratorike, konfirmuan konkluzionet

e arritura nga Frano Prendi para shumë vitesh në vendbanimin fqinjë të Maliqit.

Kërkimet intensive në terren i dhanë mundësi F. Prendit që në studimet e tij të shtrojë

për zgjidhje problemet më themelore të pre dhe protohistorisë shqiptare, me përjashtim

të paleolitit dhe të mezolitit, të cilat nuk u bënë kurrë objekt i studimeve të tij.


Fig. 3. Pamje e vendbanimit palafit të Maliqit.

19

Ai per te parën herë evidentoi tiparet kryesore dhe veçoritë rajonale të qytetërimit

neo-eneolitik në Shqipëri, përcaktoi kronologjinë relative të zhvillimit, raportet kulturore

me kulturat bashkëkohëse të vendeve fqinje si dhe përfshirjen e këtyre kulturave nëgrupe dhe në komplekse kulturorë, në një kontest më të gjërë ballkanik e mesdhetar.

Një drejtim i veçantë dhe mjaft i rëndësishëm i kontributit të tij shkencor është ailidhur me studimin e kulturës së epokës së bronzit dhe asaj të hekurit në Shqipëri. Ai

evidentoi tiparet unitare dhe veçoritë krahinore të kulturës së këtyre dy epokave si dhepër të parën herë krijoi sistemin e periodizimit dhe të kronologjisë relative dhe absolute të

kulturës së tyre. Kërkimet e tij në fushën e këtyre dy epokave i dhanë atij mundësi që tëtrajtoi edhe aspekte të veçanta të zhvillimit metalurgjik të vendit tonë dhe të ndikimeve të

jashtme në zhvillimin e saj. Ai është i pari që evidentoi mardhënjet e ngushta kulturore tëterritorit të Shqipërisë, veçanërisht asaj jugore me qytetërimi Egjean dhe ndikimin e këtij

qytetërimi në kulturat e epokës së bronzit dhe asaj të hekurit në Shqipëri. Përgatitja eshkëlqyer profesionale dhe intuita e veçantë shkencore që e karakterizojnë, e çuan Frano

Prendin në formulimin për të parën herë të teorisë mbi unitetin dhe diversitetin në zhvillimine kulturës ilire gjatë epokës së hekurit në Shqipëri.

2. Kontributi në fushën e arkeologjisë antike ilire dhe mesjetareMegjithëse i specializuar në fushën e arkeologjisë prehistorike, Frano Prendi e shtrin

interesin e kërkimeve të tij shkencore edhe në fushën e kulturave të mëvonshme antike

dhe mesjetare, duke dhënë edhe këtu kontributin e tij, qoftë edhe modest, në shërbim të

arkeologjisë shqiptare. Në këtë kontekst, vlejnë të përmenden gërmimet e tij të sukseshme

në Apolloni, në qytetin ilir të Irmajt në rrethin e Gramshit, në atë të Lissos-it etj.

Kontributi i tij në këtë fushë fillon me përfshirjen e tij në ekspeditën shqiptaro-

sovjetike të Apollonisë të viteve 1958-1960. Në këto gërmime Frano Prendi së bashku

me kolegen e tij ruse N. Onaiko do të zbulonin një nga banesat më të pasura të Apollonisë

të periudhës perandorake të hershme të tipit peristil, që shquhet për një numër të madh

dhomash, të shtruara me mozaik polikrom dhe të dekoruara me një grup skulpturash,

midis të cilave edhe skulptura e Athinasë, me emrin e të cilës është pagëzuar nga

autorët e gërmimit edhe vetë godina e zbuluar.

Në qytetin ilir të Irmajt të rrethit të Gramshit, të gërmuar së bashku me arkeologun

Dh. Budina, ai studioi sistemin fortifikues të qytetit si dhe të kulturës së tij. Megjithëse

ky qytet ishte ndërtuar mbi një kodër me lartësi absolute 979 m, në një terren mjaft të

vështirë topografik, Franë Prendi e gërmoi me sukses atë, duke zbuluar një pjesë të

mureve të rrethimit prej blloqesh kuadratik, portën kryesore të qytetit të tipit me hark

këndmprehtë, si dhe një pjesë të mureve të tarracimit. Gjithashtu në shtresën kulturore

të tij u gjetën materiale të ndryshme të periudhës helenistike, që dëshmojnë mardhënjet

e këtij qyteti me Apolloninë dhe qytete të tjera antike përreth, si dhe prodhime të

punishteve lokale, të dokumentuara nëpërmjet vulave me emra ilir mbi pitosa dhe

Adem BUNGURI

20

tjegulla7. Në mbyllje të artikullit të tij mbi qytetin antik kodrinor të Irmajt, F. Prendi

sugjeron mundësinë e identifikimit të tij me qytetin ilir të dasaretëve Kodrion8, tëpërmendur nga Polibi dhe Livi, i cili duke përshkruar ngjarjet e luftë II iliro-romake të

vitit 200 para Kr e vendos këtë qytet menjëherë pas Antipatreas(Berati i sotëm), duke

e cilësuar atë si një qytet mjaft mirë të fortifikuar9. Interesant është përputhja fonetikee emrit Kodrion të qytetit antik me emrin e sotëm “Kodra e kalasë” të tij.

Gërmimet në qytetin ilir të Lissos-it u kryen gjatë kohës kur Frano Prendi punoi nëLezhë(1967-1970) si dhe pas rikthimit të tij në Tiranë10. Ai e përqëndroi vëmendjen e

tij në zbulimin e mëtejshëm dhe studimin e sistemit fortifikues të qytetit, duke e

kompletuar atë në një masë të madhe. Në bashkëpunimn të frytshëm me restauratorin

e mirënjohur K. Zhegu, ata arritën të shtrijnë sistemin e fortifikimit në një hapësirëshumë më të madhe nga ajo e njohur nga Prashniker dhe ta pasurojnë atë me elementë

të rinj të sistemit fortifikues, ku vlejnë të përmenden një numër portash dhe kullash tëpanjohura dhe të përcaktojnë më mirë dy fazat kryesore të ndërtimit të mureve

rrethuese. Gjithashtu ata realizuan gërmime të vogla brenda muureve rrethuese dhejashtë tyre, kryen një punë restaururse të admirueshme të sistemit fortifikues të qytetit,

bënë sondazhe në Akrolis në malin e Shelbumit, dhe konfirmuan arkeologjikishtkarakterin autokton të formimit të qytetit ilir të Lissos-it, mbi bazën e një vendbanimi

më të hershëm protourban të Akrolisit, duke hedhur poshtë mendimin e mëparshëmmbi themelimin e këtij qyteti nga Dionizi i Sirakuzës.

7 F. Prendi-Dh. Budina, Kalaja e Irmajt(Gërmime të vitit 1960), Iliria II, 1972, f. 21-44.8 Po aty, f. 44.9 Livi, XXXI, 27, 1, 5.10 F. Prendi-K. Zhegu, Qyteti ilir i Lisit. Origjina dhe sitemi i fortifikimit të tij, Iliria II, 1972, f. 215-244.


Fig. 4. Moment pune në Maliq.

21

Gjatë gërmimeve të tij në qytetin antik të Lissos-it Frano Prendi zbuloi në tarracatkodrinore pranë kalasë, një varrezë të hershme mesjetare, e cila tërhoqi vëmendjene tij, për të studiuar historinë e mëtejshme të këtij qyteti antik. Ai gërmoi një numërtë konsiderueshëm varresh që përmbanin materiale të kulturës tipike arbërore tëKomanit, duke e zgjeruar shtrirejn e saj edhe në këtë zonë bregdetare veriperëndimoretë Shqipërisë. Studimi i lëndës arkeologjike të kësaj varreze konfirmoi mendiminegzistues të arkeologjisë shqiptare lidhur me formimin e kulturës së Komanit, e cilapërveç komponentes vendase, është ndikuar edhe nga elemente të kulturësprovinaciale romake e bizantine dhe asaj avaro-sllave11.

I mbështetur në zbulimet e mëvonshme rastësore brenda dhe në zonën periferiketë këtij qyteti, si në një sëpatë guri të gjetur në qendër të qytetit të sotëm, si dhe nga njënumër i konsiderueshëm deposh prej sëpata tipesh të ndryshme prej bronzi, si dhegjetje tjera të veçuara prej bronzi, F. Prendi i pasuron përfundimet e arritura ngagërmimet, lidhur me hershmërinë e banimit të Lissos-it, duke shtuar se fillimet e jetësnë hapësirën e këtij qyteti duhen shtyrë deri në epokën e bronzit, pa përjashtuarmundësinë e banimit akoma më të hershëm të tij.

Koha e qëndrimit të tij në Lezhë, përkon për rastësi edhe me 500 vjetorin e vdekjessë heroit tonë kombëtarë, Skënderbeut. Me këtë rast, ai u angazhua në gjurmimin dhekërkimin e vendvarrimit të Skënderbeut, deri atëherë i papërcaktuar. Megjithë vështërsitëqë paraqiste, pas një studimi paraprak të burimeve historike, gojore dhe arkeologjike,si dhe duke u mbështetur në dëshminë e M. Barletit sipas të cilit Skënderbeu ishtevarrosur në katedralen e Shën Kollit, të transformuar në xhami pas pushtimit turk,Frano Prendi arriti të identifikojë këtë katedrale tek xhamia Selimie në qendrën e

11 F. Prendi, Një varrezë e kulturës arbërore në Lezhë, Iliria IX-X, 1978-1980, f. 123-142,

Adem BUNGURI

Fig. 5. Pamje nga gërmimet në Kalanë e Irmajt.

22

qytetit të poshtëm të Lissos-it antik, në rrënojat e të cilës ai zbuloi mbeturinat e katedrales

së Shën Kollit. Për këtë identifikim atij i shërbeu edhe figura e Shën Kollit, e ruajtur në

një afresk pranë absidës së kësaj kishe12. Mbi rrënojat e kishës të identifikuar mekatedralen e Shën Kollit, të përcaktuar si vendvarrimi i Skënderbeut, aktualisht është

ndërtuar memoriali i heroit tonë kombëtar.

3. Kontributi në fushën e studimeve historikeNë fushën e studimeve historike, kontributi i F. Prendit është pasqyruar në disa punime

të rëndësishme kombëtare të realizuara me bashkëautorësi me H. Ceka-S. Islami dhe S.Anamali. Të tilla janë “Historisë së Shqipërisë”, (pjesa e lashtë) në të dy botimet e

saj(1959, 1965), libri “Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë” vëllimi I

(“Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”) e botuar në vitin 1965 dhe e ribotuar në vitin

2002. Ajo ka shërbyer dhe shërben edhe sot si një libër tavoline për çdo studiues tëhistorisë dhe të kulturës antike ilire, libri “Les Illyriens” (1982), si dhe albumi arkeologjik

i Hildesheimit(Gjermani) “Albanien Schätze aus dem Land der Skipetaren” (1988).

Gjithashtu ai ka botuar artikuj të veçantë në disa revista të huaja arkeologjike, përfshirë

këtu edhe kumtesat e botuara në aktet e kongreseve ndërkombëtare arkeologjike ku ai

ka marrë pjesë. Një vend nderi në botimet e tij jashtë Shqipërisë zë padyshim studimi

monografik “The prehistory of Albania”, botuar në vëllimin III të botimit akademik

shumëvëllimesh”The Cambridge Ancient History”13, i cili shërben si burim i rëndësishëm

informacioni mbi prehsitorinë e Shqipërisë.

4. Kontributi në fushën pedagogjike dhe të kualifikimit të kuadrit të ri arkeologjikProf. Frano Prendi ka zhvilluar një veprimtari disavjeçare mësimdhënëse

universitare. Ai ka kryer detyrën e pedagogut të arkeologjisë pranë fakultetit të histori-filologjisë të Universitetit të Tiranës në vitet 1959-1966. Kjo punë e tij universitare do

të ndërpritej në vitin 1967 nga valët e revolucionit kulturor kinez që tronditën të gjithësuperstrukturën e shoqërisë shqiptare të kohës, përfshirë edhe atë të arkeologjisë.

Nën emrin e qarkullimit të kuadrove, do të largoheshin nga Tirana shumë punonjësshkencorë, përfshirë këtu edhe Frano Prendin, i cili dërgohet si mësues i gjuhës ruse

në gjimnazin e Lezhës(1967-1970), ku ai do ta vazhdojë me të njëjtin pasion punën epedagogut, krahas punës intensive kërkimore shkencore që zhvilloi në këtë qytet.

Gjithashtu, që në gërmimet e tij të para në varrezat tumulare ilire, dhe në mënyrë tëveçantë në gërmimet e gjëra dhe shumëvjeçare të vendbanimit prehistorik të Maliqit,

prof. Frano Prendi, kryente njëherësh edhe rolin e pedagogut për studentët dhe

12 F. Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, Konferenca II e Studimeve Albanologjike Vol.1, 1969,f. 246-247.13 F. Prendi, The Prehistory of Albania, vol. III, part. I, Chapter V, The prehistory of Balkans, TheMiddle East and Aegean World tenth to eightth centuries B.C., Cambridge 1982, f. 187-237.


23

arkeologët e rinj, traditë që do të vazhdonte në të gjitha gërmimet e mëvonshme të tij.

Ai i shëndroi gërmimet arkeologjike në Maliq në një shkollë të vërtetë të pehistorisë

shqiptare, ku studentët e arkeologjisë dhe arkeologët e rinj, mësuan në praktikë seçfarë ishte në të vërtetë kultura materiale dhe stratigrafia kulturore e një vendbanimi,

se cila ishte gjuha dhe fjalori i tyre specifik. Ai u mësoi atyre metodat shkencore tëgërmimit dhe të studimit të stratigrafisë kulturore, të trajtimit shkencor të materialit

arkeologjik si dhe të interpretimit historik të tij. Qëllimi i tij ishte përgatitja dhe krijimii një ekipi të aftë arkeologësh që do ta çonin më tej studimin e kulturave pre dhe

protohistorike në Shqipëri. Krijimi i kësaj shkolle të prehistorisë shqiptare, ku u përgatitnjë brez i tërë prehistorianësh, është padyshim një kontribut i çmuar i Frano Prendit.

Ai ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në kualifkimin shkencor të kuadrit të ri,duke udhëhequr punën e tyre shkencore, si në proçesin e gërmimit ashtu edhe në përgatitjen

disertacioneve të tyre pasuniversitare. Ai është treguar gjithnjë i gatshëm dhe i papërtuarpër konsultime, duke u shpjeguar atyre me durim eksperiencën shumëvjeçare të tij lidhur

me përpunimin shkencor të materialit arkeologjik dhe botimin e tij.

5. Kontributi në fushën e aktivitetit shkencor ndërkombëtarProf. Frano Prendi ka dhënë një kontribut të shquar për evidentimin e rezultateve

të shkencës arkeologjike shqiptare në botën e jashtme. Ai ka marrë pjesë në mbi 20simpoziume e kongrese ndërkombëtare në vende të ndryshme të Europës dhe të Azisë,

si në Sheffield (Angli), Clermont-Ferrand (Francë), Mynih, Bon, Berlin (Gjermani),

Amsterdam (Hollandë), Veronë, Taranto, Foggia, Kosenca, Udine, Lecce, Bari (Itali),

Ankara (Turqi), Bukuresht (Rumani), Sofie (Bulllgari), Athinë, Janinë(Greqi), Beograd

(Serbi), Zagreb, Dubrovnik (Kroaci), Mostar (Bosnje), Ljubljana (Slloveni), Palma de

Majorka (Spanjë)14 etj.

Kumtesat e tij shkencore janë mirëpritur dhe vlerësuar pozitivisht dhe në raste të

veçanta kanë ngjallur edhe diskutime në auditoret shkencore, mbi problemet e ngrituraprej tij, si psh mbi kronologjinë dhe origjinën e qeramikës së pikturuar devollite, mbi

problemin e ritardimit tipologjik të objekteve arkeologjike etj. Puna shkencore e prof.Frano Prendit është vlerësuar pozitivisht nga opinioni i huaj ndërkombëtar, gjë që shihet

si në shfrytëzimin e mendimeve dhe punimeve të tij nga studiuesit e huaj në veprat e tyre,siç është rasti në veprat kapitale të prof. N.G.L Hammond mbi Epirin dhe Maqedoninë,

ashtu edhe në deklarimet e personaliteteve të veçanta shkencore të bëra në adresë të tijnë forume shkencore ndërkombëtare. Kështu p.sh. prof. N.G.L. Hammond në Kuvendin

I të Studimeve Ilire, shprehet se “Frano Prendi dhe kolegët e tij kanë bërë një

mrekulli“15, prof. V. Milojçiç i Universitetit të Heidelbergut duke ju referuar zbulimeve

14 I. Gjipali, Curriculum Vitae e Frano Prendit, Tiranë 2003.15 N. G. L. Hammond, Varrimi me tuma dhe problemet e etnogjenezës, Kuvendi I i StudimeveIlire(15-20 shtator 1972), Tiranë 1974, f. 153.

Adem BUNGURI

24

të Maliqit, nënvizonte se “ Një interes të veçantë zgjojnë objektet e gjetura me shumicë

dhe stratigrafia e tyre në Maliq...Sidomos jam dakord me kolegun F. Prendi se te

objektet e zbuluara në Maliq kemi të bëjmë me mbeturinat e kulturave që i përkasin

kohës së vonë Dimini, Larisa, Rrahmani dhe kohës së hershme të bronzit të Egjeut

“16, ndërsa prof. prof. Anthony F. Harding i Universitetit të Cambridge, e shprehte

konsideratën e tij me fjalët: “Unë do të dëshëroja të përmendja në mënyrë të veçantë

Frano Prendin, të cilin e falenderoj sinqerisht”17.Një drejtim tjetër i aktivitetit të tij shkencor ndërkombëtar është mbajtja e leksioneve

mbi rezultatet e prehistorisë shqiptare në Institutin Arkeologjik Gjerman të Athinës, nëUniversitetin e Athinës dhe në atë të Janinës, në Muzeun Arkeologjik të Sofies, në

Universitetin e Leçes dhe në atë të Barit, në Institutin prehistorik të Heidelbergut nëGjermani, në College de France, Paris etj.

Për këtë aktivitet të ngjeshur ndërkombëtar dhe kontribut të vlerësuar në arkeologjinëprehistorike, prof. Frano Prendi është zgjedhur anëtar i disa forumeve shkencore

ndërkombëtare, si në Institutin Arkeologjik Gjerman, në Këshillin Ndërkombëtar tëStudimeve Indevropiane dhe Thrake, në Këshillin Ndërkombëtar të zhvillimit të shkencës,

në redaksinë e revistës “Prehistoire Europenne” të Universitetit të Liezhit (Belgjikë),

në “Bulletin de la societe prehistorique Ariege Pyrennees” (Francë) etj.

Vlerësimi që komuniteti i arkeologëve i bën kontrributit dhe personalitetit shkencor

të prof. Frano Prendit, është njëkohësisht vlerësim dhe mirënjohje edhe për të gjithë

arkeologët e tjerë shqiptarë të brezit të tij dhe atij më të ri.

Tiranë, më 18. 05. 2009

16 V. Milojçiç, Mardhënjet thesalo-shqiptare në kohën e neolitit tdhe të bronzit, Kuvendi I iStudimeve Ilire(15-20 shtator 1972), Tiranë 1974, f. 137.17 A. F. Harding, Ilirët, Italikët, Mikenasit. Lidhjet transadriatike gjatë periudhës së bronzittë vonë, Kuvendi I i Studimeve Ilire (15-20 shtator 1972), Tiranë 1974, f. 211.


FRANO PRENDI - A LIFE IN ARCHAEOLOGY(ON HIS 80TH ANNIVERSARY)

Frano Prendi is one of the founders of Albanian Archaeology and a representative

of the first generation of post-WWII archaeologists. Born on 27.08.1928 in the city of

Shkodra, he was raised in a patriotic family and in the typical Shkodra city environment.

His father, Simon Prendi, graduated in San Demetrio Corona (Calabria) and was one of

the most respected teachers of the city of Shkodra. He was friends and collaborator

with many distinguished personalities of this city and along with them he was active

in the patriotic movements for the independence and consolidation of the young

Albanian State during the period between the two world wars.1

Frano Prendi received his elementary education and the first six years of high school in

the Franciscan lycée of Shkodra and after it was closed, along with other clerical schools in

February 1946, he continued his high school education in the state school, where he

graduated with outstanding result in the year 1947. Since the year 1943 when he was 15

years of age, Prendi was involved in the antifascist youth groups of the city, contributing

and supporting the war for national liberation, whose veteran he is in nowdays.

In the first years after WWII, Prendi is involved in the city’s artistic life, participating

in its representative chorus and acting in some of the theatre plays of the period. He

even ventures into writing poetry some of which he himself had the opportunity to

perform for the art-loving public of Shkodra. This modest artistic activity nurtured in

the young Frano Prendi the desire to pursue a degree in Drama in order to become a

trained actor of the theatre stage.

In 1947 his life changed forever by taking a different direction. Thanks to his

outstanding high school results, Prendi was awarded the right to pursue a University

degree in the Faculty of History and Philology in Belgrade. He could only complete one

year of the degree as the political relations between Albania and ex-Yugoslavia forced

him to leave Belgrade and continue his studies in the same subject in the capital of

Bulgaria. Graduated with excelling results in the Faculty of History and Philology in

1 The press of that period wrote in celebration of the 25th year of independence andreports how the event was celebrated in the mountain region of Shkodra: “A flag washeld high on a tall spire in Suka of Gruda, brining joy to all the mountaineers, who cheered forlong with gun shooting. One must not forget that in that time, the national flag was distributedto the mountaineers by Pjetër Nushi and Kol Ivanaj and later by Karl Prenushi, Zef Kurti,Luigj Kodheli, Simon Prendi, Hiluk Koliqi and Palokë Traboini”. See: Kolec Traboini, Hyllii Dritës, no. 11, 1937, p. 523.

26

the University of Sofia in 1951, he was recommended by the Tirana Institute of Science

to take a specialisation course in the field of archaeology at the Sofia Museum of

Archaeology for a period of six months. It is precisely this period that a bond for life

would be created between Frano Prendi and archaeology. In March 1952 he returned

in the country and began to work as archaeologist straight way in the Tirana Institute

of Science Museum of Archaeology which was founded in the year 1948. He thus,

commenced the long and difficult road of science which he still pursues today. His

youthful drive and passion for this field would accompany him throughout his life,

making him the most deserving of the phrase “a life in archaeology’.

It is a happy coincidental case, that professor Prendi’s Festschrift concurs with the 60th

year of the birth of Albanian archaeology. As one of its founders, along with other honoured

figures of the field such as Hasan Ceka, Selim Islami, and Skender Anamli, he represents an

important part of the life and history of Albanian archaeological studies. In this historic

moment we have the opportunity to briefly present what is a long and successful career in

Albanian archaeology and ancient history in general and in Albanian prehistory in particular.

It is interesting that this central figure of Albanian archaeology, while well known in

the academic world in and outside Albania, has been little known by the wider public

within the country as a consequence of his negligence towards publicity. This has also

been aided by the fact that he is often known by the shortened version of his name, Cesk,

and not by his real name Frano, which in some cases has been cause for the confusion of

his identity. This is so true that his students in the Faculty of History, where he lectured

archaeology in the years 1959 – 1966, knowing him as Cesk, would often tell him that

they had read the work by Frano Prendi on the subject of the Illyrian culture.

For 50 continuous years, Frano Prendi researched and excavated sites and tumulus

cemeteries in a country that, prior to his work, was considered as a ‘blank patch’ in the

prehistoric map of South-East Europe. Each year, he and his colleagues would spend

the summer and often the autumn in field projects, at a time when infrastructure and

on-site living conditions were minimal. Archaeologist lived in tents set up near the

excavation site, in very difficult conditions that often are unimaginable by the middle

and young generation of archaeologists. However, it was their great passion for this

profession and the love of the country which supported them in facing these challenges.

In merit of his contribution in the field of research and archaeological studies,

Prendi was awarded with the Naim Frasheri order twice by the President of the Council

of the Albanian Republic of the People. He was awarded this prize for the first time in

the year 1968 with the Order “Naim Frasheri of Class II” for: “tireless work and

important contribution given in determining the place of burial of the national hero,

Gjergj Kastrioti Skenderbeu”2. A further reward for his contribution would follow in

the year 1984, when he was awarded with the order “Naim Frasheri, Class I”: “for high

2 Decree by the Presidium of the People’s Parliamentary Council of Albania, 23. 09. 1968, no.4436.

Frano Prendi - a life in Archaeology

27

achievements in the field of prehistoric archaeology, for fruitful activity in his position

as scientific director of the respective sector as well as for his contribution in training

young archaeologists.”3 On his 75th anniversary the President of the Republic awarded

him with the High Order of “Great Master”: for distinct contribution in the making and

development of Albanian archaeology, in establishing the foundations of Illyrian

Studies in Albania and in training the young generation of archaeologists”4. In 1972

he won the prize “Scientific Collaborator” and in the year 1994 another title equivalent

to that of Professor followed: “Director of Research”.

His contribution in archaeological activity is substantial and many folded and it is

presented here summarised under the following categories:

1. Prehistoric archaeology

Prendi’s most valued contribution is in researching and developing the field of

Albanian prehistoric culture. He is the founder and director of the sector of prehistory

in the Albanian Institute of Archaeology. The start of his scientific research activity

dates as far back as 1952. The early years of his scientific career (1951 – 59) were

dedicated to the excavation and study of the culture of Illyrian tumulus cemeteries in

the territory of modern Albania. The specific orientation of archaeological studies

towards this field was dictated by the fact that Illyrian and proto-Illyrian cultures were

still little if not entirely unexplored. During this period he carried out the excavations

at the tumuli of Vajza, in Vlora, Vodhina, Bodrishta, and Kakavija in Upper Dropulli,

Mjeda and Grizha in Shkodra, as well as the excavations of the tumuli in the Valley of

Mat, etc. An important part in this first stage of his career constitutes the long programme

series of excavations of the tumuli in the Valley of Mat (1952 – 59), which should have

been excavated before the area was flooded by the artificial lake of the Ulza Hydro-

central. The excavations in this valley were undertaken by Frano Prendi and Selim

Islami and began with a sondage at the tumulus of Kokordhok, which served as a

starting point for a long term excavation programme in the Valley of Mat, during which

35 tumuli were excavated. The distinctly rich archaeological material recovered from

these excavations would enable the cognisance of the Illyrian culture of Mat.

It was clear from his early articles on the tumuli culture in Albania that Prendi was

a promising and serious scholar, whom would offer a lot to the field of prehistoric

archaeology in Albania. In his article on the tumuli of Vajza he, for the first time, posed

three fundamental questions with regard to Albanian prehistory: the question of the

beginnings of the Iron Age in the Albanian territory (11th century BC); the Illyrian

ethno-cultural belonging of the users of these tumuli; the question of the Illyrian–

Aegean relationship, which Prendi would engage with throughout the whole of his

3 Decree by the Presidium of the People’s Parliamentary Council of Albania, 03. 07. 1984, no. 69004 Decree by the Presidium of the People’s Parliamentary Council of Albania 03.12.2003, no. 4019

Adem BUNGURI

28

career in prehistoric studies. It would not be an exaggeration to say that these questions

were answered by the tumuli excavations carried out by him and continued later on by

his colleagues. The data recovered from the excavation of the tumulus of Vajza, in

Upper Dropulli and of those in Mat enabled Prendi to reach important conclusions

regarding another important issue, that of the ethno-genesis of the peoples of these two

periods in the Albanian territory. Also, since that time, he placed emphasis on the

presence of a culturally rich Illyrian group of peoples in the Valley of Mat, who were

similar to those from Glasinac in Bosnia. This great cultural similarity encouraged

Frano Prendi as well as prof. K. Kilian to introduce the term Mat-Glasinac, with which

he would denominate the Mat cultural group5 . Based on the results of later excavations

carried out by his colleagues in this field, Prendi drew several important conclusions

of cultural-historical nature which would constitute an important foundation for the

future of the prehistoric studies in Albania.

A new and more advanced stage in his career of scientific research was marked by

the excavations of prehistoric settlements. The most important and successful settlement

in relation to the history of research in Albanian prehistory is undoubtedly Maliq. This

multi–layered settlement was excavated during 10 campaigns, under the continuous

directorship of Prof. Frano Prendi in the years 1961-1966, 1973-1974 and 1989-1990, as

a result of which an area of 1000m2 was uncovered. These excavations are an

outstanding and prolific contribution by Prof. Prendi. Maliq will remain in the history

of Albanian archaeology as one of the main data sources for understanding Albanian

prehistory and the first stratigraphically excavated site as well as the first school which

trained the new generation of prehistoric archaeologists.

On the basis of this well stratified site at Maliq, would be formulated by Frano Prendi

for the first time, a secure relative chronology of the evolutionary phases of the culture

beggining since the late Neolithic till the end of early iron age. It was him who, for the first

time, placed emphasis on the issue of the genetic formation of the Eneolithic peoples of

Maliq. It was Frano Prendi, who studied the rich culture of Maliq on the basis of its clear

stratigraphy and rich archaeological documentation, producing hence the role model of

a study where analysis and synthesis are combined in the most adequate and admirable

way, evidencing the local features and characteristics of this culture, its relations to

contemporary groups and cultural complexes in the neighbouring or regional areas, the

interaction between them, etc. These achievements and others constituted a qualitative

change with regard to the study of prehistoric civilisation in our country and to varies

other issues that he brought to the scholarly attention. The discovery of this settlement

was of an even greater importance with regard to the cognisance and study of the Bronze

5 Prendi, F., 1974, Vështrim mbi kulturën e periudhës së parë të epokës së hekurit në Shqipëri,Iliria III, p. 121; K. Kilian, Koha e hershme e hekurit në Shqipëri, Kuvendi I i StudimeveIlire (15-20 September 1972), Tirana 1974, p. 257.


29

Age culture and its internal dynamics of a continuous development from the start of this

era. In Maliq’s stratigraphy, the Early Bronze Age culture, Maliq III a-b characterised by

new features is clearly defined and appears in clear contrast and immediately above the

Eneolithic deposit. This observation was of particular scientific importance and led to

important historic conclusions related to the genesis of this new cultural formation of the

early bronze age.

F. Prendi expanded the boundaries of the study into other regions in Albania,

creating thus a larger and more complete picture on the prehistoric development of our

country. It is sufficient to mention his excavations at Kamnik and Luaras, in Kolonja, at

Potgori and Sovjan in Korca, at Blaz and Nazir, in Mat at Belaj, in Shkodra etc., which

brought a larger body of documentation, creating thus a foundation on which the

further the study of prehistory and proto-history in Albania was based.

In the last years of his field activity (1993 – 2000), Prof. Prendi was co-director of the

Albanian–French Project at Sovjan. He led with full competence the excavation of the

Bronze and Iron Age site for several years until he retired. The excavations at Sovjan

carried out following contemporary methodology based on detail lab analysis,

confirmed the conclusions reached by Prof Prendi years before, during his work in the

neighbouring settlement of Maliq, which Bronze and Iron Age deposits are similar to.

Intensive field investigations enabled Frano Prendi to treat in his studies fundamental

issues of Albanian pre- and proto – history with the exception of the Palaeolithic and

Mesolithic periods, which did never fall under the domain of his study. He was the first

to identify the main characteristics and local distinctive features of the Albanian Neo-

Eneolithic civilisation and established the periodisation and relative chronology of its

development, its cultural relation to contemporary neighbouring cultures in the Balkans

and beyond, as well as the inclusive nature of these cultures towards cultural groups

and complexes of the larger Balkan and Mediterranean context.

His study of the cultures of Bronze and Iron Ages in Albania constitutes a specific

field and an important scientific contribution. Prendi evidenced the common

characteristics and local particularities of the cultures of these two eras and, for the first

time, he created the periodisation system and relative and absolute chronology for these

cultures. His research of these two eras enabled him to deal with particular aspects of the

development of metallurgy in the territory of modern Albania and the influences in its

development from outside this territory. Prendi was the first to evidence the close cultural

relations of cultures in the Albanian territory, especially of those in the south with the

Aegean civilisation, and the influences of the latter on the Bronze and Iron Age cultures

in Albania. The outstanding professional capacity and particular scientific intuition

which characterise him, led him to formulate for the first time the theory of unity and

diversion in the development of the Illyrian culture during the Iron Age.

Adem BUNGURI

30

2. Ancient Illyrian and Medieval archaeology

Although specialised in the field of prehistoric archaeology, Frano Prendi spanned

his research interests into later cultural fields of ancient and medieval periods, hence,

offering his contribution to the archaeology of these periods. In this context, his

excavations in Apollonia, in the Illyrian city of Irmaj, in Gramsh, Lissos, etc., are

particularly worthy of mention.

His contribution in this field began with his involvement in the Albanian-Soviet

project in Apollonia, in the years 1958 – 1960. In these excavations, Prendi and his

Russian colleague, N. Onaiko uncovered one of the richest Early Imperial Peristyle

houses of Apollonia, consisting of many rooms of polychrome mosaic floors and

decorated with a number of sculptures, among which a sculpture of Athina, with

which name, the authors of the excavation denominated the building itself.

At the Illyrian city of Irmaj located in Gramsh Prendi excavated in collaboration

with his colleague archaeologist Dimosten Budina, studying the fortification system of

the city and its material culture. Although this is situated on a hilltop which measures

979 m in absolute height, Prendi excavated successfully a topographically difficult

area, uncovering part of the circuit walls built of square blocks, the main gate into the

city characterised by an acute arch as well as a number of terracing walls. Also, the

cultural deposits yielded several different objects of Hellenistic date, which are testimony

of the relations of this site with the Apollonia and other surrounding ancient cities.

Products of local workshops marked by seals with Illyrian names, such as pithoses

and roof tiles were also recovered.6 In the conclusive part of his article on the ancient

hilltop city of Irmaj, Prendi suggests the possibility of its identifications as the Illyrian

city of the Dasare tribe, Kodrion7, mentioned by Polybius and Livy. The latter, while

describing the events of the Illyrian-Roman war of the year 200 BC places this city

immediately after Antipatrea (modern Berat) and specifies that it was a well fortified

city8. The phonetic corresponding of the name Kodrion of this ancient city with its

current name ‘ Kodra e Kalase’ is worthy consideration.

The excavations at the Illyrian city of Lissos were carried out partly during the time

when Frano Prendi had been transferred to Lezha (1967 – 1970) as well as in the time

after his return to Tirana9. He focused in further discovering and studying the city’s

fortification walls, completing most of this system. His fruitful collaboration with the

famous restorer Koco Zhegu, offered a much more in depth knowledge on the

fortification system than that provided by Prachniker, identifying new elements of this

system among which worth mentioning are a series of gates and towers, and establishing

in a clearer way the two main construction phases of the circuit walls, made small

6 F. Prendi-Dh. Budina, Kalaja e Irmajt(Gërmime të vitit 1960), Iliria II, 1972, p. 21-44.7 Idem, p. 44.8 Livy, XXXI, 27, 1, 5.9 F. Prendi-K. Zhegu, Qyteti ilir i Lisit. Origjina dhe sitemi i fortifikimit të tij, Iliria II, 1972, pp: 215-244.


31

scale excavations were carried out within and without the city walls, and in the medieval

cemetery of the city, carried out an admirable restoration programme of the city’s

fortification system was carried out, as well as some sondage excavations on the

Acropolis of the Selbum Mountain, where the circuit walls were also surveyed,

including sections of its proto-urban phase, confirming archaeologically the

autochthonous character of the Illyrian city of Lis, contra the previous hypothesis

according to which the city was founded by Dionysus of Syracuse. Through this long

term research activity at the site, the authors During his excavations at the ancient city

of Lis, Prendi uncovered an early medieval cemetery located on the terraces of the hill

near the castle. This instigated him to focus on the study of the city’s medieval history.

He excavated a large number of graves which contained cultural material that is typical

of the Arber culture of Koman, extending hence, its map towards Albania’s north-west

coastal area. The study of the archaeological material from this cemetery confirmed the

existing theory held by Albanian archaeology on the autochthonous character of the

Culture of Koman, which formation process was influenced by few elements from

cultures of the Roman and Byzantine provinces and the Avaro-Slavic culture10.

Based on later chance discoveries within the town and its periphery, such as a stone axe

found in the centre of the modern city, a considerable number of different types of bronze

axes, as well as other bronze finds, Prendi was able to further reinforce his conclusions on

the very early date of the first settlement at Lis. He remarked that the beginning of life at this

settlement must be sought as far back as the Bronze, and perhaps even the Neolithic period.

His time of service in Lezha coincided with the 500 anniversary of the Albanian

National Hero, Scanderbeg. On that occasion he was enrolled in investigation and

study of the tomb of Scanderbeg, which was till then unidentified. After a preliminary

study of the historical, oral and archaeological sources and especially based on the

testimony of Marin Barleti according to whom Scanderbeg was buried in the cathedral

of Saint Nicolas, Prendi continued his investigation with the identification of the location

of this cathedral. It was identified underneath the mosque Selimie in the city centre of

the modern town of Lezha, situated below the hill of the city of Lissos. The identification

of the cathedral which was converted into a mosque during the Ottoman rule, and was

later destroyed, was assisted by the presence of a fresco fragments which had survived

on the walls of the apse of the original church11. A memorial of our National Hero

stands currently above the ruins of the Cathedral of Saint Nicolas.

3. Historical studies

In the field of historical studies Prendi’s contribution consists in several studies

that are important in a national scale and were co-authored with Hasan Ceka, Selim

10 F. Prendi, Një varrezë e kulturës arbërore në Lezhë, Iliria IX-X, 1978-1980, pp: 123-142.11 F. Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, Konferenca II e Studimeve Albanologjike Vol.1,1969, pp: 241-247.

Adem BUNGURI

32

Islami and Skender Anamali. Such is the case of the two volumes on ‘The History of

Albania’ (the section on ancient history, Volume I and II, 1959 and 1965), and also his

work on the translated sources of the ancient authors on the Illyrians and Illyria “Selected

sources of Albanian History”, volume I(‘Illyrians and Illyria by the Ancient Authors’)

published in the year 1965 and re-published in 2002.

What has always served and still serves today as a table book for every scholar of the

ancient Illyrian history and culture is ‘Les Illyriens’ published in 1982 as well as the

Hildesheim archaeological album “Schätze aus dem Land der Skipetaren”, 1988. Prof. Frano

Prendi is also the author of many articles published in foreign archaeological journals,

as well as of pappers published in volumes of many international archaeological

conferences which he has been invited to. A particular place among his publications

outside Albania has undoubtedly the monographic study ‘The Prehistory of Albania’

published as part of the third volume of the academic series ‘The Cambridge Ancient

History’12, which constitutes an important source of information on Albanian prehistory.

3. Teaching activity and training of new archaeologists

Prof. Frano Prendi has carried out a long activity of university lecturing. He was

Professor of archaeology at the Faculty of history and Philology of teh University of

Tirana during the years 1959 – 1966. This activity was interrupted in 1967 by the waves

of the Chinese Cultural Revolution which shuddered the entire superstructure of the

Albanian society of that period, including archaeologists. With the pretext of specialists

circulation, many scholars were transferred from Tirana and among them Prendi, whom

was sent to work as a teacher of Russian language in a high school in Lezha (1967 –

1970). There he continued with the same dedication to work as a lecturer alongside the

intensive scientific research which he undertook in this city. Since the early excavations

of the Illyrian tumulus cemeteries, and in particular since his large scale and long term

excavations at the prehistoric settlement of Maliq, Prof. Frano Prendi carried out

simultaneously the task of teaching students and young archaeologists, creating hence,

a true school of prehistoric archaeology and a tradition that would continue to be applied

in all of his later excavations. He transformed his archaeological excavations at Maliq

into the school of Albanian prehistoric archaeology, where students of archaeology and

young archaeologists learned in practice the concepts of material culture and cultural

stratigraphy of a settlement, and their specific language and vocabulary. He taught them

the methods of scientific excavation and its historic interpretation. His scope was to

qualify and create a team of skilled archaeologists who would take further the study of

the pre- and proto-historic cultures in Albania. The foundation of this school in Albanian

prehistory, out of which came an entire generation of prehistorians who work to date in

this field, is undoubtedly a very valuable contribution of Frano Prendi.

12 F. Prendi, The Prehistory of Albania, vol. III, part. I, Chapter V, The prehistory of Balkans, TheMiddle East and Aegean World, tenth to eighth centuries B.C., Cambridge 1982, pp: 187-237.


33

He played a very important role in the scientific qualification of the new specialists,

leading them in their scientific research, in the process of excavations as well as in

completing their doctoral research. He always shows will and enthusiasm to advice

and explain with patience based on his long experience, the process of the re-elaboration

of archaeological material and its publication.

5. International scholarly activity

Prof. Frano Prendi is a distinct contributor in promoting and spreading the results of

the Albanian archaeological science in the international academic world. He has

participated in more than 20 international symposiums and conferences organised in

different countries around Europe and Asia, such as England (Sheffield), France

(Clermont-Ferrand), Germany (Munich, Bon, Berlin), Holland (Amsterdam), Italy (Verona,

Taranto, Foggia, Cosenza, Udine, Lecce, Bari), Turkey (Ankara), Rumania (Bucharest),

Bulgaria (Sofia), Greece (Athens, Ioannia), Serbia (Belgrade), Croatia (Zagreb, Dubrovnik),

Bosnia (Mostar), Slovenia (Ljubljana), Spain (Palma de Majorca)13 etc.

His scientific papers have been welcomed and valued and in specific cases they

have even caused debate in the scientific audience, regarding for instance issues such

as the chronology and origin of the painted pottery from Devoll, the typological re-

dating of archaeological material, etc. The consideration of his theories and studies by

many foreign scholars shows clearly that Frano Prendi’s scientific work has been

prized by the international opinion. One of them was Prof N. G. L Hammond who, in

his study on Epirus and Macedonia as well as in his personal comments in

international scientific forums referred often to Prendi’s research. In The First Conference

of Illyrian Studies Prof. Hammond says: ‘Frano Prendi and his colleagues have done a

miracle”14. Prof. Milojcic of the University of Heidelberg, while referring the discoveries

at Maliq, emphasised “of particular interest is the large number of object recovered at Maliq

and their stratigraphic context....I agree with Prof. Frano Prendi’s interpretation of the objects

discovered at Maliq as the remains of the cultures that pertain to the late phase at Dimini,

Larisa, Rrahmani and to the early Aegean Bronze Age15. Prof. Anthony F. Harding of

Cambridge University expressed his consideration in these words: ‘I would like to mention

in particular Frano Prendi, whom I thank sincerely’16.

Another aspect related to his international scientific activity is his position as visiting

lecturer of Albanian Prehistory at the German Institute in Athens, in the Universities of

13 I. Gjipali, Curriculum Vitae of Frano Prendi, Tiranë 2003.14 N. G. L. Hammond, Varrimi me tuma dhe problemet e etnogjenezës, Kuvendi I i StudimeveIlire (15-20 shtator 1972), Tirana 1974, p. 153.15 V. Milojçiç, Mardhënjet thesalo-shqiptare në kohën e neolitit tdhe të bronzit, Kuvendi I iStudimeve Ilire (15-20 shtator 1972), Tirana 1974, p. 137.16 A. F. Harding, Ilirët, Italikët, Mikenasit. Lidhjet transadriatike gjatë periudhës së bronzit tëvonë, Kuvendi I i Studimeve Ilire(15-20 shtator 1972), Tirana 1974, p. 211.

Adem BUNGURI

34

Athens and Ioannina, in the Archaeological Museum of Sofia, in the Universities of Lece and

Bari, in the Heidelberg Institute of Prehistory in Germany, in the French College of Paris etc.

For the wide international activity and the valued contribution in prehistoric

archaeology, Prof. Prendi was elected member of several international scientific forums:

German Institute of Archaeology, International Council of Indo-European and Thracian

Studies and International Council of Science Development. He is also a member of the

editorial boards of the journal ‘Prehistoire Europenne’ of the University of Liege (Belgium),

the ‘Bulletin de la societe prehistorique Ariege Pyrennees’ (France) etc.

The prizing that the community of archaeologists is duly doing to the scientific contribution

and personality of Prof. Frano Prendi is in the same time a prizing and appreciation towards

all other Albanian archaeologists of his generation and younger one.

Tirana, 18.05. 2009


35

B i b l i o g r a f i a

Disa rezultate të ekspeditave arkeologjike në rrethin e Vlorës gjatë viteve 1953-1954, BSHSH, 1955, 3, f. 116-126.

Zbulime të kulturës ilire në luginën e Matit, BSHSH, 1955, 1(me bashkëautorë) f. 110-135.

Mbi rezultatet e gërmimeve në fshatin Vodhinë të rrethit të Gjirokastër, BSHSH,1956, 1.f.180-191.

Tumat në fushën e fshatit Vajzë, BSHSH, 1957, 2, f. 76-10.

Sëpata të pabotuara të epokës së bronzit të zbuluara në Shqipëri, BUSHT, 1958,1, f.207-217.

Materiale ilire të zbuluara në Shqipërinë veriore, BUSHT, 1958, 2, f.109-136.

Butrinti, broshurë e ilustruar (vështrim historiko-arkeologjik), Tiranë 1958, 32 f.+ 35 tab.

Historia e Shqipërisë, Tiranë 1959, vëll. I. Pjesa I. (me bashkëautorë, ribotuar nëvitet 1965, 2002).

Tumat në fshatin Kakavi dhe Bodrishtë të rrethit të Gjirokastrës, BUSHT, 1959,2, f. 190-211.

Kalaja e Irmajt (me bashkëautorë), BUSHT, 1963, 4,f. 33-60.

Skulptura e Apollonisë (me bashkëautorë), Studime historike 1964, 2, f. 25-85.

Vazhdimësia e kulturës ilire në kulturën e hershme mesjetre shqiptare(mebashkëautorë), Konf. I i Studimeve Albanologjike, 1965, f. 468-477.

Të dhëna të reja mbi llashtësinë ilire në territorin e Shqipërisë, Konf. I e StudimeveAlbanologjike, I, 1965, f. 635-638.

Burime të zgjedhura për Historinë e Shqipërisë, vëllimi I, “Ilirët dhe Iliria tekAutorët Antikë”. (“Les Illyriens et l’Illyrie chez les Auteurs Antiques), (mebashkëautorë), s/v nr. 182, vol. I, Tiranë 1965, 591 f.,me 2 harta.

La Civilisation prehistorique de Maliq, Studia Albanica 1966, 1, f. 255-300.

Vendvarrimi i Skënderbeut, Konf. II Studimeve Albanologjike, I, 1969, f. 241-247.

La civilisation prehistorique de Maliq, Actes du premiere Congres de AIESEE,Sofie 1970, f. 673-685.

Rezultatet e gërmimeve arkeologjike të vitit 1970 në Kamnik të Kolonjës, BuletinArkeologjik, 1971.

Kultura ilire e luginës së Drinos (me bashkëautorë), Studime historike 1971, f.137-171.

36

Vendbanim i neolitik në fshatin Kamnik të rrethit të Kolonjës (me bashkëautorë),Iliria I, 1971.

Qyteti ilir i Lisit, origjina dhe sistemi i fortifikimit të tij, Studime historike 1971,1,f. 155-205 dhe Iliria II, 1972, f. 215-244.

Tipare të neolitit të vonë në Shqipëri në dritën e zbulimeve të reja, Studimehistorike, 1972, 2, f. 83-110.

Urbanizimi i Ilirisë së Jugut në dritën e të dhënave arkeologjike, Kuvendi I iStudimeve ilire, (15-20.09.1972), Tiranë 1974, 107-122; Studime historike, 1972,3, f. 79-96, Studia Albanica, 1972, 2, f. 105-123.

The relations between the territory of Albania and the World Egean during thebronze Age and the beginning of the Iron Age, Shefield 1973.

Vështrim mbi kulturën e periudhës së parë të hekurit në Shqipëri, Iliria III, 1974, f. 103-139.

Gërmime të vitit 1973 në Maliq, Iliria III, 1974, f. 389-393.

Aspects de la vie sociale, economique et culturelle de Lissos, Posebna Izdanja,Knjiga XXIV, Kn. 6, Sarajevo 1975.

Neoliti dhe eneolitit në Shqipëri, Iliria VI, 1976, f. 21-99.

Paleoliti dhe mezoliti në Shqipëri, kumtesë e mbajtur në Romë 1977.

Epoka e bronzit në Shqipëri, Iliria VII-VIII, 1977-1978, f. 5-71.

Vështrim mbi kulturat neolitike dhe të epokës së bronzit në Shqipëri, Studimehistorike,1979, 4, f. 127-149. Studia Albanica, 1979, 2, f. 163-182.

Një varrezë e kulturës arbërore në Lezhë, Iliria IX-X, 1979-1980, f. 123-194.

Romaja parahistorike( recension) Iliria 1981, 1, f. 263-267.

Të dhëna të reja mbi neolitin në Shqipëri(me bashkëautorë), Iliria 1981, 2, f. 15-49.

Dy mbishkrime latine ndërtimi nëga qyteti i Lisit, Iliria 1981, 2,f. 153-163.

The prehistory of Albania, Cambridge Ancient History, vol.. III, part. I, Theprehistory of Balkans, The Middle East and Aegean World tenth to eightthcenturies B.C., Cambridge 1982, f. 187-237.

Die Bronzezeit und der Beginn der Eisennnzeiit in Albanien, SudosteuropaZwischen 1600 und 1000 v. Chr. Munchen 1982, f. 203-233.

La culture eneolithique de Maliq dans l’Albanie de Sud-Est, Interaction andacculturation in the Mediterranean, II, Amsterdam 1982, f. 33-81.

Les Illyriens, Tiranë 1985 (frëngjisht) (me bashkëautorë).

Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit, Iliria 1983, 1, f. 203-208.

Frano Prendi - bibliografia

37

Një depo sëpatash prej bronzi nga Torovica e Lezhës, Iliria 1984, 2, f. 19-43.

Unitet dhe veçori të kulturës ilire të epokës së hekurit në territorin e Shqipërisë,Iliria 1985, 1, f. 63-92.

Mbi formimin e kulturës dhe të etnosit ilir në territorin e Shqipërisë gjatëepokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit, Iliria 1985, 2, f. 83-117.

Alcune considerazioni sulla ceramica dipinta ‘Devolliana” della tarda eta del Bronzoe del Ferro antico, Magna Grecia, Epiro e Macedonia, Napoli, 1985, f. 81-96.

L’Albanie et le monde Egeen, Dossier Histoire et Archeologie, 11, Paris 1986.

Sur les traces de la prehistoire albanais, Dossier Histoire et Archeologie, 11, Paris 1986.

Rreth zhvillimit urbanistik të Lisit, Iliria 1986, 1, f. 57-66.

Gërmimet arkeologjike të vitit 1987-Belaj (Shkodër), Iliria 1987, 2, f. 241-242.

Kërkimet arkeologjike në fushën e kulturës pre dhe protohistorike ilire nëShqipëri, Iliria 1988, 1, f. 5-33.

Epoka e bronzit dhe e hekurit në kërkimet shqiptare, Iliria 1998,1-2, f. 73-91.

Schätze aus dem Land der Skipetaren, Katalogu i Ekspozitës së Hildesheim-it (mebashkëautorë), Mainz 1988.

Gërmimet arkeologjke të vitit 1989 në sektorin C të Maliqit (me bashkëautorë),Iliria 1989, 2, f. 265-266.

L’Age du Bronze en Albanie, kumtesë e mbajtur në sesionin e AIESEE, Sofie 1989.

Le Neolithique Ancien en Albanie, Germania, 68/2, 1990, f. 299-326.

Neoliti i hershëm në Shqipëri, 1990.

La continuite ethno-culturelle illyro-albanaise et la formation du peuple albanais,Sudosteuropa-Studie, 48, Bonn-Munchen 1991, f. 11-17.

La Chaonie prehistorique et ses rapports avec les regions de l’Illyrie du Sud,Illlyrie Mèridionale et l’Epire dans l’Antiquite, II, Paris 1991, f. 17-28.

Tumuli dell eta del Ferro in Albania, Cosenca (Italy) 1993.

Une datation pour l’Age du cuivre de l’Albanie, l’Anthropologie, Paris 1993,tome 97, f.493-502.

Gërmimet arkeologjike të vitit 1993 në Sovjan, Iliria 1993, 1-2, f. 294-295.

Të dhëna të reja mbi neolitin e hershëm të zonës së Dibrës, Dibra dhe etnokulturae saj, I, (19-21.XI. 1993), Dibër 1995, f. 33-39.

Sovjan (Albanie) (me bashkëautorë), BCH, 118, 1994, Athènes f. 231-233.


38

Sovjan (Albanie) (me bashkëautorë) BCH, 119, 1995, Athènes, f. 789-790.

Les fouilles de Sovjan et la question des relations entre l’Albanie et l’Egèe duBronze: The Bronze Age in Europa (me bashkëautorë), Athènes 1995.

L’age du Bronze ancien et moyen en Albanie et ses rapports les regionsavoisinantes Sudosteuropa Schriften, Band 17, Munchen-Berlin 1995, f. 243-265.

Modelle e strutture insediative il Neolitico e l’Eneolitico in Albania (me bashkëautorë)Mem. Museo civ. St. Nat. Verona, sez. Scienze Uomo, 4, 1995, f. 99-103.

Riti funerari nel territorio dell’Albania nella preistoria, Simposium ndërkombëtarorganizuar në Tiranë, 1995.

Probleme dhe rezultate të arkeologjisë shqiptare, Seminari XVII ndërkombëtarpër gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Tiranë 1995, f. 83-92.

Sovjan(Albanie) (me bashkëautorë) BCH, 120, 1996, Athènes, f. 995-1026.

Sovjan un habitat de l’age du Bronze et du Fer ancien (me bashkëautorë) “L’Illyriemeridionale et l’Epire dans l’antiquite, III, 1996.



L’archeologie albanaise et ses problems dans, “Les politiques de l’Archeologie”EFA, Athènes 2000, f. 281-286.

Les relations entre l’Albanie et l’Egee a travers le prehistoire, “L’Albanie dansl’Europe prehistorique”, BCH, Athenes 2002, f. 85-96.

Historia e Shqipërisë, Tiranë 2002, vëll. I. Pjesa I. (me bashkëautorë).

La ceramique “impasto” de Butrint, Butrint I, Athenes, 2003.

Një vështrim rreth banesës antike të Apollonisë,(me bashkëautor A. Skënderaj),Iliria 2003-2004, 1-2, p. 215-228.

La Chaonie prehistorique( aperçu general), Butrint I, Athenes 2005, f. 32.

Les Domus d’Apolonia, (me bashkëautorë), Apollonia A’Illyrie,1, AtlasArcheologique et Historique, Ecole Française de Rome, 2007, p.290-300.

Studime Arkeologjike, I, Prishtinë 2008.

Archaeological Studies, II, Prishtinë 2008

Bronzi i hershëm në Shqipëri(The Early Bronze Age in Albania) (me bashkëautorë),Prishtinë 2008.


Petrika LERA, Gilles TOUCHAIS dhe Cécile OBERWEILER

NDIHMESA E GËRMIMEVE TË SOVJANIT PËRKRONOLOGJINË ABSOLUTE TË PREHISTORISË SHQIPTARE

HyrjeDeri në fillim të viteve 1990 nuk kishte asnjë datim absolut për prehistorinë e

Shqipërisë, në përgjithësi, dhe për atë të pellgut të Korçës, në veçanti. E vetmja mënyrë

për të datuar një shtresë banimi ose një varr prehistorik ishte kronologjia relative, e

cila, sikurse dihet, e daton një fakt arkeologjik në lidhje me një sekuencë referimi

krono – stratigrafike. Në rastin e pellgut të Korçës, sekuenca e referimit ishte ajo e

vendbanimit të Maliqit, një vendbanim i tipit « palafit » i ngritur në breg të një liqeni që

sot është tharë. Në këtë vendbanim, gërmimet e ndërmarra, duke filluar nga viti 1961,

nën drejtimin e Frano Prendit kishin vënë në dukje një sekuencë të një niveli përdorimi

për një kohë shumë të gjatë – më i gjati madje i të gjitha vendbanimeve prehistorike

shqiptare. Nivelet arkeologjike, që mbivendosen njeri mbi tjetrin në një trashësi prej

rreth 4 m, kishin qenë emërtuar me numra {nga I në IV) dhe ndonjëherë edhe me

nëndarje të brendshme (IVa, IVb, IVc, etj.), që i përkonte secila një faze kronologjike.

Secila prej këtyre fazave karakterizohej nga një material arkeologjik i gjetur në shtresën

përkatëse : Maliq I me qeramikën me zbukurim të pikturuar me ngjyrë të kuqe mbi tëbardhë e tipit Dimini, Maliq II me poçerinë e lëmuar gri ose të zezë me zbukurim me

kanelyra ose të incizuar të tipit Vinça, etj.1 Në këtë mënyrë, kur zbulohej, në një

vendbanim të ri, një nivel përdorimi me qeramikë me zbukurim me ngjyrë të kuqe mbi

të bardhë, mund të thuhej se ky nivel ishte i njëkohshëm me fazën I të Maliqit : ky

është parimi i kronologjisë relative.

Por për këtë nuk mund të qëndrohej vetëm në këtë shkallë lokale. Nëse do donim të

kuptonim zhvillimin kulturor të Shqipërisë gjatë prehistorisë dhe marrëdhëniet e saj me kulturat

fqinje, do duhej që ta rivendosnim atë në një kuadër gjeografik më të gjerë : atë të botës

egjeane dhe ballkanike. Për këtë do ishte e nevojëshme të përcaktohej se cilave periudha

kronologjike u përkonin fazat e ndryshme të Maliqit. Edhe këtu, i vetmi mjet në dispozicionishte kronologjia relative, e mbështetur në krahasimin midis materialit arkeologjik të konteksteve

1 F. PRENDI, La civilisation préhistorique de Maliq, Studia Albanica 3 (1966), f. 255-280.

ILIRIA NR. XXXIII

40

shqiptare dhe atij të zonave kulturore fqinje, në veçanti të krahinave egjeane. Për këto tëfundit, në fakt, disponohej një sekuencë e përcaktuar tashmë mirë, sepse, në botën egjeane,kërkimet për prehistorinë kishin nisur që nga fundi i shekullit XIX, në sajë të arkeologëve siSchliemann, Evans apo Tsountas. Krahasimi midis konteksteve prehistorike shqiptare dheegjeane u bë i mundur me praninë në Shqipëri të një numri objektesh me origjinë apo ndikimegjean. Në këtë mënyrë u arrit që të përcaktoheshin sinkronizime midis fazave të Epokës sëBronzit shqiptar dhe atyre të Epokës së Bronzit egjean. Në këtë stad, megjithatë, datimetabsolute që mund të propozoheshin për periudhat e mëdha të prehistorisë shqiptare do të ishinshumë me përafërsi, sepse do të ishin jo të drejpërdrejta, të mbështetura para së gjithash nëkronologjinë e objekteve egjeane (ose ballkanike) të gjetura në Shqipëri. Por, nuk dihet gjithmonëme çfarë shpejtësie kanë qarkulluar këto objekte, sa kohë ka kaluar, përshembull, midismomentit kur një enë ka qenë prodhuar në Peloponez dhe momentit kur ajo ka qenë vendosurnë një varr të luginës së Matit apo përdorur në një vendbanim të pellgut të Korçës.

Në këto kushte, do të bëhej shumë e vështirë të rivendoseshin saktësisht fazat ezhvillimit të prehistorisë shqiptare në sekuencën evolutive të kulturave të BallkanitJug-perëndimor dhe, më në përgjithësi, të Evropës lindore. Nuk do të ishte e mundur,pra, të kuptoheshin ndërveprimet, as edhe të përcaktohej kohëzgjatja reale e fazave, eaq më pak ritmi i ndryshimeve. Për këtë, do të duhej të kishim datime absolute.

Datimet e para abolute : Maliq II, KonispolDatimi i parë me radiokarbon në Shqipëri është bërë në vendbanimin e Maliqit, në

pellgun e Korçës, mbi bazën e grurit të karbonizuar të nxjerrë në nivelin IIa. Rezulati,i botuar në vitin 1991 nga F. Prendi dhe J. Guilaine, tregon se ky nivel, që i takonKalkolitikut, datohet në 5530 ±110 BP, domethënë në gjysmën e dytë të mijëvjeçaritIV para Krishtit.2 Kemi këtu një informacion sigurisht të çmuar, por karakteri i veçuari këtij datimi e kufizon rëndësinë e tij, sepse dihet që, për të qenë me të vërtetë i saktë,një datim me karbon 14 duhet të përfshihet në një seri të organizuar, e vetmja mënyrëpër të qenë të sigurt se ai nuk është i imituar.

Disa vite më vonë, seria e parë e organizuar e datimeve me radiokarbon është përftuarnë një vendbanim prehistorik të Shqipërisë jugore, por larg pellgut të Korçës, pranë Sarandës,në shpellën e Konispolit. Në këtë shpellë, në fakt, gërmimet e ndërmarra midis viteve 1989dhe 1994 nga një ekip amerikano-shqiptar i bashkëdrejtuar nga K. Petruso (Universiteti iTeksas) dhe M. Korkuti (Instituti Arkeologjik i Tiranës), bënë të njohur një sekuencëstratigrafike prej shtatë nivelesh kryesore që shkojnë nga fundi i Paleolitit në Epokën eBronzit, me një seri prej dhjetë datimesh absolute që përfshijnë rreth 20 000 vjet3. Por kjosekuencë është veçanërisht interesante për periudhat më të herëshme të prehistorisë(Paleoliti, Mezoliti, Neoliti) sepse, për gjithë epokën e Bronzit, që vazhdon më shumë se3 000 vjet, ajo jep vetëm një datim, që vjen për më tepër nga një shtresë jo e rregullt.

2 J. GUILAINE, F. PRENDI, Dating the Copper Age in Albania. Antiquity 65 (1991), f. 574-578.3 M. KORKUTI dhe të tjerë, Konispol cave, Albania. Iliria 26 (1996), f. 209-224.

Ndihmesa e gërmimeve të Sovjanit për kronologjinë absolute të prehistorisë shqiptare

41

Të dhënat e gërmimeve të SovjanitJanë pikërisht gërmimet e ndërmarra në vitin 1993 në vendbanimin lakustër të Sovjanit,

pranë Maliqit, nga një ekip kërkimor franko – shqiptar, që dhanë më në fund serinë më tëgjatë të datimeve absolute që kemi sot në dorë për prehistorinë e Shqipërisë. Gërmimetqë vazhduan deri në vitin 2006, nxorën në dritë një skuencë stratigrafike prejkatërmbëdhjetë shtresash, që i përket një kohe përdorimi pak a shumë të vazhdueshëm,që zgjat më shumë se 6 000 vjet, nga fillimi i Neolitit deri në periudhën e parë të Hekurit,epokë në të cilën vendbanimi u mbulua përfundimisht nga ujërat e liqenit të Maliqit (fig.1). Në sajë të disa mostrave karboni të marra në pjesën më të madhe të shtresave, u bëe mundur të kemi një seri prej tridhjetë e pesë datimesh absolute me metodën e karbonit14 (fig. 2). Po kështu, kemi mundur të kryejmë analiza dendrokronologjike falë cilësisëshumë të mirë të ruajtjes së gjurmëve të ndërtimit prej druri me vjetërsi prej më shumëse 4 000 vjetësh. Për arsye teknike, këto analiza nuk kanë bërë ende të mundur që tëpërftohen datime bsolute, por, të kombinuara me datimet radiokronologjike, ato lejojnë, tëpaktën në një rast, të përcaktohet kohëzgjatja e saktë e përdorimit që i përket një shtrese.

Në fakt, elementet e kronologjisë absolute të ofruara nga gërmmet e Sovjanit grupohenrreth tre momenteve–kyç të prehistorisë së Ballkanit : fillimi i Neolitit, kalimi nga Bronzii Hershëm në Bronzin e Mesëm, dhe kalimi nga Bronzi i Vonë në Hekurin e Hershëm.

Do t’i shqyrtojmë këto të dhëna duke ndjekur sensin e gërmimit (nga sipërfaqja drejtfundit), pra duke u zmbrapsur në kohë, që nga nivelet më të vona në ato më të hershme.

Kalimi nga Bronzi i Vonë në Hekurin e HershëmNë vendbanimin e Sovjanit, këto periudha përkojnë me nivelet e fundit të përdorimit

përpara braktisjes përfundimtare të vendbanimit dhe mbulimit të tij nga ujrat e liqenit.Nën shtresat 1-3, që praqesin episode të ndryshme sedimentimi të mëvonshme ngabraktisja e vendbanimit, shtresat 4, 5a et 5b kanë dhënë një mateial i cili, në pikëpamjetë kronologjisë relative, është i ngjashëm me atë të fazës IV të Maliqit : qeramikëmonokrome lokale me baltë të çelur, qermikë me pikturim mat, fragmente protokorintike,etj. Kujtojmë se faza IV e Maliqit është tradicionalisht e lidhur me Hekurin e Hershëmdhe e datuar përafërsisht midis shek. X dhe shek. VIII para Krishtit.

Poshtë shtresës 5b ndodhet shtresa 5c, materiali i së cilës është i ngjashëm me atëtë nivelit IIId të Maliqit. Prania, në këtë shtresë, e shumë fragmenteve qeramikemikene dhe submikene, sikurse dhe e objekteve të tjera të tipit egjean, që datohen nëfund të epokës së Bronzit (gjilpëra prej kocke, enë dhe armë bronzi), vertetojnë se kynivel, sikurse niveli IIId i Maliqit, datohet në Bronzin e Vonë4.

4 G. TOUCHAIS, P. LERA, L’Albanie méridionale et le monde égéen à l’âge du Bronze : problèmeschronologiques et rapports culturels », në I. GALANAKI, H. TOMAS, Y. GALANAKIS, R. LAFFINEUR

(éds), Between the Aegean and Baltic Seas : Prehistory Across Borders. Proceedings of theInternational Conference, Zagreb, 11-14 April 2005, Aegaeum 27, Liège (2007), f. 141-147.


42

Për shtresat e Hekurit të Hershëm dhe të Bronzit të Vonë në tërësi, në Sovjankemi 25 datime me radiokarbon : një seri e parë prej nëntë datimesh, që i takojnë

tërësisht shtresës 5c, e realizuar midi viteve 1993 dhe 1995 nga laboratori i Qendrës sëDatimeve me anë të Radiokarbonit (Universiti Lyon I) me ndihmën e metodës klasike ;

dhe një seri e dytë prej gjashtëmbëdhjetë datimesh që u takojnë shtresave 4, 5a et 5c,e realizuar në vitin 2007 me metodën SMA në Laboratorin e Matjes së Kabonit 14

Artemis (CEA Saclay, Gif-sur-Yvette).

Fig. 1.


43

Duke grupuar të gjitha datimet në një diagramë (fig. 2), mund të bëjmë shumë

vërejtje interesante. Po kufizohemi në tre të mëposhtëmet :

1. Të dy datimet e përftuara për shtresën 4 janë a priori dukshëm më të ulta seato që do të priteshin për Hekurin e Hershëm. Kjo megjithatë mund të shpjegohet

me faktin që kjo shtresë nuk është një nivel përdorimi por një shtresë braktisjeje :është fjala në fakt për një shtresë turbe që është grumbulluar në fund të liqenit pas

braktisjes së vendbanimit, dhe që ka mbetur pra e ekspozuar për një kohë shumë tëgjatë.

2. Për sa u takon shtresave 5a et 5b, datimet absolute (midis1000 dhe 700 paraKrishtit) përputhen me të dhënat e kronologjië relative për t’i përcaktuar ato si të

Hekurit të Hershëm, kurse të dhënat e gërmimit ishin ndonjëherë ekuivoke.3. Niveli i fundit të Bronzit të Vonë (shtresa 5c) del të ketë qenë, falë datimeve

absolute, me një zgjatje shumë të madhe, që nuk mund të kapej nëpërmjet materialit.Duket në fakt se ky nivel mbulon të katër shekujt e fundit të Bronzit të Vonë, nga

shek.XIV në fund të shek.XI, domethënë që ai shtrihet, me terma të kronologjisëegjeane, nga HR IIIA në periudhën submikene5.

Kalimi nga Bronzi i Hershëm në Bronzin e MesëmNë sekuencën e Maliqit, Bronzi i Mesëm përkon me nivelin IIIc, që karakterizohet

nga një qeramikë monokrome gri-e zezë me sipërfaqe të lëmuar. Në Sovjan, kjoqeramikë shfaqet në shtresat 7 dhe 8, që janë më të vështira për t’u gërmuar, sepse,

duke qenë se ndodhen poshtë nivelit mesatar të ujrave, ato janë gjithnjë të përmbytura.Paralelja me nivelin IIIc të Maliqit ka bërë që ne t’i datojmë këto shtresa si të

Bronzit të Mesëm. Por kronologjia absolute e kësaj periudhe ishte deri atëhere

shumë me përafërsi. Ajo mbështetej para së gjithash në analogjinë, në disa varre të

Shqipërisë (si në Vajzë apo Pazhok), me qeramikën e tipit Maliq IIIc dhe me objekte

egjeane tipike të Helladikut të Mesëm të avancuar ose të Helladikut të Vonë. Duke

u mbështetur në këto gjetje, Bronzi i Mesëm shqiptar ishte pra i datuar midis

shek.XVIII dhe shek.XV para Krishtit. Të dhënat e mbledhura në Sovjan tregojnë

se kjo kronologji është shumë e ulët. Në fakt, kemi katër datime me radiokarbon për

shtresën 7, të cilat shkojnë të gjitha aty rreth vitit 2000 para Krishtit. Kjo provon se

ndryshe nga sa tregonin kronologjitë tradicionale, Bronzi i Mesëm shqiptar nuk është

më i vonë se Helladiku i Mesëm6.

5 P. LERA, C. OBERWEILER, G. TOUCHAIS, Le passage du Bronze Récent au Fer Ancien sur le site deSovjan (bassin de Korçë, Albanie) : nouvelles données chronologiques, në J.-L. LAMBOLEY

(éd.), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité V, Actes du Ve Colloque internationalde Grenoble (8-11 octobre 2008), në shtyp.6 P. LERA, G. TOUCHAIS, Le Bronze Moyen dans le bassin de Korçë à la lumière des fouilles deSovjan, në P. CABANES, J.-L. LAMBOLEY (éds), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité IV,Actes du IVe Colloque international de Grenoble (10-12 octobre 2002), Paris (2004), f. 23-38.


44

Për shtresën 8 kemi, për fat të keq, vetëm një datim absolut, që ngatërohet praktikisht

me datimet e shtresës 7. Por analizat dendokronologjike na japin infrmacione plotësuese

me shumë vlerë. Gërmimet kanë treguar në fakt se shtresa 8 përbëhet nga një

mbivendosje prej dhjetë horizontesh ndërtimi me dru të rrëzuara, nga të cilët horizonti

i parafundit përmban pikërisht një shtëpi të madhe në formë abside me një gjatësi prej

pesëmbëdhjetë metrash, muret me thupra të së cilës janë të ruajtura në një lartësi prej

rreth 50 cm, dhe një rrugë e shtruar me trungje që kalon në veri të shtëpisë.

Fig. 2.


45

Analiza dendokronologjike e disa qindra kampioneve prej druri të marra në këtostruktura ka lejuar të përcaktohet, në mos datimi absolut i shtresës 8, të paktën jetëgjatësiae saj, që është saktësisht 210 vjetë (pra, mesatarisht, dhjetë vjetë për çdo horizont).

Në se do të pranonim, për fillimin e shtresës 7, një datë të përafërt me vitin 2000 paraKrishtit, kjo bën që ta çonim shtresën 8 në dy shekujt e fundit të mijëvjeçarit të III. Kjosugjeron që fillimi i fazës Maliq IIIc, që përkon me shtresën 8 të Sovjanit, është i njëkohshëmjo me Helladikun e Mesëm, por me Helladikun e Hershëm III7. Me fjalë të tjera, duket më edrejtë që fillimi i fazës Maliq IIIc të vendoset më tepër në Bronzin e Hershëm se në Bronzine Mesëm. Është pikërisht kjo që po synon të provojë studimi i qeramikës që po bëhet sot.

Fillimi i NeolititDuke vazhduar gërmimin në shtresat më të thella, takohen në vazhdim shtresa 9,

që përmban shumë pak material arkeologjik dhe shtresa 10, që nuk ka fare material,gjë që flet për një braktisje, të paktën të pjesëshme, të vendbanimit.

Gjurmë, shumë të zbehta, të nivelit të banimit neolitik kanë qenë kapur poshtë, në shtresat11 dhe 13. Meqenëse këto nivele janë gjurmuar vetëm në një sipërfaqe shumë të kufizuar,me tre sondazhe të vogla të bëra në vitin 2001, gjatë thatësirës së madhe që e kishte tharëtërësisht kanalin, gjetjet përmblidhen në disa elemente dyshemeje prej druri dhe në njëgrusht coprash me zbukurim me impreso. Por katër fragmente karboni druri të marra nëkëto shtresa, bënë të mundur përcaktimin e kronologjisë absolute të tyre: shtresa 11, ku ugjetën coprat, datohet aty rreth 5500 para Krishtit (Neoliti i Mesëm); shtresa 13, që nukdha qeramikë por disa copa dyshemeje, rreth 7000 vjet para Krishtit (Neoliti i Hershëm) 8.

Pra, vendbanimi i parë lakustër në brigjet e liqenit të Maliqit, që është i njëkohshëmme vendbnimet më të vjetra neolitike të Ballkanit, ka qenë ngritur që në fillim tëmijëvjeçarit VII. Kemi të bëjmë këtu me një të dhënë shumë të rëndësishme përstudimin e procesit të neolitizimit në botën egjeane dhe ballkanike.

PërfundimNëse gërmimet franko-shqiptare të Sovjanit nuk i kanë zgjidhur të gjitha problemet

kronologjike të prehistorisë shqiptare, nuk mund të mohoet se ato kanë përcaktuar njënumër pikënisjesh shumë të sakta. Mbetet sigurisht ende shumë punë për të bërë, pikërishtpër periudhat që nuk janë të përfaqësuara në Sovjan, si Neoliti i Vonë, ose që janë tëpërfaqësuara shumë pak, si Neoliti i Mesëm. Ky është një nga objektivat e programit tëri të gërmimeve franko-shqiptare të filluar në vitin 2008 në një vendbanim tjetër prehistoriktë tipit lakustër, në atë të Kallamasit, në breg të liqenit të Prespës, një vendbanim që kaqenë banuar pikërisht gjatë këtyre dy periudhave. Gjatë dy fushatave të para të gërmimevejanë marrë aty tashmë dyzet karbone druri, që do të analizohen në vitin 2010.

Shpresojmë shumë që në të ardhmen t’i plotësojmë boshllëqet e tablosë që paraqitëm.


7 G. TOUCHAIS, P. LERA, supra, nr. 4, f. 144.8 P. LERA, G. TOUCHAIS dhe të tjerë, Travaux menés en collaboration avec l’École françaised’Athènes en 2001. Sovjan (Albanie), BCH 126 (2002), f. 638-639.

LA CONTRIBUTION DES FOUILLES DE SOVJAN À LACHRONOLOGIE ABSOLUE DE LA PRÉHISTOIRE ALBANAISE

Introduction

Jusqu’au début des années 1990 on ne disposait, pour la préhistoire de l’Albanie en

général et pour celle du bassin de Korçë en particulier, d’aucune datation absolue. La

seule manière de dater une couche d’habitat ou une tombe préhistorique était la

chronologie relative, qui, comme on sait, consiste à dater un fait archéologique par

rapport à une séquence chrono-stratigraphique de référence. Dans le cas du bassin de

Korçë, la séquence de référence était celle du site de Maliq, site « palaffitique » implanté

au bord d’un lac aujourd’hui asséché. Sur ce site, les fouilles menées à partir de 1961

sous la direction de Frano Prendi avaient mis en évidence une séquence de niveaux

d’occupation particulièrement longue – la plus longue même de tous les sites

préhistoriques albanais. Les niveaux archéologiques, qui se superposent sur environ 4

m d’épaisseur, avaient été numérotés (de I à IV), avec parfois des subdivisions internes

(IVa, IVb, IVc, etc.), correspondant chacune à une phase chronologique. Chacune de

ces phases était caractérisée par le matériel archéologique trouvé dans la couche

correspondante : Maliq I par la céramique à décor peint rouge sur blanc de type Dimini,

Maliq II par la poterie lissée grise ou noire à décor cannelé ou incisé de type Vinca, etc.1

De cette façon, lorsque, sur un nouveau site, on découvrait un niveau d’occupation

recelant de la céramique à décor rouge sur blanc, on pouvait dire que ce niveau était

contemporain de la phase I de Maliq : c’est le principe de la chronologie relative.

Mais on ne pouvait pas en rester à cet échelon local. Si l’on voulait comprendre

l’évolution culturelle de l’Albanie au cours de la préhistoire et ses rapports avec les

cultures voisines, il fallait pouvoir la replacer dans un cadre géographique plus large :

celui du monde égéen et balkanique. Pour cela, il était nécessaire de déterminer à

quelles périodes chronologiques correspondaient les diverses phases de Maliq. Là

encore, le seul outil disponible était la chronologie relative, fondée sur la comparaison

entre le matériel archéologique des contextes albanais et celui des aires culturelles

voisines, en particulier des régions égéennes. Pour ces dernières, en effet, on disposait

d’une séquence déjà bien établie puisque, dans le monde égéen, les recherches sur la

préhistoire avaient débuté dès la fin du XIXe siècle, sous l’impulsion d’archéologues

comme Schliemann, Evans ou Tsountas. La comparaison entre les contextes

préhistoriques albanais?et égéens était du reste facilitée par la présence, en Albanie,

d’un certain nombre d’objets d’origine ou d’inspiration égéenne. C’est ainsi que l’on

parvient à établir des synchronismes entre les phases de l’Âge du Bronze albanais et

47

celles de l’Âge du Bronze égéen. À ce stade cependant, les datations absolues que l’on

pouvait proposer pour les grandes périodes de la préhistoire albanaise demeuraient

très approximatives car elles étaient indirectes, reposant avant tout sur la chronologie

des objets égéens (ou balkaniques) retrouvés en Albanie. Or on ne sait pas toujours à

quelle vitesse ces objets ont circulé, combien de temps s’est écoulé, par exemple, entre le

moment où un vase a été fabriqué dans le Péloponnèse et le moment où il a été déposé

dans une tombe de la vallée de Mati ou utilisé dans un site du bassin de Korçë.

Dans ces conditions, il demeurait très difficile de replacer précisément les phases de

développement de la préhistoire albanaise dans la séquence évolutive des cultures du

Sud-Ouest des Balkans et, plus généralement, de l’Europe orientale. On ne pouvait donc

pas comprendre les interactions ni déterminer la durée réelle des phases et encore moins

le rythme des évolutions. Pour cela, il fallait pouvoir disposer de datations absolues.

Les premières datations absolues : Maliq II, Konispol

C’est sur le site de Maliq, dans le bassin de Korçë, qu’a été effectuée la première

datation par le radiocarbone en Albanie, à partir de graines carbonisées prélevées

dans le niveau IIa. Le résultat, publié en 1991 par Fr. Prendi et J. Guilaine, indique que

ce niveau, attribué au Chalcolithique, date de 5530 ±110 BP, c’est-à-dire de la seconde

moitié du IVe millénaire av. J.-C.2. C’est là une information certes précieuse mais le

caractère isolé de cette datation en limite la portée car on sait que, pour être vraiment

pertinente, une datation par le carbone 14 doit s’inscrire dans une série cohérente,

seule façon d’être sûr qu’elle n’a pas subi de contamination.

Quelques années plus tard, la première série cohérente de datations par le

radiocarbone est obtenue sur un site préhistorique d’Albanie méridionale, mais loin

du bassin de Korçë : près de Saranda, dans la grotte de Konispol. Dans cette grotte, en

effet, des fouilles menées entre 1989 et 1994 par une équipe américano-albanaise

codirigée par K. Petruso (Université de XXX) et M. Korkuti (Institut archéologique de

Tirana), révèlent une séquence stratigraphique de sept niveaux principaux qui

s’échelonnent entre la fin du Paléolithique et l’Âge du Bronze, avec une série de dix

datations absolues qui couvrent environ 20 000 ans3. Mais cette séquence est surtout

intéressante pour les périodes les plus hautes de la préhistoire (Paléolithique,

Mésolithique, Néolithique) car, pour tout l’âge du Bronze – qui dure plus de 3 000 ans

– elle ne donne qu’une seule datation, qui provient en outre d’une couche perturbée.

Les données des fouilles de Sovjan

Ce sont les fouilles entreprises en 1993 sur le site lacustre de Sovjan, près de Maliq,

par une équipe de recherche franco-albanaise, qui ont finalement livré la plus longue

série de datations absolues dont on dispose actuellement pour la préhistoire de

l’Albanie. Les fouilles, qui ont duré jusqu’en 2006, ont en effet mis en évidence?une

séquence stratigraphique de quatorze couches correspondant à une occupation plus


48

ou moins continue qui a duré plus de 6 000 ans, du début du Néolithique au premier

âge du Fer, époque à laquelle le site fut définitivement recouvert par les eaux du lac

Maliq (fig. 1). Grâce aux nombreux prélèvements de charbons réalisés dans la plupart

des couches, on a pu obtenir une série de trente-cinq datations absolues par la méthode

du carbone 14 (fig. 2). Il a aussi été possible, grâce à l’exceptionnelle qualité de

conservation des vestiges de construction en bois vieilles de plus de 4 000 ans,

d’effectuer des analyses dendrochronologiques. Pour des raisons techniques, ces

dernières analyses n’ont pas encore permis d’obtenir de datations absolues mais, en

combinaison avec les datations radiochronologiques, elles permettent, dans un cas au

moins, de préciser la durée exacte de l’occupation correspondant à une couche.

En fait, les éléments de chronologie absolue fournis par les fouilles de Sovjan se regroupent

autour de trois moments-clés de la préhistoire des Balkans : le début du Néolithique, le

passage du Bronze Ancien au Bronze Moyen, et le passage du Bronze Récent au Fer Ancien.

Nous examinerons ces données en suivant le sens de la fouille (de la surface vers le

fond), donc en remontant le cours du temps, depuis les niveaux les plus récents

jusqu’aux plus anciens.

Le passage du Bronze Récent au Fer Ancien

Sur le site de Sovjan, ces périodes correspondent aux derniers niveaux d’occupation

avant l’abandon définitif du site et sa submersion par les eaux du lac. Sous les couches

1 à 3 , qui résultent de divers épisodes de sédimentation postérieurs à l’abandon du

site, les couches 4, 5a et 5b?ont livré un matériel qui, du point de vue de la chronologie

relative, est semblable à celui de la phase IV de Maliq : céramique monochrome locale

à pâte claire, céramique à peinture mate, tessons protocorinthiens, etc. Rappelons que

la phase IV de Maliq est traditionnellement assignée au Fer Ancien et datée

approximativement entre le Xe s. et le VIIIe s. av. J.-C.

Au-dessous de la couche 5b se trouve la couche 5c, dont le matériel est semblable à

celui du niveau IIId de Maliq. La présence, dans cette couche, de plusieurs fragments

de céramique mycénienne et submycénienne, ainsi que d’autres objets de type égéen

qui datent de la fin de l’âge du Bronze (épingles en os, outils et armes en bronze),

confirment que ce niveau – comme le niveau IIId de Maliq – date du Bronze Récent4.

Pour l’ensemble des couches du Fer Ancien et du Bronze Récent nous disposons, à

Sovjan, de 25 datations par le radiocarbone : une première série de neuf datations,

portant exclusivement sur la couche 5c, réalisée entre 1993 et 1995 par le laboratoire du

Centre de Datation par le Radiocarbone (Université de Lyon I) à l’aide de la méthode

classique ; et une deuxième série de seize datations qui portent sur les couches 4, 5a et

5c, réalisée en 2007 par la méthode SMA au Laboratoire de Mesure du Carbone 14

Artemis (CEA Saclay, Gif-sur-Yvette).

En regroupant toutes les datations sur un diagramme (fig. 2), on peut faire plusieurs

observations intéressantes. Limitons-nous aux trois suivantes :


49

1) Les deux datations obtenues pour la couche 4 sont a priori nettement plus basses

que celles que l’on attendrait pour le Fer Ancien. Cela peut cependant s’expliquer par

le fait que cette couche n’est pas un niveau d’occupation mais une couche d’abandon :

il s’agit en effet d’une couche de tourbe qui s’est accumulée au fond du lac après

l’abandon du site, et qui est donc demeurée exposée pendant très longtemps.

2) En ce qui concerne les couches 5a et 5b, les datations absolues (entre 1000 et 700

av. J.-C.) concordent avec les données de la chronologie relative pour attribuer ces

couches au Fer Ancien, alors que les données de la fouille étaient parfois ambiguës.

3) Le niveau de la fin du Bronze Récent (couche 5c) acquiert, grâce aux datations

absolues, une durée considérable, qui n’était pas perceptible à travers le mobilier. Il

apparaît en effet que ce niveau couvre les quatre derniers siècles du Bronze Récent, du

XIVe à la fin du XIe, c’est-à-dire qu’il s’étend, en termes de chronologie égéenne, de l’HR

IIIA jusqu’au submycénien5.

Le passage du Bronze ancien au Bronze Moyen

Dans la séquence de Maliq, le Bronze Moyen correspond au niveau IIIc, qui est

caractérisé par une céramique monochrome gris-noir à surface polie. A Sovjan, cette

céramique apparaît dans les couches 7 et 8 (qui sont plus difficiles à fouiller car,

situées sous le niveau moyen des eaux, elles sont en permanence inondées). Le parallèle

avec le niveau IIIc de Maliq nous a amenés à dater ces couches du Bronze Moyen. Mais

la chronologie absolue de cette période était jusqu’alors très approximative. Elle reposait

essentiellement sur l’association, dans certaines tombes d’Albanie (comme à Vajzë ou

à Pazhok), de céramique de type Maliq IIIc et d’objets égéens typiques de l’Helladique

Moyen avancé ou du début de l’Helladique Récent. Sur la foi de ces trouvailles, le

Bronze Moyen albanais était donc daté entre le XVIIIe siècle et le XVe siècle av. J.-C.

Les données recueillies à Sovjan montrent que cette chronologie est trop basse. En

effet, on dispose pour la couche 7 de quatre datations par le radiocarbone, or elle se

situent toutes aux alentours de 2000 av. J.-C. Cela prouve que, contrairement à ce que

postulaient les chronologies traditionnelles, le Bronze Moyen albanais n’est pas plus

tardif que l’Helladique Moyen6.

Pour la couche 8, on ne possède malheureusement qu’une seule datation absolue, qui se

confond pratiquement avec celles de la couche 7. Mais les analyses dendrochronologiques

fournissent des informations complémentaires très précieuses. Les fouilles ont en effet montré

que la couche 8 est constituée par la superposition de dix horizons de construction en bois

effondrées – l’avant-dernier horizon comprenant notamment une grande maison absidale

d’une quinzaine de mètres de long dont les murs en clayonnage sont conservés sur près de

50 cm de haut, et un chemin de rondins qui passe juste au Nord de la maison. L’analyse

dendrochronologique de plusieurs centaines d’échantillons de bois prélevés dans ces

structures a permis de déterminer, sinon la datation absolue de la couche 8, du moins sa

durée de vie, qui est de 210 années exactement (soit une vingtaine d’années en moyenne pour


50

chaque horizon). Si l’on retient, pour le début de la couche 7, une date voisine de 2000 av. J.-

C., cela fait remonter la couche 8 dans les deux derniers siècles du IIIe millénaire. Cela suggère

que le début de la phase Maliq IIIc – qui correspond à la couche 8 de Sovjan – est contemporain

non pas de l’Helladique Moyen mais de l’Helladique Ancien III7. En d’autres termes, il paraît

plus juste d’assigner le début de la phase Maliq IIIc à la fin du Bronze Ancien plutôt qu’au

Bronze Moyen. C’est du reste ce que tend à confirmer l’étude de la céramique des couches 7

et 8 de Sovjan, actuellement en cours.

Le début du Néolithique

En poursuivant la fouille dans les couches plus profondes, on rencontre

successivement la couche 9, qui contient très peu de matériel archéologique, et la couche

10, qui n’en contient pas du tout, ce qui suggère un abandon au moins partiel du site.

C’est au-dessous, dans les couches 11 et 13, qu’ont été repérés les restes – très évanescents

– de niveaux d’habitat néolithiques. Comme ces niveaux n’ont été explorés que sur une

superficie très réduite, au fond de trois petits sondages ouverts en 2001 – lors de la grande

sécheresse, qui avait complètement asséché le canal –, les trouvailles se réduisent à quelques

éléments de plancher en bois et à une poignée de tessons à décor imprimé. Mais quatre

fragments de charbon de bois prélevés dans ces couches ont permis d’en déterminer la

chronologie absolue : la couche 11, d’où proviennent les tessons, date des environs de 5500

av. J.-C. (Néolithique Moyen) ; la couche 13, qui n’a pas livré de céramique mais des

lambeaux de plancher, des environs de 7000 av. J.-C. (Néolithique Ancien)8.

C’est donc au tout début du VIIe millénaire que fut établi le premier habitat lacustre

sur les bords du lac Maliq, un habitat qui est contemporain des plus anciens sites

néolithiques des Balkans. C’est là une donnée très importante pour l’étude du processus

de néolithisation dans le monde égéen et balkanique.

Conclusion

Si les fouilles franco-albanaises de Sovjan n’ont pas résolu tous les problèmes

chronologiques de la préhistoire albanaise, il est indéniable qu’elles ont fixé un certain nombre

de points de repère bien précis. Il reste certes encore beaucoup de travail à accomplir, notamment

sur les périodes qui ne sont pas représentées à Sovjan, comme le Néolithique Récent, ou qui

le sont très peu, comme le Néolithique Moyen. C’est précisément l’un des objectifs du nouveau

programme de fouille franco-albanais lancé en 2008 sur un autre site préhistorique lacustre,

celui de Kallamas, au bord du lac de Prespa, un site qui fut précisément occupé pendant ces

deux périodes. Au cours des deux premières campagnes de fouilles on y a déjà prélevé une

quarantaine de charbons de bois, qui doivent être analysés en 2010.

Il est donc permis d’espérer qu’à l’avenir nous serons en mesure de combler les

vides du tableau qu’on vient de présenter.


ILIRIA NR. XXXIII

Adem BUNGURI

TË DHËNA TË REJA MBI NEOLITIN DHE ENEOLITINNË KOSOVË

Kosova shtrihet në pjesën perëndimore të Ballkanit qëndror dhe përbën një tërësi

gjeografike e kulturore me kufij natyrorë mirë të përcaktuar të tij. Ajo kufizohet në jug

dhe juglindje me Maqedoninë, në veri dhe në lindje me Serbinë, në veriperëndim me

Malin e Zi dhe në perëndim me Shqipërinë. Në kuptimin gjeomorfologjik dhe hapsinor,

Kosova përbëhet nga dy depresionet e mëdha tektonike të Rrafshit të Dukagjinit dhe

të Fushës së Kosovës, si dhe nga zona submalore e malore e faqeve periferike të

maleve kufizuese që i rrethojnë këto rrafshe fushore. Rrafshi i Dukagjnit përputhet

përgjithësisht me pjesën perëndimore të Kosovës. Në pikëpamje gjeografike ai shtrihetnga mali i Sharrit në jug, dhe ai i Koritnikut e Pashtrikut në jugperëndim, që e ndajnë

atë përkatësisht me republikën ish jugosllave të Maqedonisë (FYROM) dhe Shqipërinë,deri në malin Mokra në veriperëndim, që e ndanë atë me Malin e Zi, si dhe deri në

qafën e Dules, tarracën e Drenicës dhe vargun kodrinor të Carralevës në lindje.Rrafshi i Kosovës shtrihet në pjesën lindore të vendit, nga gryka e Kaçanikut në jug

deri në malet e Mitrovicës dhe të Leposaviçit në veri, nga malet Caralevë, Golesh eÇiçavicë në perëndim deri në malet e Zhegovës dhe Koznicës në lindje. Megjithë këtë

pamje të mbyllur orografike, Kosova përfaqëson një rajon me frymëmarrje të lirëkomunikuese si me bregdetin egjean e atë adriatik, ashtu edhe me brendësinë

kontinentale të gadishullit Ballkanik dhe të pellgut të Danubit të poshtëm. Kjo gjë ështëkushtëzuar nga përshkimi gjatësor i Fushë-Kosovës dhe i Rrafshit të Dukagjinit

përkatësisht nga sistemi lumor Ibër-Sitnicë-Nerodimkë, pjesë e tranversales ballkanikeMoravë-Vardar, si dhe nga Drini i Bardhë dhe bashkërrjedhësit e tij. Nëpër luginat e

këtyre lumenjëve kalojnë pa pengesë rrugët natyrore që e lidhin këtë pellg si me krahinate Danubit të poshtëm ashtu edhe me ato të Egjeut dhe të Adriatikut. Kjo pozitë e

përshtatshme gjeografike, ka ndikuar në përcaktimin e këtij rajoni si zonë kalimtarenga Adriatiku në Ballkanin qëndror dhe njëherësh edhe si zonë kontakti të kulturave

adriatikase, egjeane dhe ballkano-qëndrore.

52 Të dhëna të reja mbi neolitin dhe eneolitin në Kosovë

Kërkimet mbi kulturat neo-eneolitike në Kosovë kanë një moshë mjaft të re dhe

ndahen në dy faza:

Faza I përputhet me veprimtarinë e Muzeut të Kosovës pas luftës II botërore, dhe përfshinperiudhën nga krijimi i këtij instuticioni në vitin1949 deri në fundin e viteve 90 , kur veprimtaria

e tij kërkimore-shkencore praktikisht kishte pushuar (1949-1999). Kjo veprimtari intensifikohetveçanërisht në vitet 60-80’ të shekullit të kaluar, kur u kryen gërmime arkeologjike në një sërë

vendbanimesh neo-eneolitike, si në Glladnicë dhe në Tjerrtore (Predionicë) të Prishtinës, nëZhitkovac, Vallaç, Karagaç dhe në Fafos(fabrika e fosfatit) të luginës së Ibrit pranë Mitrovicës,

në Rudnik të Skënderajt, në Hisar dhe Reshtan të Rrafshit të Dukagjinit, në Gadime tëLipjanit. Gjithashtu në këtë periudhë u zbuluan edhe disa vendbanime të reja neolitike nga

gjetjet sipërfaqësore(Gërnçar pranë Vitisë)1, punimet ndërtimore (Batovc pranë Prishtinës)

apo survej të organizuar(Vlashnje e Prizrenit)2. Gjatë kësaj periudhe, kanë dhënë kontributin

e tyre të vlefshëm në fushën e studimit të qytetërimeve neo-eneolitike të Kosovës arkeologëtR. Galoviæ, J. Todoroviæ, M. Garaœanin, A. Benac, N. Tasiæ, J. Gliœiæ, B. Jovanoviæ, N. N.

Tasiæ 3 etj. Duke filluar nga fundi i viteve 70´ të shekullit të kaluar, në studimet neo-eneolitiketë Kosovës, u përfshinë edhe arkeologë shqiptarë si E. Shukriu Hoti4 dhe pas viteve 2000

edhe T. Kastrati5 e Sh. Gashi6.

1 J. Gliœiæ, Rezultatet me të reja për parahistorinë e Kosovë-Metohisë, “Përparimi”, revistëkulturore, nr. 11-12, Prishtinë 1957, f.737.2 M.Garaœanin-J.Kovaæeviæ-E. Æerskov-J. Gliœiæ, Gradishta vendbanim shumështresorparahistorik,antik dhe mesjetar. Prishtinë 1964, Arkivi i Muzeut të Kosovës.3 R. Galoviæ, Predionica, Neolitsko Naselje kod Priœtine, Muzej Kosova i Metohije Priœtina, Priœtina1959; M. Garasanin, Centralnobalkanska zona, Starcevska grupa, PJZ, II Sarajevo 1979, f. 123-137;A. Benac, Južna Metohija, Prelazna Zona, Neolitsko Doba, Praistorija Jugoslavenskih Zemalja, IISarajevo 1979, f. 456-460; J. Glisiæ-B. Jovanoviæ, Praistorisko naselje na Gladnicama kod Graèanice,Sondažno Rekagosciranje 1956, GMKM, II, Pristina 1957, f. 223-233, tab. I-V ; N.Tasiæ, žitkovac ineki problemi relativnog hronološkog Neolitskih i Eneolitskih naselja na Kosovu i u dolini Ibra,Glasnik Muzeja Kosova i Metohije, III, Priština 1958, f. 11-47, tab. I-X; N.Tasiæ, Završna Istraživanjana Praistorijskom Naselju kod Valaèa, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije, IV-V, Priština 1959-1960, f.11-52, tab. I-XXV; Po ai, Introduction to the prehistory, antiquity and early Middle Ages in Kosovoand Metohija, Arheoloœko Blago Kosova i Metohije od neolita do ranog credneg veka, Beograd 1998,f. 23; Po ai, Neoliti i ri në Kosovë e Metohi, “Përparimi”, revistë kulturore, nr. 3, korrik 1955, f.145-151,J. Gliœiæ, Rezultatet me të reja për parahistorinë e Kosovë-Metohisë, “Përparimi”, revistë kulturore, nr.11-12, nëntor-dhjetor 1955, f. f. 734-740; N. N. Tasiæ, The Starèevo Culture, ATK and Metohija fromthe Neolithic to the Earlly Middle Age , Beograd 1998. f. 35-55.4 E. Shukriu-Hoti, Kërkimet arkeologjike përgjatë rrjedhës së poshtme të Drinit të Bardhë,Iliria VII-VIII, 1977-1978, f. 189-195; Po ajo, Fortifikata “Hisar” në Kasterc të Suharekës,Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. 16, Prishtinë 1987, Po ajo, Dardaniaparaurbane, Prishtinë 1996, f. 11-15; Po ajo, Kosova antike, Prishtinë 2004, f.10-12.5 T. Kastrati, Kërkimet arkeologjike në Kosovë, Seminari III Ndërkombëtar “Shkodra nëshekuj”(16-17 .11. 1998), Shkodër 2000, f. 13-15; Po ai, Vendbanimi neolitik iBardhoshit(Gërmime të vitit 2002), Sesioni shkencor , Tiranë 2002; Po ai, Vendbanimi neolitiki Bardhoshit(temë e masterit), Tiranë 2004.6 Sh. Gashi, Vendbanimi prehistorik i Hisarit, disertacion, Prishtinë 2008.

53Adem BUNGURI

Faza II e kërkimeve në këtë fushë të arkeologjisë prehistorike përfshin vitet 2000-

2008 e në vazhdim. Gjatë kësaj kohe në Rrafshin e Dukagjinit u kryen sondazhe të vogla

në shpellën e Radacit(Pejë) e atë të Zatriçit(Rahovec), në vendbanimin prehistorik tëPogrades(Klinë) si dhe u ndërmorën gërmime të regullta arkeologjike në Hisarin e

Suharekës, në Vlashnje të Prizrenit si dhe në Nishor të Suharekës. Në Fushën e Kosovësu kryen gërmime me karakter shpëtimi në vendbanimin neolitik të vonë të Bardhoshit në

rrethinën e Prishtinës. Rezultatet e këtyre gërmimeve, kanë sjellë të dhëna të reja, qëpasurojnë më tej njohuritë tona mbi tiparet e qytetërimit neo-eneolitik të këtij rajoni.

Sipas të dhënave arkeologjike, rezulton se territori i Kosovës ka qenë banuar që nëperiudhat më të hershme të parahistorisë7, falë kushteve mjaft të favorshme

gjeoklimatike dhe tokësore të tij. Qytetërimi neolitik dhe eneolitik është relativisht mirëi përfaqësuar dhe i studiuar, pavarësisht se kultura e vendbanimeve përkatëse akoma

nuk është vënë plotësisht në qarkullim shkencor8 (fig. 1).Në këtë artikull do të japim një vështrim të përgjithshëm mbi tiparet kryesore të këtij qytetërimi

në hapësirën e Kosovës, duke u përqëndruar kryesisht në të dhënat më të reja të përftuara ngagërmimet tona të viteve të fundit në Rrafshin e Dukagjinit, që u referohen këtyre dy epokave9.

I. NeolitiKultura neolitike e Kosovës njihet sot nga rreth 20 vendbanime të shtrirë në të gjithë

hapësirën e saj. Të tillë janë Rudniku dhe Rakoshi (Skënderaj), Gjonaj dhe Vlashnja (Prizren),

7 Gjurmët më të hershme të kulturës prehistorike në pellgun e Drinit të Bardhë i përkasin epokëssë paleolitit. Të dhënat arkeologjike që lidhen me të janë mjaft të varfëra e të pamjaftueshme.Është fjala këtu vetëm për disa gjetje rastësore të zbuluara në sipërfaqen e shpellës së Radacitdhe të vlerësuara si paleolitike. Ato përbëhen nga disa eshtra kafshësh parahistorike, dhe njëpjesë e nofullës me dhëmbë e ariut të shpellës( ursus spelaeus ). Shih: M. Garašanin, Praistorijana tlu Srbije I, Beograd 1966, f. 10. Gjurmë të kësaj epoke janë ndeshur dhe në shpellën eMarkut ( Pejë ) dhe në disa shpella të tjera në rrethinën e Pejës, si në shpellën e Zezë, shpellëne Kallabës, shpellën e Shkëmbit të Kuq dhe në dy shpella pranë Jabllanicës së Madhe, porfatkeqësisht të pa shoqëruara me dokumentacionin përkatës arkeologjik. Shih : M. Ivanoviæ,Kulturna Bashtina Kosova i Metohije, i Deo (od praistorije do XII veka) Starinar, Kosova iMetohija, Kniga X, Prishtinë 1977, f. 10. A. Bunguri, Pellgu i Drinit të Bardhë në Prehistori,Harta arkeologjike e Kosovës, I, Prishtinë 2006, f. 27.8 J. Glisiæ, “Kosova nekad i danas”, Prishtinë 1973 ; M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona,Staræevska grupa, PJZ, II, Sarajevo 1979, f. 123-137 ; A. Benac, Južna Metohija, PrelaznaZona, Neolitsko Doba, Praistorija Jugoslavenskih Zemalja, II Sarajevo 1979, f. 456-460; N. N.Tasiè, The Staræevo Culture, ATK and Metohija from the Neolithic to the Early Middle Ages”, Beograd 1998. f. 35-55 ; M. Garaœanin, The Vinæa Culture and the Adriatic Influences, ATK andMetohija,..f. 61-87.9 A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi gërmimet e viteve 2003-2004 në Hisar, Arkivi i InstitutitArkeologjik, Prishtinë, Tiranë; Po ata, Raport mbi gërmimet në vendbanimin e Vlashnjës tëviteve 2002, 2006-2008, Arkivi i Institutit Arkeologjik, Prishtinë, Tiranë; A. Bunguri, Pellgu iDrinit të Bardhë në Prehistori, Harta arkeologjike e Kosovës, I, Prishtinë 2006, f. 27-40 ; Po ai,Tipare të qytetërimit neo-eneolitik në Rrafshin e Dukagjinit(Kosovë), Aktet e KonferencësShkencore Ndërkombëtare (18-20.12. 2008), Tiranë 2009, f. 301-315.

54

Fig. 1. Hartë e vendbanimeve neo-eneolitike të Kosovës.

Të dhëna të reja mbi neolitin dhe eneolitin në Kosovë

Hisari dhe Reshtani (Suharekë), Çupeva e ulët (Klinë), Kramoviku dhe Saroshi (Rahovec),

Tjerrtorja, Glladnica, Batovci dhe Bardhoshi (Prishtinë), Fafosi, Zhitkovaci, Lushta dheValaçi (Mitrovicë), Gënçari (Viti), Barileva (Podujevë), Parteshi dhe Kllokoti (Gjilan),

Nerodime (Ferrizaj) etj. Ata janë të vendosura në fusha aluvionale apo tarracore të sheshtapranë luginave lumore, përkatësisht në pellgjet ujëmbledhës të Drinit të Bardhë, të Sitnicës,

të Ibrit, të Llapit, Moravës së Binçës apo Nerodimkës dhe ndonjë prej tyre edhe në tarraca

lumore (Hisari), kodrinore (Vlashnja) apo shkëmbore (Valaçi). Prej tyre janë gërmuar

Tjerrtorja (1955-1956), Vallaçi (1955-1956), Fafosi (1957-1958), Rudniku (1966-1968, 1984),

Çupeva e Ulët (1968-1969), Hisari (1961-1963, 1978, 2003-2004, 2007), Zhitkovaci (1956),

Glladnica (1956, 1959)10, Reshtani (1963,1967-1968), Bardhoshi (2002) si dhe vendbanimi

shumështresor i Vlashnjës (2002, 2006-2008).

Në pikëpamje të kronologjisë relative kultura neolitike e Kosovës njihet sot përmes sistemit

triperiudhësh të saj, përkatësisht neolitit të hershëm, neolitit të mesëm dhe atij të vonë.

1.Periudha e neolitit të hershëm

Kultura e kësaj periudhe njihet në Kosovë nga 9 vendbanime, 6 prej të cilëve në

Rrafshin e Dukagjinit. Në pikëpamje topografike, janë përfaqësuar të dy tipet klasike

të vendbanimeve të neolitit të hershëm, si ai i vendosur në fusha të sheshta aluvionale

buzëlumore(Gjonaj, Çupevë e Ulët, Kramovik, Glladnicë, Zhitkovac) apo në rrafshet

10J. Glisiæ-B. Jovanoviæ, Praistorisko naselje na Gladnicama kod Graèanice, SondažnoRekagosciranje 1956, GMKM, II, Pristina 1957, f. 223-233, tab. I-V ;

55Adem BUNGURI

respektive(Rudnik, Rakosh), që mbizotëron, ashtu edhe ai i vendosur në tarraca të

sheshta buzëlumore (Vlashnje), pranë rrugëve të rëndësishme natyrore. Në nivelin e

sotëm të njohurive, rezulton se kultura e periudhës së neolitit të hershëm është zhvilluarnëpërmjet tri fazave suksesive kronologjike:

a. Faza I më e hershme është ajo paraklasike, ose faza Rudnik I, që në pikëpamjekronologjike përputhet me fazën proto-Starçevo-Starçevo I. Kjo fazë njihet

stratigrafikisht në Rudnik I, ndërsa nga zbulimet e rastit në Gjonaj të Prizrenit. Në këtëfazë mund të përfshihet me rezervë edhe vendbanimi i Batovcit pranë liqenit të Batllavës

të Prishtinës, kultura e të cilit njihet fare pak.b. Faza II klasike kronologjikisht më e vonë, i referohet zhvillimit klasik të neolitit të hershëm,

dhe përputhet me fazat Starçevo II a-b. Ajo është konstatuar stratigrafikisht në Rudnik II-III,Rakosh, Çupevë e Ulët, Kramovik, Vlashnje I(Prizren), Glladnicë Ia, Zhitkovac I.

c. Faza III ose Rudnik IV i korespondon fazes fundore të neolitit të hershëm nëkëtë rajon që përputhet me atë Starçevo III të Ballkanit qëndror. Në këtë fazë përfhihen

faza Rudnik IV dhe ajo Glladnicë I b.

a. Faza I e neolitit të hershëm (Rudnik I).Vendbanimet e kësaj faze janë vendosur në rrafshe pllajore (Rudnik) apo fusha të

sheshta aluivionale buzëlumore(Gjonaj). Nga tri vendbanimet e kësaj faze, vetëmRudniku është studiuar përmes gërmimesh sistematike.

1. Rudnik(Skënderaj)

Është vendbanimi më i rëndësishëm i neolitit të hershëm të zonës qëndrore të

Kosovës. Ai gjendet në fshatin eponym, afër Skënderajt, në rrafshet e faqes jugore tëtarracës së Drenicës dhe përfshihet në pellgun ujëmbledhës të Drinit të Bardhë.

Gërmimet sistematike të viteve 1966-1968 të drejtuara nga J. Gliœiæ, u plotësuan edhe

me një gërmim kontrolli në vitin 198411. Në kushtet kur rezultatet e tyre mbeten ende

të pabotuara, në literaturën arkeologjike vazhdon të përdoret periodizimi i M. Garaœanini vitit 197912. Sipas vlerësimit stratigrafik dhe kronologjik të tij, kultura e Rudnikut

zhvillohet nëpërmjet 4 fazave të emërtuara Rudnik I-IV13, prej të cilave fazat Rudnik

I-III i takojnë kulturës Starçevo I-II, dhe faza Rudnik IV, një shtrese të hollë midis

kulturës Starçevo III dhe asaj Vinça-Tordosh I.

Faza Rudnik I karakterizohet nga një kulturë e tipit protostarçevo-Starçevo I dhe

përfshihet në neolitin e hershëm të Ballkanit qëndror. Banesat e këtij horizonti

11 N. N. Tasiæ, The Staræevo Culture, “ATKM, from the Neolithic to the Early Middle Ages,Beograd 1998, f. 49.12 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Starèevaæka grupa, Praistorija JugoslavenskihZemalja, II, Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, f. 134-136.13 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Starèevaæka grupa, Praistorija JugoslavenskihZemalja II, Sarajevo 1979, f. 135-136.


kronologjikisht më të vjetër kanë qenë të ndërtuara mbi tokë, me skelete druri, padysheme, ashtu si edhe në Burim I.

Kultura e kësaj faze përcaktohet nga qeramika trashanike, ku shquhen dy kategoritëkryesore të saj, qeramika impresso dhe më pak ajo barbotine, si dhe qeramika e hollëmonokrome e kuqe me lustër, pa qeramikë të pikturuar. Format më të pëlqyera tëenëve janë ato sferike e gjysëmsferike me funde unazorë, dhe vegjë kryesisht tunelore,shpesh vertikalisht të tejshpuara. Këto elementë kulturorë të kujtojnë në përgjithësitiparet e fazës më të hershme të grupit kulturor të Starçevos ( Starçevo I )14, me tëcilën lidhet pa dyshim edhe kultura e Rudnikut I, qoftë dhe si një variante periferikejuglindore e saj. Lidhur me kronologjinë relative të kësaj shtrese M. Garashanin, mendonse faza Rudniku I i korespondon fazës protostarçevo, por akoma nuk mund të thuhetme siguri në se ai e paraprin fazën Anzabegovo-Vrsnik I dhe është më afër Proto-Sesklos, apo përfaqëson një kulturë më të vonë15. Megjithëse materialet e Rudnikutakoma nuk janë publikuar, gjë që e vështirson një analizë krahasuese më të hollësishmetë tyre, paralelizmi kronologjiko-kulturor i horizontit më të hershëm të tij Rudnik I meqeramikë impresso, barbotine dhe monokrome të kuqe pa pikturim, me atë protostarçevodhe Starçevo I, vështirë se mund të vihet në dyshim.

2. GjonajVendbanimi i Gjonajt16 ndodhet në tokat aluvionale të fshatit eponym, në vendin e

njohur me emrin “Livadhet e Gjovit”, në krahun e djathtë të Drinit të Bardhë, shumëafër vendbanimit të Vlashnjës (Prizren) dhe atij të Kolshit (Kukës). Qeramika e zbuluarnga punimet bujqësore ruan tiparet morfologjike e stilistike të fazës proto-Starçevodhe Starçevo I, që përputhet me fillimet e neolitit të hershëm ose me fazën Rudnik I.Ajo karakterizohet nga qeramika me fakturë të trashë e përbërë nga dy kategoritëbazë të saj, ajo barbotine që është më e shumtë dhe ajo impresso, si dhe nga qeramikamonokorome e kuqe, me fakturë të hollë, numerikisht më e paktë, në të cilën mungonplotësisht qeramika e pikturuar17. Me këto tipare kultura e Gjonajt sinkronizohet meatë Rudnik I (Skënderaj) si dhe me atë Burim I (Dibër) dhe përfshihet në fazën

protostarçevo dhe Starçevo I të neolitit të hershëm ballkano-qendror.3. Batovc.

Vendbanimi gjendet afër Glladnicës dhe liqenit me ujë të pijshëm të Batllavës sëPrishtinës. Nga punimet për ndërtimin e këtij liqeni në vitet 80’ të shekullit të kaluar,

qenë gjetur aty 3 sëpata guri të tipeve të hershme neolitike18, por jo qeramikë. Njera

14 Po aty, f. 136.15 Po aty, f. 136.16 E. Shukriu-Hoti, Kërkimet arkeologjike përgjatë rrjedhës së poshtme të Drinit të Bardhë,Iliria VII-VIII, 1977-1978, f. 192.17 F. Prendi-Zh. Andrea, Të dhëna të reja mbi neolitin në Shqipëri, Iliria 1981, 2, f. 19.18 Kaòaëoã, Apxeoëoøko Áëaão Kocoâa è Meòoxèje oä Íeoëèòa ëo panoã cpeãíeã âeka,Beograd 1998, nr. 47.

57Adem BUNGURI

prej këtyre sëpatave është tipologjikisht shumë e ngjashme me sëpatat e shtresës më

të hershme neolitike të Lepenski Virit19, analogji që na shtyn për të supozuar praninë

në Batovc të një shtrese shumë të hershme kulturore që do t’i referohej fazës më të

hershme të neolitit të hershëm, por kjo mbetet hipotetike përderisa nuk është provuar

nga gërmimet arkeologjike.

Faza II e neolitit të hershëm

Përfaqëson zhvillimin klasik të kësaj kulture në Kosovë. Në Rrafshin e Dukagjinit

ajo është konstatuar në shtresat Rudnik II-III dhe Vlashnje I, si dhe në Kramovnik,

Rakosh dhe në Çupevë e Ulët, ndërsa në Rrafshin e Kosovës në Glladnicë I a dhe

Zhitkovac I. Në pikpamje kronologjiko-kulturore ajo përputhet me fazat Starçevo II a-

b të neolitit të hershëm ballkano-qëndror.

1. Rudnik II-III

Në shtresën Rudnik II20 vazhdojnë të jenë në përdorim kategoritë qeramike tëhorizontit më të hershëm, por tani në qeramikën monokrome të kuqe shfaqet për të

parën herë dekori i pikturuar. Në fillimet e horizontit Rudnik II shfaqet qeramika finee pikturuar me ngjyrë të bardhë mbi sfond të kuq e tipit Starçevo II a-Anzabegobo-

Vrsnik I21, ndërsa në nivelet e sipërme të kësaj shtrese qeramika e pikturuar me ngjyrë

kafe mbi sfond të kuq me motive linearo-gjeometrike e tipit Starçevo II b22(tab.I. 1-

enë me dekor të pikturar kafe mbi të kuq). Karakteristikë për këtë fazë janë gjithashtuobjektet e lidhura me botën shpirtërore të banorëve neolitikë, përkatësisht tavolinat e

kultit, figurinat antropomorfe etj. Kjo fazë përkon me ekspansionin më të madh tëkulturës Starçevo në drejtim të jugut, të përfaqësuara nga horizonti Rudnik II, Vlashnje

I, Kolsh I etj23. Analogjitë e mësipërme tregojnë se në këtë periudhë të hershme të

zhvillimit prehistorik, i gjithë Rrafshi i Dukagjinit ishte pjesë e arealit te gjerë ballkano-

qëndror të neolitit të hershëm të tipit Starçevo II a-b. Në fazën Rudnik III përmirësohetcilësia e qeramikës së pikturuar në të gjithë treguesit e saj, dhe shtohet frekuenca e

19 D. Srejoviæ, Protoneolit-Kultura Lepenskog Vira, Praistorija Jugoslavenskih Zemalja, II,Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, f. 57, tab. VIII, 2-3.20 Sipas disa studiuesve Rudniku II i takon neolitit të mesëm ballkano-qëndror. Shih për këtë :N. N. Tasiæ The Staræevo Culture, “ATKM, from the Neolithic to the Early Middle Ages,Beograd 1998, f. 51.21 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Grupa Anzabegovo-Vrœnik, PraistorijaJugoslavenskih Zemalja II, Sarajevo 1979, f. 90, fig. 9, nr. 1-3, tab. XIII, 6; Po aty, Starèevaækagrupa... f. 125, tab. XIX, 1-2.22 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Starèevaæka grupa, Praistorija JugoslavenskihZemalja II, Sarajevo 1979, f. 126, fig. 11, nr.12..23 F. Prendi, Zh. Andrea, Të dhëna të reja mbi neolitin në Shqipëri, Iliria 1981, 2, f. 18-19, tab.I-III; M. Korkuti, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria 1983, 2, f. 47, tab. I-X.


përdorimit të saj. Në Rudnik III24, del nga përdorimi pikturimi i bardhë, ndërsa në

qeramikën fine të pikturuar me ngjyrë kafe mbi sfond të kuq, krahas motiveve lineare

shfaqen për të parën herë edhe ato spiralike e kurbolineare25. (tab. I, 2-enë me dekor

të pikturar kafe mbi të kuq me motive spiralike).Një dukuri e ngjashme është

konstatuaar edhe në Vlashnje I dhe në Kolsh I, gjë që vërteton karakterin e njëkohshëmtë këtyre horizonteve kulturore dhe atij Rudnik III. Në skemën e përgjithshme

kronologjike të grupit Starçevo, Rudniku III i përgjigjet fazës Starçevo II b.2. Vlashnje(Prizren)

Vlashnja është vendbanimi i dytë i rëndësishëm i neolitit të hershëm në pellgun e Drinit tëBardhë, pas atij të Rudnikut. Ai shquhet për një vazhdimësi të gjatë banimi, që nga neoliti i

hershëm deri në periudhën e vonë antike26 (fig. 2). Në këtë vendbanim janë kryer 4 fushata

gërmimi me karakter shpëtimi27, gjatë të cilave është gërmuar një sipërfaqe e përgjithshme

prej 704 m2, e kushtëzuar nga rreziku i asgjësimit përfundimtar të depozitimeve kulturore nëpjesën më intensive të tyre28 (fig. 3). Nga të dhënat e stratigrafisë vertikale dhe asaj horizontale,

rezulton se ai është banuar gjatë periudhave të mëposhtme kronologjiko-kulturore:· Vlashnje I a- neoliti i hershëm i tipit Starçevo IIa.

· Vlashnje I b- neoliti i hershëm i tipit Starçevo IIb.· Vlashnje II - neolit i mesëm i tipit Vinça-Tordosh I.

· Vlashnje III- neolit i vonë i tipit Vinça-Plloçnik I dhe Danilo-Reshtan.

· Vlashnje IV- eneolit i tipit Bubanj Hum I b.

· Vlashnje V a- periudha e hershme e bronzit.

· Vlashne V b- periudha e mesme e bronzit

· Vlashnje V c- periudha e vonë e bronzit.

· Vlashnje VI- periudha e hershme e hekurit(shek. XI-VIII)

· Vlashnje VII a- periudha subgjeometrike dhe arkaike(shek. VII-VI para Kr)

· Vlashnje VII b- periudha klasike(shek. V para Kr)

· Vlashnje VIIc- periudha helenistike(shek. IV-I para Kr)

· Vlashnje VIII- periudha antike romake(shek. I-IV pas Kr)

· Vlashnje IX- periudha e vonë antike(shek. V-VI pas Kr).

24 Rudniku III sipas N. N. Tasiæ i përket fazave II-III të neolitit të mesëm ballkano-qëndror, ndërsa RudnikuIV, fazës III a-b të neolitit të mesëm të këtij rajoni. Shih : N.N. Tasiæ, The Starçevo kulture...f. 51.25 Në Rudnik, në rrethana jo shumë të qarta stratigrfike, është gjetur edhe një këmbë ritoni izbukuruar me motive të inçizuara gjeometrike dhe të inkrustuar me pastë të bardhë, të tipit Reshtan.Në këtë kontekst është e vështirë që të përcaktohet me siguri pozicioni kronologjik i tij.26 E. Shukriu-Hoti, Kërkimet arkeologjike përgjatë....f. 192-193. Nga gjetje të pakta sipërfaqësoreështë përfaqësuar edhe periudha e hershme mesjetare(shek. VII-XI pas Kr).27 Në pjesën juglindore të tarracës së vendbanimit në vitin 2008 janë ndërtuar nga pronarët etruallit dy shtëpi 3 katëshe me sipërfaqe të përgjithshme 288m2. Shtëpia nr. 1 është vendosurmbi kuadratet V -VIII të sek. C të germuar në vitin 2007, ndërsa shtëpia nr. 2 mbi kuadratet IX-XII të këtij sektori, gjithashtu të gërmuar gjatë asaj fushate.28 Sipërfaqja e gërmuar sipas viteve është: 2002-53m2,, 2006-233m2, 2007-337m2 dhe 2008-81m2.

59

Fig. 2. Vlashnje - Foto ajrore evendbanimit.

Fig. 3. Vlashnje-Planimetria e përgjithshme egërmimeve 2002 - 2008.

Adem BUNGURI

Periudha e neolitit të hershëm në Vlashnje është përfaqësuar nëpërmjet dy fazave

të zhvilluara të neolitit të hershëm ballkano-qendror, të emërtuara Vlashnje I a-b, dhe

të sinkronizuara me fazat Starçevo II a-b.

Faza Vlashnje I (a-b) përfaqëson një shtresë kulturore mjaft kompakte, me trashësi nga

0.40 m deri në 0.60-0.70m, të kuadratit II të sek. A, kuadr.I-II të sek. B të tarracës jugperëndimore

të vendbanimit, si dhe në kuadratet I-V të sek. C të tarracës qëndrore të tij. Stratigrafikisht ajo

është e vendosur mbi tabanin gjeologjik të vendbanimit dhe mbulohet zakonisht nga depozitimet

e neolitit të mesëm të tipit të Vinçës. Ajo formohet nga dy horizonte banimi të vendosur njeri mbi

tjetrin, të emërtuar Vlashnje I a dhe I b, përkatësisht të lidhura me fazat Starçevo II a dhe

Starçevo II b, stratigrafikisht të fiksuara në kuadratin V të sek. C (fig. 4).

Banesat e fazës Vlashnje I a, kanë dysheme të shtruara me një shtresë të trashë argjilore dhe

sipërfaqe të lëmuar me ajkë balte të përzier me hi, të shtruar mbi një platformë gurësh lumorë në

trajtë të një kalldrëmi të ngjeshur e të realizuar shumë të bukur. Tiparet kulturore të saj përcaktohen

nga qeramika barbotine që mbizotëron, ajo impresso që është më e rrallë si dhe nga qeramika

monokrome e kuqe me fakturë të hollë. Në fillimet e këtij horizonti, në thellësinë 1.50m të kuadratit

B II(gërmime të vitit 2002) shfqaqet dekori i pituruar me ngjyrë të bardhë mbi sfond të kuq, me

motive gjeometrike në trajtë rrjete, që zbukurojnë pjesën e sipërme të kupave sferike29. Megjithëse

29 A. Bunguri, Raport mbi gërmimet e vitit 2002 në Vlashnje, Arkivi i Institutit Arkeologjik,Tiranë, Muzeu i Kosovës, Prishtinë.

60

Fig. 4. Vlashnje- Profili lindor i kuadr. V sek. C (2007).


aktualisht kjo teknikë dekorative është përfaqësuar vetëm nga një fragment, dukuri e

njohur më parë edhe në Kolsh I 30, ai mjafton për ta sinkronizuar ktët fazë të zhvillimit

neolitik të Vlashnjës me fazën Starçevo II a-Rudnik II, Anzabegovo-Vrœnik I c, atë

Vashtëmi-Podgori Ia-b31, si dhe me fazën protosesklo të Thesalisë32, dhe atë të Nea

Nikomedeias33 kur shfaqet kjo teknikë dekortative. Gjithashtu ai vlen për të menduar

se rrugëpërhapja e kësaj teknike dekorative nga pellgu i Korçës në pellgun e dy Drinave

(Kolsh) dhe Drinit të Bardhë (Vlashnje) duhet të jetë kryer nëpërmjet luginës së Drinit

të Zi. Pikturimi me bojë të bardhë mbi sfond të kuq, që shfaqet në fazën Rudnik II, për

t‘u zhdukur në atë Rudnik III, është një dukuri e konstatuar më parë në fazën Starçevo

II a, për të dalë nga përdorimi në atë Starçevo II b.

Në horizontin e parë Vlashnje I a, në të dy kategoritë e qeramikës,janë të pëlqyeraformat sferike të enëve. Në qeramikën me fakturë të trashë, ndeshen këto forma kryesore:

1. Enë me me trup të fryrë sferik, pa qafë, me buzë të drejta ose të anuara lehtënga brenda të zbukuruara me barbotin fshesor me reliev të ulët, që fillon menjëherë

nga buza (tab. II, 1-2). Enë të këtij tipi gjenden edhe në shtresën e neolitit të hershëmKolsh I34(Kukës), Vashtëmi-Podgori I35 (Korçë), Rajcë36 dhe Rashtan37 (Prrenjas),

30 M. Korkuti, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria 1983, 2, f. 29.31 F. Prendi, Neoliti dhe eneoliti në Shqipëri, Iliria VI, 1976, f. 24, tab. II, 1-6; M. Korkuti,Neolithikum und Chalkolithikum in Albanien, Mainz am Rhein, 1995, f. 37, tab. VI, 1-10.32 Po aty, f. 26; V. Milojçiç, Ergebnisse der Deutschen Ausgrabuingen in Thessalien(1953-1958),“Jahrbuch des Römische-Germanischen Zentralmuzeums”, Mainz, 6, 1059, tab. VI, 8, IX, 7.33 F. Prendi, vep. cit., f. 25; R. J. Rodden, Excavations at the Early Neolithic Site at Nea Nikomedia,Greek Macedonia, (1961 season), “Proceedings of the Prehistoric Society”, 28, 1962, f. 281 e vv, fig. 9-10.34 M. Korkuti, Vendbanimi neolitik i Kolshit...f.26-27, tab. IV, 2-3.35 M. Korkuti, Vashtëmia...f.101, tab. V, 9-14.36 I. Gjipali, Vendbanimi neolitik i Rajcës (Rajcë I ), Iliria 1997, 1-2, tab. II, 14-15.37 Po ai, Vendbanimi neolitik i Rashtanit(Librazhd), Iliria 1995,1-2,tab. IV, 1.

61Adem BUNGURI

në vendbanimin e neolitit të hershëm Zlastrana (Ohër) 38 etj si dhe në zonën adriatikase

të neolitit të hershëm të Dalmacisë (Smilçiç I, Zelena peçina, Jami na Sredi etj)39.

2. Enë me trup të fryrë sferik, qafë të shkurtër cilindrike ose konike dhe buzë të

drejta ose të anuara nga jashtë. Zbukurohen rrallë me impresso thoi (tab. II, 3-4). Enë

të ngjashme gjenden në Kolsh I40, Rashtan41 (Prenjas) etj, në vendbanimin e neolitit të

hersshëm Zlastrana42( Ohër), në Obre I të Bosnjës(faza protokakanj)43 etj.

3. Tasa trungkonikë (tab. II, 5-8). Zbukurohen me barbotin të kanelyruar ose fshesorme reliev të ulët dhe në ndonjë rast edhe me gropëzime gishti në buzë (tab. II, 8).

Forma identike enësh gjenden në Kolsh I44, Burim I45, Rajcë46 dhe Rashtan47(Prrenjas)etj. Tasa të tillë janë shumë të ngjashëm me tasat e fazës I-II të kulturës Starçevo –

impresso në Obre I48, me ato të vetë Starçevos, ku gjithshtu zbukurohen me barbotin

të kanelyruar49, si dhe me ato të zonës adriatikase të neolitit të hershëm(Smilçiç I)50.

4. Enë sferike me qafë të lakuar(tab. II, 9-10) që ndeshen në të dy kategoritë eqeramikës, të njohura gjithashtu edhe nga poçeria e vendbanimeve të tjera neolitike etj.

Në qeramikën e hollë monokrome të kuqe të horizontit të dytë, Vlashnje I b, mbizotërojnëkupat sferike ose gjysëmsferike (tab. III, 1-3, XVI, 1-2). Në këtë kategori të poçerisë, vihet re

edhe prirja drejt bikonizimit të trupit (tab. III, 4), gjë që është karakteristikë e fazës fundore të

neolitit të hershëm. Enët mbështeteshin mbi funde me këmbë të ulët apo më të lartë unazore(tab.

III, 5-7). Një pjesë e tyre janë të zbukuruara me pikturim kafe mbi sfond të kuq, me motive

linearo-gjeometrike, të një stili të pjekur të tipit Starçevo IIb (tab. III, 2-4, XVI, 3-8). Kjo teknikë

dekorative shfaqet në këtë periudhë dhe e vë në lidhje qeramikën e pikturuar të Vlashnjës I b me

atë të Rudnikut II-III, Kolshit I51 dhe Starçevo II b.

Jeta shpirtërore është relativisht mirë e përfaqësuar nëpërmjet tavolinave ose altarëve tëkultit me 4 këmbë, zakonisht të zbukuruara me inçizim të thellë gjeometrik (tab. III, 8), të

ngjashme me ato të Kolshit I të grupit kulturor Starçevo II a-b. Elementët e mësipërm morfologjik

38 Ï. Kóçmaí, Çëacòpaía-íeoëèòcka íaceëÜa bo Oõpèäcko, Macedonia acta archaeologica,11,1987-1989, Ñkoïje 1990, f. 39; tab. III, 5.39 S. Batoviç, Neolitsko nalažiste u Smilçiçu, Diadora 2, 1960-1961,Zadar 1962, fig. 6,nr.1-2,Praistorija II,.tab. LXXVIII,4, LXXV,2, LXXX, 9.40 M. Korkuti, Vendbanimi neolitik,,,tab. IV, 1,4.41 I. Gjipali, Vendbanimi neolitik...tab.IV, 2-6.42 Ï. Kóçmaí, Çëacòpaía-íeoëèòcka íaceëÜa bo Oõpèäcko, Macedonia acta archaeologica,11,1987-1989, Ñkoïje 1990, f. 39; tab. III, 1-4.43 A.Benac, Prelazna Zona, Praistorija....II...tab. LVII, 2.44 M. Korkuti, Vendbanimi neolitik,,,tab. IV, 8.45 A. Bunguri, Qytetërimet prehistorike në rajonin e Dibrës(në shtyp), Tiranë 2010, tab. V, 6.46 I. Gjipali, Vendbanimi neolitik...f.32, tab. III, 11.47 Po ai, Vendbanimi neolitik...tab. V,4,6,7.48 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, , Praistorija...II, tab. LIII, 4; LVI, 2.49 Po aty,...tab. XVIII, 1.50B. Coviæ, Jadranska Zona, Praistorija II, tab. LXXVIII, 1, 6.51 M. Korkuti, Vendbanimi neolitik,,,tab. III, 1-10.


dhe stilistik e dekorativ e përfshijnë shtresën Vlashnje I a-b në fazat II a-b të grupit kulturor

Starçevo të Ballkanit qëndror, qoftë dhe si një variant periferik juglindor të saj.

3. Glladnicë

Vendbanimi gjendet pranë fshatit Graçanicë, në afërsi të Prishtinës. Gërmimet e sondazhit

të vitit 1956,u pasuan nga gërmimet sistematike të vitit 1959, të drejtuara nga J. Gliœiæ.Sipëfaqja e gërmuar arrin mbi 300m2, ndërsa trashësia e depozitimeve 2.50-3.00m52. Nga

vlerësimi stratigrafiko-kulturor i tyre, rezulton prania e dy shtresave kulturore, Gladnicë Ia

dhe Ib, të lidhura me dy faza të neolitit të hershëm ballkanoqëndror, atë Starçevo II b dhe

Starçevo III, si dhe e një gropë depozitë, që i takon fundit të eneolitit dhe fillimit të bronzittë hershëm, të emërtuar Glladnicë II. Në shtresën më të poshtme Glladnicë Ia është gjetur

qeramikë barbotine, impresso dhe monokrome të kuqe së bashku me qeramikë të pikturuarme ngjyrë kafe mbi sfond të kuq, me motive lineare53, që e datojnë atë në fazën Starçevo

II b të neolitit të hershëm ballkano-qëndror dhe e paralelizojnë me fazën Zhitkovac I,ndoshta me një përparësi të lehtë kronologjike të Glladnicës Ia.

4. Zhitkovac IVendbanimi gjendet në tarracën lumore në krahun e djathtë të lumit Ibër, pranë fshatit

eponym, në afërsi të Mitrovicës. Ai është vendosur rreth 2 km më në veri të vendbanimitmë të vonë neolitik të Valaçit. Vendbanimi u zbulua gjatë hapjes së trasesë hekurudhore

për në Mitrovicë në vitin 1955, ndërsa n ë vitin 1958 u kryen aty gërmime kontrolli nga

N. Tasiæ në një trench me përmasa 12x4m54. Nga gërmimet rezultoi se në këtë vendbanim

neolitik ishin përfaqësuar dy shtresa kulturore të zhvillimit të tij, të emërtuara Zhitkovac

I dhe II, kjo e fundit e zbuluar në një gropë depozitë, përkatësisht të lidhura me neolitin e

hershëm të fazës Starçevo II b dhe atë të mesëm të fazës Vinça-Tordosh I55. Kultura e fazës më të hershme Zhitkovac I përbëhet kryesisht nga fragmentet e

enëve dhe karakterizohet nga qeramika monokrome e kuqe, qeramika e pikturuar mengjyrë kafe mbi sfond të kuq, qeramika me dekor të lëmuar (glaèanje)56 dhe qeramika

52 J. Glisiæ - B. Jovanoviæ, Praistorisko naselje na Gladnicama kod Graèanice, SondažnoRekagosciranje 1956, GMKM, II, Pristina 1957, f. 223-233, tab. I-V ; N. N. Tasiæ The StarèevoCulture, “ATKM, from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, f. 45.53 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Starèevaæka grupa, Praistorija JugoslavenskihZemalja II, Sarajevo 1979, f. 136.54 N.Tasiæ, žitkovac i neki problemi relativnog hronološkog..., f. 12; Po ai, Introduction to theprehistory, antiquity and early Middle Ages in Kosovo and Metohija, Arheoloœko BlagoKosova i Metohije od neolita do ranog credneg veka,Beograd 1998, f. 23; N. N. Tasiæ The Starevo Culture, “ATKM, from the Neolithic to the Earlly Middle Ages, Beograd 1998, f. 39.55 Gjithashtu në nivelet e sipërme të shtresës kulturore të vendbanimit të Zhitkovacit ështëzbuluar dhe një shtresë e hollë e bronzit të hershëm, e emërtuar Zhitkovac III, me elementë tëqartë të kësaj periudhe, ku do të përmendnim filxhanat trungkonikë me një vegjë shiritore mbibuzë, të punuar me qeramikë gri të errtë ose të kuqërremtë, të ngjashëm me ato të Maliq III a.Shih: F. Prendi-A. Bunguri, Bronzi i hershëm në Shqipëri, Prishtinë 2008, f. 82, tab. XI, 9-10.56 N.Tasiæ, žitkovac i neki problemi relativnog hronološkog..., f. 15.

63Adem BUNGURI

barbotine, kjo e fundit shpesh e shoqëruar dhe me shirita plastikë hotizontalë të impresuar

mbi supe. Shirita të tillë zakonisht shërbejnë si kufizues midis pjesës së poshtme të barbotinuar

të enës dhe asaj të sipërme të rrafshtë. Ngjyra e qeramikës së barbotinuar është zakonishte kuqe tulle. Ka barbotin me sprucim të lehtë dhe të organizuar me viaska të cekta apo të

dukshme. Format më të zakonshme të enëve janë ato me trup të rrumbullakuar, ndërsaenët konike me këmbë të lartë trungkonike të tipit të frutierave ndeshen më rrallë. Qerammika

barbotine me hollësirat teknike të punimit, me ngjyrën e saj të kuqe tulle dhe me stilet e sajdekorative, e afron shumë këtë kulturë të tipit Starçevo II b me atë të Kolshit I(Kukës), të

Rashtanit dhe Rajcës (Prrenjas) dhe deri me atë të vendbanimeve të hershme neolitike tëVashtëmisë dhe Podgorisë I (Korçë). Plastika figurale dhe e objekteve të tjerë të kultit,

megjithëse të kufizuar në numër, riprodhojnë tipa të njohura të Starçevos. Në bazë tëanalogjive kulturore, rezulton se kultura e fazës Zhitkovac I si është pjesë e grupit kulturor

Starçevo dhe mund të sinkronizohet me fazat Glladnicë I a dhe Starçevo II b.

Faza III e neolitit të hershëm

Aktualisht përfaqësohet më qartë nga faza Rudnik IV dhe ajo Glladnicë Ib. Në këtë fazë

në Rudnik vihen re disa ndryshime në elementët e kulturës. Piksëpari, qeramika e kuqe e tipitStarçevo II fillon të zëvëndësohet nga qeramika e zezë, me ose pa lustër, e natyrës vinçiake.

Në këtë faze mbizotëron poçeria e vrazhdë, ku shfaqet barbotini i organizuar, si dhe kombinimii teknikave të ndryshme plastike dekorative. Gjithashtu për të parën herë shfaqen zbukurimet

me inçizim, të një stili tipik për kulturën e hersshme vinçiake. Me këto elementë morfologjikë

e dekorativë mendojmë se faza Rudnik IV duhet lidhur me një etapë kalimtare nga neoliti i

hershëm në neolitin e mesëm ballkano-qëndror. Në këtë kontekst ajo gërsheton elementë të

grupeve kulturorë të neolitit të hershëm dhe atij të mesëm ballkano qëndror (Starçevo III-

Vinça I), që në literaturën arkeologjike klasifikohet si neolit i mesëm57, pa munguar në këtë

kulturë as elementët adriatikas të tipit Danilo –Kakanj58 dhe atij thesalian (Sesklo III a )59.

Faza Glladnicë I b, që i referohet shtresës së sipërme të vendbanimit eponym, karakterizohetnga qeramika barbotine, qeramika e inçizuar dhe mungesa e qeramikës së pikturuar e tipit

Starçevo, dukuri e ndeshur edhe në fazën Rudnikun IV, dhe e njohur gjatë fazës Starçevo IIIedhe në pellgun e Danubit të poshtëm si dhe në grupin Kremikovc të fushës së Sofies60.

57 M.Garašanin, Centralnobalkanska zona, Starèevaæka grupa, PJZ, II, Neolitsko Doba,Sarajevo 1979, f. 126, fig. 11, nr.13, f. 136, tabelë kronologjike, f. 212.58 Në Rudnik, në rrethana jo shumë të qarta stratigrfike, është gjetur edhe një këmbë ritoni izbukuruar me motive të inçizuara gjeometrike dhe të inkrustuar me pastë të bardhë, të tipitDanilo-Kakanj. Në këtë kontekst është e vështirë të përcaktohet me siguri pozicioni kronologjiki tij. Një fragment ritoni i ngjashëm është gjetur bashkë me qeramikë të tipit impresso cardium nështresën Blaz II (Mat), që i takon fazës fundore të neolitit të hershëm. Shih: F. Prendi, Vështrimmbi kulturat neolitike dhe të epokës së bronzit në Shqipëri, Studime historike 1979, 4, f. 132.59 N. N. Tasiæ, The Starçevo Culture, ATK and Metohija from the Neolithic to the EarlyMiddle Ages, Beograd 1998,f.49-53.60 M.Garašanin, Centralnobalkanska zona, Starèevcka grupa...f. 136.


2.Periudha e neolitit të mesëm

Në Rrafshin e Dukagjinit vendbanimi më mirë i njohur me kulturë të neolitit tëmesëm, është ai i Vlashnjes së Prizrenit (Vlashnje II), dhe nga gjetjet sipërfaqësoreedhe ai i Pogrades (Klinë), ndërsa në Rrafshin e Kosovës, vendbanime të tilla, tënjohura stratigrafikisht janë Tjerrtorja I a-b (Prishtinë), Fafosi I a-b dhe Zhitkovaci II(Mitrovicë), Në pikëpamje topografike janë përfaqësuar dy tipe vendbanimesh, si atatë vendosura në fusha aluvionale (Tjerrtore, Fafos, Zhitkovac) ashtu edhe ata tëvendosura në tarraca lumore me mbrojtje natyrore (Vlashnje, Pograde).

Në pikpamje kronologjiko-kulturore, kultura e neolitit të mesëm në territorin eKosovës, përputhet me fazat Vinça-Tordosh I-II të Ballkanit qëndror. Gjatë kësajperiudhe e gjithë hapësira e saj mbulohet nga kultura e hershme vinçiake, e cila ështëverifikuar stratigrafikisht në vendbanimet e mëposhtme:

1. Vlashnje IIShtresa kulturore e neolitit të mesëm është fiksuar në kuadratet I-IV të sektorit B, në

kuadratin V të sektorit C të anës jugperëndimore etj. Stratigrafikisht ajo është vendosur mbi atëVlashnje I b të neolitit të hershëm dhe arrin trashësinë 0.40-0.60m.(fig. 4). Lënda kryesorepërbëhet si zakonisht nga qeramika, e cila ndryshon tërësisht nga ajo e neolitit të hershëm.Karakteristike per kete periudhe eshte qeramika gri e zezë dhe e zezë, me fakturë mesatare dhetë hollë, me lëmim të mirë apo me lustër të zezë me shkëlqim. Në këtë periudhë pasurohetdukshëm repertori i enëve dhe shfaqen teknika të reja dekorative. Ndër format me kryesorepërmendim enët bikonike me buzë të kthyera lehtë nga jashtë (tab. IV, 1-3), enët bikonike meqafë cilindrike dhe vegjë në trajtë briri (tab. IV, 5), enët sferike me grykë të mbledhur ngabrenda(tab. IV, 4) ose me qafë të lakuar (tab. IV, 6), kupat dykonike te zbukuruara me thimthaplastike në vijën e karenimit (tab. IV, 7-10), kupat me profil S-je (tab. IV, 11-12) etj. Në teknikate reja dekorative, vendin kryesor e zënë brezat e inçizuar të mbushur me shpime të stilit tëhershëm vinçiak (tab. IV, 1-4, V, 1-5), dhe në ndonjë rast të kombinuar edhe me thimtha plastikenë supe(tab. IV, 1), thimthat plastike cilindrike ose eliptike, që paraqiten të vendosura një nga njëose në çifte përkundruall (tab. IV, 2, 7, 8-9), si edhe në trajtë brezash horizontalë të mbushur methimtha cilindrike (tab. V, 11) apo thimtha eliptike në trajtë brinjësh vertikale (tab. V, 9), inçizimetme vija të thelluara me motive linearo-gjeometrike të vijëzuara në mënyrë alternative (tab. V, 6-8, 10), dhe shumë rrallë edhe kurbolineare (tab. V, 12) etj. Forma enësh të ngjashme, tëzbukuruara me ornamente plastike të gjetura në Pograde, e përfshijnë këtë vendbanim në tënjëjtën fazë zhvillimi me atë të Vlashnjës II a. Format e mësipërme të enëve dhe teknikatdekorative të tyre, të kujtojnë format klasike të fazës Vinça –Tordosh I- II të neolitit të mesëmballkano-qëndror61, dhe më saktë i variantit kosovar të kulturës Vinça62, me të cilin duketqartë se Vlashnja II a dhe Pograde I përputhen në treguesit e tyre më kryesorë.

61 Po aty, f. 168, 170, fig. 12, nr. 1-4, 8-12.62 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona,Juznamoravska i Kosovska Varijanta Vinèanskagrupa, Praistorija Jugoslavenskih Zemalja II, Sarajevo 1979, f. 189-190, tab.XXVIII, 4, 5.

65Adem BUNGURI

2. Tjerrtore(Predionicë I-a-b)

Vendbanimi i Tjerrtores njihet në literaturë me emrin Predionicë. Është ndër

vendbanimet e para neolitike të zbuluara në Kosovë, gjatë punimeve për ndërtimin e

fabrikës së tjerrtores së pambukut, në vitet 1949-1951, në fshatin Predionicë, afër

Prishtinës(1949-1951). Është gërmuar në vitet 1950-1951 dhe 1955-1956 nga R.

Galoviæ63. Në pikëpamje stratigrafiko-kulturore ndahet në dy periudha kronologjike,

Predionicë Ia-b dhe II, të lidhura përkatësisht me ato Vinça-Tordosh I-II dhe Vinça-

Plloçnik I të variantit moravo-jugor kosovar të kulturës Vinça64.

3. Fafos I a-b

Vendbanimi gjendet pranë lumit Sitnicë afër Mitrovicës, në vendin ku është ndërtuar

fabrika e industrisë kimike e përpunimit të fosfatit, prej të cilës ka marrë edhe emrin.

Është gërmuar në vitet 1957-195865. Zhvillimi kulturor i këtij vendbanimi ka ndjekur

tri faza kronologjike, të përcaktuara si Fafos Ia, Fafos Ib dhe Fafos II. Në Fafos I a

janë gjetur mjaft vegla pune prej guri, kocke dhe briri. Qeramika e fazës më të

hershme Fafos I a i korespondon në përgjithësi fazës Vinça-Tordosh I, pavarësisht

nga veçoritë lokale.

Banesat e fazës Fafos I a ishin kasolle mbitokësore, të ndërtuara me shtylla druri e

thurje thuprash të lyera me baltë, me planimetri drejtkëndëshe. Qeramika kësaj faze

zakonisht është gri e errët ose e zezë. Si nga format dhe dekori ajo riprodhon ato të

qeramikës së hershme vinçiake. Dekori është bërë me inçizim në formë shiritash të

gropëzuar, shpesh i inkrustuar me pastë të kuqe që fshihet. Format mbizotëruese janë

kryesisht bikonike, ndeshen dhe vazot me vegjë antropomorfe. Midis materialit të

Fafosit I b të tërheqin vëmendjen disa fragmente qeramike black-topped, që të kujton

atë të kupave të kulturës Maliq I-Kamnik me ngjyrë kuq e zi, analogji të vlefshme

edhe për një sinkronizim të fazës Fafos I b me atë Maliq I-Kamnik. Në Fafos I b janë

gjetur edhe disa tavolina kulti, figurina balte të sferës së jetës shpirtërore si dhe kapakë

prozomorfikë.

4. Zhitkovac II

Fazës Vinça-Tordosh I do t’i korrespondonte edhe shtresa Zhitkovac II, e konstatuar

në lokalitetin Karagaç të Zhiotkovacit dhe në breg të lumit Lushtë në periferinë e

Mitrovicës, që mund të sinkronizohet me Fafos I a.

63 R. Galoviæ, Predionica, Neolitsko Naselje kod Prishtine, Muzej Kosova i Metohije, Priœtina 1959.f. 37-38 (resume shqip).64 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Vinèanska grupa, Praistorija JugoslavenskihZemalja II, Sarajevo 1979, f. 190.65 Arkivi i Muzeut të Kosovës.


3. Periudha e neolitit të vonëNë pikëpamje kronologjike, kultura e kësaj periudhe i korrespondon fazës më të re

Vinça-Plloçnik I të kulturës së Vinçës dhe i takon fillimeve të neolitit të vonë. Në

Rrafshin e Kosovës kultura e neolitit të vonë njihet nga shtresa Tjerrtore II dhe

Bardhoshi (Prishtinë), Fafosi II dhe Vallaçi (Mitrovicë) Gërnçari (Viti),Barileva(Podujevë) etj, që përfshihen në variantin kosovar të zhvilluar të kulturës së

Vinçës66. Në Rrafshin e Dukagjinit ajo njihet stratigrafikisht në mënyrë më të plotë nëvendbanimin e Reshtanit, në shtresën më të hershme Hisar I (Suharekë) si dhe në

shtresën Vlashnje III (Prizren), ku komponentja vinçiake bashkëjeton me atë daniliketë vonë. Gjatë këaj faze të hershme të neolitit të vonë shënohet ekspansioni më i madh

i kulturës Danilo në drejtim të brendësisë kontinentale ballkanike, duke përfshirë brendasferës periferike të saj të gjithë Rrafshin e Dukagjinit, ndërsa elementë të saj, siç janë

motivet e inçizuara adriatikase, depërtojnë deri në Rrafshin e Kosovës(Tjertore II)67.Më poshtë do të japim përmbledhtazi tiparet e vendbanimeve më përfaqësuese.

1. Reshtan

Vendbanimi i Reshtanit gjendet në një fushë të sheshtë aluvionale në krahun edjathtë të lumit Topluga, në fshatin eponym, afër Suharekës. Gërmimet e para me

karakter sondazhi janë bërë në vitin 1963 nga J. Todoroviæ, ndërsa gërmimet sistematikenë vitet 1967-1967 nga J. Gliœiæ68. Shtresa kulturore me trashësi rreth 2 m i takon

fazës së vonë të neolitit të mesëm, me elementë të përzier të tipit vinçiak dhe adriatik69.

Nga gërmimet rezulton se kanë qenë në përdorim si banesat gjysëm të nëndheshme

ashtu dhe ato mbitokësore. Banesat kanë qenë kasolle me skelet druri, me formëkatërkëndëshe, ndonjëherë edhe me planimetri dykthinëshe, me mure të ndërtuara

prej gardhi thuprash të lyera me baltë. Nga gërmimet janë zbuluar edhe gjurmë tëfurrave të pjekjes që kanë qenë vendosur në hapësirën e jashtme të banesave. Pjesa

dërmuese e materialit të lëvizshëm arkeologjik përbëhet nga fragmentet e qeramikës.Veglat prej guri, stralli dhe kocke janë mjaft të rralla dhe ruajnë tiparet e përgjithshme

të epokës neolitike70. Në pikëpamje teknologjike janë përfaqësuar dy kategoritë

kryesore të qeramikës, ajo me fakturë mesatare e të hollë, që mbizotëron, dhe ajo me

fakturë të trashë. Në kategorinë e parë vihen re dy lloje krejt të ndryshme midis tyre,

qeramika e tipit ballkano-qëndror, e përfaqësuar nga qeramika me fakturë mesatare

me ngjyrë gri të zezë ose të zezë me lustër, që përbën tiparin kryesor për kulturën e

66 M.Garašanin, Centralnobalkanska zona, Vinèanska grupa... f. 190.67 R. Galoviæ, Neolitsko Naselje Kod Priœtine, Muzej Kosova i Metohije, Priœtina 1959, f. 38,tab. 9, 3-4; 62, 1-5; 63,1-6; 71, 1; 75, 1.68 Arkivi i Muzeut të Kosovës.69 A. Benac, Prelazna Zona, Juzna Metohija, PJZ, II, Sarajevo 1979, f. 457-459, tab. LXVIII,1-9, LXIX, 1-8.70 Po aty, f. 458.

67Adem BUNGURI

Vinçës dhe ajo e tipit adriatik, me parete të holla, që dallon për cilësinë e mirë të

punimit, për tonet e ndryshme të ngjyrës së sipërfaqes së enës, për format më të

zhvilluara dhe sistemin më të pasur ornamental. Fizionomia e kulturës përcaktohet ngaqeramika me fakturë mesatare dhe ngjyrë gri të errët dhe të zezë si dhe qeramika e

hollë me lustër të zezë me shkëlqim. Enët e tipit vinçiak kanë kryesisht formë trungkonikedhe bikonike, por zbukurimet e tyre, përfshirë dhe kanelyrat, janë më të thjeshta se ato

të kulturës tipike vinçiake. Në enët e tipit adriatik bien në sy ato me trup sferik egjysëmsferik, enët me këmbë në formë këmbane, kupat me profil në trajtë S-je si dhe

vazot me qafë të shkurtër apo më të gjatë cilindrike. Zbukurimet kryesore të këtijgrupi enësh janë ato me inçizim, me alternimin e motiveve gjeometriko-lineare me

atyre kurbolineare, por pa aritur tek ai spiraloid, si një prej veçorive thelbësore tëgrupit Danilo, gjë që do të thotë se në Reshtan nuk kemi motive të mirëfillta të kësaj

kulture. Motivet më të pëlqyera gjeometriko-lineare janë rrjeshtat me trekëndëshadhe rombe të vijëzuar, shiritat e vijëzuar vertikalë, motivet e tipit fushë shahu apo në

formë rezesh, tufat e vijave vertikale të kryqëzuara etj(tab. VII, 1-6). Qeramika einçizuar e Reshtanit është e ngjashme me atë të Kolshit II (Kukës)71, të Topopjanit II

(Dibër)72, Cakran-Dunavecit II (Shqipëri Jugore)73, të Burimit të Drinit të Zi (Ustie na

Drim) në Strugë dhe Mala Trnska tumba (Pelagoni)74 . Në Reshtan ndeshet edhe

lyerja e hapësirës midis motiveve të inçizuara ose sipërfaqeve të zbukuruara me njëbojë të zezë që fshihet(tab. VII, 1-2), dhe si një shfaqje e rrallë edhe inkrustimi me

pastë të bardhë i motiveve të inçizuara(tab. VII, 1, 5, 6), dukuri e ndeshur edhe nëVlashnje III, Topojan II, Ustie na Drim (Strugë) dhe Mala Trnska tumba (Pelagoni).

Karakteristike për këtë kulturë janë ritonet e kultit me 4 këmbë, pa ornamente, që

përbëjnë një veçori thelbësore të kompleksit adriatik Danilo-Kakanj75, të njohura

gjithashtu në Topojan II dhe në një ekzemplar edhe në Mala Trnska tumba (Pelagoni)76.

Me këto tipare kultura e Reshtanit lidhet ngushtë me fazën e vonë të grupit kulturor

Danilo dhe përfshihet në zonën e brendsshme periferike të këtij kompleksi, gjë që

71 M. Korkuti, Vendbanimi..., tab. LXIX, 2-372 A. Bunguri, Vendbanimi neolitik i Topojanit, Iliria 1993, 1-2, tab. XVIII.73 M. Korkuti-Zh. Andrea, Stacioni i neolitit të mesëm në Cakran të Fierit, Iliria III, 1974, tab. XIX., 1-7;M. Korkuti, Neolithikum und Chalkolithikum in Albanien, Mainz am Rhein, 1995, tab. XLI, 1,4-5; tab. LI, 12-15.74 B. Caíeâ, Í eoëèòoã è íeoëèòñêèòe Kóëòópè âo Makeäoíèja, ÖÈÂÈÈÇAÖÈÈ ÇAÏO×BATA HA MAKEÄOHÈJA, SCKOÏJE 1995, f. 45.75 Po aty, f. 459, tab. LXVIII, 6. Një fragment ritoni i ngjashëm është gjetur bashkë me qeramikëtë tipit impresso cardium në shtresën Blaz II (Mat), që i takon neolitit të hershëm (Starçevo II b)Shih : F. Prendi, Vështrim mbi kulturat neolitike dhe të epokës së bronzit në Shqipëri, Studimehistorike 1979, 4, f. 132.76 P. Slaviœa, Kult Rhytone der Neolitischen Viehzuchter der Balkanhalbinsel, Starinar 1966,nr. 47, f. 21-66; D. Simoska-V. Sanev, Neolitsko naselba na Mala Tumba kaj Selo Trn, Bitola,Macedonia, Acta Arcaheologica, Prilep 3, 1977.


kushtëzohet nga vetë pozicioni gjeografik i këtij vendbanimi. Krahas këtyre elementëve,

në përbërjen e kësaj kulture, vihen re edhe disa elementë të kulturës Vinça, çka dëshmon

për karakterin kompozitë të kulturës së Reshtanit, gjë që është e natyrshme të rezultojënisur nga pozicioni i gjeografik ndërmjetëm i Reshtanit midis këtyre dy grupeve kulturore

të njëkohshëm. Sipas studiuesëve, Reshtani përfaqëson një etapë relativisht të vonshmetë kulturës Danilo77 dhe mund të sinkronizohet me fazat Danilo III-Hvar I”78, që

përputhet pjesërisht me atë Lisiçic I të neolitit të vonë dalmatin79. Në pikëpamjekronologjiko-kulturore Reshtani është shumë i ngjashëm me vemdbanimin Mala Trnska

tumba (Pelagoni), ku gjithashtu depërtojnë ornamentet e inçizuara tipike adriatikase,inkrustimi i bardhë i tyre, si dhe ritonet e tipit adriatik.

2. Vlashnje III.

Shtresa kulturore, që i referohet kësaj faze me trashësi 020-0.30m, stratigrafikishtështë e mbivendosur mbi atë të fazës Vlashnje II, me të cilën ndahet nga një dysheme

argjilore me formë eliptike. Edhe për këtë fazë elementi më karakteristik i kulturësështë qeramika gri e zezë dhe e zezë, me fakturë mesatare dhe te hollë, me lëmim të

mirë dhe një pjesë edhe me lustër të zezë me shkëlqim. Format kryesore të enëvambeten ato sferike dhe bikonike(tab. VI, 1, 3, 4), tani të pasuruara edhe forma të reja

si të zbukuruar me teknike të reja dekorative. Kështu në këtë shtresë shfaqen për tëparën herë kupat gjysëmsferike me buzë të sheshta (tab. VI, 2) si dhe motive të reja

dekorative të sferës adriatikase. Është fjala për praninë e elementëve adriatikas të

përfaqësuara nga motive të zbukuruara me gërvishtje me motivin e rjetës(tab. VI, 1,

2-10) dhe ai spiralik(tab. VI, 11), krahas brezave të inçizuar të stilit më të hershëm

vinçiakë (tab. VI, 12-13). Qeramika e inçizuar e Vlashnjës III ngjashmëritë më të

mëdha i shënon me qeramikën e inçizuar Reshtanit (Suharekë) 80, të Kolshit II(Kukës)81,

të Topopjanit II (Dibër)82, të Burimit të Drinit të Zi (Ustie na Drim) në Strugë83 dhe

Mala Trnska tumba (Pelagoni)84, me të cilët Vlashnja formon një grup të veçantë

kulturor brenda zonës kalimtare nga Adriatiku në Ballkanin qëndror.

77 M. Garaœanin, Praistorija na tlu Srbije, vol. II, Beograd 1973, f. 154; A. Benac, PrelaznaZona, Juzna Metohija, PJZ, II, Sarajevo 1979, f. 459.78 A. Benac, Prelazna Zona, Juzna Metohija, PJZ, II, Sarajevo 1979, f. 459.79 S. Batoviæ, Jadranska zona, Praistorija Jugoslivenski Zemalja II, Neolitsko Doba, Sarajevo1979, tab. XCIX, 3, 8, 11.80 A. Benac, Prelazna... tab. LXIX, 2-3.81 M. Korkuti, Vendbanimi..., tab. LXIX, 2-382 A. Bunguri, Vendbanimi neolitik i Topojanit, Iliria 1993, 1-2, tab. XVIII.83 B. Caíeâ, Í eoëèòoã è íeoëèòñêèòe Kóëòópè âo Makeäoíèja, ÖÈÂÈÈÇAÖÈÈ ÇAÏO×BATA HA MAKEÄOHÈJA, SCKOÏJE 1995, f. 45.84A. Benac, Prelazna Zona, PJZ, II, 1979, f. 464-467, tab.LXXII, 3-6, 7; B. Caíeâ, Í eoëèòoã èíeoëèòñêèòe Kóë òópè âo Makeäoíèja, ÖÈÂÈÈÇAÖÈÈ ÇA ÏO×BATA HA MAKEÄOHÈJA,SCKOÏJE 1995, f. 42, 44, fig. e f. 43, 3.

69Adem BUNGURI

Një dukuri e re, mjaft interesante është ajo e inkrustimit me pastë të bardhë me

natyrë adriatike e shpimeve të stilit vinçiak, që ndeshet në mjaft ekzemplarë (tab. V, 1,

3-4, XVII, 1-8). Kjo kategori qeramike shënon analogji të plota me qeramikën einçizuar dhe të inkrustuar me ngjyrë të bardhë të grupit neolitik të vonë të Reshtanit

(Suharekë), Cakran-Dunavec II85 (Shqipëri e jugut) dhe Topojan II(Dibër), të Burimit

të Drinit të Zi (Ustie na Drim) në Strugë86, atë të Tërnit pranë Manastirit (Pelagoni)87

etj. Jeta shpirtërore është e përfaqësuar nga ritonet(tab. VI, 14) dhe kapakët konikë(tab. VI, 12-13, XVII, 3). Ritonet e Vlashnjës paraqiten të zbukuruara me inçizim

gjeometrik dhe janë krejt identik me objektet analoge të grupit Cakran-Dunavec88,Danilo-Kakanj89 dhe krejt të ngjashëm me ritonet e neolitit të vonë të tipit Topojan II90,

si dhe me ritonet e të njëtës periudhë të Smilçiçit II91. Studiuesit kanë vënë në dukje,

se ritonet e kultit e luajnë rolin e tyre të vërtetë në ritet fetare vetëm në fazat fillestare

të neolitit të vonë92. Sipas studiuesve, ritonet duhet të kenë shërbyer si mbajtësebishtukësh ndriçimi ose lucerna rituale, gjë që do t’i lidhte me kultin e dritës dhe të

zjarrit, ose duhet t’i jenë kushtuar kultit të pjellorisë së gjësë së gjallë93.Kështu, edhe në Vlashnje përsëritet tabloja e zbuluar me parë në Reshtan dhe në

Hisar I(Suharekë). Gërshetimi i elementëve kulturorë të sferës danilike dhe asaj vinçiake,është një dukuri e pritshme edhe nga shtrirja e Vlashnjës në zonën kalimtare nga ajo

adriatikase në atë ballkano qëndrore. Në pikëpamje kulturore e kronologjike kjo fazëështë e njëkohshme me fazën Reshtan dhe atë Danilo III-IV-Hvar I të Adriatikut si dhe

me atë Vinça-Plloçnik të Ballkanit qëndror. Komponentja e fortë adriatikase në VlashnjeII b, e konstatuar si e tillë edhe në vendbanimet e njëkohshme gjeografikisht shumë të

afërta Kolsh II, Reshtan e Hisar I, dëshmon për një ekspansion të kulturës danilike nëbrendësi të Ballkanit qëndror. Në këtë fazë kultura Danilo është mbizotëruese në Rrafshin

e Dukagjinit, ndërsa elementë të saj depërtojnë edhe në Rrafshin e Kosovës. Është fjala

këtu për stilin danilik të dekorit të inçizuar të mbushjes alternative të fushave të inçizuara

të ndeshura në vendbanimin e Tjerrtores (Predionicë)94, si dhe përdorimin e teknikës së

85 M. Korkuti-Zh. Andrea, Stacioni i neolitit të mesëm në Cakran të Fierit, Iliria III, 1974, tab.XIX., 1-7; M. Korkuti, Neolithikum und Chalkolithikum in Albanien, Mainz am Rhein, 1995,tab. XLI, 1, 4-5; tab. LI, 12-15.86 B. Caíeâ, vep. cit, f. 45.87 Po aty, fig. e f. 43, 3.88 M. Korkuti-Zh. Andrea, Stacioni i neolitit të mesëm në Cakran të Fierit, Iliria III, 1974, tab. XXII.89 J. Koroœec, Neolitska naseobina u Danilu Bitinju, Zagreb 1958, tab. XVII-XXI ; M. Garaœanin,Centralnobalkanska zona, PJZ II, Sarajevo 1979, fig. 21, nr. 9, 19.90 A. Bunguri, Neoliti dhe eneoliti në luginën e mesme të Drinit ë Zi (disertacion), Tiranë1992, f. 86, tab. L, 22-25.91 A. Benac, Prelazna zona, PJZ II, Sarajevo 1979, tab. XCII,1-2.92 A. Benac – M. Garacanin – D. Srejoviç, Sakljuæna Razmatranja, PJZ, II, 1979, f. 654.93 S. Batoviæ, Jadranska zona, PJZ II, 1979, f. 559-560.94 Krhs. R. Galoviæ, Neolitsko Naselje Kod Priœtine, Muzej Kosova i Metohije, Priœtina 1959, f.

70

Fig. 5. Hisar-Foto ajrore e vendbanimit.


inkrustimit me bojë të bardhë dhe të

kuqe që fshihet, të konstatuar në disa

ekzemplarë në kulturën e këtijvendbanimi95. Kjo dukuri e përfshin

Rrafshin e Dukagjinit dhe në një farëmase edhe Rrafshin e Kosovës në

zonën e veprimit të kulturës sëzhvilluar Danilo krahas asaj vinçiake

të vonë gjatë kësaj faze të hershmetë neolitit të vonë.

3. Hisar I.Vendbanimi prehistorik i Hisarit

gjendet në tarracën më të hershmelumore të Toplugës, midis Suharekës

në veri dhe Shirokës në jug, në

krahun e majtë të rrugës Prizren-

Suharekë. Tarraca në trajtën e një

tavoline trungkonike bie me shpate

të pjerrta në tri anë, përveç asaj

lindore, ku me anën e një qafe ë

lehtë, realizohet komunikimi me

zonën përreth (fig. 5 - 6).

Shtresa kulturore e kësaj periudhe, e veçuar për herë të parë nga J. Todoroviæ nëgërmimet e vitit 1962, në bazë të të cilave, Hisari përfshihet në grupin kulturor të zonës

kalimtare së bashku me Reshtanin96. Kjo shtresë kulturore u fiksua gjithashtu edhe

nga gërmimet e vitit 2004 në një sondash me sipërfaqe të kufizuar (2x2m). Ajo kishte

trashësi 0.20-0.25 m dhe stratigrafikisht mbulohej nga depozitimet e trasha të shtresëssë hershme eneolitike të tipit Bubqanj-Hum I a97. Lënda arkeologjike përbëhet kryesisht

nga qeramika gri dhe gri e zezë me lustër, me forma që priren nga bikonizmi, tëzbukuruara me motive të inçizuara gjeometrike, tipike adriatikase. Sistemi ornamental

përfaqësohet nga rrjeshta trekëndëshash dybrinjënjishëm me fushë të vijëzuar, shirita

38, tab. 9, 3-4; 62, 1-5; 63,1-6; 71, 1; 75, 1 dhe A. Benac, Obre II, Neolitsko naselje butmirskegrupe na Gornjem polju, Glasnik Zemaljskog Muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu,Archaeologija, Novaja Serija, Sveska XXVI, Sarajevo 1971, f. 130-131, tab. LII, 1, 4-8, 10, LIII, 5,7, 8,13. LIV, 1, 5, LV, 1-5 etj.95 R. Galoviæ, Neolitsko Naselje Kod Priœtine, Muzej Kosova i Metohije, Priœtina 1959, f. 38.96 J. Todoroviæ, vep. cit.1962, f. 31-37, tab. III; A. Benac, Prelazna Zona, Juzna Metohija, PJZ,II, f. 460.97 A. Bunguri-Sh. Gashi, Të dhëna të reja mbi kronologjinë e Hisarit, Kosova Arkeologjike, 1,Prishtinë 2006, f. 14.

71

Fig. 6. Hisar- Planimetria e përgjithshme e gërmimeve.

Adem BUNGURI

me tufa vijash zigzake, shirita të vijëzuar në mënyrë alternative etj (tab. VIII, 1-9).

Forma e enëve dhe zbukurimi janë të ngjashme me ato të Reshtanit në veçanti dhe të

grupit kulturor të Danilos së vonë në përgjithësi. Me këto elementë Hisari I duhet të

përfshihet në kulturën e grupit adriatiko-lindor të fillimeve të neolitit të vonë të fazës

Danilo III-IV dhe Hvar I –Lisiçiç, që në këtë kohë shtrihet në të gjithë Rrafshin e

Dukagjinit, ndërsa elementë të tij arrijnë edhe në Rafshin e Kosovës, ku bashkëjetojnë

me elementë të Vinçës së vonë. Në pikpamje stratigrafike dhe kronologjiko- kulturore,

Hisari I paraprin atë të shtresës Bubanj I a si dhe është pak më i hershëm se sa

Tjerrtore II, Valaçi, Fafosi II, Bardhoshi dhe Barileva.

4. Tjerrtore (Predionicë II)

Qeramika e fazës II është punuar me të njëjtën teknikë si edhe në Vinça-Plloçnik I.Format me përdorim më të gjërë e enëve janë ato bikonike dhe konike, tasat e vegjël të

tipit Plloçnik etj. Ndeshen dendur fundet e larta e të zbrazëta të kupës me piedestal që ipërgjigjen trajtave të ndryshme të Vinçës së vonë. Vegjët janë shiritore, në trajtë lythi,

pulle dhe briri, tipe të njohura në Vinçë dhe në Plloçnik. Zbukurimi i qeramikës së Tjerrtoresështë bërë me anë të inçizimit, me motive meandrash të regullta e të paregullta, të

ngjashme me ato të qeramikës së Vinçës, Gradacit dhe Plloçnikut. Gjithashtu në qeramikëndhe në plastikën e Tjerrtores ndeshet edhe zbukurimi crusted (lyerja e hapësirave midis

motiveve me bojë të kuqe që fshihet), karakteristik për mbarimin e neolitit të Vinçës.


Plastika e kultit përfaqësohet nga ekzemplarë të shumtë të plastikës monumentale98, si dhe

kapakët prozomorfikë të inçizuar dhe të inkrustuar me bojë të kuqe dhe është e ngjashme

me plastikën e fazës së Vinçës plloçnike, në shtresat e thellësisë 5-4m të Vinçës99.Analogjitë e shumta të qeramikës dhe të plastikës dëshmojnë për përfshirjen e

Tjerrtores II në grupin kulturor të Vinçës si dhe për lidhje të ngushta reciproke mekulturën e vendbanmeve të Vinçës si Vallaçi, Plloçniku, Gradaci dhe vetë Vinça, të

ardhura nëpërmjet luginës së Moravës100.Megjithë analogjitë e shumta me Vinçën dhe vendbanimet e rrethit vinçiak, në këtë

vendbanim gjenden edhe disa veçori specifike lokale, gjë që e dallojnë atë prej atij të grupitvinçiak. Kështu në qeramikën e inçizuar të Tjertores shfaqet një teknikë e re e inçizimit të

ornamenteve, siç janë shiritat e mbushur me vija të shkurtëra, me origjinë adriatikase (DaniloIII-IV), disa motive të së cilës shfaqen edhe në Novipazar, që janë krejtë të panjohura për

vetë Vinçën101. Gjithashtu si shfaqje lokale konsiderohen edhe prirjet realiste të trajtimit tëplastikës monumentale, që përveçëse në Tjertore ndeshet edhe në Vallaç, si dhe disa

objekte të kultit prej balte të pjekur, siç është ai figurës shtazore me krye njeriu, e njohuredhe në vendbanimin fqinj të Vallaçit, ai i kokës së gjarpërit etj. Janë këto veçori lokale

kulturore, që i kanë shtyrë studiuesit për ta emërtuar kulturën e kësaj faze në Rrafshin eKosovës si “variante moravo-jugore e zhvilluar e kulturës Vinça”102.

5. Valaç

Vendbanimi i Valaçit gjendet në afërsi të Mitrovicës dhe zë një hapësirë të vogël nënjë gropë të kreshtës shkëmbore të Valaçit. Është gërmuar në vitin 1955103. Ai përfaqëson

vendbanimin e vetëm neolitik me mbrojtje të fuqishme natyrore nga tri anë, përkatësishtnga shkëmbinj natyrorë, humnera dhe lumi i Ibrit. Ana e tij jugore, e vetmja anë e afrueshme

ka qenë e fortifikuar me ledhe gurësh të përforcuar me polisade shtyllash druri. Këtoelementë që e dallojnë mjaft Vallaçin nga vendbanimet e tjera vinçiake të Moravës

jugore dhe të Danubit të poshtëm, i japin atij karakterin e një vendbanimi të mbrojtur dhedëshmojnë mbi rrethanat dramatike në fazën e kalimit prej epokës së gurit në atë të

metalit në këto vende, të lidhura me shfaqjen e grupeve të reja kulturore. Karakteristikat

e këtij vendbanimi përcaktohen nga pozita specifike jo e zakonshme e vendbanimit në

kuadrin e kulturës vinçiake dhe plastika jashtëzakonisht e pasur dhe me ngjyra lokale e

98 M. Garasanin, Centralnobalkanska...f. 190, tab. XXX-XXXI.99 Po aty.100 Po aty.101 Po aty.102 N.Tasiæ, Završna Istraživanja na Praistorijskom Naselju kod Valaèa, Glasnik MuzejaKosova i Metohije, IV-V, Priština 1959-1960, f. 11-52, tab. I-XXV; Po ai, Introduction to theprehistory, antiquity and early Middle Ages in Kosovo and Metohija, Arheoloœko BlagoKosova i Metohije od neolita do ranog credneg veka, Beograd 1998, f. 23.103 N.Tasiæ, Introduction to the prehistory..., f. 23.

73Adem BUNGURI

tij. Materiali qeramik i takon kryesisht kulturës vinçiake, megjithatë, në një pjesë të tij

shihet prirja e formimit të një stili të ri dekorativ, që në vija të përgjithshme mund të lidhet

me ngjarjet kulturore në Moravën jugore, në Bullgarinë jugore e në Maqedoni në kohëne kalimit nga neolitit i vonë në periudhën eneolitike. Ky material jo vinçik në Vallaç

paraqet analogji me vendbanimet e Bullgarisë të tipit Veselinovo-Sveti Kirilovo, si dheatyre të Moravës jugore, që i takojnë fazës I a të grupit Bubanj Hum.

Ornamentika në plastikën e Valaçit, duke përjashtuar kanelyrën shumë të shpeshtë,largohet nga teknika dhe kompozicioni themelor i mënyrës së dekorit në kulturën vinçiake.

Elementë “jo vinçiakë” në ornamentikë janë të shumtë, si : sipërfaqe katërkëndëshash,trekëndësha të vargëzuar, një derivat i spirales me gërricje, shiritat plastik etj. Të gjitha

këto elementë tregojnë për formimin e një stili lokal, të një varianti të ri në kulturënvinçiake. Në pikëpamje kronologjike, Valaçi është thuajse i njëkohshëm me fazën më të

hershme të Bubanj Humit I a nga njera anë dhe me atë të Vinçës së vonë nga ana tjetër.

6. Fafos II

Veglat e punës prej guri përfaqësohen nga sëpata të tipeve më të hershme në

formë kallëp këpuce. Të tërheq vëmendjen gjetja e një sëpate-çekan e thyer guri, mebrimë të rishpuar pas thyerjes. Në veglat e strallit përmendim thikat dhe disa maja

shigjetash me fletë rombike, ndërsa në ato të kockës duhen përmendur fëndyejt. Qeamikambizotërohet nga ajo me fakturë mestare me ngjyrë zakonisht gri të erët ose të zezë.

Me format e saj të zhvilluara, kryesisht bikonike dhe dekorin e inçizuar meandrik, edhe

antropoplastikën e variantit moravo-jugor kosovar të zhvilluar të kulturës së Vinçës,

shtresa Fafos II do t’i korrespondonte fazës më të re Vinça-Ploçnik të kulturës së

Vinçës. Faza Fafos II do të sinkronizohej me horizontin më të ri të Predionicës dhe me

lokalitetin me kulturë të Vinçës së vonë në Vallaç.

Si karakteristikë e përbashkët për kulturën e neolitit të vonë të fazës Vinça-Plloçnik

në Rrafshin e Kosovës, duhet përmendur plastika antropomorfe mjaft e zhvilluar, me

prirje realiste, që përbën një nga tiparet e rëndësishme të variantit moravo-jugor kosovar

të kulturës së Vinçës104.

II. Eneoliti.Qytetërimi eneolitik në Rrafshin e Dukagjinit është përfaqësuar më mirë në

vendbanimin shumështresor të Hisarit të Suharekës(Hisar II)105 dhe në atë të Vlashnjëssë Prizrenit (Vlashnje III)106, si dhe në një shtresë të hollë të vendbanimit të Hisarit të

104 M. Garaœanin, Centralnobalkanska zona, Juznamoravska i Kosovska Varijanta, Vinèanskagrupa, Praistorija Jugoslavenskih Zemalja II, Sarajevo 1979, f. 189-190, tab.XXXIII, 1-4.105J.Todoroviæ, Die Grabung Hissar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der FrühenBronzezeit, AY IV, Beograd 1963, f. 25-28, tab. I-V.106 A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi gërmimet e vitit 2006 në Vlashnje, Arkivi i Institutit.Arkeologjik, Prishtinë


Kastercit107(Suharekë), në Nishor të Suharekës108 ndërsa gjurmë të pakta të saj janë

ndeshur edhe në shpellën e Zatriçit (Rahovec)109. Në Rrafshin e Kosovës vendbanimi

më mirë i njohur eneolitik është ai i Gadimes së Epërme (Lipjan), ndërsa elementë të

kësaj kulture janë zbuluar edhe në një depozitë të Glladnicës (Glladnicë II). Vendbanimet

e kësaj periudhe janë vendosur në tarraca lumore me mbrojtje natyrore (Hisar, Kasterc,

Vlashnje, Gadime), pllaja kodrinore (Nishor) si dhe në shpella (Zatriç).

1. Gadime e Epërme

Ndodhet pranë Lipjanit, në një pozicion dominues, sidomos në drejtim të perëndimit.

Ngrihet në një lartësi mesatare në anën juglindore të fshatit eponym. Përbëhet nga dy

tarraca që shkallëzohen poshtë sheshit të majës. Gërmimet e bëra në pllajën e majës së

kodrës si dhe në tarracën poshtë saj, kanë konstatuar 3 shtresa kulturore me hiatus kronologjik

midis tyre. Shtresa më e hershme Gadime I karakterizohet nga një qeramikë e paktë e

grafituar dhe forma enësh tipike edhe për Maliqin II, si pjatanca trungkonike me buzë të

përthyer nga brenda dhe të pajisur me një syth nën buzë, pjata të cekta me buzë të trashura

eliptike, në ndonjë rast të pajisura edhe me kanelyra etj. Kultura e kësaj shtrese sinkronizohet

me fazën Bubanj Hum I a dhe i paraprin shtresës Hisar II dhe asaj Maliq II a-b.

2. Hisari II

Hisari përfaqëson vendbanimin më përfaqësues të eneolitit kosovar me trashësinë e shtresës

kulturore 1.70-1.80 m. Nga pikëpamja stratigrafiko-kulturore ajo zhvillohet nëpërmjet 4 fazave

evolutive, të emërtuara Hisar I a-b dhe II a-b110. Fazat Hisar I a-b i korrespondojnë fundit të fazësI a dhe fazës I b të grupit Bubanj-Hum të Moravës jugore. Faza Hisar II a përputhet me fazën

Bubanj-Hum II dhe grupin Baden–Kostolac të pellgut danubian, ndërsa faza Hisar II b, e konsideruar

fillimisht si e bronzit të hershëm të tipit Kritsana të Maqedonisë111, më vonë rivlerësohet si e

periudhës së hekurit të hershëm112. Sipas N. Tasiq faza Hisar I a i takon eneolitit të hershëm meelementë të neolitit të vonë adriatikas, ndërsa faza Hisari I b fazës më të re të grupit Bubanj –

Salkuca (Salkuca IV). Faza Hisar II a lidhet me fillimin e grupit Kostolac, ndërsa ajo Hisar II b mehekurin e hershëm të tipit Bellaçevc113, e riemërtuar më vonë si fazë Hisar III a114.

107 S. Fidanovski, Z. Nedelkoviæ, Hisar-Kasterc, Eneolitsko naselje, ranivizantijsko utvrdenjei srednovekovna nekropola, AP 1986, Ljubljana 1987, f. 4-5.108 Sh. Gashi, Vendbanimi prehistorik i Nishorit (gërmime të vitit 2007, dorëshkrim).109 A. Bunguri-K. Luci-T. Kastrati, Qendra prehistorike, Harta Arkeologjike e Kosovës, Prishtinë 2006, f. 58, tab. I, 3-7.110J.Todoroviæ, Die Grabung Hissar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der FrühenBronzezeit, AY IV, Beograd 1963, f. 25-28.111 J.Todoroviæ,Hisar, Suva Reka, Prizren, Archeološki Pregled, 3, Beograd 1961, f. 34.112; Po ai, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der FrühenBronzezeit, AY, IV, Beograd 1963, f. 25-28.113 N.Tasiæ, Bubanj-Salcuta-Krivodol Kompleks,PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo 1983, f. 90-92; Po ai, Eneolithic Cultures of Central and West Balkans, Beograd 1995, f. 131-132 ; Po ai,The Eneolithic,.. ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, f. 93-115.114 ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, Katalog nr. 97.

75

Fig. 7. Hisar- Profili lindor i kuadratit II (2004).

Adem BUNGURI

Sipas gërmimeve të viteve të fundit në Hisar, dallohen qartë stratigrafikisht 9 horizonte

banimi, kronologjikisht te lidhura me neolitin e vonë, eneolitin, bronzin e hershëm dheepokën e hekurit. Shtresa eneolitike e Hisarit ndahet në 4 horizonte të lidhura me të

gjitha fazat evolutive suksesive të zhvillimit të kësaj kulture, përkatësisht me fazatHisar II a-b dhe II c 1-2 115 (fig. 7). Faza Hisar II a i referohet eneolitit të hershëm të

tipit Bubanj – Hum I a, faza Hisar II b eneolitit të zhvilluar të sinkronizuar me fazatBubanj-Hum I b-II (Moravë jugore), Krivodol IV (Bullgari veriore), Salkuca

IV(Rumani) dhe Karanovo VI (Bullgari jugore), faza Hisar II c1 i përket eneolitit të

grupit Baden Kostolac dhe faza Hisar II c2- eneolitit të vonë të këtij grupi kulturor të

115 A. Bunguri-Sh. Gashi, Të dhëna të reja mbi kronologjinë e Hisarit, Kosova Arkeologjike,Prishtinë 2006, f. 14-16.


përzier me elementë të bronzit të hershëm të tipit Bubanj Hum III116. Faza Hisar II c1

i përket eneolitit të tipit Baden Kostolac, dhe ajo Hisar c2 fazës së vonë të këtij grupi

kulturor, që përmban disa elementë të bronzit të hershëm të tipit Bubanj Hum III117

dhe Maliq III a118.

Në format kryesore të fazës Hisar II a përmendim kupat me profil S-je, shpesh tëzbukuruara me kanelyra(tab. IX, 1-3, 5), identike me kupa të tilla të kompleksit Bubanj

Hum-Salkuca-Krivodol119, enët me dy vegjë në zgjerimin e pjesës së poshtme tëashtuquajtura të tipit Scheibenhenkel type të horizontit Salkuca IV a120 (tab. IX, 4),kupat gjysëmsferike me dy vegjë të zhvilluara mbi grykë, shpesh të zbukuruara methimtha plastike ose kanelyra vertikale në supe (tab. IX, 7-8), vazot bikonike

dyvegjake(tab. IX, 6) dhe ato bikonike she aferike pa vegjë, ose me vjegse të vogla tëtejshpuara, të përdorura për varje (tab. X, 1-6), të kompleksit kulturor Bubanj Hum-

Salkuca-Krivodol, të njohura në Hisar edhe nga gërmimet e mëparshme121 Zbukurimimë karakteristikë është ai me kanelyra të pjerrëta, vertikale ose oblike (tab. X, 3-5, 8,

tab. X, 3). Me vlerë të veçantë kronologjike dhe kulturore, është edhe zbukurimi nëtrajtë thimthe plastike, të qarkuar nga 1-2 rrathë koncentrikë shpimesh, që e shtojnë

mjaft efektin dekorativ të enës (tab. X, 1-2), të stilit Bubanj Hum I, të konstatuaraedhe më parë në këtë vendbanim122, të ngjashme me kupa të zbukuruara me të njëjtën

mënyrë të Maliqit II a123 dhe grupit Bubanj-Hum I.

Në Hisar II a është gjetur vetëm një fragment ene me pikturim gri, me motiv vijash

paralele124, i ngjashëm me enë të tilla të qeramikës së pikturuar të Maliqit II a.

Në Hisar II b format me përdorim më të gjërë janë kupat me profilim të theksuar

në pjesën fundore, në ndonjë rast të zbukururara me kanelyra vertikale (tab. XI, 1-3),pjatat e cekëta me buzë të fryrë eliptike, të zbukuara ose jo me kanelyra oblike (tab.

XI, 4-6), kupat bikonike me fron të lartë trungkonik (tab. XII, 1), enët masive (tab. XII,4), enë të mbështetura mbi funde me 4 këmbë të shkurtëra, me fushë të zbukuruar me

zvastikë spiralike(tab. XII, 2) etj. Zbukurimet përfaqësohen kryesisht nga kanelyrat,meandrat spiralike me fushë të mbushur me shpime dhe deri kombinimi i dekorit plastik

116 Po aty, f. 14-16.117 Po aty, f. 14-16.118 F. Prendi, La Civilisation Prehistorique de Maliq, Studia Albanica, 1966, 1, f. 272; F. Prendi-A. Bunguri, Bronzi i hershëm në Shqipëri, Prishtinë 2008, f. 80, tab. XI, XXVII.119 N. Tasiæ, Eneolithic Culturess off Central and West Balkan, Belgrade 995, tab. IX, 1-2.120 J. Todoroviæ, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Äneolithicum und der FruhenBronzezeit, Archeologica Yugoslavica IV, Beograd 1963, f.27-28, tab. IV.121 N. Tasiæ, Bubanj-Salcuta- Krivodol kompleks , PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo 1979,tab.IX, 9-10, XI, 8.122 N. Tasiæ, Bubanj-Salcuta- Krivodol kompleks , PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo 1979, tab. X, 1.123 F.Prendi, La Civilisation Prehistorique ...,tab. IX, 6, 9.124 J. Gliœiæ, Pojava ranih bronzanodopskih kultura na Kosova i Metohiji, “Glasnik MuzejaKosova i Metohije”, VI, Prishtinë 1961, f. 140.

77Adem BUNGURI

me shpime rrethore etj. Me këto elementë kulturorë faza Hisar II b përputhet me

fazat I b – II të grupit Bubanj – Hum të Moravës Jugore, Krivodol IV dhe Salkuca IV

të Bullgarisë veriore dhe Rumanisë jugore si dhe Karanovo VI të Bullgarisë jugore125.Faza Hisar II c

1 stratigrafikisht është e lidhur me horizontin e banesave të thellësive

150-160 m dhe në pikpamje kulturore i referohet grupit Kostolac. Shtresa kulturore, metrashësi 0.15m, me përmbajtjen e lartë të rërës së imtë dhe hirit të zjarrit, dëshmon se

vendbanimi i është nënshtruar një djegie dhe shkatërrimi të dhunshëm. Ky ndryshimstratigrafik pasqyrohet dhe në ndryshime arkitektonike pasi dyshemetë e banesave të këtij

horizonti janë shumë kompakte dhe pajisen me një vatër të madhe rrethore, të lidhur mebanesa më të mëdha se ato të horizonteve të mëparshme. Gjithashtu ndryshime pasqyrohen

edhe në përmbajtjen dhe fizionominë e kulturës së kësaj faze e cila përmban mjaft elementëtë grupit Kostolac siç janë tasat gjysëmsferikë të zbukuruar me shpime të tipit Kostolac

(tab. XIII, 5-7)126 etj. Faza Hisar c2

në pikpamje stratigrafike mbyll epokën eneolitike dhembulohet nga një hiatus kulturor prej aluvionesh suargjilore me trashësi 8-10 cm, pas të cilit

vijojnë depozitimet e periudhës së hershme të hekurit. Në pikpamje arkitektonikekarakterizohet nga banesa me përmasa të mëdha të pajisura me një vatër katërkëndëshe

me bordurë të drejtë anësore, identike me ato të Maliqit III a në Shqipëri. Në pikpamjekronologjiko-kulturore i takon fazës së eneolitit të vonë, por me disa elementë të bronzit të

hershëm dhe në këtë kuptim përfaqëson një fazë tranzitore midis eneolitit dhe epokës sëbronzit. Në format kryesore të enëve përmendim enët me qafë cilindrike ose konike, shpesh

të zbukuruara me kanelyra (tab. XIII, 1-2) ose me shpime të tipit Kostolac (tab. XIII, 8-9),vazot sferike, me buzë të zbukuruara nga jashtë me gropëzime gishti (tab. XIII, 3-4),

filxhanët e tipit Baden (tab. XIII, 10-11) etj. Komponenti kostolacas do të marrrë pjesë

aktive në formimin e kulturës së bronzit të hershëm Hisar III a, krahas komponentes së

ardhur me anë të dyndjeve të bronzit të hershëm.

3. Shpella e Zatriçit (Rahovec)

Ndodhet në një masiv shkëmbor të njohur me emrin “Gërgavica” në shpatet lindore

të Gradishtës së Zatriçit, afër fshatit homonim. Hyrja e shpelles e orientuar nga verilindja

ka lartësi 3.70 m dhe gjerësi 4.00 m, ndërsa korridori i saj me gjerësi 3.30-5.00 m. dhe

lartesi 2.00-7.50 m është 26 m i gjatë. Nga një sondazh me përmasa 1.00x1.00 m, i

hapur në gjatësinë 16 m të korridorit u zbulua një shtresë e hollë depozitimesh kulturore

me trashësi 0.20 m (fig. 8). Fragmentet e enëve eneolitike riprodhojnë enë sferike të

ngjashme me ato të Hisarit (tab. XIV, 1), të punuara me qeramikë mesatare bezhë me

lustër të dobët me ngjyrë okër (tab. XIV, 2-3), kupa gjysëm sferike me grykë të prerë,

kupa të vogla të punuara me qeramikë të hollë me lustër të zezë me shkëlqim, tipike

125 F.Prendi, La Civilisation Prehistorique ...,tab. IX, 6, 9.126 N. Tasiæ, Eneolithic Culturess of Central and West Balkan, Belgrade 1995, tab. XX, 5, XXI, 2-4.

78

Fig. 8. Zatriç - Pamje e shpellës dhe planimetria e saj.


për periudhën eneolitike (tab. XIV, 4-8). Me këtë datim përputhet edhe dekori i gërvishtur

para pjekjes i enëve sferike, me motivin e rombeve të vargëzuar, i njëjtë me motive të

tilla të vazove eneolitike të Hisarit II127 dhe në përgjithësi të fazës së hershme dhe asaj

të zhvilluar të grupit kulturor të Badenit 128.

127 Arheolosko Blago Kosova I Metohije od neolita do ranog sredneg veka, Katalog, Beograd1998, nr. 97.128 N. Tasiæ, Eneolithic Culturess..., tab. XVI, 3, XVII, 3.

79Adem BUNGURI

4. Vlashnje IV

Shtresa eneolitike në vendbanimin e Vlashnjës, me trashësi 0.15-0.20m, nuk është

kompakte si në Hisar dhe gjendet në pjesë të kufizuara të vendbanimit. Stratigrafikishtajo është vendosur pa hiatus mbi depozitimet e Vinçës së vonë(kuad. C III), mbi një

dysheme të hollë balte të pjekur e të plasaritur. Elementi më karakteristikë për këtëperiudhë është poçeria gri e zezë dhe e zezë dhe ajo me lustër te zeze me shkëlqim.

Format më të shpeshta janë kupat gjysëm sferike me vegjë të zhvilluara mbi grykë(tab. XV, 1-2), kupat bikonike dhe me profil në forme S-je (tab. XV, 3), enët sferike

me grykë të mbledhur nga brenda dhe buzë lehtë të profiluara (tab. XV, 4-5), enëtsferike me qafë cilindrike dhe përforcim të jashtëm unazorë të buzës (tab. XV, 6) etj.

Zbukurimet jane te pakta dhe përfaqësohen nga kanelyra vertikale (tab. XV, 3) dhemë rrallë brinjë plastike me hapësirë të mbushur me shpime të vogla e të dendura (tab.

XV, 7) etj. Objektet e kultit përfaqësohen nga pintaderat me fushë të inçizuar memotive të valëzuara (tab. XV, 8). Në vija të përgjithshme Vlashnja III përsërit tiparet

kulturore të Hisarit II (a-b) (Suharekë), dukuri e pritshme nga pozicioni gjeografik i sajnë zonën kalimtare nga ajo adriatikase në atë ballkano-qëndrore. Por ndryshe nga

Hisari në Vlashnje aktualisht nuk kemi përfaqësime kulturore të grupit të Baden-

Kostolacit. Kultura eneolitike e Vlashnjës është e ngjashme me kulturën eneolitike të

Gadimes së Epërme 129 në Rrafshin e Kosovës dhe është pak më e vonë se ajo si dhe

me atë Maliq II a-b130 në Shqipëri. Në pikëpamje të kronologjisë relative Vlashnja III

i përgjigjet fazës Bubanj Hum I b.Për të krijuar një pamje më të plotë të qytetërimit neolitik dhe eneolitik të hapësirës

së Kosovës, po japim një tabelë kronologjike të sinkronizimit të përafërt të kulturave tësaj me ato të kulturave bashkëkohëse të viseve fqinje dhe më të largëta të Ballkanit

qëndror e atij lindor (fig. 9).

Përfundime:Kërkimet arkeologjike të kryera në Kosovë kanë dëshmuar se gjurmët më të

hershme të banimit i takojnë epokës së largët të paleolitit, ndërsa banimi i saj intensivfillon në neolitin e hershëm. Arkeologjikisht është provuar se përfaqësimet më të hershme

neolitike në Kosovë i përkasin fazës së hershme të neolitit të hershëm ballkano-qendror,të njohur si faza protostarçevo dhe Starçevo I. Kjo fazë e hershme paraklasike e

qytetërimit neolitik, është përfaqësuar nga horizontet e banimit në Rudnik I dhe Gjonajtë Rrafshit të Dukagjinit, dhe gjasisht dhe në atë të Batovcit në Rrafshin e Kosovës.

Kultura e kësaj faze përcaktohet nga qeramika trashanike, ku shquhen dy kategoritë

kryesore të saj, qeramika impresso dhe ajo barbotine, si dhe qeramika e hollë monokrome

129 N. Tasiæ, Bubanj-Salkuca-Krivodol kompleks...f. 90-92, tab. IX, 3, 8, 10; X, 1- 4, 7; XI, 6, 8; XII, 1, 3, 5.130 F. Prendi, La civilisation prehistorique de Maliq, Studia Albanica, 1, 1966, f. 257-262, tab.III-XI.


Periudh

a

Thesali Shqipëri Rr. Dukagj F.

Kosovës

Pelagoni Dalmaci Bosnje Serbi Bullgari

Neolit i

hershëm

I

Protoseskl

o

i vonë

Prodrom

Burim I Gjonaj

Rudnik I

Batovc Nea

Nikomed

ia

Cardium

impresso I

Starçevo

impresso

I

Protostarçe

vo-

Starçevo I

Karanovo I

Neolit I

hershëm

II

Presesklo

Sesklo e

hershme

Podgori

I-

Vashtëmi

Kolsh I

Blaz II

Rudnik II-III

Vlashnje I a-

b

Zhitkovac

I

Karagaç I Glladnicë

I a-b.

Velushka

tumba e

hershme I-II

Anzabeg

ovo-

Vrshnik Ia,bc.

Cardium

impresso II

Starçevo

impresso

II

Starçevo II

a-b

Karanovo II

Neolit i

mesëm Vinça-

Tordosh

I-II

Sesklo

Elatea II

Protoca

kran Cakran

Kolsh II

Blaz III

Topojan I

Reshtan

Vlashnje II a

Tjerrtore I

a-b Fafos Ia-b

Zhitkovac

II

Anzabeg

ovo-Vrsnik

II-IV

Velushka

tumba IV Servia V

Trnska

tumba

Protodanilo

Danilo I-II

Protokak

anj Kakanj

II-III

Kakanj III-Butmir I

Starçevo III

Vinça A 1-2

Vinça-

Tordosh

II a-b

Vinça B 1

Karanovo

III

Neolit i vonë

Vinça-

Plloçnik I-II

Dimini III-IV(klasik)

(Otzaki)

Tsangli Dimini

Arapi

Otzaki

Larisa klasike ?

Rrahmani

Maliq I-Kamnik

Barç II

Dersnik Topojan

II

Reshtan Hisar I

Vlashnje IIb

Tjerrtore II

Fafos II Valaç

Bardhosh

Barilevë

Gërnçar

Ustie na Drim I

Danilo III-IV-Hvar I

Lisiçiç

Butmir II-III

Vinça B2/C

faza Gradac

Vinça-

Ploçnik I-II

a-b

Bubanj Hum I a

Karanovo

IV

Karanovo V(Marica)

Karanovo VI

Ezero I

Eneolit Rrahmani I

Maliq II a-b

Nezir II

Hisar II a-c Vlashnje III

Nishor

Zatriç

Gadime I Glladnicë

II

Ustie na Drim II

Shuplave

c-Bakarno-

Gumno I-

II

Vuçedol

Kostolac Vinça C/D Bubanj

Hum I a-b

Ezero II

e kuqe me lustër, pa qeramikë të pikturuar. Format më të zakonshme të enëve janë ato

sferike e gjysëmsferike me funde unazorë, dhe vegjë kryesisht tunelore, shpeshvertikalisht të tejshpuara. Këto elementë kulturorë të kujtojnë në përgjithësi tiparet e

fazës Burim I si dhe ato të fazës më të hershme të grupit kulturor të Starçevos (StarçevoI), me të cilën lidhet pa dyshim edhe kultura e Rudnikut I, qoftë dhe si një variante

periferike juglindore e saj.

Lidhur me pozitën kronologjiko-kulturore të shtresës Rudnik I, mund të thuhet se

kultura e saj sinkronizohet me atë të fazës Presesklo dhe Protosesklo të Thesalisë,

kulturën Burim I në Shqipëri dhe atë Karanovo I në Bullgari. Akoma nuk dihet me

siguri në se kultura e fazës Rudnik I e paraprin atë të fazës Anzabegovo I-Vrsnik dhe

është më afër Protosesklos, apo përfaqëson një kulturë më të vonë, pasi kultura e

Fig. 9. Tabelë kronologjike e kulturave neo-eneolitike të Kosovës.

81Adem BUNGURI

vendbanimit të Rudnikut ende nuk është vënë në qarkullim shkencor. Megjithatë është

evidente se që në këtë fazë të hershme të zhvillimit neolitik, Kosova përfshihej brenda

arealit të grupit starçevian të Ballkanit qëndror të kompleksit të gjërë ballkano-anatoliktë neolitit të hershëm. Kjo traditë do të vazhdojë të fuqizohet më tej gjatë fazës së

zhvilluar klasike Starçevo II b të neolitit të hershëm, kur kjo kulturë shënon ekspansioninmë të madh nga Ballkani qëndror drejt jugut e jugperëndimit.

Në fazën II të neolitit të hershëm, shtohet dukshëm numri i vendbanimeve me kulturëtipike starçeviane, rrjedhojë e drejtpëdrejtë e shtimit numerik të popullsisë. Në Kosovë

ajo përfaqësohet nga shtresat Rudnik II-IV, Vlashnje I a-b, Glladnicë I a-b, Zhitkovac I,Karagaç I etj. Në pikpamje kronologjike kulturore ajo sinkronizohet me fazat Starçevo II

a-b të Ballkanit qëndror, atë Anzabegovo I( a,b,c) dhe Velushka tumba në Pelagoni, atëSesklo në Thesali etj. Karakteristikë për këtë fazë të neolitit të herhëm kosovar është

poçeria monokrome e kuqe, ajo barbotine dhe impresso. Në fazën Vlashnje I a, shfaqetnë një ekzemplarë të vetëm qeramika e pikturuar me ngjyrë të bardhë mbi sfond të kuq,

me motive gjeometrike. Megjithëse aktualisht kjo teknikë dekorative është përfaqësuarvetëm nga një fragment, dukuri e njohur më parë edhe në Kolsh I, ai mjafton për ta

sinkronizuar ktët fazë të zhvillimit neolitik të Vlashnjës me fazën Starçevo II a-Rudnik II,

Anzabegovo-Vrœnik I, atë Vashtëmi-Podgori Ia-b, si dhe me fazën protosesklo të

Thesalisë, dhe atë të Nea Nikomedeias kur shfaqet kjo teknikë dekortative. Gjithashtu ai

vlen për të menduar se rrugëpërhapja e kësaj teknike dekorative nga pellgu i Korçës në

pellgun e dy Drinave (Kolsh) dhe Drinit të Bardhë (Vlashnje) duhet të jetë arteria e

Drinit të Zi. Pikturimi me bojë të bardhë mbi sfond të kuq, që shfaqet në fazën Rudnik II,

për t‘u zhdukur në atë Rudnik III, është një dukuri e konstatuar më parë në fazën

Starçevo II a, për të dalë nga përdorimi në atë Starçevo II b.

Në horizontin e dytë Vlashnje I b, vihet re një larmi më e madhe e formave të enëve, në

të cilat, përveç atyre sferike (tab. II, 1-4) e trungkonike (tab. II, 5-8), shfaqet prirja e bikonizimit

morfologjik të tyre (tab. II, 4), gjë që është tipar i fazës fundore të neolitit të hershëm. Gjithashtu

shfaqet për të parën herë dekori i pikturuar me ngjyrë kafe mbi sfond të kuq, me motive

linearo-gjeometrike, i një stili të pjekur të tipit Starçevo II b (tab. III, 2-4, XV, 3-8), që e vë në

lidhje qeramikën e pikturuar të Vlashnjës me atë të Rudnikut II-III dhe Kolshit I dhe Starçevo

II b. Gjithashtu kjo kulturë është konstatuar stratigrafikisht edhe në Rudnik II-III, Rakosh,Çupevë e Ulët, Kramovik të Rrafshit të Dukagjinit dhe Glladnicë dhe Zhitkovac I të Rrafshit

të Kosovës. Pikërisht gjatë fazës Starçevo II b, që përkon me fazën e zhvillimit klasik të grupitkulturor Starçevo, shënohet ekspansioni më i gjërë i tij në të gjithë Ballkanin qëndor e lindor, që

nga rrafshi i Shkupit në jug deri në Panoni në veri, dhe nga Bosnja qëndrore dhe Shqipëriaverilindore në perëndim deri në fushën e Sofies në lindje.

Jeta shpirtërore është relativisht mirë e përfaqësuar nëpërmjet tavolinave ose altarëve tëkultit me 4 këmbë, zakonisht të zbukuruara me inçizim të thellë gjeometrik (tab. III, 8), të

ngjashme me ato të Kolshit I të grupit kulturor Starçevo II a-b. Elementët e mësipërm morfologjik


dhe stilistik e dekorativ e përfshijnë shtresën Vlashnje I a-b në fazat II a-b të grupit kulturor

Starçevo të Ballkanit qëndror, qoftë dhe si një variant periferik juglindor të saj.

Kultura e neolitit të mesëm në Kosovë përfaqësohet aktualisht nga shtresat VlashnjeII, Reshtan, dhe Hisar I në Rrafshin e Dukagjinit dhe Tjerrtore I a-b, Fafos I a-b dhe

Zhitkovac II në Rrafshin e Kosovës.Në pikpamje topografike edhe në këtë periudhë janë përfaqësuar dy tipe

vendbanimesh, si ata të vendosura në fusha aluvionale (Tjerrtore, Fafos, Zhitkovac)ashtu edhe ata të vendosura në tarraca me mbrojtje natyrore (Vlashnje, Pograde).

Kultura e neolitit të mesëm të Kosovës sinkronizohet me atë të fazës Vinça-TordoshI-II të Ballkanit qëndror. Në këtë fazë të zhvillimit të kësaj kulture, i gjithë territori i

Kosovës mbulohet nga kultura e hershme vinçiake. Ajo dallohet për format e reja tëenëve, sistemin e ri dekorativ si dhe për plastikën e zhvilluar dhe të larmishme zoomorfe

dhe antropomorfe të saj. Nder format me kryesore permendim enët bikonike me buzë tëkthyera lehtë nga jashtë (tab. IV, 1-3), enët bikonike me qafë cilindrike dhe vegjë në

trajtë briri (tab. IV, 5), enët sferike me grykë të mbledhur nga brenda (tab. IV, 4) ose meqafë të lakuar(tab. IV, 6), kupat dykonike te zbukuruara me thimtha plastike në vijln e

karinimit (tab. IV, 7-10), kupat me profil S-je (tab. IV, 11-12) etj. Ne teknikat e reja

dekorative, vendin kryesor e zënë brezat e inçizuar të mbushur me shpime të stilit të

hershëm vinçiak (tab. IV, 1-4, V, 1-5), dhe në ndonjë rast të kombinuar edhe me thimtha

plastike në supe (tab. IV, 1), thimthat plastike cilindrike ose eliptkike, që paraqiten të

vendosura në formë teke ose në çifte përkundruall (tab. IV, 2, 7, 8-9), si edhe në trajtë

brezash horizontalë të mbushur me thimtha cilindrike (tab. V, 11) apo thimtha eliptike në

trajtë brinjësh vertikale (tab. V, 9), inçizimet me vija të thelluara me motive linearo-

gjeometrike të vijëzuara në mënyrë alternative (tab. V, 6-8, 10), dhe shumë rrallë edhe

kurbolineare (tab. V, 12) etj. Forma enësh të ngjashme, të zbukuruara me ornamente

plastike të gjetura në Pograde, e përfshijnë këtë vendbanim në të njëjtën fazë zhvillimi

me atë të Vlashnjës II. Format e mësipërme të enëve dhe teknikat dekorative të tyre, të

kujtojnë format klasike të fazës Vinça –Tordosh I- II të neolitit të mesëm ballkano-

qëndror, dhe më saktë i variantit kosovar të kulturës Vinça, me të cilin duket qartë se

Vlashnja II a dhe Pograde I përputhen në treguesit e tyre më kryesorë.

Në pikpamje kronologjike ajo sinkronizohet me fazat Vinça A1-A

2 në Serbi, ato

Anzabegovo-Vrsnik II-IV, Velushka tumba IV dhe Servia V në Pelagoni. Kjo kulturë

mesoneolitike u zhvillua në të njëjtin territor ku më parë vepronte grupi i Starçevos, por

akoma nuk është plotësisht e qartë në se kalimi nga kultura e tipit Starçevo të neolitit

të hershëm në atë mesoneolitike të Vinçës, erdhi si rezultat i vendosjes së grupeve të

reja kulturore në këto treva të Ballkanit qëndror, apo i evolucionit të brendshëm kulturor,

i shoqëruar nga ndikimet e jashtme me prejardhje verilindore.Kultura e neolitit të vonë i korrespondon fazës më të re Vinça-Plloçnik I të kulturës

Vinça. Ajo njihet stratigrafikisht nga shtresa Tjertore II dhe Bardhosh, Fafos II dhe

83Adem BUNGURI

Vallaçi në Rrafshin e Kosovës që përfshihen në variantin moravo jugor kosovar të zhvilluar

të Vinçës, si dhe nga Reshtani, Hisari I dhe Vlashnje III në Rrafshin e Dukagjinit.

Në këtë fazë konstatohet një dukuri e re kulturore në zhvillimet neolitike në Kosovë,që shprehet në raportin e influencave adriatikase dhe atyre ballkano qëndrore, përkatësisht

në Rrafshin e Kosovës dhe atë të Dukagjinit. Kultura e kësaj faze në Rrafshin e Kosovësriprodhon tipare të grupit neolitik të vonë të Vinçës(faza Vinça-Plloçnik), me origjinë

kontinentale, i cili në Kosovë paraqitet si një variante lokale, e njohur me emrin “variantja

moravo-jugore kosovare e zhvilluar e kulturës Vinça”. Në Rrafshin e Dukagjinit,

krahas elementëve vinçiak të vonë të ardhur deri këtu nëpërmjet impulseve të këtijvaraianti, shfaqen edhe bartësit e kulturës së Danilo, me origjinë adriatikase, madje këto

të fundit, me një epërsi sasiore. Bashkëjetesa paqësore e elementëve adriatikas dheatyre vinçiakë, e konstatuar për herë të parë në Reshtan, përsëritet edhe në Hisar I dhe

Vlashnje III, si edhe në Kolsh II(Kukës). Ky fenomen i përsëritur në këto 4 vendbanimegjeografikisht shumë të afërta, flet për një veprim aktiv të kulturës adriatikase të tipit

Danilo në Rrafshin e Dukagjinit. Gjithashtu elementë të kulturës Danilo depërtojnë edhenë Rrafshin e Kosovës (Tjertore) si dhe në Novipazar, ku më e fuqishme paraqitet

komponentja vinçiake, e njohur si variantja moravo-jugore kosovare e zhvilluar e Vinçës.

Kjo situatë kulturore, me elementë të përzier të të dy komplekseve kulturorë, është e

shpjegueshme për pozitën e ndërmjetme të Kosovës në përgjithësi dhe të Rrafshit të

Dukagjinit në veçanti, midis Adriatikut dhe Ballkanit qendror.

Qytetërimi eneolitik në Kosovë aktualisht njihet në një shkallë relativisht të kënaqshme.

Në Rrafshin e Kosovës vendbanimi më mirë i njohur eneolitik është ai i Gadimljes së

Epërme (Lipjan), ndërsa elementë të kësaj kulture janë zbuluar edhe në një depozitë të

Glladnicës pranë Prishtinës (Glladnicë II), ndërsa në Rrafshin e Dukagjinit është

përfaqësuar më mirë në vendbanimin shumshtresor të Hisarit të Suharekës (Hisar II)

dhe në atë të Vlashnjës së Prizrenit (Vlashnje III), në një shtresë të hollë të vendbanimit

të Hisarit të Kastercit dhe në Nishor të Suharekës, ndërsa gjurmë të pakta të saj janë

ndeshur edhe në shpellën e Zatriçit (Rahovec). Në pikëpamje topografike, vendbanimet

e kësaj periudhe janë vendosur në tarraca lumore me mbrojtje natyrore (Hisar, Kasterc,

Vlashnje, Gadimlje), pllaja kodrinore(Nishor) si dhe në shpella (Zatriç).

Në periudhën e hershme eneolitike, në Kosovë filluan të depërtonin nëpërmjet luginëssë Moravës jugore grupe të reja etno-kulturore, bartës së poçerisë së grafituar të grupit

Bubanj Hum I a dhe pak më vonë Bubanj Hum I b dhe më vonë ata të grupit Kostolacdhe Baden. Këto kultura janë zbuluar në Rrafshin e Kosovës në horizontet më të hershme

të vendbanimit tarracor të Gadimes, në një depozitë të Glladnicës, ndërsa në Rrafshin eDukagjinit, në Hisar II dhe Nishor të Suharekës si dhe në Vlashnje IV të Prizrenit, ku

është përfaqësuar vetëm kultura e grupit Bubanj Hum Ia-b. Pas gërmimeve nëvendbanimin e Hisarit me depozitimet mjaft intensive eneolitike, janë përcaktuar tri faza

suksesive, të emërtuara Hisar a-c në zhvillimin e qytetërimit eneolitik të Kosovës.


Fizionomia kulturore e fazës më të hershme Hisar II a përcaktohet nga elementë

të grupit kulturor Bubanj Hum siç janë kupat me profil S-je, shpesh të zbukuruara me

kanelyra(tab. IX, 1-3, 5), identike me kupa të tilla të kompleksit Bubanj Hum-Salkuca-Krivodol, enët me dy vegjë në zgjerimin e pjesës së poshtme të ashtuquajtura të tipit

Scheibenhenkel type të horizontit Salkuca IV a (tab. IX, 4), kupat gjysëmsferike medy vegjë të zhvilluara mbi grykë, shpesh të zbukuruara me thimtha plastike ose kanelyra

vertikale në supe (tab. IX, 7-8), mjaft të pëlqyera edhe në Vlashnje III (tab. XIV, 1-2),vazot bikonike dyvegjake (tab. IX, 6) dhe ato bikonike dhe sferike pa vegjë, ose me

vjegse të vogla të tejshpuara, të përdorura për varjee(tab. X, 1-6), të kompleksit kulturorBubanj Hum-Salkuca-Krivodol, të njohura në Hisar edhe nga gërmimet e mëparshme

etj. Zbukurimi më karakteristikë është ai me kanelyra të pjerrta, vertikale ose oblike(tab. X, 3-5, 8, tab. X, 3). Me vlerë të veçantë kronologjike dhe kulturore, është edhe

zbukurimi në trajtë thimthe plastike në negativ, të qarkuar nga 1-2 rrathë koncentrikëshpimesh, që e shtojnë mjaft efektin dekorativ të enës(tab. X, 1-2), të stilit Bubanj

Hum I, të konstatuara edhe më parë në këtë vendbanim, të ngjashme me kupa tëzbukuruara me të njëjtën mënyrë të Maliqit II a dhe grupit Bubanj-Hum I.

Në fazën Hisar II b format me përdorim më të gjërë janë kupat me profilim të

theksuar në pjesën fundore, në ndonjë rast të zbukururara me kanelyra vertikale (tab.

XI, 1-3), pjatat e cekëta me buzë të fryrë eliptike, të zbukuara ose jo me kanelyra oblike(tab.

XI, 4-6), kupat bikonike me fron të lartë trungkonik (tab. XII, 1), enët masive (tab. XII,

4), enë të mbështetura mbi funde me 4 këmbë të shkurtëra, me fushë të zbukuruar me

zvastikë spiralike (tab. XII, 2) etj. Zbukurimet përfaqësohen kryesisht nga kanelyrat,

meandrat spiralike me fushë të mbushur me shpime dhe deri kombinimi i dekorit plastik

me shpime rrethore etj. Me këto elementë kulturorë faza Hisar II b përputhet me fazat

I b – II të grupit Bubanj – Hum të Moravës Jugore, Krivodol IV dhe Salkuca IV të

Bullgarisë veriore dhe Rumanisë jugore si dhe Karanovo VI të Bullgarisë jugore.

Faza Hisar II c1 stratigrafikisht është e lidhur me horizontin e banesave të thellësive

150-160 m dhe në pikpamje kulturore i referohet grupit Kostolac. Shtresa kulturore,

me trashësi 0.15m, me përmbajtjen e lartë të rërës së imtë dhe hirit të zjarrit, dëshmon

se vendbanimi i është nënshtruar një djegie dhe shkatërrimi të dhunshëm. Ky ndryshim

stratigrafik pasqyrohet dhe në ndryshime arkitektonike pasi dyshemetë e banesave të

këtij horizonti janë shumë kompakte dhe pajisen me një vatër të madhe rrethore, të

lidhur me banesa më të mëdha se ato të horizonteve të mëparshme. Gjithashtu ndryshimepasqyrohen edhe në përmbajtjen dhe fizionominë e kulturës së kësaj faze e cila përmban

mjaft elementë të grupit Kostolac siç janë tasat gjysëmsferikë të zbukuruar me shpimetë tipit Kostolac (tab. XIII, 5-7) etj. Faza Hisar c

2 në pikpamje stratigrafike mbyll

epokën eneolitike dhe mbulohet nga një hiatus kulturor prej aluvionesh suargjilore metrashësi 8-10 cm, pas të cilit vijojnë depozitimet e periudhës së hershme të hekurit. Në

pikpamje arkitektonike karakterizohet nga banesa me përmasa të mëdha të pajisura

85Adem BUNGURI

me një vatër katërkëndëshe me bordurë të drejtë anësore, identike me ato të Maliqit

III a në Shqipëri. Në pikpamje kronologjiko-kulturore i takon fazës së eneolitit të vonë,

por me disa elementë të bronzit të hershëm dhe në këtë kuptim përfaqëson një fazëtranzitore midis eneolitit dhe epokës së bronzit. Në format kryesore të enëve përmendim

enët me qafë cilindrike ose konike, shpesh të zbukuruara me kanelyra(tab. XIII, 1-2)ose me shpime të tipit Kostolac (tab. XIII, 8-9), vazot sferike, me buzë të zbukuruara

nga jashtë me gropëzime gishti (tab. XIII, 3-4, XIV, 6), filxhanët e tipit Baden(tab.XIII, 10-11) etj. Objektet e kultit përfaqësohen nga pintaderat me fushë të inçizuar me

motive të valëzuara (tab. XV, 8). Komponenti kostolacas do të marrrë pjesë aktive nëformimin e kulturës së bronzit të hershëm Hisar III a, krahas komponentes së ardhur

me anë të dyndjeve të bronzit të hershëm.Në periudhën eneolitike braktisen vendbanimet e sheshta aluvionale të tipit Reshtan

për të kaluar në vendbanimet me mbrojtje natyrore të tipit Hisar, lëvizje që shprehnevojën për mbrojtje ndaj valëve të turmave transhumante të grupeve të Bubanjit apo

të Kostolacit. Duke u mbështetur në gërmimet tona në Hisar mund të themi se grupete reja të vendosura këtu, sollën ndryshime jo vetëm në strukturën e vendbanimeve të

këtij rajoni gjeografiko-kulturor, por edhe në përmbajtjen kulturore të tyre. Kështu, me

ardhjen e grupit Bubanj, merr fund zhvillimi i grupit të Vinçës dhe i Danilos dhe në

fazat Hisar II a-b, ashtu si edhe në Vlashnje III vazhdon për një periudhë të gjatë jeta

paqësore e tij. Në Hisar, në fazën II C1 jeta paqësore do të ndërpritet nga grupi i ri dhe

i fuqishëm i Kostolacit, që arrin të pushtojë vendbanimin, duke e djegur atë qoftë edhe

pjesërisht. Komponentja kostolacase në këtë vendbanim shfaqet mjaft e konsoliduar,

dhe si e tillë, do të marrë pjesë aktive edhe në krijimin e kulturës së fazës Hisar III atë periudhës së hershme të bronzit, së bashku me grupet transhumante të mbërritur

këtu gjatë valës së fundit të dyndjeve të popujve stepikë të fazës Kurgan IV të mesit

të mijëvjeçarit III para Kr. Një situatë e ngjashme paraqitet edhe në vendbanimin

shpellor të Zatriçit, me përfaqësime të pakta elementësh të fazës klasike të kulturës

Baden. Ndërkaq, kjo komponente kostolacase mungon në vendbanimin e Vlashnjës,

ku aktualisht rezulton e përfaqësuar vetëm ajo e grupit Bubanj-Hum I b.

THE NEW DATA ON THE NEOLITHIC AND ENEOLITHICCIVILISATION OF KOSOVO

Kosova lies in the western part of Central Balkan as a quite distinguished geographical

and cultural region of it. It is bordered on south and southeast with Macedonia, on north

and east with Serbia, on northwest with Montenegro and on the southwest with Albania.

It consists with Rrafshi i Dukagjinit and Rrafshi i Kosovës basins. In the geological

viewpoint the basins of Rrafshi i Dukagjinit was formed in a tectonically way, which

later had been covered by the water of a large lake. That’s why it consists from flat fields

with very rich river alluvial deposits with good condition for the development of

agricultures and farmers economy. The Kosovo basin flowed by the Ibër-Sitnica-Nerodimka

rivers valleys, and the Rrafshi i Dukagjinit one by the Drini i Bardhë river, its valley and

its atributaries. The basin of Rrafshi i Dukagjinit has a continental clime mixed with

mediterraniean elements, which have created the very good conditions for life. The

geographical position of Kosovo and its free communicative respiration with the

neighboring and far away regions have influenced in the definition of this region with

historical and cultural background as a contacted area of autochthonic culture with the

Adriatic, Aegean and Central Balkan. The favorable geo-climatic conditions that Kosovo

generally gains have determined their living in the most ancient periods.

The researches in the prehistoric archaeological field of Kosovo are of a young age

and may be divided into two stages:

The real archaeological activity in this region starts with the creation of the Kosovo

Museum in Pristine in the year 1949 and was intensified during the years 60-80’,

coinciding with the most important period of researches in the prehistoric field. During

this period have given their worthy contribution in the prehistoric field, some of

representatives of the first generation of the archaeologists of the post second world war,

who came in Prishtina as high specialists of the Museum such as I. Nikoliæ, R. Galoviæ,

N. Djuri and J. Glisiæ, some others from the National Museum of Beograd, such as N.

Tasi, B. Jovanoviæ etc, as well ae the most prominent of the older generation of the

archaeologists such as D. Srejoviæ, M. Garaœanin, J. Todoroviæ. Beginning from the middle

of the year 70’ of the XX century, the albanian archeologists E. Shukriu Hoti, and later on

T. Kastrati and Sh. Gashi have contributed in the neo-eneolithic studies in Kosovo.

The second stage started after the liberation of Kosovo, since the year 2000 and

going on, when the joint project between Tirana and Pristina started in the archeological

field of excavations in Drin i Bardhë valley. An excavation was carried out in Hisar of

Suhareka (2003-2004, 2007), four excavation campaigns were conducted at the

87Adem BUNGURI

multilayer site of Vlashnja (2002, 2006, 2007, 2008), as well as the rescue excavation at

Bardhosh near Pristine (2002) etc.

The neolithic civilisation is relatively well represented and studied, regardless the

culture of these settlements is not published yet completely. The published material,

even little, serves as a sufficient documenting base, to know the main features of

eneolithic-neolithic of this region and even to have a partial view of the historical-

cultural development of this area, since the earliest periods of Neolithic.

The early neolithic civilization of Kosova is known by 9 settlements, 6 of them are in

Rrafshi i Dukagjinit basin. Two of them, respectively Rudniku and Rakoshi, are situated

in the slops of Drenica plateau in Drini i Bardhë, whereas the two others, Lower Cupeva

and Kramoviku in the lower field area, in the left side of this river. Rudniku and Lower

Cupeva have been excavated by J.Glisiæ, respectively during the years 1966-1968, 1984

and 1968-1969. Recently a number of settlements are undertaken as well in the

multilayer settlement of Vlashnja. Other early neolithic settlements in Kosovo plain are

Glladnica (Prishtina) and Zhitkovac I (Mitrovicë).

Rudniku is an open settlement and the most important one of the Early Neolithic. It

is situated in the village with the same name, in Drenica plateau. Although

geographically it is part of this plateau, it is included in the reservoir of Drini i Bardhë

(Kushavca stream is the left affluent of this river). It is excavated during the years 1966-

1968 and re-excavated in 1984 by J.Glisiæ. The cultural layer with a thickness around

2 m, contains 4 dwelling horizons related with the ancient and middle Neolithic.

According to the stratigraphic and chronological evaluation Rudnik culture is

developed through 4 phases nominated as Rudnik I-IV. The phase Rudnik I-II

characterized by the culture of Starcevo type is included in early Neolithic of Central

Balkan. The culture of Rudnik I phase is defined by the red polished monochrome,

barbotine and impresso ceramic. The dwellings of the most ancient horizon have been

constructed on the ground, with woody frames, no floor.

Considering the chronology of this layer M. Garaœanin, thinks that the phase Rudnik

I corresponds to the protostarcevo phase, but in this level of our studies, we can not

ascertain if it precedes Anzabegovo I phase and is nearer Proto Sesklos, or does it represent

a later culture. Rudnik II phase is characterized by the same elements of precursor phase.

It appears for the first time the fine painted ceramic of Starcevo type IIa-b.

Starcevo IIa phase is characterized by white painted ceramic and linear-geometric

motifs, whereas II b phase with brown painted ceramic on red background and with

geometric and curb linear motifs.(pl. I, 1). The objects related with the spiritual part of

Neolithic habitants as the cult’s tables, the anthropomorphic figurines are the main

characteristics for this phase.

This phase coincides with the largest expansion of Stracevo culture into south direction

represented by Rudnik II, Vlashnja, Kolsh I horizons etc. The above analogies show that

in this ancient period of prehistoric development all Rrafsh i Dukagjinit region was a


part of the wide Central-Balkan area of ancient Neolithic of Starçevo I-II type.

Rudnik III phase is characterized by fine brown color painted ceramic with linear

and curb linear motifs, while the white color disappears.(Pl. I, 2).

In Rudnik IV phase, in coarse ware, it appears the organized barbotine as well the

combination of different plastic decorative techniques. The decoration with graphic

spiral is presented for the first time in fine painted ware. With these morphologic and

decorative elements we believe that Rudnik III-IV phases should be linked with the

ending period of Early Neolithic of Central Balkan. It combines the elements of cultural

groups of central-Balkan Neolithic, Adriatic and Thessalonians (Sesklo III a)

Vlashnja is the second important settlement of ancient Neolithic of Drini i Bardhë valley. It

is extinguished for a long habitation continuity since Early Neolithic to the mediaval period.

The early Neolithic civilization in Vlashnje is developed through two successive

phases, Vlashnje I a and Vlashne I b, which coincides to the Starçevo II a-b phases (Pl.

II, 1-10, III, 1-8). The middle neolithic civilization in Kosovo plain is stratigraphically

known by the systematic excavations in Tjerrtore I a-b (Prishtinë), Fafos I a and Zhitkovac

II (Mitrovicë), whereas in the Rrafshi i Dukagjinit by Vlashnja II near Prizren (Pl. IV, 1-

12, Pl. V, 1-12) as well as by the superficial finds in Pograde settlement (Klina).

The late neolithic civilization in Kosovo plain is known stratigraphically in Fafos

II, Vallaç, Bardhosh etc, whereas in Rrafshi i Dukagjinit by Reshtan, Hisar I and Vlashnja

III sites Reshtan settlement is situated in a flat alluvium field, in the left of Topluga

river, near Suhareka town. The cultural layer with a thickness of 2.00 m belongs to the

Middle Neolithic of Adriatic type. The physiognomy of the culture is defined by the

ceramic where dominates biconical vessels; bowls with S-shape profile as well the

bowls with short or long cylindrical neck in grey color and black varnished wares.

The main decorations are the plastic ones and those with geometric incision where it

is encountered the white incrustation. (Pl. VII, 1-6). The altars decorated with incision

and other elements of the Adriatic culture are the main characteristics of this culture. The

culture of Reshtan is closely related with Danilo cultural group of Late Neolithic. Besides

these elements, elements of Vinça culture are also present, considering the good

geographical position between Reshtan among two cultural simultaneous groups. The

western adriatic elements are present in Vlashnja III too (Pl. VI, 1-14), as well as in Hisar

I (Pl. VIII, 1-9), but they have infltred till in Kosova plain, such as Tjerrtore II near Prishtina,

which represent up till now the eastern border of Danilo culture spreading in Kosovo.

The eneolithic civilization in Kosovo is better represented in the multilayer settlement

of Hisari of Suhareka and Gadime near Lipjan, as well as the deposit of

Glladnica(Glladnicë II) near Prishtina. Furthermore the elements of this culture are

encountered in a thin layer of Hisar settlement of Kasterc as well in the multilayer

settlement of Vlashnja IV (Prizren). Few tracks of this culture are recently encountered

in Zatriç cavy settlement (Rahovec).The settlements of this period are situated in the

fluvial terraces with natural protection as well in caves.

89Adem BUNGURI

Hisar is one of the most representative centers of eneolithic in Kosovo. The first

systematic excavations in this settlement were carried out during the years 1961-1963,

headed by J. Todoroviæ, followed by those of J. Glisiæ of 1978 and 2003-2004 excavation,

carried out by a staff of archaeologists from Albania and Kosovo. According to the

recent excavations 9 dwelling horizons, chronologically connected with eneolithic

period, early bronze and iron period are clearly distinguished in Hisar.

The phase Hisar I correspond to the end of the neolithic civilization with elements

of the late adriatic neolithic, similar to Reshtani culture and Danilo IV-Havr –Lisiçiç as

well to the late Vinæa one. The phase Hisar II a-b belong to the Bubanj-Hum I a-b phases

of southern Morava, as well as Gadime e Epërme near Lipjan too. Hisa II c coincides to

the phase I of Baden-Kostolac group of Danube area. The late elements of Baden are

present in the cave settlement of Zatriç near Rahovec. The Kostolac elements are missing

in the Vlashnja IV eneolithic layer, which contains mainly the Bubanj I b phase elements.

90

TAB. I


91

TAB. II

Adem BUNGURI

92

TAB. III


93

TAB. IV

Adem BUNGURI

94

TAB. V


95

TAB. VI

Adem BUNGURI

96

TAB. VII


97

TAB. VIII

Adem BUNGURI

98

TAB. IX


99

TAB. X

Adem BUNGURI

100

TAB. XI


101

TAB. XII

Adem BUNGURI


TAB. XIII

103

TAB. XIV

Adem BUNGURI

1. Hisar IIc ; 2 - 8. Zatriç


TAB. XV

105

TAB. XVI

Adem BUNGURI

106

TAB. XVII


Ilir GJIPALI

KËRKIME PREHISTORIKE NË SHQIPËRINËJUGPERËNDIMORE

Në tematikën e kërkimeve arkeologjike shqiptare në territorin e Shqipërisë

Jugperëndimore të periudhës pas Luftës së II-të Botërore dhe veçanërisht pas viteve

90’ (nga projektet e bashkëpunimit të Institutit Arkeologjik të Tiranës me arkeologë

nga Britania1, Greqia2 e SHBA3), krahas kërkimeve në fushën e antikitetit e mesjetësnjë vend të rëndësishëm zënë gjurmimet në fushën e prehistorisë të të gjitha epokave.

Ky interesim në rritje lidhet së pari me kujdesin për shtrirjen e studimeve e gërmimeve

në të gjithë territorin Shqiptarë por dhe me disa specifika që manifeston zona në fjalë.

Shqipëria jugperëndimore përfaqëson një nga territoret me kushtet shumë të favorshëm

për banim gjë që presupozon se për kërkimet në fushën e prehistorisë, ajo zë vend të

rëndësishëm që kontribuon për studimin e gjithë territorit të Shqipërisë.

Hapësira jugperëndimore e Shqipërisë apo siç njihet në periudhën antike – Kaonia,

për sa i përket periudhës qytetare, prezanton territorin më të pasur me qendra qytetare

për gjithë Shqipërinë. Intensiteti e lulëzimi i jetës urbane natyrshëm shtron pyetjen se

mbi çfarë baze më të hershme apo trashëgimie prehistorike u ngritën ato.

Njohja e studimi i siteve prehistorike të territorit të Kaonisë perëndimore, jep

mundësinë e njohjes së zhvillimeve të brendshme ekonomiko – sociale drejt jetës urbane

si dhe marrëdhëniet e ndikimet nga zhvillimet e njëkohshme të rajoneve përreth.

Të gjitha qendrat qytetare të Kaonisë perëndimore (të mëdha ose më të vogla) janë

vazhdim i vendbanimeve prehistorike të periudhës së bronzit e hekurit si Finiqi, Butrinti, Çuka

1 I.L. HANSEN, O.J. GILKES, and A. CROWSON, eds. Kalivo and Çuka e Aitoit, Albania. Interim Reporton Survey and Excavations 1928-2004. Butrint Foundation, http://www.butrintfound.dial.pipex.com.2 K. HAXHIS, Preliminary Report on the Study of Pottery on the Acropolis of Bouthrotos (Raportparaprak mbi enët e baltës të zbuluara në akropolin e Butrintit), Iliria, 1998, 1-2, f. 223-230.3 F. HARROLD, K. PETRUSO, B. ELLWOOD and M. KORKUTI, The paleolithic of Southernmost Albania,kumtese e mbajtur in First International Conference on the Paleolithic of Greece and AdjacentAreas , Janine 1994. M. KORKUTI, K. PETRUSO, L. BEJKO, F. HARROLD, B. ELLWOOD, J. HANSEN, N.RUSELL AND S. BOTTEMA, Konispol Cave, Albania (A preliminary report on excavations, 1992-1994),Iliria 1996/1-2, f. 209-224.

ILIRIA NR. XXXIII

108

e Ajtoit, Himara e Borshi ku mund të ndiqet kalimi i tyre nga vendbanime në qendra qytetare.

Nisur nga këto konsiderata, pas viteve 90’ krahas kërkimeve në fushën e antikitetit e

mesjetës, ndërmerren edhe disa projekte për prehistorinë në zonën e Butrintit dheBregdetin Jonian që dhanë rezultate me shumë interes. I tillë ishte ai me objekt Shpellën

e Konispolit në vitet 1992–1994 (bashkëpunim shqiptaro–amerikan), ku u evidentuanstratigrafikisht depozitimet kulturore shumë shtresore të datuara nga paleoliti i lartë deri

në mesjetë. Gjatë viteve 1995 - 1996 u krye sërvej në territorin pranë Butrintit, bashkëpunimshqiptaro – britanik, ku u fiksuan shumë pika të reja prehistorike të cilat krijuan një

përfytyrim më të plotë për përdorimin e këtyre territoreve para urbanizimit. Gërmimi nëAkropolin e Butrintit nga projekti shqiptaro-grek (gjatë viteve 1991-95) dha qeramikë

prehistorike të epokës së bronzit e hekurit në disa xhepa të tabanit shkëmbor.Gjithashtu gjatë kërkimeve të projektit shqiptaro-anglez në vitet (2000-2)4 u kryen

kërkime të përqendruara në rrethinën e Butrintit për të sqaruar dinamikën e zhvillimeveqë shpunë në lindjen e jetës urbane në Butrint dhe Çukën e Ajtoit. Në vitet më pas u

kryen sërvei jo vetëm në rrethinat e Butrintit e Finiqit, por edhe në pjesë të tjera tëbregdetit jonian të cilat shtuan ndjeshëm numrin e siteve me gjetje prehistorike5. Zbulimi

i vendgjetjeve të reja tregonin një intensitet përdorimi të konsiderueshëm të këtyreterritoreve. Investigime të mëtejshme, u ndërmorën krahas kërkimeve sipërfaqësore

edhe nëpërmjet gërmimeve si në Himarë (2002-2003), në Rezën e Kanalit në Karaburuntë rrethit të Vlorës (2004), Kalivo (2004, 2007) dhe Stillo (2006-2007) të cilat e thelluan

më shumë njohjen për këto vendbanime (të mbrojtura ose të hapta) që do tëorientoheshin më pas drejt jetës urbane.

Me të dhënat e reja, (megjithëse kërkimet nuk kanë përfunduar) harta arkeologjike

e bregdetit jonian, për periudhën e bronzit e të hekurit, ofron një varg vendbanimesh të

fortifikuara që qarkojnë zona të caktuara si Fushën e Vrinës, Fushën e Finiqit etj.,

situatë që duket se prezanton nën zona brenda territorit të Kaonisë perëndimore.

Për të dhënë rezultatet e deritanishme të këtyre kërkimeve, është vënë në qendër

të studimit zona e Butrintit ku kërkimet prehistorike kanë qenë më të shumta si për

epokat e gurit ashtu edhe për ato të bronzit e hekurit për ta krahasuar atë me nën

zonat e tjera të bregdetit jonian.

Në kërkimet për Paleolitin e Mezolitin në zonën e Butrintit, për përveç stacioneve

të njohura më parë si Xara, Shën Marina e Konispoli, nga vrojtimet sipërfaqësore u

zbuluan pika të reja6 si Diaporiti (me gjetje të paleolitit të mesëm, të lartë dhe mezolitit),

4 R. HODGES, W. BOWDEN, K. LAKO, Byzantine Butrint, Excavations and Surveys 1994-99.5 K. FRANCIS, Explorations in Albania, 1930-1939, Luigi Cardini, the British School at Athens,2005. I. GJIPALI, K. FRANCIS, Relocating Luigi Cardini’s caves : New surveys in southwesternAlbania, f. 193- 203. : I. GJIPALI, Zbulime të reja në Luginën e Drinosit. Sesioni Ndërkombëtari Universitetit të Gjirokastrës, Dhjetor 2005. Në shtyp.6 I. GJIPALI, Recent research on the Palaeolithic and Mesolithic archaeology of Albania, in NewDirection in Albanian Archaeology, ed. by L. BEJKO and R. HODGES, Tirana 2006, f. 31-42.

Kërkime prehistorike në Shqipërinë Jugperëndimore

109

Shën Dhimitri (paleoliti i mesëm dhe i lartë), Shën Ilia (paleolit i lartë e mezolit), Kalivo

(paleolit i mesëm dhe i lartë), Ksamili (paleolit i mesëm, i lartë dhe mezolit), Kepi i

Stillos (Paleolit i lartë), Mursia (paleolit i mesëm), Butrinti (mezolit). Datimet e strallevetë vendgjetjeve të përmendura janë rezultat i vlerësimeve paraprake (Fig. 1).

Nga stacionet Paleolitikë të territorit të Butrintit, stacioni i Diaporitit duket më i

përfaqësuar për shumëllojshmërinë e gjetjeve, sasinë e cilësinë e materialit të përdorur,

llojet e veglave etj. Koleksioni i mbledhur me teknikat e format që prezantojnë tregojnëse një pjesë e këtyre gjetjeve duhet t’i përkasë fazave të hershme të paleolitit të

mesëm. Diaporiti dhe Ksamili përfaqësojnë gjithashtu vendburime të strallit nga gjetjame shumicë e këtij materiali. Njohja e vendgjetjeve të reja paleolitikë si Shën Dhimitri,

Diaporit, Kalivo, Shën Ilia, Ksamil dhe Mursi, jo vetëm që pasurojnë hartën arkeologjiketë Shqipërisë, por nxisin kërkime të tjera për Paleolitin e Mezolitin që kanë munguar

më parë. Intensiteti i pikave me gjetje paleolitike e mezolitike tregon se kemi të bëjmëme situatë të njëjtë me atë të pjesës veriore të Greqisë.

Mbarimi i epokave të gurit të vjetër dhe fillimi i epokës së gurit të mesëm nëHolocen, që korrespondon me ngrohjen e klimës dhe shkrirjen e akujve, rritën nivelin

e deteve që përmbytën shumë territore, duke krijuar një bregdet të copëtuar edhe nëtrevat jugore të Shqipërisë. Sipas studimeve gjeoambientale të mbështetura nga sondime

në zonën e Butrintit e Himarës, gjatë Paleolitit zona e Butrintit përfaqësonte një territortokësor të bashkuar me Korfuzin dhe vija bregdetare kalonte dhjetëra kilometra më në

perëndim të tij. Në Mezolit si rezultat i rritjes së nivelit të detit, ato ndahen dhe Fusha

Fig. 1. Vendet e gjetjeve të paleolitit dhe mezolitit në Shqipërinë Jugperëndimore.

Ilir GJIPALI

110

e Vrinës bashkë me Liqenin e Butrintit, krijuan një gji të gjerë deri në afërsi të Çukës

së Ajtoit. Brenda këtij gjiri dilnin në sipërfaqe si ishuj Butrinti, Kalivoja, Shën Dhimitri,

Shën Ilia, Xara e Mursia. Është kjo arsyeja që veglat mezolitike janë gjetur në pjesët esipërme të këtyre kodrave dikur ishuj. Veprimtaria depozituese e Lumit të Pavllës dhe

shpëlarjet e lartësive përreth gjatë Mezolitit e Neolitit mbushin gradualisht këtë gjidetar deri në fillimet e epokës së bronzit duke marrë përafërsisht pamjen e sotme.

Krijimi i Fushës së Vrinës dhe kullotat e pyjet në masivet kodrinore e malore të zonës,favorizuan shfrytëzimin e përdorimin e tyre për vendbanime gjatë periudhave pasuese

të bronzit e hekurit. Materiali arkeologjik i mbledhur nga kërkimet sërvei përputhetplotësisht me këtë dinamikë gjeomorfologjie të zonës (Fig. 2).

Nga kërkimet para dhe pas Luftës së II-të Botërore janë konstatuar gjurmëprehistorike (të periudhës së bronzit e hekurit) nga gjetja e objekteve të tilla në Kalivo,

Çukë e Ajtoit, Vagalat dhe fshatin e Çukës. Nga kërkimet pas viteve 90’ shtohengjetjet e këtyre periudhave nga vendbanimet në Shpellën e Konispolit, nga gërmimet

në Butrint dhe Kepin e Stillos të pozicionuara rreth Fushës së Vrinës.

Butrinti parahistorikPërfaqësohet nga materiali qeramikë i gjetur në disa xhepa mbi tabanin shkëmbor

(Fig. 3) në Akropolin e Butrintit nga gërmimet e viteve 1991-1995 (A.Nanaj, K.Haxhis)7.

Gjithashtu nga ky vendbanim i fortifikuar, ka mbetur një fragment muri në anënjugore që duket se rrethonte një hapësirë të kufizuar të syprinës së kodrës, në pjesën

më të lartë të saj. Nga një vështrim i përgjithshëm i fragmenteve të qeramikës

Fig. 2. Vendbanime të periudhës së bronzit dhe hekurit në Shqipërinë Jugperëndimore.

7 K. HAXHIS, Preliminary Report on the Study of Pottery on the Acropolis of Bouthrotos (Raportparaprak mbi enët e baltës të zbuluara në akropolin e Butrintit), Iliria, 1998, 1-2, f. 223-230.


111

prehistorike të Akropolit, ato nuk ndryshonin nga gjetjet e Kalivosë e të Kepit të Stillosdhe tipologjikisht i përkisnin bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm8. Format e enëve

që prezantojnë fragmentet në fjalë, përbërja e brumit të argjilës, pjekja e ngjyrat nukndryshojnë nga ato të gjetura në Stillo e Kalivo. Autori i publikimit të këtij materiali

Frano Prendi i ka datuar ato në shekujt 12 – 10 p.e.s. gjë që i inkuadron ato me gjetjet

e periudhës së bronzit dhe hekurit të zonës përreth Fushës së Vrinës.

Vendbanimi i fortifikuar në Kepin e StillosGjurmë të qeramikës prehistorike në Kepin e Stillos u identifikuan gjatë sërveit të

kryer në vitet 95 – 96 të emërtuara me emrin Shën Koll të territorit më në jug të

fortifikimit ku ndodhen edhe ndërtesat e ushtrisë (Byzantine Butrint 2005) por nuk

bëhej fjalë për një vendbanim të fortifikuar9. Vendbanimi ndodhej në kodrën dominuese

në skajin verior të Kepit të Stillos ku pamja rrok gjithë Kanalin e Korfuzit, brigjet

shqiptare joniane, gjithë Kanalin e Vivarit dhe Butrintin. Nga pozicioni dominues duket

që kontrolloheshin rrugët detare në drejtim të veriut e perëndimit (Detit Adriatik),

ndërsa nga jugu rrugën detare drejt ishujve të Jonit (Fig. 4, 1-2).

Maja e kodrës së fortifikuar zë një hapësirë rreth 1.5 ha (160m x 95m) brenda së

cilës krijohen disa tarrace shkëmbore ku janë krijuar depozitime të cekta dherash. Në

shtrirjen më të madhe të tij, muri fortifikues nuk ruhej në këmbë por i rrëzuar. Vetëm

një fragment i vogël ka shpëtuar nga shkatërrimi në anën juglindore me gjatësi 3-4m

dhe me një lartësi që luhatet ndërmjet 0.80 – 1.50 m. Në vazhdim të tij, në anën

perëndimore ka një fragment tjetër të ripunuar siç duket për krijimin e qendrave të

Fig. 3. Pamje e vendgërmimit në Akropolin e Butrintit (1991-1995) ku u gjet qeramikë prehistorike

8 F. PRENDI, La ceramique “Impasto” de Butrint, Archaeological Studies, Prishtina 2008, f. 708.9 M. PLUCIENNIK, The environs of Butrint 2: the 1995-96 field survey, in Byzantine Butrint 2005, f. 50-54.

Ilir GJIPALI

112

zjarrit të artilerisë – dëshmi të përdorimit nga ushtritë (italiane e greke) gjatë luftërave

të fundit botërore, rezultat i të cilave duhet të jetë edhe shkatërrimi i murit fortifikues.Vetëm pjesa jugore e vendbanimit nuk ruan gjurmë të murit të rrënuar siç ndodh me

ato në perëndim, në veri dhe në lindje të kodrës. Ka mundësi që territori pa gjurmëmuresh duhet të ketë qenë i mbrojtur me struktura prej druri që nuk kanë lënë gjurmë.

Në sondazhet e kryera në pjerrësinë e kodrës në anën jugore jashtë rrethimit (si në

pjesën ku ka ekzistuar muri ashtu dhe atje ku nuk ka gjurmë të muraturës prej guri), në

këtë të fundit të gjitha sondazhet dhanë gjetje qeramike, ndërsa në territorin ku ka

ekzistuar muri, sondazhet nuk dhanë gjetje. Kjo tregon se atje ku ka pasur pengesë

(nga muri) gjetjet nuk janë shpëlarë drejt pjerrësisë së kodrës dhe e kundërta ka ndodhur

me hapësirën ku mungojnë gjurmët e murit.

Gërmimi i disa transheve përkatësisht pranë fragmentit të ruajtur të murit (Sek. A), në

pjesën ku nuk kishte gjurmë të tij (Sek. B) dhe në pjesën më të lartë të kodrës (Sek. C) të

gjitha brenda hapësirës së mbrojtur, dhanë gjetje të konsiderueshme, ndonëse mjaft te

fragmentuara. Përzierja e materialit arkeologjik (kryesisht prehistorik) bashkë me fragmente

që u përkisnin periudhave të antikitetit, asaj romake e mesjetare, tregoi se nuk ruhej shtresëzimi

në depozitimet e dherave, trashësia e të cilave luhatej nga 0.50 – 0.60m.

Në tërësinë e tij materiali arkeologjik i përftuar nga të tre pikat e gërmimit duke

mos qenë i shtresëzuar por i përzier, nuk na lejon të bëjmë një datim të saktë të

Fig. 4.1. Vendbanimi i fortifikuar nëKepin e Stillos.

Fig. 4.2. Harta topografike e kodrës së Stillos.


113

kohëzgjatjes së përdorimit të vendbanimit. Për këtë qëllim na vjen në ndihmë vlerësimi

tipologjik i materialit. Fragmentet e përfaqësojnë enë trung konike, me trup të fryrë,

gjysmë sferike etj. dhe për nga brumi, format, buzët, vegjët, fundet, zbukurimet etj.,prezantojnë të njëjtën situate me qeramikën e gjetur në Kalivo e Butrint dhe tregojnë

për përdorimin e vendbanimit kryesisht në epokën e bronzit të vonë dhe në fillim tëhekurit. (TAB. I – IV) Në tërësinë e materialit qeramikë të Stillos ka të pranishme

edhe disa fragmente me elemente më të hershme se bronzi i vonë (fragmenti i zbukuruarme teknikën pseudobarbotin – karakteristik për bronzin e hershëm , apo disa profile

enësh me vegjë që arrijnë deri në buzë që janë karakteristikë për bronzin e mesëm).Këto elemente janë në minoritet krahasuar me pjesën tjetër të materialit që i përket

bronzit të vonë e hekurit të hershëm dhe që përbën pjesën dërmuese. Në koleksionine gjetjeve ka gjithashtu disa fragmente që paretin e brendshëm e kanë të lyer me

bitum të cilat janë gjetur edhe në Kalivo e Himarë.

Vendbanimi i Kalivosë (2004, 2007)Kërkimet për gjetjen e gjurmëve prehistorike u përqendruan në pjesën jugore të

syprinës së fortifikuar të Kodrës së Kalivosë. (Fig. 5) Për këtë qëllim u gërmuan pesëkuadrate me madhësi 2x1m dhe thellësi që luhatej nga 0.4 – 1.1m. Gërmimi dha qeramikë

prehistorike në të gjithë hapësirën që përfshinin pikat e gërmimit por jo të depozituar nështresa kulturore. Ashtu si në materialin e qeramikës së Kepit të Stillos edhe në Kalivo

në të gjitha kuadratet e gërmuara, qeramika përbëhet kryesisht me fragmente të prodhimit

lokal dhe e përzier me fragmente më të rralla të qeramikës, kohësisht më e vonë, që

tregon për përdorimin e tyre edhe në periudhën e antikitetit. Dallohen dy kategori, qeramika

e hollë, e përgatitur me argjilë të pastër të përzier me rërë të imët, me forma të rregullta

e sipërfaqe të lëmuara dhe enë me dimensione më të mëdha që janë prodhuar për gatim

me argjilë që përzihet me rërë të trashë e cila del deri në sipërfaqe të enës. Enët e gatimit

Fig. 5. Pamje e kodrës së Kalivosë.

Ilir GJIPALI

114

janë të thjeshta në formë dhe diferencat në trajtimet e sipërfaqeve të tyre dhe cilësisë në

përgjithësi, lidhen me qëllimet e përdorimit (TAB. V).

Një tjetër kategori enësh që ka shërbyer për mbajtjen e produkteve ushqimoreashtu si në Stillo dhe në Shpellën e Himarës, paretin e brendshëm e ka të lyer me

bitum. Në Himarë fragmentet e lyera me bitum u gjetën në shtresën kulturore tëhekurit të hershëm. Përdorimi i bitumit në enët për ruajtjen e ushqimeve, është

konstatuar në një territor më të gjerë në Shqipërinë jugore.

Gërmimi në Shpellën e HimarësGërmimi në Shpellën e Himarës (2002 – 2003) zë një sipërfaqe 3x2m (ose 6 kuadrate

me madhësi 1x1m). Qëllimi i gërmimit përveç verifikimit të rezultateve e vlerësimeve

të Kardinit për materialin arkeologjik që ai zbuloi më 1939, ishte të zgjeronte bazën e të

dhënave nëpërmjet gërmimit me mjete e metoda bashkëkohore (Fig. 6. 1-2). Stratigrafiae gërmimit të Kardinit evidenton praninë e disa shtresave kulturore me një shtrirje të

gjerë kohore nga Eneoliti deri në periudhën Romake.Gërmimi ofroi të dhëna të reja me mjaft interes për historinë e formimit të gjirit të

Himarës dhe fillimet e depozitimeve në shpellë, të dhënat për florën e faunën eambientit, praninë e më shumë shtresave kulturore, datime relative e absolute nëpërmjet

analizave të C14 të cilat mund të shërbejnë si pikë referimi për periudhat prehistorike

të territorit të Bregdetit Jon. Shpella e Himarës dha një stratigrafi mjaft të qartë e të

detajuar ku shtresat kulturore veçohen mirë nga njëra tjetra (gjë që ka munguar në

gërmimet e deritanishme të Stillos e Kalivosë).

Nga krahasimi i stratigrafisë dhe shtresave kulturore të konstatuara nga Kardini me

ato që rezultuan nga gërmimet e 2002–2003 ka disa ndryshime të rëndësishme që lidhen

me evidentimin e shtresave kulturore (që nuk ekzistojnë tek Kardini) siç janë Antikiteti

i Vone, Periudha e Hekurit dhe ajo e Bronzit10. Nga ana tjetër gërmimi nuk dha gjurmë

të periudhës eneolitike që është e pranishme në dokumentacionin e Kardinit. Gjetjet

litike me forma jo tipike në shtresat e fundit (080, 088, 099 dhe 100) e vështirësojnë

përcaktimin e përkatësinë kohore të tyre. Ashklat e strallit të gjetura të përziera nënivelin e sipërm të shtresës 100 (e përbërë nga depozitë zhavorri e konsideruar si taban

i shpellës mbi të cilën ishin vendosur depozitimet e shtesave të dheut) për nga forma,përmasat e punimi duket se u përkasin veglave mezolitike. Midis materialit te qeramikës

së përfituar nga gërmimi, veçanërisht në shtresëzimet e periudhave arkaike, klasike ehelenistike, vihet re prania e shtuar e qeramikës së importuar që vjen kryesisht nga

qendra të botës greke e italike, ndërsa brenda territorit ku bën pjesë Himara, importe kaedhe nga Apolonia. Në këto periudha Himara duket se ka qenë pjesë e rrugës detare të

10 K. FRANCIS, I. GJIPALI , Explorations in Albania, 1930-1939, Luigi Cardini, in Relocating LuigiCardini’s caves : New surveys in southwestern Albania, f. 193- 203. I. GJIPALI, Shpella e Himarësin Himara në Shekuj, Albanian Academy of Sciences, Tiranë 2004, f. 29-74.


115

Bregdetit Jonian dhe ka pasur kontakte me qendra të rëndësishme prodhimi e tregtimi të

kohës ashtu siç ndodh edhe me qytezën e Sopotit (Borshi). Shpella nuk ka shërbyer si

vendbanim i përhershëm sepse nuk u gjetën mbetje të strukturave të qëndrueshme, por

si një vend i përdorur për periudha të shkurtra. Vetë qyteza antike e Himarës ishte e

vendosur në kodrën e fshatit të sotëm. Materiali arkeologjik që lidhet me periudhat

prehistorike i përket njësive stratigrafike 035, 038, 080, 088, 094 dhe 099.

Nj.S.035, 038. (TAB. VI) Kjo shtresë dha gjetje të shumta të qeramikës ku dallohet

prodhimi lokal dhe ai i importit. Në raport sasior qeramika e importuar (kryesisht

korintike, korkyrase etj.) ka përparësi në fragmentet e enëve të tryezës kurse në ato

të enëve të tjera prodhimi lokal dhe importi kanë pothuaj të njëjtin përfaqësim. Në

ndryshim nga shtresat e tjera qeramika prezantohet me shumëllojshmëri formash në

fragmentet e buzëve, vegjëve e fundeve. Ato datohen nga fundi i shek. VII deri në

fillim të shek.V p.e.s. Ndonjë fragment datohet edhe më herët se shek.VII p.e.s.

Prodhimi lokal është i shtuar në enët e kuzhinës. Në këtë kategori pak përfaqësohet

qeramika cilësore ku është treguar kujdes në modelimin e formave dhe sipërfaqeve të

Fig. 6.1. Planimetri e Shpellës së Himarës.

Fig. 6. 2. Pamje e gërmimit në Shpellën e Himarës.

Ilir GJIPALI

116

enëve. Janë të punuara kryesisht me dorë, por ka dhe pak fragmente të punuara me

çark. Si datim përfshihen në të njëjtin vlerësim si qeramika e importit.

Enët e importit përfaqësohen nga kupa, kotyle, skifosa, kilik etj. të lyera me vernikkafe, kafe të çelët, të errët, e kuqe në kafe dhe e kuqe e çelët. Objektet e importit

prezantojnë periudhën arkaike ndërsa, qeramika e prodhimit lokal ka karakteristika tëfazës së zhvilluar të hekurit dhe kryesisht shek. VII - VI p.e.s.

Nj.S. 080 (TAB. VII) Vendin kryesor e zë qeramika lokale dhe vetëm pak fragmentei takojnë importit. Duke qenë se pjesa më e madhe e qeramikës përbëhet nga fragmente

paretesh, pak mundësi jep për njohjen e formave të enëve. Mungesa e dekoracioneveme përjashtim të një rasti i redukton të dhënat për klasifikimin e saj. Ajo është e

punuar me dorë. Ka disa fragmente paretesh që janë të lyera me zift nga të dy anët enjohur edhe nga qendra të tjera të kohës së hekurit në Shqipëri. Një fragment ene e

hapur ka në buzë të saj një dekoracion plastik të realizuar me shtypje në formëngropëzave të vargëzuar që mund të datohet e hekurit të hershëm. Materiali arkeologjik

i kësaj njësie stratigrafike në tërësi i përket periudhës së hekurit, por i krahasuar menjësinë 038 që datohet në fazën e dytë të hekurit (hekuri i zhvilluar) ai diferencohet

nga disa objekte më të hershme që na bën ta datojmë në hekurin e hershëm.

Nj.S. 088. (TAB. VIII) Karakterizohet nga prania vetëm e qeramikës lokale e

punuar me dorë. Fragmentet u përkasin më shumë enëve mesatare dhe të mëdha,

ndërsa ato me parete të holla janë të rralla. Janë punuar me baltë të përzier me rërë të

imët dhe kanë pjekje të mire. Për nga cilësia e punimit, qeramika ndahet në dy grupe:

në atë zakonshme ku nuk tregohet ndonjë kujdes i veçantë dhe përfshin pjesën më të

madhe si dhe në atë cilësore. Pak fragmente përfaqësojnë enë cilësore ku përveç

modelimit të mire është treguar kujdes për lëmimin e sipërfaqeve duke i lyer me ajkë

balte. Ngjyrat e qeramikës varriojnë nga kafe e çelët në kafe, kafe në gri dhe të zezë.

Për format e enëve është e vështirë të evidentohen nga materiali tepër i fragmentuar,

por nga profilet e buzëve dhe grykave, fundeve e vegjëve duket se kanë forma me

trup të rrumbullakët dhe qafa cilindrike të shkurtra, mesatare dhe të larta. Buzët janë

të prera drejt ose të dala nga jashtë, funde të sheshtë dhe vegjë në formë shiritash me

prerje pak a shumë ovale të vendosura vertikalisht (një prej të cilëve është tehë sëpate)

ose horizontalisht. Pak fragmente janë të zbukuruar. Kështu një profil buzë ene qëtrashet në pjesën e sipërme dhe e prerë drejt, ka nën të incizime trekëndëshash të

mbushur me vija, të vargëzuar. Një paret ene mesatare me grykë të zhvilluar nëpjesën ku fillon trupi i rrumbullakuar është e zbukuruar me hulli (kanelyra) të pjerrëta.

Tek një fragment ene ruhet një shirit i ngushtë i pikturuar me bojë të zezë mbi sipërfaqenngjyrë kafe të enës. Në një rast tjetër fragmenti ka në sipërfaqe gropëza të cekëta të

të njëjtit format, por të vendosur pa ndonjë rregull. Duke pasur parasysh të gjitha këtotë dhëna të përbërjes, formave, ngjyrave, zbukurimeve etj., ato flasin për fazën e

fundit të epokës së bronzit shek. XIV–XI p.e.s.


117

Nj. S. 094, 099. (TAB. IX) Reduktohet në mënyrë të ndjeshme numri i gjetjeve.

Në inventarin e tyre bëjnë pjesë dy fragmente kocke, njëra prej të cilave duket qartë

se i përket një gjilpëre. Fragmentet e qeramikës përfaqësojnë enë me parete të trashadhe të holla. Këto të fundit kanë punim të mire që duket nga brumi i baltës dhe krijimi

i sipërfaqeve të lustruara nga lyerja me ajkë balte. Edhe pjekja është e mire. Nga enëte mëdha ka një fragment me një bordure të dale në formë strehe në ballin e së cilës

janë realizuar me shtypje varg gropëzash pa ndërprerje, teknikë zbukurimi kjo që fillonnga bronzi i hershëm dhe vazhdon edhe në fazat pasuese. Midis gjetjeve të qeramikës

ka një fragment që veçohet nga të tjerët nga përbërja e baltës dhe nga zbukurimi mepikturim kafe të errët mbi sfondin okër në kafe të çelët të palyer të enës, e cila duhet

të jetë import nga ndonjë qendër e Greqisë dhe mund të datohet në fundin e periudhëssë mesme mikenase MM III b ose fillimin e periudhës së vonë mikenase LM që i

korrespondon shek. XVI – XV p.e.s. (bronzit të mesëm). Vendosja në kohë e këtyregjetjeve vështirësohet nga që materiali është i pakët, megjithatë nga ato pak elemente

që disponojmë mund të themi se kjo shtresë (më shumë në aspektin kulturor), mund tëdatohet në fundin e periudhës së bronzit të mesëm.

PërmbylljeInformacioni i grumbulluar nga kërkimet e viteve të fundit në vendbanimet

prehistorike të zonës së Butrintit veçanërisht nga materiali qeramikë, midis tyre nuk

manifestohen ndryshime të qenësishme në aspektin kulturor, përkundrazi ai tregon për

ngjashmëri të dukshme (në përbërje, forma, zbukurime etj) deri në atë masë sa që të

krijon përshtypjen e një uniformiteti11. Duket se të paktën nga periudha e bronzit tëvonë në këtë zonë ishte krijuar një bashkësi komunitetesh të afërt që ndajnë midis tyre

burimet natyrore (tokës, burimeve ujore, pyjet e kullotat) ashtu siç bashkojnë forcatpër përballimin e rreziqeve që shoqërojnë periudhën e bronzit të vonë dhe hekurit.

Krahasuar me materialin arkeologjik të vendbanimeve të njëkohshme të ShqipërisëJugore e Juglindore ( si zona e Mallakastrës dhe Korçës), territori i Kaonisë perëndimore

në tërësi shfaq tipare kulturore të të njëjtës natyrë me to.Nga studimi i vendbanimeve të fortifikuara të Kaonisë perëndimore (Himara, Karosi,

Badhra, Gjashnjari, Stillo, Butrint, Kalivo, Vagalat etj) të dhënat e deritanishme flasinpër fortifikimin e këtyre vendbanimeve në periudhën e bronzit të vonë dhe hekurit të

hershëm12. Duket se faktorë të brendshëm por edhe të jashtëm kanë diktuar fortifikimin

e tyre. Në faktorët e brendshëm mund të përmendim thellimin e procesit të diferencimit

11 J. KOÇI, Fortifikimet parahistorike në bregdetin kaon, Iliria, 1991, 1-2, f. 39-61; Gërmimearkeologjike të vitit 1990 në Borsh, Iliria , 1990, 2, p. 266.12 M. KORKUTI, Rreth vendbanimeve të fortifikuara ilire të periudhës së parë të hekurit nëterritorin e Shqipërisë, Studime Historike, 1973, 3, f. 107-121. M. KORKUTI, Një kushtim i epokëssë bronzit në Cukë (Sarandë), Iliria, 1990, 1, f. 75-83.

Ilir GJIPALI

118

ekonomiko shoqëror dhe krijimin e një shtresëzimi shoqëror ku sundonte aristokracia

fisnore e vendbanimeve dhe nga këto vendbanime, më i fuqishmi vendos hegjemoninë

mbi të tjerat. Kjo situatë ishte burim konfliktesh e luftërash që diktonte marrjen emasave mbrojtëse. Në faktorët e jashtme mund të shënojmë presionin që vjen nga

territoret fqinje të Greqisë, ku pasiguria dhe trazirat fillojnë me rënien e qytetërimitmikenas e vazhdojnë gjatë “periudhës së errët” (shek. XII - VIII p.K.). Është pikërisht

kjo periudhë kur fortifikimi i vendbanimeve bëhet një fenomen i zakonshëm.Në rastin e Butrintit por edhe të Foinikes, vendbanimet e periudhës bronz-hekur, në

vendosjen gjeografike të tyre qarkojnë e mbyllin territore që kanë potenciale burimeshnatyrore (në rastet e Butrintit e Foinikes përkatësisht Fusha e Vrinës dhe ajo e Delvinës)

duke krijuar mikro zona. Në përmasa më të vogla kjo dukuri vërehet edhe në zonën eHimarës e të Borshit. Në përputhje me potencialet natyrore më të mëdha apo më të

vogla të tyre duket se i përgjigjet edhe niveli i zhvillimit të qendrave urbane. A mund tëshohim tek këto mikro zona një formë të hershme organizimi rajonal që hodhi bazën

për krijimin e bashkësisë Kaone në antikitet? Mbetet për t’u hetuar më tej sidomos nëvendbanimet prehistorike të pjesës veriore të Kaonisë.

Midis vendbanimeve prehistorike të Kaonisë perëndimore në fazën e hekurit të hershëm

duket se ndodh një diferencim i mëtejshëm rezultat i të cilës ishte veçimi i njërit prej tyre

në rolin e qendrës duke u shëndruar më pas në qendra protourbane e urbane. Të vendosura

gjeografikisht nga veriu në jug ato ishin : Himara, Borshi, Foinike dhe Butrinti.

Banorët e Kaonisë perëndimore duket se zhvillonin kontakte e marrëdhënie

shkëmbimi më shumë me rajonet përreth se sa me qendrat e njohura të Greqisë në

periudhën e bronzit të vonë dhe fillimit të hekurit. Rritja e marrëdhënieve të shkëmbimit

me këto qendra fillon me periudhën arkaike e shtohet ndjeshëm më pas, që nënkupton

kohën kur vendbanimet prehistorike shëndrohen në qendra protourbane e urbane

(Himara, Borshi, Foinikia dhe Butrinti). Tërheq vëmendjen mungesa e importeve të

qeramikës mikenase (vetëm një fragment është gjetur në Himarë).

Përsa i përket marrëdhënieve të Butrintit prehistorik me rajonet e tjera, është pikërisht

qeramika e gjetur në zonën e akropolit që tregon analogji të shumta me qeramikën

prehistorike nga zonat fqinje si Kukumi, Ngura, Himara, Badhra, etj, por edhe më

gjerë me qendra të tjera më në veri e më në jug të Kaonisë.Në zonën e Butrintit kërkimet e deritanishme nuk kanë bërë të mundur ndriçimin e

raporteve midis Butrintit e Kalivosë. Lind pyetja përse u ngritë gjithë ai sistem i fuqishëmmbrojtës kur Kalivoja nuk u ngrit dot në nivelin e një qendre qytetare siç ndodhi me

Butrintin apo cilat janë arsyet dhe rrethanat që midis dy vendbanimeve në fjalë upërzgjodh Butrinti si qendër urbane? Këto e çështje të tjera mbeten objektiva për

kërkimet e ardhshme në Bregdetin Jonian.


PREHISTORIC RESEARCH IN THE SOUTHWESTERN ALBANIA

Southwestern Albania represents one of the territories with the most favorable past

environments for human settlement; this means that for research in the field of prehistory

it plays an important role for the study of all Albanian territory.

The study of the prehistoric sites of Chaonia helps in the understanding of the economic

and social development which led to the development of urban life, as well as the relations

with, and the influence of the contemporaneous developments in adjacent regions.

All the western Chaonian centers (large or small) have sequences that run from the

prehistoric settlements of the Bronze and Iron Ages such as Phoinike, Butrint, Çuka e Ajtoit,

Himara and Borsh to where the transition from simple settlement to urban centre is noticeable.

Taking this into consideration, after the 1990s, as well as researches in antiquity and

middle ages, several prehistoric oriented projects were undertaken in the area of Butrint

and the Ionian coast that provided very interesting results. It is important to mention here

the excavation in the cave of Konispoli during the years 1992-1994 (an Albanian –American

collaboration) where a complex stratigraphic sequence ran from the Paleolithic up to the

medieval period. During 1995-1996 a survey was carried out in the territory near Butrint,

Albanian - British collaboration, where the discovery of a considerable number of prehistoric

sites created a full panorama for the use of these territories before urbanization. The

excavation in the Acropolis of Butrint by a Greek – Albanian team (during 1991-1995)

provided prehistoric ceramics of bronze and Iron Age, preserved beneath extensive later

disturbance in narrow runnels and sockets in the rocky bed.

The research of the Albanian-British team between 2000 and 2002 was concentrated in

the surroundings of Butrint in order to explain the dynamic of the developments that lead

to the growth of urban life in the territory around Butrint and Cuka e Ajtojt. In the following

years the numbers of prehistoric sites identified have grown significantly not only in the

surroundings of Butrint and Phoinike but in other areas of the Ionian coast as well. The

discovery of these new finds shows the considerable intensity of the use of these territories

not only during remoter prehistory but also in the Bronze and Iron ages. Along with these

surveys further investigations were undertaken by limited excavations in Himara (2002-

2003); Rreza e Kanalit (2004) in the Karaburun Mountain; in the Vlora district; Kalivo

(2004, 2007) and Stillo (2006-2007). These all contributed for a better knowledge and

understanding of these sites (protected or opened) that later changed as urban life developed.

With these new data (though the study has yet been brought to conclusion) the

archaeological map of the Ionian coast for the Bronze and Iron ages offers a number of

fortified settlements that encompass certain areas that include such locations as Fusha

120

e Vrines, Fusha e Finiqit (Vrina and Phoinike Plains), a situation that looks like itpresents micro areas within the territory of Western Chaonia.

Butrint is considered as the centre of our attention even for prehistoric researches,for the Stone Ages and Bronze and Iron periods as well.

For the Paleolithic and Mesolithic period in the area of Butrint, beside known sitessuch as Xarra, Shen Maria and Konispol new sites were discovered during surveys atDiaporit (with findings of Middle, Upper Paleolithic and Mesolithic material), ShenDimitri (Middle and Upper Paleolithic), Shen Ilia (Upper Paleolithic and Mesolithic),Kalivo (Middle And Upper Paleolithic), Ksamil (middle and high Paleolithic andMesolithic), Kepi i Stillos (Upper Paleolithic), Mursia (Middle Palaeolithic), Butrinti(Mesolithic). The dating of the flints from these sites is only preliminary. (Fig. 1).

The end of the late Stone Age and the beginning of the Middle Stone Age in Holocenecorresponds with weather warming and ice melting, which saw a rise in seas level inundatingmany territories, creating a fragmented coast even in the southern regions of Albania.

Taking into consideration the geo-environmental studies undertaken as part of thesurveys in the Butrint and Himara areas, we can say that during the Paleolithic, thearea of Butrint represented a territory which was linked with Corfu and with an averagecoastline some 10 kilometers further west than today. During the Mesolithic period, asresult of the growth of sea level, Corfu and the mainland were separated, thus VrinaField together with the Lake of Butrint formed a wide gulf up to Cuka e Ajtoit. Insidethis gulf Butrint, Kalivo, Shen Dhimitri, Shendellia, Xara came to be isolated islands.This is the reason why the Mesolithic flint tools were found in the upper part of theseuplands which had previously been islands in an expanse of water.

The depositional regime of the Pavllas River and continued the melting glaciersand ice during the Mesolithic and Neolithic, filled this gulf up to the beginning of theBronze age when the landscape assumed, in overall terms, generally is modern

appearance. The creation of the Vrina Plain, the grasslands and forests in the hilly and

mountainous parts of the area, favored their exploitation and usage for the settlements

of the following eras the bronze and Iron ages. The archaeological material gathered by

the surveys fully coincides with the geomorphic model.

From the researches of the period before and after the Second World War, some traces of

the Bronze and Iron Ages were identified in, for example, the finds that come from Kalivo,Cuke e Ajtoit, Vagalat and the village of Cuka. The research after the 1990’s has increasedthe number of known sites of these periods and we will mention here the excavations inKonispoli cave, Butrint and Kepi i Stillos positioned around the Vrina Plain. (Fig. 2)

Prehistoric Butrint. Activity is represented by the ceramic material found on Acropolisof Butrint by the excavations of the years 1991-1995 (A. Nanaj, K. Haxhis). (Fig. 3)

A wall fragment in the southern part of the acropolis may have delimited an area ofthe hill. From a general point of view the prehistoric ceramic fragments from theAcropolis do not differ from the findings of Kalivo and Kepi i Stillos and typologicallybelong to Late Bronze and Early Iron Ages.


121

The fortified settlement of Kepi i Stillos (2006-2007). Some traces of prehistoric

ceramics at Kepi i Stillos were identified during the survey carried out in the years

1995-1996. They were associated with the name of Shen Koll from the territory in the

southern part of the fortifications located close to an old army post but they are not

related to the fortified settlement. The settlement was situated on the dominant hill at

the northern extremity of Kepi i Stillos where there is a fine view of the Corfu Channel,

the Albanian Ionian coast, and all of the Vivari Channel and Butrint. From this

dominant position the sea lines towards the north and west (Adriatic Sea) could be

controlled, and to the south the sea-line towards the Ionian islands. (Fig. 4/1,2)

The top of the fortified hill covers an area around 1.5 ha (160m x 95m) inside which

some rocky terraces were created forming several shallow soil deposits. Only a small

fragment of the fortification wall was preserved on the south-eastern part with a length

of 3-4 m and altitude varying 0.80-1.50m.

The excavation of a trench near the preserved fragment of the wall (sec A), in the area

where there were wall traces (Sec B) and on the highest part of the hill (sek. C) within the

fortified area, all gave considerable findings, even if highly fragmentary. The mixture of

the archaeological material (mainly prehistoric) together with fragments belonging to

Antiquity, and Roman and Medieval periods show that virtually no real stratification

was preserved in the soil deposits, that varied in thickness varies from 0.50-0.60m.

The mixed archaeological material derived from three points of excavations does

not permit us to give the exact dating of the settlement. For this purpose we use the

typological evaluation of the material.

Considering the material, shapes, rims, handles, bottoms, decorations we have the

same situation with the ceramic found in Kalivo and Butrint and they show the use of

the settlement mainly in the Late Bonze and the beginning of Iron Periods. (Tab. I-IV)

There are also present some fragments with elements earlier than the Late Bronze

age in the ceramic material of Stillo (fragment decorated with pseudobarbotine

technique –characteristic of Early bronze, or some vessel profiles with handles

reaching the rims characteristic for Middle Bronze). But these elements are few

compared with other materials belonging to Late Bronze and Early Iron. In the

assemblage there are also presents some fragments with the inner wall painted with

bitumen which are found also at Kalivo and Himara.

The Settlement at Kalivo (2004-2007). Excavations to sample the prehistoric deposits

on Kalivo hill were focused on the southern part of the fortified hill. (Fig. 5). Five 2m by

1m trenches were excavated. Their depth varied from 0.4-1.1m. Prehistoric ceramics

were found throughout the excavations, which were in effect single horizon deposits,

no recoverable stratification was found.

The ceramic material of Kepi i Stillos and Kalivo consisted of fragments of local

production mixed with rare fragments of later classical pottery. (Tab. V). Two categories

can be distinguished, fine ceramics prepared with clay mixed with tiny granules of

Ilir GJIPALI

122

gravel with a regular shape and a polished surface; and vessels of large dimensions

produced with clay and a rough gravel temper that is visible even noticed even on the

surface of the vessel. The kitchen wares were simple in shapes and the differences in

their surface treatments and quality generally relates to their actual function.

The excavation in Himara Cave (2002-2003) The dig here opened a surface of 3x 2

m (or 6 squares of 1x1m). The aim of this excavation was to test the results obtained by

Luigi Cardini in the 1939s with contemporary means and methods. (Fig. 6/1,2)

The provided new and interesting data regarding the history of the gulf of Himara,

the original deposits in these caves and about the flora and fauna of the environment. A

complex stratification, in distinct contrast to the mixed single deposits of Stillo and

Kalivo, relative and absolute dating through the provision C14 dating mans that this

small project serves as a reference point for the prehistoric phases of the Ionian coastlands.

Comparing of the stratigraphy noticed by Cardini with those from the excavations of

2002-2003 there are some important differences that relate to the dating of a number of late

antique, Iron and Bronze Age deposits (found also by Cardini) evidence of cultural layers

(that existed at Cardini).On the other hand the excavation did not provide any convincing

data on the eneolithic period that was also found by Cardini. The lithic finds with no

typical forms in the latest layers (080, 088, 099 and 100) are very difficult to date with any

accuracy. The flint chips found mixed in the upper level of layer 100 (consisted of gravel

deposits considered as the cave’s natural floor on which built up the other deposits),

because of their form, dimensions and manufacturing techniques they may have belonged

to the Mesolithic. The excavated ceramic material especially that from the archaic, classic

and Hellenistic periods included imported pottery from the Greek and Italic worlds, while

inside the territory of Himara there are imports from Apollonia as well.

These layers 035, 038. (Tab. VI.), produced groups where local production can be

distinguished from imports. The imported wares of Layers are represented by bowls,

cotyla, skyphoi, kylix, and others with a light brown slip, light brown, dark, red to

brown and light red. These wares represent the archaic period whereas the ceramics

from local production manifest the same characteristics with the higher phase the Iron

Age, mainly 7th-6th century B.C.

Layer 080. (Tab. VII). The majority of the fragments are of local production, only a

few fragments are imported. There is some body sherds painted with bitumen on both

sides, a technique also present in other centers the Iron Age in Albania. A fragment of

an open vessel has a wavy plastic decoration with impressed decoration and this

might also be dated as Early Iron Age.

Layer 088. (Tab. VIII). This is characterized by the presence of locally hand-made

ceramics. The ceramics can be divided into two groups; the common which is less well

made, this is the larger group and the more high quality production, with a burnished

surface. From rim and neck profiles, bases and handles, it would seem to have a rounded

body form and a short, medium high cylindrical neck. The rims are straight cut or


123

averted, flat bottoms and ribbon shaped handles are cut in an oval fashion and put vertically

or horizontally. Therefore a rim wall that gets thicker in the upper part and straightly cut has

triangular incision filled with lines (Tab.VIII, 2). It is worth mentioning a medium ware wall

with high neck, where the rounded body is decorated with sloping canelyra. One fragment

preserves a narrow ribbon painted in black (Tab. VIII, 8) on the ware’s brown surface. On

another fragment has a surface with shallow small holes of the same format but placed with

no order. Taking into consideration all these data of the material, shapes, colors, decorations

etc, they are related with the last phase of Bronze period. XIV-XI century B.C.

Layers 094, 099. (Tab. IX). Are two bone fragments in the inventory, one clearly

seemed to belong to a needle (IX, 4,5). The ceramic fragments represented wares with

thick and thin walls. The last ones have a good paste and it was noticed that they had

burnished. It is also well fired. From the large wares there is a fragment with edging

where a row of small holes is printed in a continuous fashion (IX, 1), a decorative

technique that begins in the Early Bronze Age and continues in the following periods.

Among the ceramic findings there is a fragment distinguished from the others by

the mud composition and the decoration in a dark brown color on an ocher to light

brown background (IX, 6), which might be imported from a centre in Greece and might

be dated in the end of middle Mycenae LM that corresponds to 14th-15th century B.C

(middle bronze age) so, this layer can be dated in the end of Middle Bronze period.

The material culture that comes from the research conducted at these prehistoric

sites around Butrint, and more specifically the ceramics, show similarities (for example

in material, shape and decoration) to such a degree that they give the impression of

uniformity in the cultural aspects of the region. From at least the late Bronze Age we see

the presence of a group of communities close to each other and that shared the natural

sources of the region (land, water sources, forest and pasture) and jointly shared its

risks. The archaeological material provided from the area of western Chaonia shows

similarities in cultural aspects with the other contemporary settlements from southern

and southeast Albania (the Mallakastra and Korca region).

The research on the settlements of western Chaonia such as Himara, Karosi, Badhra,

Gjashnjari, Stillo, Butrint, Kalivo and Vagalat, provides evidences that they were all

fortified in the period of the late Bronze Age and early Iron Ages. Their fortification is

probably due to both local and external factors. As a possible local factor we can mention

here the economic and social differentiation which leads to the creation of social

hierarchies and tribal aristocracy and as a consequence the most powerful tribes controlled

the others. This situation leads to conflict and war and as a result to the need of protective

measures. Among the external factors we can mention the pressure that comes from the

neighboring territories as Greece where uncertainty and confusion associate the collapse

of Mycenaean civilization and the “Dark Age” (12th -8th centuries B.C). It’s during this

period when the fortification becomes a common feature for the settlements.

In the case of Butrint and Phoinike the settlements of the Bronze and Iron Ages are

Ilir GJIPALI

124

geographically distributed in such a way that they surround and control territories

with potential natural sources (for the case of Butrint and Phoinike we can mention

respectively the Vrina Plain and The Delvina Plain) giving shape to different micro

zones. This phenomenon even though not to such an extent is evident in the area of

Himara and Borsh. In addition we can say that the development of urban centers is in

accordance with the natural sources of the different regions. But can we see an earlier

regional organization between these micro zones which subsequently lead to the

creation of The Chaonian community in antiquity? This is a question which needs

further investigation of prehistorical settlements of north Chaonia.

During the early Iron Age we see a further differentiation of the settlements of western

Chaonia which leads to the creation of more important centers which were later

developed in protourban and urban centers of the region. From the north to the south

we can mention here: Himara, Borsh, Phoinike and Butrint.

Regarding the issues of contact and exchange the inhabitants of western Chaonia

had more connection with the regions around them then with the known centers of

Greece during late Bronze Age and Iron Age. It is visible the lack of Mycenaean pottery

(only one fragment comes from Himara).

In the area of Butrint the relation between Butrint and Kalivo has yet to be clarified.

Why was Butrint and not Kalivo developed later into an urban centre. This question and

other issues as mentioned above are subject to further investigations of the Ionian coast.


125

TAB. I

Ilir GJIPALI

126

TAB. II


127

TAB. III

Ilir GJIPALI

128

TAB. IV


129

TAB. V

Ilir GJIPALI

130

TAV. VI


131

TAV. VII

Ilir GJIPALI

132

TAB. VIII


133

TAB. IX

Ilir GJIPALI

Brian N. DAMIATA, John K. PAPADOPOULOS,Maria Grazia AMORE, Sarah P. MORRIS, Lorenc BEJKO,John M. MARSTON dhe John SOUTHON

TË DHËNA MBI KRONOLOGJINËABSOLUTE TË ARKEOLOGJISË SHQIPTARE:

DATIME RADIOKARBONI AMS NGA APOLLONIA DHE LOFKËNDI

HyrjeNë vitin 2007 në Shqipëri u ndërmor një projekt datimesh radiokarbonike AMS

(Accelerator Mass Spectrometry) me kampione qymyri druri, kockash dhe dhëmbëshnjerëzorë nga dy varreza të gërmuara në mënyrë sistematike kohët e fundit: tumaprehistorike e Lofkëndit dhe dy midis tumave prehistorike dhe historike në Nekropoline Apollonisë (Fig. 1). Një total prej 32 kampionesh u datuan si fazë fillestare e projektit.Këto kampione përfshinin 4 kocka njerëzore dhe 2 dhëmbë nga Apollonia, 16 kampioneqymyr druri dhe 10 kocka njerëzore nga Lofkëndi. Shtatë kampione të tjera kockashnga Lofkëndi kishin pak ose aspak kolagjen. Brian Damiata dhe John Southon përgatitëndhe analizuan kampionet në laboratorin e Keck Carbon Cycle AMS në UniversitetinIrvine në Kaliforni. John Marston identifikoi llojin e drurit të kampioneve të nga Lofkëndinë rastet kur këto identifikime ishin të mundura dhe autorë të tjerë ofruan informacionearkeologjike nga të dy projektet duke interpretuar domethënien e këtyre të dhënave tëreja kronologjike. Kampione të tjera nga Lofkëndi janë ende në proces datimi.

Duke konsideruar se kampionet e analizuara deri tani shtrihen në një hapësirë kohorenga epoka e bronzit të hershëm në epokën e hekurit të hershëm deri tek periudhat arkaikedhe klasike e deri tek ajo moderne, ato ndihmojnë në vendosjen e kronologjisë absolute tëdisa periudhave kritike të Ilirisë së jugut. Përmbledhjet, sidomos të prehistorisë shqiptare(Prendi 1982; Hammond 1982; Korkuti 1982; shih edhe Hammond 1967), zakonisht janëbazuar mbi sinkronizimin me kronologjitë relative dhe absolute të kulturave fqinje, në shumicëne rasteve me Greqinë, por shumë nga këto sinkronizime janë bazuar në të dhëna jo tëmjaftueshme. Datimet radiokarbonike të prezantuara në këtë rast nga Apollonia dhe Lofkëndindihmojnë hedhjen, për herë të parë në kërkimin modern, të bazave të kronogjisë absolutetë kësaj pjese të Ilirisë antike (për informacione mbi Ilirinë antike shih Wilkes 1992) mepasoja të rëndësishme për kronologjinë e vendeve fqinje ballkanike.

ILIRIA NR. XXXIII

136

Në vijim paraqitet një përmbledhje e shkurtër të projekteve në Apolloni dhe Lofkënd,

rezultate të datimit AMS dhe vlerësim i shkurtër i pasojave kronologjike të këtyre

rezultateve. Në mbyllje jepen edhe parashikime për kërkime në të ardhmen.

Nekropoli i ApollonisëMidis 2002 dhe 2006 Grupi Shqiptar i Arkeologjisë së Shpëtimit, në bashkëpunim

me Institutin Arkeologjik, kreu një gërmim arkeologjik mbi një kurriz të tërë tumular në

periferinë e Kryegjatës, gjatë luginës së të cilës shtrihet nekropoli i Apollonisë (për

paleolitin në luginën e Kryegjatës shih Runnels et al. 2004). Kurrizi tumular, shumë

pranë fshatit të Radostinës dhe varrezës së tij (Fig. 2), u dëmtua rëndë nga transhetë

ushtarake gjatë periudhës komuniste dhe më vonë nga ekskavatorët që merrnin

zhavorrin për ndërtime. Këto gërryerje nxorrën në pah varre të pasura me inventare,

gjë që shkaktoi gërmime klandestine dhe për pasojë u ndërmorr projekti i shpëtimit.

Fig. 1. Hartë e Shqipërisë dhe rajoneve fqinje me lokalizimin e Apollonisë dhe Lofkëndit(vizatuar nga S. Parfenov).

Të dhëna mbi kronologjinë absolute të arkeologjisë shqiptare: ...

137

Çka mbeti nga kurrizi tumular kishte një gjatësi prej 93 m dhe përfshinte tre tuma –

të emërtuara 9, 10 dhe 11 (tumat 1-8 janë gërmuar më parë, shih Amore 2005: 58-119)

– si dhe hapësira midis tyre. Edhe këto hapësira (të emërtuara apendikse X1-X3)

kishin varre: X1 dhe X2 ishin midis tumës 9 dhe 10, me X1 më afër T9, X2 më afër

T10 dhe X3 ishte midis T10 dhe T11 (Fig. 3). Zona e X1 dhe X2 ishte jashtëzakonisht

e dëmtuar dhe ka mundësi se një tumë e katërt në origjinë të ketë qënë atje. T9 dhe

T11 kishin varre të datuara nga fillimi i shek. 6 deri në fund të shek. të 4 p.e.s. me

varre më të hershëm që përputhen me themelimin e kolonisë korintike (për themelimin

e Apollonisë shih Stocker dhe Davis 2006; Papadopoulos et al. 2007: 108), kurse T10

është tuma e parë e zbuluar në Apolloni me varre të datuara në epokën e bronzit tëhershëm deri në periudhën e hekurit (për gërmime në Apolloni shih Cabanes et al.

1994, 1997, 1999, 2000; Amore et al. 1995; Amore dhe Bejko 2001; artikuj të ndryshëmnë Cabanes dhe Lamboley 2004; Gjongecaj dhe Picard 2003-2004; Lamboley dhe

Vrekaj 2003-2004; Mano 2003-2004; për tumat në Apolloni shih Rey 1932; Mano1971, 1974; Amore 2003-2004, 2004, 2005; Amore et al. 2006; për prapatokën e

Apollonisë shih Davis et al. 2003-2004, 2006).Në përfundim të gërmimit u qartësua se kurrizi mbante një kompleks tumash të

lidhura me njëra-tjetrën, me T10 në qendër të kurrizit dhe T9 e T11 që u zhvilluan në anëte saj kur T10 nuk u përdor më. Hapësirat midis tumave u mbushën me varre gjatë shek.

5 dhe 4 p.e.s. dhe gjatë kësaj periudhe u ripërdor edhe T10. Shumë kohë më vonë, disavarre u gërmuan në sipërfaqen dhe periferinë e tumave. Datimi i këtyre varreve nuk

mund të përcaktohej. Me të vërtetë ruajtja e kockave, edhe në rastet e fëmijëve, ishte

Fig. 2. Foto satelitore me Apolloninë, luginën e Kryegjatës dhe kompleksin tumular.

Brian N. DAMIATA, John K. PAPADOPOULOS, Maria Grazia AMORE etj

138

kaq e mirë në krahasim me skeletet e tjera saqë gërmuesit dyshuan për antikitetin e tyre.Në një fazë fillestare të gërmimit, sidoqoftë, këto varre u datuan paraprakisht në periudhën

helenistike edhe pse asnjëra prej tyre nuk kishte objekte të inventarit që mund të ndihmonin

në datim. Vetëm pasi u zbuluan disa varre të ngjashme në shtresën sipërfaqësore të

tumës së Lofkëndit, që mund të datoheshin në mënyrë të përafërt në periudhën mesjetare/

moderne falë monedhave të ruajtura keq në disa prej tyre (shih më poshtë), dyshimet për

datimin e varreve të vona të Apollonisë u shtuan. Ishte e qartë se datimi i këtyre varreve

si në Apolloni dhe Lofkënd do të përfitonte nga datimi me radiokarbon.Si rrjedhojë u vendos të merreshin kampione nga dy skelete të konsideruara

mesjetare/moderne nga T9 (varret 29 dhe 30) si dhe kampione nga dy individë të tjerë

nga e njëjta tumë (varret 9 dhe 57) të shoqëruara me objekte të datuara në periudhën

klasike. Dy kampione të tjera u morën nga një individ (një nga një kockë e gjatë ekëmbës dhe një nga një dhëmb) nga varri 60 i T10 i cili ishte varri qëndror dhe më i

hershëm i tumës prehistorike. Nuk kishte objekte të inventarit në varrin 60 ndaj mundtë datohej vetëm stratigrafikisht në epokën e bronzit të hershëm duke u bazuar tek

varret me objekte sipër tij. Varri 60 ishte me vendosje trupi i një individi mashkull i

rritur, i shtrirë në kurriz por me këmbë të mbledhura të rëna anash (antropologia fizike

për projektet e Apollonisë dhe Lofkëndit është Dr. Lynne Schepartz dhe identifikimet

e moshës dhe seksit të skeleteve janë bërë nga ajo).Tuma 10 në total kishte 77 varre, 2/3 e të cilat janë prehistorike, ndërsa të tjerat i

përkasin periudhës klasike. Varret me vendosje trupi janë të zakonshme në T10, përveçnjë rasti të vetëm me djegie të mundshme në një varr të dëmtuar. Kishte një dallim tëtheksuar midis varreve prehistorike dhe atyre klasike përsa i përket pozicionimit të trupit:në varret prehistorike të individëve të rritur, trupi ishte i vendosur në një pozicion tëmbledhur karakteristik, shpeshherë me pjesën e sipërme të trupit në shpinë, këmbë tëmbledhura dhe krahë të përthyera (Fig. 4a) ose në pozicion fjetje (Fig. 4b); të dyja këto

pozicione janë tipike në tumat e epokave të bronzit dhe hekurit në gjithë Shqipërinë. Në

Fig. 3. Pamje ajrore e kompleksit tumular në nekropolin e Apollonisë (A. Islami).


139

të kundërt, në varret klasike trupi ishte i shtrirë në shpinë me krahë dhe këmbë të shtrira.

Varret prehistorike ishin në gropa të thjeshtë; në 5 prej tyre u gjet dru i dekompozuar,

mbetje e mundshme e një lloj mbulese, arkivoli ose barele për trupin. Gropat e tre varreve

ishin plotësisht ose pjesërisht të kufizuara me gurë të papunuar (Fig. 4a). Midis varreve

të periudhës klasike të T10 kishte, përveç gropave të thjeshta, dhe 7 varre të kufizuarame tjegulla, 2 prej tyre të tipit të ashtuquajtur “alla cappucina” (Fig. 5a) dhe 2 me

tjegulla në formë arkivoli; 3 varre ishin aq të dëmtuar sa nuk ishte i mundur të përcaktohejpozicioni i tjegullave. I vetmi tip tjetër varri ishte një sarkofag prej guri gëlqeror por edhe

ky varr ishte shumë i dëmtuar dhe vetëm fragmente të pjesës së fundit ishin ruajtur.Një total prej 67 varre të datuara nga fillimi i shek. 6 deri në fund të shek. 4 p.e.s.

u gjeten në T9. Këta varre përmbajnë një seri të gjerë tipesh (Fig. 5b-d), duke përfshirë

8 sarkofagë (Fig. 6, disa të dukshme në Fig. 5b), 15 varre në enë masive (enchytrismoi)

(të dukshme edhe në Fig. 5b), 7 varre të ndërtuar me qerpiç (Fig. 5c) dhe 1 me tulla,

33 varre në gropë të thjeshtë (11 prej tyre të datuara në periudhën mesjetare/moderne)

si dhe 1 varr me djegie në urnë. Dy varre të tjerë, duke përfshirë dhe varrin 58 (Fig.

5d), ishin djegie në gropa të thjeshta të kufizuara me dru dhe me dysheme prej qerpiçi

të djegur; këto ishin shembujt e parë të këtij lloji në nekropol. Struktura e emërtuar

varri 62 ishte një depozitë me kocka kafshësh të djegura midis dy linjave prej tullash

qerpiçi. Numri i varreve me vendosje trupi e tejkalon numrin e varreve me djegie në

raportin 5:1. Varret me gropa të thjeshta, të përdorura si për vendosje trupi ashtu edhe

për djegie, ishin të zakonshme gjatë gjithë kohës së përdorimit të tumës, kurse

enchytrismoi – në pitosa ose amfora transporti, me pitosa që tejkalojnë amforat në

raportin 4:1 – ishin të preferuara gjatë periudhave arkaike dhe klasike. Sarkofagët,

Fig. 4. Apollonia, Tuma 10, varret prehistorike: a) Varri 29 (gropë e kufizuar me gurë);b) Varri 31 (gropë me skelet në pozicion fjetje) (M.G. Amore dhe L. Bejko).

a b


140

edhe ata të datuar në periudhat arkaike dhe klasike, janë shembuj tipik të një lloj varri

të zakonshëm në Korint, të gdhendura në një bllok të vetëm guri gëlqeror të butë, mekapak në form çatie. Varre të ndërtuara me qerpiç, duke përfshirë varrin e shumfishtë

V9 (Fig. 5c), janë të datuara në shumicën e rasteve në shek. 4 p.e.s. Varri i ndërtuarme tulla dhe ai në urnë janë të dy të datuara në periudhën helenistike të hershme.

Varreza tumulare prehistorike e LofkënditGërmimet në varrezën tumulare prehistorike të Lofkëndit filluan në verën e vitit

2004 si një bashkëpunim midis Cotsen Institute of Archaeology në Universitetin e

Fig. 5. Apollonia, varret e periudhës klasike: a) Tuma 10, Varri 22 (varr me tjegulla “allacappuccina”); b) Tuma 9, grup varresh në sektorin 1; c) Tuma 9, Varri 9 (gropë e kufizuar me

qerpiç); d) Tuma 9, Varri 58 (gropë e thjeshtë me djegie) (M.G. Amore dhe L. Bejko).

a

c

b

d


141

Kalifornisë në Los Angeles (UCLA) dhe Institutit Arkeologjik të Akademisë sëShkencave në Tiranë me Qendrën Ndërkombëtare për Arkeologjinë Shqiptare (për

një raport paraprak të dy sezoneve të para shih Papadopoulos et al. 2007, 2008; shihedhe Morris 2006; Papadopoulos 2006). Gërmimet vazhduan çdo verë gjatë fundit të

qershorit – korrik deri në verën e 2007, kur u hoq varri i fundit. Numri total i varreve,duke përfshirë edhe depozitat e kafshëve, është 100.

Tuma e Lofkëndit lokalizohet në zonën UTM 34T (Easting 391927; Northing4500348); ngrihet në kodrat e Mallakastrës në juglindje të qarkut të Fierit, jo larg nga

fshati i Lofkëndit (Fig. 1). Duke qënë fshati më i vjetër i rajonit, Lofkëndi i dha emrine vet tumës së lashtë edhe pse në realitet shumë fshatra të tjera rrethojnë sitin, duke

përfshirë Ngrançija dhe Gjinoqara bashkë me lagjet e tyre (Ngraçija Sinaj, Ngraçija

Arizaj, Gjinoqara Laçaj, Gjinoqara Berhamaj dhe Gjinoqara Mashkullore). Varreza

tumulare e Lofkëndit kryeson një peizhash kryesisht kodrinoro-lumor (Fig. 7-8).

Pavarësisht përmasave të vogla (20.54 x 10.54 m) dhe faktit që është vetëm 318 m

mbi nivelin e detit, tuma e Lofkëndit është e dukshme nga distanca të largëta

(Papadopoulos 2006). Është më qartë i dukshëm kur shihet nga pikat më të ulëta të

luginave në lindje, perëndim dhe jug të sitit (Fig. 7) dhe kryesisht nga lugina e lumit të

Gjanicës, pak kilometra në jug të tij. Kjo është një nga zonat më të pasura nga pikëpamja

arkeologjike e Shqipërisë. Siti është i rrethuar nga qendrat më të rëndësishme të

fortifikuara protourbane dhe të periudhës klasike dhe helenistike: Margëlliç në perëndim-

veriperëndim, Gurëzezë dhe Mashkjezë në jug dhe perëndim, Bylis dhe Klos-Nikaia

në jug dhe Dimal (Kalaja e Krotinës) në verilindje (për bibliografinë mbi këto qendra

shih Papadopoulos et al 2007: 108) dhe shtrihet në lindje të kolonisë antike korintike të

Apollonisë. Qendra prehistorike të rëndësishme të rajonit përfshijnë dhe tumën e Patosit,

e datuar në epokën e bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm, 14 km në perëndim-

Fig. 6. Apollonia, Tuma 9, Varret 4 dhe 5 (sarkofagë) (M.G. Amore dhe L. Bejko).


142

veriperëndim (Korkuti 1981) që si Lofkëndi kryeson luginën e Gjanicës; vendbanimin

e hapur dhe tumën e Drenovës të datuara në epokën e bronzit (Ceka 1976: 366; Ceka

1985, 1990) dhe vendbanimin neolitik të Cakranit (Korkuti dhe Andrea 1974).

Në përfundim të sezonit të 2007, kur tuma e Lofkëndit ishte tërësisht e gërmuar

dhe shkëmbi natyror u ekspozua në gjithë sipërfaqen, u zbulua një total prej 100 varresh.

Shumë prej varreve ishin të shumëfishtë me 2, 3 dhe ndonjëherë 4 individë dhe

supozohet se datohen në periudhën midis shek. 11 ose 10 p.e.s. deri tek 600 p.e.s.

duke u bazuar mbi kronologjinë konvencionale (Papadopoulos et al. 2007: 138-139).

Mbetjet e rëndësishme më të hershme, sidoqoftë, u gjetën në mbushjen e tumës sëbashku me qeramikën e datuar në epokën e bronzit të hershëm, siç ishte dëshmuar

nga materialet sipërfaqësore të grumbulluara në vitet 2003 dhe 2004.

Zgjedhja e sitit dhe qëllimet e përgjithshme të projektit arkeologjik të Lofkëndit janë

përshkruar në detaje diku tjetër (Papadopoulos et al. 2007). Ishte parashikuar që eksplorimi

i këtij siti të rëndësishëm të rajonit – që datohet si më i hershëm dhe pjesërisht u

mbivendoset kronologjikisht themelimeve të kolonive greke bregdetare (sidomos Apollonia

dhe Epidamnos) dhe qendrave të ashtuquajtura protourbane në prapatokën (duke përfshirë

Margëlliç, Mashkjezë, Bylis dhe Klos/Nikaia) – do të mundësonte një sqarim të proceseve

historike që japin kontributet në zhvillimin e urbanizimit në Iliri. Me të vërtetë, gërmimi i

kujdesshëm në një varrezë tumulare e padëmtuar siç është Lofkëndi ka dhënë shumë

informacione të reja për ndërtimin e një tume; ka dhëne edhe argumente më interesante

sesa të parashikuara për marrëdhënien komplekse me qendrat protourbane dhe kolonitë

dhe ka pajisur me informacione të reja njohjen e zakoneve mortore prehistorike dhe

protohistorike në këtë pjesë të Shqipërisë (për faqen e web-it të këtij projekti shih http:/

/ioa.ucla.edu/staff/papadopoulos/lofkend/index.html).

Varret i përkasin dy fazave kryesore: moderne (Otomane) dhe asaj prehistorike.Faza moderne ishte e kufizuar kryesisht në pjesën verilindore të kodrës dhe ishte

Fig. 7. Pamje e varrezës tumulare të Lofkëndit nga jugu (R. MacDonald).


143

karakterizuar nga vendosja e trupit të fëmijëve dhe disa të rriturve, të gjithë të orientuar

lindjeperëndim me kokën në perëndim (me shikim drejt lindjes) si dhe nga mjaft depozita

kafshësh (varret 3, 11, 14, 15, 20, 21, 22, 23, 25, 36, 39, 45 dhe 48). Gjetjet jo qeramike

të shoqëruara me këto varre ishin të rralla, por në tre prej tyre u gjetën një monedhë

prej argjendi dhe aliazh bakri shumë të korroduara afër kokës së të vdekurve. Asnjë

prej monedhave nuk ishte mirë e lexueshme për të ofruar një datim të sigurt, por mbi

bazën e materialit, peshës dhe çfarë ishte ruajtur në sipërfaqe duket se këto monedha

datohen në epokën moderne, ndoshta shek. 17 ose 18, sipas Shpresa Gjongecajt e cila

analizoi disa prej tyre në 2004. Sidoqoftë një datim më i hershëm ose më i vonë i

këtyre monedhave nuk mund të përjashtohet.

Të gjitha këto varre kishin të njëtin orientim lindjeperëndim edhe pse disa prej tyre ishintë orientuar më shumë jugperëndim-verilindje. Duke marrë parasysh se ky orientim ndiqte

pozicionin e diellit, është e mundur të përcaktohet periudha e vitit kur individi u varros.Orientimi drejt lindjes është kryesisht i zakonshëm në varret e krishtera edhe pse identiteti

i këtyre individëve është ende për t’u përcaktuar. Vlen të përmendet se në defterin Otomanpër Hicrî 835 (d.m.th. 1431 e.s), “Lofkende” është përmendur si “hassa çiftlik” (pronë

private që i përkiste zotëruesit të timarit), me produkte të regjistruara si vreshta, ullishte,pemishteve të fikut dhe arrave, me një taks totale prej 1,032 akçe ose monedha argjendi

(shih Inalcýk 1954: 58, nr. 148). Emri i fshatit është i transkriptuar në turqishten moderne si“Likofoni”. Ishte një timar (“shpërblim në formën e një takse shtetërore në këmbim të

shërbimit të rregullt ushtarak” [Zarinebaf et al. 2005: xxxi]) i një të ashtuquajturi Angelos,ndoshta i krishterë. Sipas regjistrit të përgjithshëm austriak të 1916-1918, Lofkëndi (duke

përfshirë fshatrat Bregas, Granci, Merkanju dhe Verkanji) përbëhej nga 55 shtëpi, me 390banorë, të gjithë shqiptarë myslimanë, përveç një vlleh i cili ishte ortodoks lindor (për një

fjalorë terminologjik turko-otoman shih Zarinebaf et al. 2005: xxiii-xxxi).

Fig. 7. Pamje e varrezës tumulare të Lofkëndit nga jugu (R. MacDonald).


144

Tipike midis varreve të shumta fëmijësh të kësaj faze ishte V11, sidomos në pozicionin

e trupit dhe mungesën e objekteve të inventarit. Pjesa e sipërme e varrit përbëhej nganjë mbulesë prej gurësh të vegjël ose mesatarë, nën të cilëve një tjegull e fragmentuar

mbulonte varrin. Kjo lloj mbulese me tjegull ishte e rrallë në varre fëmijësh, edhe psedisa fragmente të tjegullave të ngjashme u gjetën në shtresën sipërfaqësore e sektorit

verior të tumës. I vdekuri (Fig. 9a-b), i përshkruar nga Dr. Schepartz si një foshnje qëkishte mbijetuar deri në një muaj pas lindjes, ishte i orientuar jugperëndim-verilindje

me kokën drejt jugperëndimit.U zbulua një total prej 5 varresh të individëve të rritur, të datuara në periudhën moderne

(varret 22, 23, 39, 45, 48). Nga këto, do të përshkruajmë vetëm varrin 23: i mbuluar (Fig.10a) dhe pas heqjes së mbulesës prej guri (Fig. 10b). Në formën dhe orientimin e tij, V23

ishte tipik për një varr të një individi të rritur modern. Ishte një gropë e gërmuar në dheune tumës, e kufizuar me gurë dhe e mbuluar me gurë më të mëdhenj që krijonin një çist të

ndërtuar me rregullësi. I orientuar saktësisht lindje-perëndim me kokën në perëndim dhe

shikimin drejt lindjes, skeleti i përkiste një individi mashkull rreth 45-55 vjeç. Trupi ishte i

vendosur në pozicion të shtrirë me krahë të përthyera mbi barkun. Krahët e individëve të

tjerë të vendosur në këto varre të vona ishin, në mënyra të ndryshme, të përthyera tek

bërryli me duart mbi barkun ose legenin. Dy varre të tjera fëmijësh (varret 21 dhe 25)

mund të dallohen në veri të V23 (në Fig. 10a).

Ndoshta varri më enigmatik dhe i vetmi që nuk mund të datohej, duke u bazuar tek

tipi i varrit, gjetje të inventarit ose stratigrafi, as në periudhën Otomane dhe as në

a b

Fig. 9. Lofkënd, Varri 11: a) skeleti i fëmijës i sapo zbuluar; b) pas pastrimit në laborator (R. MacDonald).


145

periudhën prehistorike, ishte varri me vendosje trupi të trefishtë, V29 (Fig. 11). Ky

varr, më në veriperëndim të të gjithë varreve të tjerë, kishte skelete të 3 individëve

meshkuj të rritur: ai në mes ishte 35-45 vjeç, ai në veri 25 vjeç dhe ai në jug 20-25 vjeç.

Ruajtja e mirë e skeleteve e të tre individëve dhe mungesa e përthyerjes në trup,

sidomos tek këmbët, janë karakteristika që nuk vihen re në varret e epokës së hekurit

të hershëm. Për më tepër, në varret e shumëfishtë të epokës së hekurit të hershëm

vendosja e individëve është zakonisht njëri mbi tjetrin; shpesh mbetjet kockore më të

hershme ishin zhvendosur mënjanë per t’u lënë vendin trupave të vendosur më vonë.

Fakti që individët e varrit 29 ishin të shtrirë karshi njëri-tjetrit në mënyrë të rregullt

ështe një karakteristikë që nuk është gjetur në asnjë varr tjetër të tumës. Ky kombinimkarakteristikash sugjeron një datim të vonë dhe fakti që të tre individët ishin të vendosur

bashkë me skeletin e plotë në të njejtin varr bie në kundërshtim me varret moderne tëtjera të zbuluara në sektorin verilindor të tumës. E vetmja pikë e përbashkët me varre

të datuara me siguri në epokën moderne është pozicioni i shtrirë i trupit dhe fakti sekrahët e të tre individëve ishin të përthyer lehtësisht mbi barkun ose legenin. Ishte e

qartë se ky varr, midis të tjerëve, do të ishte objekt datimi me radiokarbon.Numri total i varreve prehistorike (pa përfshirë varret 29 dhe 58 – e dyta një varr

i ruajtuar shumë keq në sektorin lindor të tumës – dhe dy depozita kafshësh, varret 8dhe 19) është 83. Një përzgjedhje e varreve tipike prehistorike paraqitet në figurat 12

dhe 13. Të gjitha varret në Lofkënd janë me vendosje trupi përveç dy me djegie(varret 70 dhe 79), e dyta që përfaqëson një djegie të dytë me mbetje të mbledhura

dhe të depozituara në tumë. Shumica e individëve prehistorik ishte në një pozicion

a b

Fig. 10. Lofkënd, Varri 23: a) i mbuluar (me Varret 25 dhe 21 në veri);b) i zbuluar (të dy pamjet e marra nga lindja) (R. MacDonald).


146

karakteristik të mbledhur dhe shumë varre mbanin më shumë se një individ. Varri 18

(Fig. 12a) është tipik i varreve të fundit të epokës së hekurit të hershëm dhe ruhet në

gjendje shumë të keqe. Midis varreve prehistorike disa ishin në gropa të gjera me

limite mirë të dukshme, ndonjëherë me një mbulesë të pjesshme prej guri siç është

rasti i varrit 54 (Fig. 12b). Në rastet e tjera një prerje e qartë nuk ishte e dallueshme

dhe duket se në disa rrethana zona e synuar për varrin ishte thjeshtë e sheshuar dhe i

vdekuri ishte shtrirë dhe mbuluar me një pirg dheu që me kalimin e kohës formoi

mbushjen e tumës. Shumë midis varreve prehistorike ishin të shumëfishtë, duke

përfshirë dhe varrin 52 (Fig. 12c). Siç mund të shihet nga fotografia, ka një kafkë në

ekstremitetin lindor dhe një tjetër në ekstremitetin perëndimor të varrit. Dy enë ishin

pozicionuar në të dy anët e kafkës lindore dhe kur u hoqën, u gjetën dy disqe prej ari.

Këndi i përthyerjes së këmbëve varion. Në rastin e V50 (Fig. 12d) këmbët janë të

përthyera vetëm lehtësisht dhe, duke konsideruar edhe kafkën e mbështetur në njëanë, kjo gjë është rezultat i një grope më të vogël sesa i vdekuri. Në disa varre këndi

i përthyerjes ishte kaq i theksuar sa ka mundësi që i vdekuri të ketë qënë i lidhurqëllimisht jo vetëm për varrosjen por dhe për transportin në tumë.

Midis varreve prehistorike nuk kishte një orientim të caktuar dhe interesant ështëfakti se varret më të pasura i përkasin individëve femra të reja, duke përfshirë dhe V55

Fig. 11. Lofkënd, Varri 29 duke treguar të 3 skeletet pas heqjes së mbulesës prej gurësh(vizatuar nga M. Farrar).


147

(Fig. 13a). Analizat paraprake të mbetjeve njerëzore tregojnë një skelet gati të plotë me

kocka të fortë të një mashkulli rreth 18-20 vjeç bashkë me kafkën e thuajse me siguri të

një adoleshenteje femër rreth 14-16 vjeç. Të gjitha objektet e inventarit shoqëronin skeletin

e adoleshentes femër duke përfshirë dhe një diademë e përbërë nga një fletë e hollë

bronzi (qartë i dukshëm in situ) gjetur bashkë me dy rruaza cilindrike prej hekuri, një

spiral hekuri dhe një rruazë prej brumi qelqi. Kishte edhe një fibul bronzi dhe një enë të

vogël të punuar me dorë. Si në rastet e varreve prehistorike të Tumës 10 në Apolloni,

edhe në Lofkënd kishte një numër skeletesh në pozicion fjetje. Individët në varret 41 dhe42 (Fig. 13b) ishin të vendosur në njërin krah në pozicion gati fetal.

Planimetria me të gjitha varret e tumës së Lofkëndit është paraqitur në figurën 14.Varri më i hershëm midis varreve prehistorike, V64, ështe unikal në shumë aspekte të

rëndësishme. Duke qënë një varr me gropë të thjeshtë, ishte më e gjerë dhe më i thellënë mënyrë të konsiderueshme në krahasim me varret e tjerë. Ishte i pozicionuar në

qendrën e tumës dhe ishte padyshim varri më i hershëm në sitin mbi bazën stratigrafike.Me tepër se 7 shtresa kockash u regjistruan arbitrarisht dhe u hoqën, duke përfshirë

kocka njërëzore dhe kafshësh. Të gjitha kockat ishin të palidhura, duke dëshmuar përnjë varrosje të dytë, por edhe ndonëse u gjetën kocka nga të paktën tre individë nuk u

rindërtua asnjë skelet i plotë. Pasojat e mungesës së varrit qëndror (zakonisht të njëindividi mashkull), aq të zakonshme në tumat prehistorike ilire, është çështje kritike në

Lofkënd në rindërtimin e shoqërisë të cilës i përkiste varreza tumulare dhe do të jetëgjithmonë pjesë e analizës sonë të tumës. Fatkeqësisht, V64 nuk kishte objekte të

Fig. 12. Varre prehistorike tipike nga Lofkëndi: a) Varri 18 nga perëndimi; b) Varri 54 ngaverilindja; c) Varri 53 nga perëndimi; d) Varri 50 nga sipër në perëndim (R. MacDonald).

Brian N. DAMIATA, John K. PAPADOPOULOS, Maria Grazia AMORE etjBrian N. DAMIATA, John K. PAPADOPOULOS, Maria Grazia AMORE etj

148

inventarit që të mund të ndihmonin në përcaktimin e datimit e tij; fragmente të pakta

mikroskopike qeramike të gjetura në mbushjen e varrit nuk ishin domethënëse. Si

konsekuencë, varri më i hershëm në Lofkënd nuk kishte përcaktimin kohor.

Datimi AMSNjë analizë e përgjithshme e objekteve të inventarëve dhe të mbushjes së varreve nga

nekropoli i Apollonisë dhe tuma e Lofkëndit tregoi se këto site ishin përdorur nga epoka e

bronzit të hershëm deri në periudhën klasike, si edhe nga epoka mesjetare deri në kohën

moderne. Duke marrë parasysh ruajtjen e mirë të disa prej skeleteve njerëzore (d.m.th. tëplota me densitet kockor të lartë) u vendos se datimi me radiokarbon mund të ndihmonte

për të përcaktuar kronologjinë specifike të siteve dhe, me një qëllim më të gjerë, për tëpërcaktuar bazën e kronologjisë absolute të rajonit. Për të përmbushur këto qëllime u,

ndërmorr një projekt për datimin AMS radiokarboni në bashkëpunim me laboratorin Keck

a

b

Fig. 13. Lofkënd: a) Varri 55 nga sipër në veriperëndim; b) Varret 41 (majtas) dhe42 (djathtas) nga sipër në perëndim (R. MacDonald).


149

Carbon Cycle AMS në Universitetin Irvine në Kaliforni. Përdorimi i teknikës AMS ofronmundësinë për të siguruar datime radiokarboni me saktësi shumë të lartë.

Përzgjedhja dhe trajtimi i kampioneve

Materialet në dispozicion për datimet AMS ishin dru i karbonizuar, kocka dhe dhëmbë.

Në total u përzgjodhën për datim 16 kampione prej druri të mbledhura nga tuma e Lofkënditgjatë sezonit 2005-2006. Të gjitha kampionet ishin identifikuar duke u bazuar në anatominë

Grave 092

Grave 093

Grave 094

Grave 095

Grave 096

Grave 097

Grave 098

Grave 099

Grave 100

Grave 063

Grave 064

Grave 065

Grave 066

Grave 067

Grave 068

Grave 088

Grave 070

Grave 071

Grave 072

Grave 073

Grave 074

Grave 075

Grave 076

Grave 077

Grave 078

Grave 079

Grave 080

Grave 081

Grave 082

Grave 083

Grave 084Grave 084

Grave 087Grave 087

Grave 085

Grave 086

Grave 069

Grave 090

Grave 091

Grave 089

skeleton 296

skeleton 269

Grave 030

Grave 029

Grave 031

Grave 032

Grave 033

Grave 034

Grave 035

U 280

Grave 036

Grave 038

Grave 037

Grave 039

Grave 040

Grave 041

Grave 042

Grave 043

Grave 044

Grave 045

Grave 046

Grave 047

Grave 048

Grave 049

Grave 050

Grave 051Grave 052

Grave 053

Grave 054

Grave 055

Grave 056

Grave 057

Grave 058

Grave 059

Grave 060

Grave 061

Grave 062

Grave 017

Grave 009

Grave 007

Grave 001

Grave 003

Grave 002

Grave 004

Grave 005

Grave 024

Grave 008 above 022

Grave 010

Grave 011

Grave 012

Grave 013

Grave 014

Grave 015

Grave 016

Grave 019 above 023

Grave 020

Grave 025Grave 021

Grave 023

Grave 022

Grave 026

Grave 027

Grave 006

Grave 028

Grave 018

1.0 N

2.0 N

3.0 N

4.0 N

5.0 N

6.0 N

7.0 N

8.0 N

9.0 N

10.0 N

1.0 S

2.0 S

3.0 S

4.0 S

5.0 S

6.0 S

7.0 S

2.03.04.05.0 W 1.0

1.0 N

2.0 N

3.0 N

4.0 N

5.0 N

6.0 N

7.0 N

8.0 N

9.0 N

10.0 N

4.05.0W 2.03.0 2.0 3.0 4.0 5.0 6.01.0 1.0 7.0 8.0 9.0 10.0 E

1.0 S

2.0 S

3.0 S

4.0 S

5.0 S

6.0 S

7.0 S

8.0 S

9.0 S

10.0 S

11.0 S

2.0 3.0 4.0 5.0 6.01.0 7.0 8.0 9.0 10.0 E

1.0 2.0 3.0 4.0 5.0m0

site grid

north

Trench 3

Trench 4 Trench 1

Trench 2

Trench 6Trench 8

Tre

nch

5Tr

en

ch 7

Lofkend Tumulus Plan of Graves

June - July 2004

June - July 2005

June - July 2006

June - July 2007

Drawn by: JMF July 2007

:

Fig. 14. Lofkënd. Plani i 100 varreve të gërmuara në sit (vizatuar nga M. Farrar).


150

e drurit të ruajtur.1 Të gjitha identifikimet u caktuan deri në nivelin e gjinisë. U identifikuan

tre gjini: lis (Quercus sp.), panjë (Acer sp.) dhe manjolë (Rhamnus sp.). Lisi është shumë

i përhapur në Shqipëri dhe pyjet prej lisi janë shumë të zakonshme nën nivelet 800-1000 m,shpesh të përzjera me panjat dhe manjolat (Dida 2003:1-2). Ka shumë mundësi që druri i

mbledhur ishte lokal; rajoni është ende sot pyjor ku bujqësia nuk është praktikuar.Gjatë sezonit 2007 u analizuan skelete njerëzore që ishin ruajtur në shtëpinë arkeologjike

të projektit të Lofkëndit (koleksione të Apollonisë dhe Lofkëndit janë ruajtur në muzeune Apollonisë), për tu vlerësuar niveli i përgjithshëm i ruajtjes dhe përshtatshmëria për

datimin AMS. Për Apolloninë u mblodhën 4 kampione kockash dhe 4 dhëmbë nga 5skelete. Për Lofkëndin, 118 kampione kockash dhe 27 dhëmbë nga 70 skelete. Në varësi

të shkallës së ruajtjes u morën kampione të shumëfishta nga disa prej skeleteve. Kurishte e mundur, kampionet kockore u morën nga eshtra me dendësi të lartë (p.sh. tibia

dhe humerus) sepse këto në përgjithësi janë më pak të prekshme nga ndotjet dhe pastrohenlehtësisht. Kampionet kockore përbëheshin nga fragmente prej 1-2 cm, të prera me një

sharrë. Gjatë procesit të marrjes së kampioneve, kockat u vlerësuan sipas fortësisërelative gjatë prerjes dhe kundërmimit i cili tregon se kolagjeni është i pranishëm. Të

gjithë dhëmbët që u morën për kampion ishin të ruajtur mirë dhe të plotë.

Për fazën fillestare të datimit AMS u përzgjodhën për analizën 17 kampione kockash

nga Lofkëndi që ishin klasifikuar si të fortë dhe nga skelete të plota. Këto kampione u

vlerësuan me mundësinë më të lartë të përmbajtjes së kolagjenit në sasi të mjaftueshme.

U zgjodhën të katërta kampionet nga Apollonia. Në vijim, u zgjodhën dy kampione

dhëmbësh, një prej tyre nga i njejti skelet i njerit prej kampioneve të kockave.

Të gjitha kampionet u trajtuan paraprakisht në laborator Keck Carbon Cycle AMS.

Procedura për të konvertuar kampionet e papërpunuara në grafite, shënjestër për datime

AMS, përfshiu hapa të ndryshëm që varionin sipas tipit të materialit. Procedura paraprake

për qymyr drurin përfshiu pastrim kimik, djegien dhe vënien në dukje të grafitit.2 Procedura

për kocka përfshiu heqjen e ndotjes makroskopike, pastrimin kimik, nxjerrjen e xhelatinës

dhe tharjes në të ftohtë për nxjerrjen e kolagjenit, djegia dhe vënien në dukje të grafitit.3

Kampione dhëmbësh në fillim u prenë në mes të pikës së bashkimit të kurorës së dhëmbit

me rrënjën, duke përdorur një elmaz. Pudra e dhëmbëve u hoq duke përdorur punto elmazi

duke bërë kujdes të mos përzihet smalti ose cementum. Duke përdorur të njëjtën procedure

sikurse për kockat, u nxor kollagjen nga pudra, u dogj dhe u vu në dukje grafiti.

Rezultate dhe diskutime

Rezultatet e datimit AMS janë përmbledhur në Tabelën 1 për qymyr drurin dhe Tabelën

2 për kockat dhe dhëmbët njerëzorë. Kampionet janë emërtuar sipas numrit UCIAMS

të laboratorit dhe rezultatet janë dhënë sipas datimeve jo të kalibruara. Datimet u korrigjuan

për përpjestimin dhe u konvertuan në datime të kalibruara (kalendarike) duke përdorurOxCal 4.0 (Bronk Ramsey 2008) i cili është bazuar në kurbën atmosferike IntCal04

(Reimer et al. 2004). Këto datime janë dhënë sipas shpërndarjes të 2-σ (d.m.th me një


151

Fig 15. Përmbledhje e rezultateve të radiokarbonit AMS të paraqitura si mundësi përhapjeje eshpëndarjes 2-σ. Numri në kllapa pas identifikimit të kampionit të qymyr drurit (p.sh. LC)

tregon numrin e varrit përkatës.


152

interval besueshmërie prej 95.4%) dhe sipas vlerës së mesme. Shpërndarja 2-s ofrondatime më të qëndrueshme, siç tregohet nga spektri më i gjerë, në krahasim me

shpërndarjen 1-σ e dhënë shpesh me një interval besueshmërie prej 68.3%.

U datua një total prej 32 kampionesh. Midis 21 kampione kockash që u trajtuan

paraprakisht, 7 mbanin shumë pak ose aspak kolagjen dhe nuk u analizuan. Midis kampioneve

të kockave dhe të dhëmbëve që mbanin sasi të mjaftueshme kolagjeni, cilësia e tij ishte e

lartë pa gjurmë ndotjeje ose degradimi. Pastërtia e kampioneve do të prezantohet si temë

në një artikull në të ardhmen ku do të trajtohet analizat e izotopeve të qëndrueshme. Figura

15 përmbledh shpërndarjen kronologjike të datimeve me C14 që shkojnë nga epoka e

bronzit të hershëm deri në periudhën klasike, pa përfshirë datimet moderne.

Përpara se tu referohemi pasojave kronologjike të rezultateve, janë të nevojshme

disa vëzhgime të përgjithshme. Së pari, kampione kockash dhe dhëmbësh përfshin

datimin e kolagjenit. Në kocka kolagjeni i nënshtrohet vazhdimisht riformimit dhe

rigjenerimit dhe nënkuptohet që përfaqëson afërsisht 10 vitet e fundit të jetës së njeriut

(Boskey 1999; Bell et al. 2001). Në dhëmbët, megjithatë, kolagjeni në dentinë fiksohet

kryesisht në periudhën e daljes së dhëmbëve. Paradhëmballët dhe dhëmballët, si ato

të analizuara këtu – respektivisht AT60A dhe AT57A – zakonisht formohen plotësisht

Tabela 1. Rezultatet e datimit radiokarbonik AMS të kampioneve të qymyr drurit nga Lofkëndi.


153

rreth moshës 14 vjeç (Hillson 1996). Duke u bazuar në shqyrtimin morfologjik, kampionet

janë nga një individ mashkull në moshë midis 25-30 vjeç dhe një individi femër afërsisht

50 vjeç ± 15. Për rrjedhojë, jepen datime respektive me C14 e një periudhe midis 10-

50 viteve më të hershme sesa varrimet e tyre. Krahasimi i datimit midis kampionit

kockor dhe atij dhëmbor nga varri 60 tregon se i dyti është më i vjetër, siç pritej, por me

një shpërndarje në mënyrë të konsiderueshme më të gjerë.

Datimi AMS paraqiste datime jo të kalibruara shumë të sakta, siç vihet re nga shpërndarja

e vogël midis moshave 30 dhe 40 (d.mth. dyfish devijime standarde të shprehura) respektivisht

për qymyr drurin dhe kockat. Shpërndarjet korresponduese në datimet e kalibruara,

përkundrazi, variojnë midis 18 dhe 174 vite dhe janë në funksion të ecurisë së kurbës së

kalibrimit. Për më tepër, kampionet moderne kanë tendencë që të kenë shpërndarje të

Tabela 2. Rezultatet e datimit radiokarbonik AMS të kampioneve të kockës njerëzore dhedhëmbëve nga Lofkëndi (parashtesa “L”) dhe Apollonia (parashtesa “A”). Numri që ndjektipin e materialit (“B” për kockën dhe “T” për dhëmbin) korrespondon me numrin e varrit.


154

gjerë sepse ka ndodhur një dekompozim i lehtë dhe rëndësia e gabimit në llogaritje është e

matur në mënyrë më evidente. Të gjitha datimet moderne kanë një shpërndarje të gjerë.

Figura 16 paraqet një pjesë të kurbës së kalibrimit për intervalin e epokës së bronzit

në fjalë në këtë studim. Ka disa konstante në kurbën të shkaktuara nga rritja e prodhimit

të C14 në atmosphere dhe këto janë problematike për kalibrimin. Në veçanti, intervali

midis 2900 dhe 2600 p.e.s. (të paraqitura në figurë) ndikon në rezultatet e epokës së

bronzit dhe intervali midis 750 dhe 400 p.e.s. ndikon në rezultatet e epokës së hekurit

të vonë deri tek periudha klasike. Si pasojë, data e kalibruar në këto intervale ka një

shpërndarje relativisht të gjerë edhe pse datimet AMS kanë një saktësi të lartë.

Kampionet AB60A (±174), AT57A (±171), LC28 (±169) dhe LC29 (±171) qëndrojnë

në një interval konstant. Përkundrazi, midis intervaleve 2500 dhe 2400 p.e.s., 850 dhe

750 p.e.s. dhe 400 dhe 320 p.e.s ka pjerrësi të forta në kurbë. Kampionet AB9A (±51)

dhe LB29A (±18) qëndrojnë brenda një pjerrësie; datimet për këto kampione kanë një

shpërndarje relativisht të vogël dhe janë mirë të përcaktuara.

Fig. 16. Pjesë e kurbës së kalibrimit me intervale konstante dhe të pjerrta. Datimeradiokarboni që bien në një interval konstant rezultojnë në një shpërndarje përgjithësisht të

gjerë, ndërsa ato që bien në pjesë të pjerrta kanë shpërndarje të ngushtë.


155

Drejt kronologjisë absolute të ShqipërisëEpoka e bronzit të hershëm

Zbulimi i varreve prehistorike Ilire në Tumën 10 në Apolloni, në nekropolin e lidhurme koloninë greke dhe e konsideruar si hapësirë për varrimet greke, ka rrjedhoja të

rëndësishme sepse përcakton padyshim prezencën e një tribuje ilire indigjene në këtërajon bregdetar të rëndësishëm. Datimet e varreve prehistorike, sidomos të asaj më të

hershme – V60 – ishin problematike duke konsideruar mungesën e përgjithshme tëobjekteve të inventarit dhe faktit që disa nga gjetjet mund të datoheshin vetëm në një

hapësirë kohore të gjerë. Nuk ishin objektet e inventarit ne V60, dhe si pasojë varrimund të datohej vetëm në mënyrë të përafërt duke u bazuar në stratigrafinë dhe në

gjetje nga varre të vendosura menjëherë sipër tij. Objekti më i vjetër i gjetur në njëdepozitë të lokalizuar sipër varrit ishte një figurine femërore prej argjile të pjekur në

formë violine (Fig. 17) e cila u datua nga arkeologët, duke ndjekur kronologjinëkonvencionale, në fund të mijëvjeçarit të 3të ose fillimi i mijëvjeçarit të 2të p.e.s.

(krahasimet më të afërta janë figurinat nga Shtoji, shih Eggebrecht 1988: 189, fig. 27;për figurinën e Apollonisë dhe gjetjet e tjera të epokës së bronzit nga Tuma 10 duke

përfshirë enë qeramike, gjilpërat prej bronzi dhe kocke, shpatë dhe thikë prej bronzishih Amore et al. 2006). Të dy datimet e C14 nga kocka dhe dhëmbi i individit nga

V60 u pozicionuan qartë respektivisht në 2528 ± 53 dhe 2679 ± 174 (të kalibruara)

p.e.s, siç u përmend më lartë. Datimi i sigurt rreth mesit të mijëvjeçarit të 3të p.e.s. jo

vetëm përputhet me datimin e figurinës (Fig. 17), e cila është stratigrafikisht më vonë

sesa varri qëndror, por shtyn më larg në një kohë akoma më të hershme prehistorinë e

epokës së bronzit në këtë zonë të Shqipërisë.Epoka e bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm

Që nga faza e parë, datimi AMS i kampioneve nga Apollonia u përcaktua si metodë

për tu përgjigjur pyetjeve specifike rreth datimit të varrit qëndror në Tumën 10 dhe

varreve më të vona në kompleksin tumular, por nuk u morën kampione nga varret e

mëvonshme prehistorike. Kjo fazë kritike që shkon nga epoka e bonzit të vonë deri në

epokën e hekurit të hershëm përfaqësohet nga kampionet e Lofkëndit.

Materialet sipërfaqësore të grumbulluara mbi dhe rreth tumës së Lofkëndit në

2003 përcaktonin një datë për kodrën që shkonte nga epoka e bronzit në epokën e

hekurit të hershëm. Materialet e epokës së hekurit të hershëm përfshinin tipet e

ndryshme të enëve qeramike siç janë fragmentet e qeramikës mat që datojnë mirë

fazat e ndryshme të kësaj periudhe (për shembuj më mirë të ruajtur të kësaj qeramike

nga mbushja e tumës shih Papadopoulos et al 2007: 133, fig. 27), kurse materialet e

vlefshme për datimin e epokës së bronzit përfshinin vegla prej ashklash stralli; për më

tepër, disa nga veglat e strallit dukeshin më të hershëm se epoka e bronzit (periudhat

e neolitit, mezolitit, paleotitit). Nga 100 varre të gërmuara në Lofkënd, rezultuan vetëm

dy faza kryesore: faza moderne, me varre të kufizuara në sektorët lindorë dhe veriorë


156

të tumës, që mbanin monedha të datuara po aq të hershme sa shekujt 17 ose 18 e.s.

Pjesa tjetër e varreve ishte prehistorike dhe mbi bazën e gjetjeve jo qeramike tëshoqëruara me individët, shumica e varreve u përcaktuan në fazat e ndryshme të

epokës së hekurit të hershëm, sipas kronologjisë konvencionale. Objektet e inventarëve

përfshinin tipet e ndryshme të enëve të punuara me dorë të përhapura në Ilirinë e jugut

dhe Greqinë veriperëdimore në epokën e hekurit të hershëm (Fig. 18). Megjithëse

disa nga enët qeramike mund të datohen në një faze më të hershme ose më të vonë të

përdorimit të tumës – si mbi bazën e stratigrafisë ashtu edhe mbi krahasime me gjetje

ne sitet e Epirit, Maqedonisë dhe Thesalisë perëndimore të zbuluara bashkë me

qeramikën greke gjeometrike – kronologjia absolute e kësaj qeramikë është ende larg

nga saktësia. Në mënyrë të ngjashme, stolitë e ndryshme prej ari, bronzi, hekuri dhe

bi-metalike dhe aksesorët e tjerë, si prej metali ashtu edhe prej materialeve të tjera –

siç janë brumë qelqi, qelqi, gurë të çmuara, kockë dhe argjile e pjekur – që u gjetën në

varre mund të datohen vetëm në mënyrë të përafërt (Fig. 19, a - b). Përsa i përket

hekurit, i gjetur në shumë varre në Lofkënd, mendohet se në Shqipëri u shfaq për herë

të parë në shek. 11 p.e.s (Prendi 1992: 229; shih edhe Prendi 1975 për një përmbledhje

për epokën e hekurit të hershëm në Shqipëri), megjithëse shumë nga varret më të

hershëm nuk kishin objekte prej hekuri.

Në përfundim të gërmimit ishte e qartë se V64 në Lofkënd ishte midis varreve më

të hershëm për të mos thënë më i hershmi në tumë, por mungesa e objekteve të

inventarit bëri të pamundur datimin e saktë të tij. Përsa i përket materialeve më të

vona, ato të përcaktuara më mirë kronologjikisht janë fragmentet e kotileve korintike

Fig. 17. Apollonia, Tuma 10, Varri 74 (figurine femërore prej argjile të pjekur në formë violine).


157

të datuara në shek. 6 p.e.s. të gjetura në nivele të ndryshme në mbushjen e tumës.Këto fragmente të qeramikës korintike janë ato të datuara në mënyrë më të saktë,

midis gjetjeve më të vona, përpara ripërdorimit modern të varrezës; ato tregojnë se, të

paktën për një periudhë të shkurtër, tuma u përdor në të njejtën kohë kur u themelua

kolonia e Apollonisë, pra rreth 600 p.e.s. (Graham 1964: 130; Stocker and Davis 2006;

Papadopoulos et al. 2007: 138). Eshtë ngacmuese hipoteza se aktiviteti njerëzor në

rajonin e Lofkëndit u ndërpre me ardhjen e grekëve. Duke konsideruar këto linja

kryesore, ne datuam në një raport paraprak 62 varre të gjetura në dy sezonet e paranë Lofkënd, të paktën po aq të hershme sa shek. 10 ose 11 p.e.s., me tumën e përdorur

vazhdimisht deri në shek. 6 p.e.s. (Papadopoulos et al 2007: 138-139).Datimet e C14 nga kampione prej qymyr druri dhe kocke në Lofkënd kanë përpunuar

kronologjinë e tumës dhe kanë ngritur datimin e varreve më të hershëm deri në epokën ebronzit të vonë. Duke filluar me kampione të marra nga kocka njerëzore, një nga rezultatet

më të rëndësishme ështe datimi i varrit enigmatik V29, i cili nuk kishte objekte të inventaritdhe nuk mund të përcaktohej as në periudhën prehistorike as në atë moderne mbi bazën e

stratigrafisë. Të gjitha kampionet kockore të marra nga të tre individët e varrosur atje

mbanin datime me C14 në shek. 9 p.e.s (të tre hapësirat kohore ishin padyshim të ngjashëm:

805 ± 18 p.e.s.; 854 ± 43 p.e.s.; 867 ± 45 p.e.s., të gjitha të kalibruara), kështu që një datim

në epokën e hekurit të hershëm është i sigurt tani për këtë varr. Një varr tjetër, V60,

padyshim i datuar në epokën e hekurit mbi bazën e stratigrafisë dhe e majës së heshtës prej

hekuri e shoqëruar me individin, kishte një datim me C14 në shek. 10 p.e.s. (953 ± 53

p.e.s. e kalibruar). Dy varre ishin padyshim më të hershëm mbi bazën e datimit

radiokarbonik AMS – V49 dhe V91 – asnjë prej të cilëve kishte objekte të inventarit.

Varri 49 është datuar tani në shek. 14 ose 13 p.e.s. (1299 ± 87 p.e.s. e kalibruar) dhe

V91 me siguri në shek. 14 dhe madje në fundin e shek. 15 p.e.s (1374 ± 58 p.e.s e

kalibruar), datime bashkëkohëse me heladikun e vonë IIIA1 dhe IIIB në Egje.

Fig. 18. Qeramikë e përzgjedhur e epokës së hekurit të hershëm me varret përkatëse nëLofkënd: a) Varri 17 (P 82); b) Varri 35 (P35); c) Varri 43 (P 228) (vizatuar nga I. Zaloshnja).


158

Fig. 19 a. Gjetje jo qeramike të përzgjedhura nga varret dhe mbushja e tumës në Lofkënd, prejari, bronzi, hekuri, guri, kocke dhe materiale të tjera ( vizatuar nga I. Zaloshnja).


159

Fig. 19 b. Gjetje jo qeramike të përzgjedhura nga varret dhe mbushja e tumës në Lofkënd,prej ari, bronzi, hekuri, guri, kocke dhe materiale të tjera ( vizatuar nga I. Zaloshnja).


160

Një datim me C14 i ngjashëm, në shek. 14 ose fundi i shek. 15 p.e.s., vjen nga një

kampion qymyr druri nga varri më i hershëm në tumë, V64 (1373 ± 57 p.e.s. e kalibruar).

Duhet theksuar se ky kampion nuk është marrë nga kockat njerëzore por nga njëpjesë e vogël lisi (Quercus sp.) i gjetur në mbushjen e varrit; vet varri mund të jetë më

i hershëm. Kampione qymyr druri nga mbushja e V81 siguruan një datë po aq tëhershme (1363 ± 50 p.e.s e kalibruar) dhe një datim me C14 në shek. 12 ose 11 p.e.s.

u përcaktua për kampionin qymyr druri nga V56 (1070 ± 59 p.e.s. e kalibruar); nukkishte objekte inventari në asnjë prej tyre.

Kampione të tjera qymyr druri nga shtresa të ndryshme në mbushjen e tumëssiguruan datime të ngjashme. Midis tyre është një kampion qymyr druri që datohej me

C14 në 1358 ± 53 p.e.s e kalibruar, por më i hershmi (LC23) datohet në shek. 16 osemadje në shek. 17 p.e.s (1575 ± 48 p.e.s. e kalibruar). Duke konsideruar faktin se në

mbushjen e tumës kishte material të datuar në epokën e bronzit, d.m.th më të hershëmse objektet e varreve, si dhe ashkla stralli më të hershme në mënyrë të konsiderueshme

(paleolitike dhe mezolitike), këto kampione qymyr druri mund të kenë gjetur vendin nëmbushjen e tumës si pjesë e procesit më të gjerë me të cilin këto materiale kaq të

hershme u sollën në sitin (kjo çështje është e trajtuar në mënyrë më të gjerë në

Papadopoulos 2006; Papadopoulos et al. 2007: 129-130).

Dy kampione qymyr druri më të vona nga mbushja e tumës, edhe pse bien në një

interval problematik të kurbës së kalibrimit radiokarbonik, siguruan këto data: 656 ±

112 p.e.s. e kalibruar dhe 585 ± 169 p.e.s. e kalibruar. Fatkeqësisht, këto data kanë një

hapësirë kohore të gjerë, por rëndësia e përgjithshme e kësaj të dhëne është se përputhet

mirë me datën e përcaktuar me kronologjinë konvencionale për fragmentet e kotileve

korintike, pra shek. 6 p.e.s. Duhet theksuar, sidoqoftë, se datimi me C14 më i vonë

nga kocka e Lofkëndit është në shek. 9 p.e.s. dhe ka mundësi që këto gjetje të vona

përfaqësojnë aktivitetin në tumë menjëherë pas periudhës së përdorimit fillestar.

Periudhat arkaike dhe klasike

Tashmë kemi diskutuar fragmentet e qeramikës korintike të shek. 6 p.e.s. të gjetura

në mbushjen e tumës së Lofkëndit , si edhe pasojat e kësaj të dhëne së bashku me

datimet e mëvonshme të C14 të kampioneve të qymyr drurit nga Lofkëndi. Për periudhat

kritike arkaike dhe klasike, Apollonia ka siguruar disa të dhëna konfirmuese, ndonësee limituar në vetëm dy kampione nga kocka njerëzore.

Kampioni më i hershëm vjen nga V57 i Tumës 9. Varri ishte i një individi femër erritur, e vendosur tërësisht e shtrirë me krahët anash trupit, në një gropë të thjeshtë.

Në varr u gjetën dy skifosa të tipit C me vërnik të zi (shih Sparkes and Talcott 1970:257-8, fig. 4, sidomos nr. 318, 321), të cilët mund të datohen në gjysmën e dytë të shek.

5 madje në çerekun e fundit të shek. 5 (Fig. 20). Kampioni prej dhëmbi e individit tëV57 u analizua dhe siguroi një datë me C14 në 588 ± 171 p.e.s. e kalibruar. Siç ndodh

me shumë kampione që bien në periudhën konstante të kurbës së kalibrimit


161

radiokarbonik, kjo është një datë me hapësirë kohore të gjerë dhe datimi konvencional

i këtyre skifosave me vërnik të zi bie në ekstremitetin kohor më të vonë.

Datimi tjetër me C14 i periudhës klasike nga Apollonia vjen nga V9 i Tumës 9. Kyishte një varr i shumëfishtë në një gropë të kufizuar me qerpiç (Fig. 5c); përmbante një

individ mashkull të rritur dhe një fëmijë, të dy të varrosur me vendosje trupi. Kampionepër analiza radiokarbonike AMS u morën nga individi i rritur. Varri mbante një numër

të madh objektesh inventari të shoqëruara si me të rriturin dhe me fëmijën. Një skifosme vërnik të zi, një amforë tavoline e zakonshme, një majë heshte hekuri si dhe skeletet

prej hekuri të këpucëve ishin bashkë me të rriturin. Objektet e shoqëruara me fëmijënpërfshinin një olpe dhe një kupë të vogël me vërnik të zi, dy lekite aribalistike me figura

të kuqe dhe disa astragale prej kocke. Nga tërësia e objekteve të gjetura në inventar,më domethënëse janë lekitet me figura të kuqe të shoqëruara me fëmijën (një prej të

cilëve tregohet në figurën 21). Ky lekit është një shëmbull i mirë i qeramikës lokale mefigura të kuqe që u përzgjodhën fillimisht nga Ian McPhee (1979) dhe u emërtuan

grupi Agrinion mbi bazën e faktit se shumica nga 26 copë që ai grumbulloi ishin nëmuzetë e Agrinion dhe Janinës. Ky fakt e shtyu McPhee të hipotezonte se ky stil u

krijua diku në Greqinë veriperëndimore (McPhee 1979: 159). Një nga autorët ka

sugjeruar së fundmi se ky stil dallues i figurave të kuqe mund të jetë prodhuar ose në

Ambraki, ose në Apolloni ose në Epidamn, ose në më shumë se një nga këto qendra

(Papadopoulos në përgatitje). Duke u konsideruar në tërësi të dhëna për kronologjinë

e të ashtuquajturit grupi Agrinion, McPhee (1979: 161) jep si konkluzion: “Të gjitha

këto të dhëna sugjerojnë për lekitet aribalistike tona një hapësirë kohore nga çerek i

dytë ose mesi i shek. 4 p.e.s. deri në çerekun e fundit të tij”. McPhee (1979: 161) shtoi

se dy nga lekitet nga Spina mund të datohen në çerekun e parë ose të dytë të shek. 4

p.e.s. dhe në një shtojcë ka vënë në dukje se disa shembuj të tjerë, gjithmonë nga

Spina, mund të datohen në fundin e çerekut të parë ose në fillimin e çerekut të dytë të

shek. 4 p.e.s. (McPhee 1979: 162). Këto shembuj të hershëm, sidoqoftë, janë të

ndryshëm në stil me lekitet nga Apollonia dhe krahasimet më të afërta për figurën 21

janë të përcaktuara zakonisht, mbi bazën e kronologjisë konvencionale, në çerekun e

tretë ose në përgjithësi në gjysmën e dytë të shek. 4 p.e.s. (shih Mano 1971: tab. 23, 5;

Trendall 1967: tab. 118, 3-5). Datimi me C14 nga kampioni kockor i individit në V9 tëApollonisë siguroi një datë me hapësirë kohore 433 ± 51 p.e.s. e kalibruar. Në përgjithësi,

ky datim është pak më i hershëm se shumica e përfaqësuesve të grupit Agrinion,

edhe pse si hapësirë kohore e mbivendos me datat më të hershme të grupit mbi bazën

e kronologjisë konvencionale, por jo me shembujt më të ngjashme në stil me lekitet eApollonisë. Eshtë e qartë se një datim radiokarbonik AMS nuk ështe i mjaftueshëm

për të hedhur poshtë kronologjinë ekzistuese të qeramikës së vonë me figura të kuqe,edhe pse ka shumë pak mundësi që kampioni të jetë i ndotur. Pavarësisht kësaj,

nëqoftëse ky model do të vazhdoj në datime radiokarbonike të ardhshme, atëhere kjo


162

është një çështje që duhet marrë në konsideratë. Ja vlen që të mbahet parasysh sekronologjia konvencionale e shek. 4 p.e.s. qëndron larg nga një bazë e qëndrueshme

dhe është tamam në ketë rast që datimi radiokarbonik ka potecialin për të përpunuarkronologjinë e periudhave historike.

Periudha Otomane

Gjendja e përgjithshme e kësaj periudhe në Apolloni dhe Lofkënd ështe tashmë e

trajtuar. Kishte shpresa se datime radiokarboni AMS të këtyre varreve të vona nëpërgjithësi të përcaktuara si “mesjetare/moderne” mund të ndihmonin në ndërtimin e

Fig. 20. Apollonia, Tuma 9, Varri 57 (një nga dy skifosat të tipit korintik me vernik të zi nga varri).

Fig. 21. Apollonia, Tuma 9, Varri 9 (një nga dy lekitet aribalistike me figura të kuqe nga varri).


163

një kronologjie më të saktë për periudhën midis shek. 15 dhe 20 e.s. Për këtë qëllim umorën dy kampione nga Apollonia (V29 dhe V30) dhe katër nga Lofkënd (V22, V39,V45, V48), të gjitha nga kocka të gjata njerëzore. Rezultatet ishin të qarta dhe tëgrupuara në periudhën 1800-1810 por me një lajthitje kohore midis 127 dhe 155 vite.Kampione nga Apollonia siguruan këto datime: 1803 ± 152 e.s. e kalibruar (V29),1800 ± 155 e.s. e kalibruar (V30); Lofkënd: 1810 ± 145 e.s. e kalibruar (V22), 1810± 130 e.s. e kalibruar (V39), 1808 ± 141 e.s. e kalibruar (V45), 1809 ± 127 e.s. ekalibruar (V48). Dy kampione qymyr druri nga Lofkëndi siguruan datime të ngjashme:një prej tyre, nga V37 (LC13), identifikuar si dru nga një manjolë (Rhamnus sp.),kishte një date 1803 ± 152 e.s. e kalibruar; kampioni i qymyr drurit i dytë, nga mbushjasipërfaqësore e tumës, kishte një datë 1801 ± 153 e.s. e kalibruar. Orientimi me fytyrënga lindja e këtyre varreve nuk është e zakonshme për praktikat myslimane, por ështëe përhapur midis varreve të krishtera në rajonin që nga periudha romake e vonë. Edhepse identiteti i grupit ose e grupeve të varrosura këtu nuk është akoma i përcaktuar,fakti që rezultatet nga të dy sitet ishin identike është me shumë interes.

ShtojcëEdhe pse projekti për datime radiokarboni AMS filluar në Lofkënd është akoma në

proces, rezultatet nga kampionet e analizuara nga Apollonia dhe Lofkëndi deri tani kanësiguruar të dhëna të rëndësishme për kronologjinë absolute të epokës së bronzit të hershëmdhe epokës së bronzit të vonë dhe hekurit të hershëm. Këto rezultate, bashkë me përcaktimetë ardhshme, do të japin një kuadër bindës dhe shumë të nevojshëm për kronologjinëabsolute të prehistorisë së Shqipërisë. Për më tepër, faza e parë e rezultateve AMS kadhënë një kontribut për datimet tradicionale të periudhave arkaike dhe klasike dukeofruar pika fikse kronologjike të rëndësishme si për Lofkëndin edhe për Apolloninë dheka krijuar një datim konsistent për varrimet në periudhën e sundimit Otoman në rajon.

Një aspekt i mëtejshëm i projektit, i cili do të thellohet në të ardhmen, është studimii izotopeve të qëndrueshme për rindërtimin e dietës antike. Në veçanti, analizat eizotopeve të qëndrueshme të karbonit dhe nitrogjenit të kockave dhe të dhëmbëvenjerëzore, si dhe të kafshëve, do të lejojnë rindërtimin e një rrjeti ushqimor rajonal qëshpresohet të sqarojë strategjitë e mënyrës së jetesës. Një studim paralel i pavarur ikampioneve të epokave të bronzit dhe hekurit nga sitet në Greqi do të mundësojëanaliza direkte krahasuese e kulturave fqinje.

Rreth autorëveBrian Damiata është një konsulent gjeofizik me gradën doktor në shkencat

gjeologjike (Gjeofizikë). Aktualisht është kërkues i asociuar në Institutin ArkeologjikCotsen tek UCLA. Interesat e tij përfshijnë ndërtimet e imazheve gjeofizike merezolucion të lartë të shtresave nëntokësore të para, aplikimin e metodave izotopikedhe rindërtimin e linjave bregdetare antike. Tashmë, është bashkë investigues kryesornë survejin në vendbanimin e Skagafjöður-it në Islandë, ku punon me rindërtimet eimazheve 3D të Vikingëve të varrosur dhe strukturave mesjetare.


164

John Papadopoulos është profesor i studimeve klasike dhe arkeologjisë në UCLA.

Subjektet e tij të mësimdhënies dhe kërkimit përfshijnë epokat e bronzit dhe hekurit tëhershëm në Egje, kolonizimin grek, topografinë e Athinës dhe integrimin e burimeveantike me të dhëna materiale në studimin e epokave antike. Ka gërmuar në Australi,Greqi, Itali dhe Shqipëri dhe është autor ose editor i 8 librave dhe ka shkruar mbi 65artikuj mbi aspektet e ndryshme të arkeologjisë greke dhe mesdhetare.

Maria Grazia Amore ka studiuar në Universitetin e Torinos, fakulteti i shkencavehumanistike dhe filozofike, në departamentin e studimeve klasike me specializimin nëarkeologji dhe në departamentin e studimeve klasike në Universitetin e Cincinnati-t. Qënga 1999 ka qënë bashkë drejtoreshë dhe që nga 2007 drejtoreshë e Grupit Shqiptar tëArkeologjisë së Shpëtimit, i financuar nga Instituti i Shkencave Humane Packard. Eshtëpërgjegjëse e projekteve të shumta të gërmimit dhe survejimit (shih www.gshash.org).Interesat e saj kryesore përfshijnë kolonizimin grek në Italinë e Jugut dhe bregdetinAdriatik dhe qeramikën nga periudha arkaike në atë helenistike. Interesat të tjera përfshjnëarkeologjinë funerale, teknikat e gërmimit arkeologjik, shkencat e aplikuara në arkeologji,teknikat e prodhimit të qeramikës dhe objekteve metalike dhe konservimin.

Sarah Morris është studiuese e periudhës klasike dhe arkeologe në departamentine studimeve klasike dhe në Institutin Arkeologjik Cotsen tek UCLA, dhe ështëpërgjegjëse e katedrës Steinmetz së arkeologjisë klasike dhe kulturës material. Interesate saj kryesore përfshijnë arkeologjinë prehistorike dhe të Greqisë së lashtë, qeramikëndhe kontaktet mes grekëve dhe lindjes së afërt. Ka gërmuar në Israel, Turqi, Greqidhe Shqipëri dhe bashkëdrejton gërmimin në tumën e Lofkëndit.

Lorenc Bejko aktualisht është përgjegjës i katedrës së arkeologjisë në Universitetin eTiranës. Ka gradën MA nga Universiteti i Bostonit dhe gradën doktor nga Universiteti iTiranës, ka qënë drejtor i Grupit Shqiptar të Arkeologjisë së Shpëtimit dhe i Institutit tëMonumenteve. Ka gërmuar gjerësisht në Shqipëri dhe Itali dhe është drejtor dhebashkëdrejtor i shumë projekteve duke përfshirë survejin KOBAS (survejin arkeologjiknë pellgun e Korçës), gërmimet në tumat e Lofkëndit dhe Kamenicës dhe projekti i ViaEgnatia-s.

John Marston është kandidat për doktoraturë në UCLA. Interesat e tij kërkimorepërfshijnë paleoetnobotanikën, arkeologjinë e peizazhit në mesdheun lindor dhe ekologjinëe sjelljes. Aktualisht është pjesëtar në projekte në Shqipëri, Turqi dhe Egjipt.

John Southon është kërkues në departamentin e shkencave të sistemit tokësor nëUniversitetin Irvine të Kalifornisë dhe bashkëdrejtor i laboratorit W. M. Keck CarbonCycle Accelerator Mass Spectrometry. Mban gradën doctor në fizikën nukleare ngaUniversiteti Auckland në Zelandën e Re. Interesat e tij përfshijnë paleooqeanografi,përdorimin e radiokarbonit si gjurmues të ciklit të karbonit në të kaluarën dhe teknikatpër spektrometrinë e akseleruar të materies dhe datimet radiokarbonike.

Shënime1 Çdo fragment qymyr druri u peshua dhe u ekzaminua prerja e tërthortë e dukshme me një

stereomikroskop me zmadhim 7.5X-75X. Në rastet kur një prerje e pastër nuk ishte


165

e dukshme, druri u thye me dorë për tu vënë në dukje një prerje e re. Tiparet të tjeradomethënëse në prerje radiale dhe tangenciale u ekzaminuan me një mikroskopkompleks me dritë bombarduese 100X-400X. Identifikimi i drurëve u bazua nëkrahasime me një koleksion krahasues prej drurëve të karbonizuar në mënyrëeksperimentale nga Mesdheu dhe Europa dhe me atlase të drurit (Schoch et al.2004; Schweingruber 1990; Schweingruber et al. 2006). Siç u tha më sipër, të gjithaidentifikimet u arritën deri në nivelin e gjinisë duke patur parasysh se zakonisht nukështë e mundur të dallohet midis drurëve të specieve të ndryshme brenda një gjinie,përveç mbi bazën fito-gjeografike (Schweingruber 1990).

2 Kampione qymyr druri iu nënshtruan një pastrimi kimik acid-bazë-acid (ABA)(Olsson 1986), që përfshiu aplikimin e afërsisth 6 cc e 1N (normale) HCl, e ndjekurnga 1N NaOH dhe më vonë nga 1N HCl – i gjithë procesi për 30 minuta në 70°C.Kampionet u neutralizuan me ujë të de-jonizuar. Eshtë për të përmendur se aplikimi imesëm i solucioneve bazike u ripërsërit deri kur u shfaq një lëng i pastër. Zakonisht, 5ose 6 shpëlarje ishin të nevojshme, por shumë nga kampionet e Quercus sp. kërkuan12 ose më shumë të tilla. Kampione të thara u vendosën më vonë në tuba kuarci dheu shtuan okside argjendi dhe bakri nën vakum për të siguruar një katalizator përoksidimin për të prodhuar CO

2. CO

2 u konvertua më vonë në grafit me metodën e

reduktimit me hidrogjen duke përdorur një katalizator me pluhur hekuri.3 Nxjerrja e kolagjenit u be duke përdorur metodën e modifikuar Longin (Longin

1971; Brown et al. 1988). Kampionet e papërpunuara (~150mg) u copëtuan dhe u de-kalcifikuan paraprakisht duke aplikuar 6 cc e 0.5N (normale) HCl për 24 deri në 36orë (d.m.th. deri kur fragmentet ishin të tejdukshme). Acidi u hoq dhe kampionet uneutralizuan me ujë të de-jonizuar. Kampioneve më vonë iu nxor xhelatina dukepërdorur 5 cc e 0.01N HCl për afërsisisht 12 orë në 60°C, e ndjekur nga 3 aplikimeultrafiltrimi (>10 kD)/centrifugimi për 30 minuta. Për të ndihmuar uljen e përqëndrimite kripës, filtrati u hollua deri në gjysëm me ujë të de-jonizuar, i ndjekur nga 3 aplikimetë tjera ultrafiltrimi/centrifugimi. Filtrati i mbetur u ngri me nitrogjen të lëngshëm dhe ulejua që të thahej në të ftohtë me centrifugim për të paktën 8 orë. Kampionet e thara(~2mg) u vendosën në tuba kuarci me okside argjendi dhe bakri, të vulosura nënvakum dhe të oksiduara në 900°C për 3 orë për të prodhuar CO

2. Së fundi, CO

2 u

konvertua në grafit me metodën e reduktimit me hidrogjen duke përdorur një katalizatorme pluhur hekuri.

FalenderimetProjekti Nekropoli i Apollonisë u financua nga Instituti për Shkencat Humane Packard.

Projekti i Lofkëndit u financua nga Fondacioni Familja Steinmetz, Fondacioni Kress,Fondacioni Mellon, Instituti Arkeologjik Cotsen në UCLA, Miqtë e Arkeologjisë në UCLAdhe Fondet Ahmanson të Institutit Cotsen. Autorët u janë mirënjohës pjesëtarëve tëstafit të tanishëm dhe të kaluar, si të projektit të Lofkëndit ashtu edhe atij të Apollonisëdhe drejtorët e projektit të Lofkëndit do të falenderonin Muzafer Korkutin që i dhashtysën këtij projekti si një bashkëpunim midis UCLA dhe Institutit Arkeologjik të Tiranës.


TOWARDS AN ABSOLUTE CHRONOLOGY OF ALBANIAN ARCHAEOLOGY:AMS RADIOCARBON DATES FROM APOLLONIA AND LOFKËND

Introduction

In 2007 a project of Accelerator Mass Spectrometry (AMS) radiocarbon dating was

initiated in Albania on charcoal, human bone and human tooth samples from two

systematically excavated sites: the prehistoric burial tumulus of Lofkënd, and two of the

historic and prehistoric tumuli in the necropolis of Apollonia (Fig. 1). A total of 32 samples

from Apollonia and Lofkënd were dated as the first phase of the project. These included

four human bone and two tooth samples from Apollonia, and 16 charcoal and ten human

bone samples from Lofkënd. An additional seven bone samples from Lofkënd provided

either poor or no yield of collagen. Brian Damiata and John Southon prepared and analyzed

the samples at the Keck Carbon Cycle AMS Facility at the University of California, Irvine.

John Marston identified the wood of those charcoal samples from Lofkënd where

determinations could be made, and the other authors provide the archaeological

background to the two projects and the ramifications of this new chronological evidence.

Additional samples from Lofkënd are in the process of being dated.

Given the fact that the samples analyzed thus far range in date from the Early Bronze Age

into the Early Iron Age and on to the Archaic and Classical periods, as well as the modern era,

they support an unparalleled span of the chronology of Albania, and help anchor the absolute

chronology of several critical periods of southern Illyria. Overviews of Albanian prehistory

in particular (Prendi 1982; Hammond 1982; Korkuti 1982; see also Hammond 1967) have

largely relied on synchronisms with the relative and absolute chronologies of nearby cultures,

most often with Greece, but many of these synchronisms were often based on poorly preserved

or inadequate evidence. The 14C dates presented herein from Apollonia and Lofkënd help

establish, for the first time in modern research, a baseline for the absolute chronology of this

part of ancient Illyria (for an account of ancient Illyria, see Wilkes 1992), with important

implications for the chronology in neighboring Balkan countries.

In what follows, we present a summary overview of the projects conducted at Apollonia and

Lofkënd, the results of the AMS dating, and a brief assessment of the chronological ramifications

of these results. In addition, the program for ongoing and future research is outlined.

The necropolis of Apollonia

Between 2002 and 2006 the Albanian Rescue Archaeology Unit, in collaboration

with the Institute of Archaeology of Tirana, explored archaeologically an entire ridge

in the necropolis of Apollonia at the extremity of the Kryegjata valley, along which the

necropolis is located (for the Paleolithic in the Kryegjata valley, see Runnels et al.

167Brian N. DAMIATA, John K. PAPADOPOULOS, Maria Grazia AMORE etj

2004). The ridge, very close to the modern village of Radostina and to its modern

cemetery (Fig. 2), had been heavily damaged by military trenches during the Communist

period, and later by heavy machinery extracting gravel for building purposes. This

quarrying activity exposed both graves and grave goods, and this, in turn, led to

intensive looting, which prompted the rescue project at the site.

What was left of the ridge measured approximately 93 m long, and included three

tumuli — numbered 9, 10, and 11 (Tumuli 1-8 had been excavated by earlier excavators,

see Amore 2005: 58-119) — as well as the areas between them. The latter (labeled X1-

X3) also yielded graves: X1 and X2 are between Tumuli 9 and 10, with X1 closer to

Tumulus 9, X2 closer to Tumulus 10, and X3 between Tumuli 10 and 11 (Fig. 3). The

area of X1 and X2 was extremely damaged, and it is possible that a fourth tumulus was

standing there originally. Tumuli 9 and 11 had graves dating from the early 6th century

to the end of the 4th century BC, the earliest tombs corresponding with the foundation

of the Corinthian colony (for the foundation of Apollonia, see Stocker and Davis 2006;

Papadopoulos et al. 2007: 108), whereas Tumulus 10 is the first tumulus at Apollonia

with burials dating to the Early Bronze Age through the Iron Age (for excavations at

Apollonia, see Cabanes et al. 1994, 1997, 1999, 2000; Amore et al. 1995; Amore and

Bejko 2001; various papers in Cabanes and Lamboley 2004; Gjongecaj and Picard

2003-2004; Lamboley and Vreka 2003-2004; Mano 2003-2004; for the tumuli at

Apollonia, see Rey 1932; Mano 1971, 1974; Amore 2003-2004, 2004, 2005; Amore et al.

2006; for the hinterland of Apollonia, see Davis et al. 2003-2004, 2006).

By the conclusion of excavations, it was clear that the ridge hosted a complex of

tumuli related to one other, with Tumulus 10 at the center of the ridge, and Tumuli 9

and 11 developing on either side when Tumulus 10 went out of use. The areas between

the tumuli were filled with graves during the 5th and 4th centuries BC, and during this

same period there was some reuse of Tumulus 10. At a much later time, a number of

graves were dug into the surface and into the sides of the tumuli. The date of these later

burials could not be determined. Indeed, the preservation of the bone, even in the case

of child/infant burials, was so good in comparison to other skeletons that the excavators

doubted their antiquity. At an early stage of the excavations, however, these graves

were tentatively assigned to the Hellenistic period, though none had any grave goods

to indicate a date. It was only when a series of similar burials was unearthed in the

upper levels of the Lofkënd tumulus, which could be assigned generically to a

“medieval/modern” period thanks to poorly preserved coins associated with a few of

the tombs (see below), that doubts about the date of the late tombs at Apollonia grew. It

was clear that the chronology of these later graves at both Apollonia and Lofkënd

would benefit from radiocarbon dating.

It was, therefore, decided to sample two of the skeletons considered to be medieval/

modern from Tumulus 9 (Tombs 29 and 30), as well as samples of two other individuals

from the same tumulus (Tombs 9 and 57) that were associated with grave goods of the

168

Classical period. Two additional samples were taken from a single individual (one

from a long bone, the other from a tooth) in Tomb 60 of Tumulus 10, which was the

central and most ancient grave of the prehistoric tumulus. There were no grave goods

associated with Tomb 60, and the burial could only be dated stratigraphically on the

basis of the graves with objects above it to the Early Bronze Age. Tomb 60 was the

inhumation of an adult male, laid out with his torso supine, but with legs flexed (the

physical anthropologist for both the Apollonia and Lofkënd projects is Dr. Lynne

Schepartz, and the identification of age and sex of the deceased are hers).

Tumulus 10 yielded a total of 77 graves, two-thirds of them prehistoric, the remainder

dating to the Classical period. Inhumation was standard in Tumulus 10, except for a

single likely cremation in a very disturbed grave of the Classical period. There was a

marked distinction between the prehistoric graves and those of the Classical period in

terms of the position of the body: in the prehistoric graves of adults, the body was

placed in a characteristically contracted position, often with the torso supine, the legs

flexed, and the arms bent (Fig. 4a), or else in a fetal/sleeping position (Fig. 4b), both of

which are typical for Bronze and Iron Age tumuli throughout Albania. In the Classical

graves, in contrast, the body was placed in a supine position, with extended arms and

legs. The prehistoric burials were in simple pits; in five of them decayed wood was

encountered, representing the probable remnants of some sort of covering or container

or bier for the bodies. The pits of three of the prehistoric burials were either completely

or partially lined with field stones (Fig. 4a). Among the Classical tombs of Tumulus 10

there were, in addition to simple pit graves, seven tile graves, two of which were of the

so-called “alla cappuccina” type (Fig. 5a), and two where the graves were lined with

tiles forming a rectangular coffin; an additional three tile burials were so badly damaged

that it was not possible to reconstruct the original disposition of the tiles. The only

other type of burial was in a limestone sarcophagus, but this tomb was also much

damaged and only the fragmentary lower part of the sarcophagus was preserved.

A total of 67 graves dating from the early 6th to the late 4th century BC were found in

Tumulus 9. These included a broad array of tomb types (Fig. 5b-d), including eight

sarcophagus burials (Fig. 6, some visible in Fig. 5b), 15 burials in large vessels or

enchytrismoi (also visible in Fig. 5b), seven tombs built of mud-brick (Fig. 5c) and one of

fired brick, 33 simple pit graves (11 of which were assigned to the medieval/modern

period), as well as a single cremation urn burial. A further two burials, including Tomb

58 (Fig. 5d), were cremations in simple pits lined with wood and with a floor of mud-

bricks that was burned; these were the first examples of such burials at the site. Another

feature, designated Tomb 62, was a deposit of burned animal bones between two lines of

mud-bricks. Inhumations outnumbered cremations by a proportion of 5:1. The pit graves,

for both inhumations and cremations, were used throughout the period of use of the

tumulus, whereas the enchytrismoi – in both pithoi and transport amphorae, with the

pithoi outnumbering the amphorae by a proportion of 4:1 – were preferred in the Archaic

Towards an absolute chronology of Albanian Archaeology ...


and Classical periods. The sarcophagi, also dating to the Archaic and Classical periods,

are classic examples of a type common at Corinth, carved from a single block of soft poros

limestone, with carved gabled lids. The graves lined with mud-bricks, including the

multiple burial, Tomb 9 (Fig. 5c), are predominantly 4th century BC. The grave lined with

fired bricks and the urn cremation are both dated to the early Hellenistic period.

The prehistoric burial tumulus of Lofkënd

Excavations at the prehistoric burial tumulus of Lofkënd were initiated in the summer

of 2004 as a collaboration of the Cotsen Institute of Archaeology at the University of

California, Los Angeles (UCLA) and the Institute of Archaeology, Academy of Sciences,

Tirana, with the International Center for Albanian Archaeology (for a preliminary

report of the first two seasons see Papadopoulos at al. 2007; 2008; see also Morris 2006;

Papadopoulos 2006). Excavations at the site were continued each summer in late June

and July through the summer of 2007 when the last tomb was cleared. The total number

of burials encountered, including animal burials, stands at 100.

The Lofkënd tumulus is located in UTM Zone 34T (Easting 391927; Northing 4500348);

it lies in the Malakastër hills, which rise to the southeast of the modern regional center of

Fier, not far from the village of Lofkënd (Fig. 1). As one of the oldest villages in the region,

Lofkënd gave its name to the ancient tumulus despite the fact that several more recent

villages now ring the site, including Ngrançija and Gjinoqara, together with their various

offshoots (Ngrançija Sinaj, Ngrançija Arizaj, Gjinoqara Laçaj, Gjinoqara Berhamaj, and

Gjinoqara Mashkullorë). The burial tumulus of Lofkënd dominates an essentially hilly

and riverine landscape (Figs. 7-8). Despite its relatively small size (20.54 x 10.54 m), and

the fact that it is situated only some 318 m above sea level, the Lofkënd tumulus is visible

from substantial distances (Papadopoulos 2006). It is most conspicuous when seen from

the lower stretches of the surrounding valleys to the east, west, and south of the site (Fig.

7), and particularly from the valley of the Gjanicë River, a few kilometers to the south.

This is one of the richest archaeological areas of Albania. The site is ringed by several of

the most significant fortified proto-urban and Classical/Hellenistic centers: Margëlliç to

the west-northwest, Gurëzezë and Mashkjezë to the south and west, Byllis and Klos-

Nikaia to the south, and Dimal (Kalaja e Krotinës) to the northeast (for bibliography on

these sites, see Papadopoulos et al. 2007: 108), and lies east of the ancient Corinthian

colony of Apollonia. Important prehistoric sites in this region include the Late Bronze

and Early Iron Age tumulus at Patos 14 km to the west-northwest (Korkuti 1981), which,

like Lofkënd, overlooks the valley of the Gjanicë, the open-air Bronze Age site and tumulus

at Drenovë (Ceka 1976: 366; Ceka 1985, 1990), and the Neolithic settlement at Cakran

(Korkuti and Andrea 1974).

By the conclusion of the 2007 season, at which point the Lofkënd tumulus was

completely excavated and bedrock was exposed over the entire area, a total of 100

graves had been cleared. Many of the graves contained multiple burials, with two,

three, or sometimes four individuals, all thought to date to the period from the 11th or

170

10th century BC down to about 600 BC on the basis of the conventional chronology

(Papadopoulos et al. 2007: 138-9). Significantly earlier remains, though, were

encountered in the tumulus fill, along with Early Iron Age pottery, as was suggested by

surface materials collected at the site in 2003 and 2004.

The choice of site and the overall aims of the archaeological project at Lofkënd are

outlined in detail elsewhere (Papadopoulos et al. 2007). It was anticipated that the

exploration of a major site in this region pre-dating and partly chronologically

overlapping both the foundation of the Greek colonies on the coast (especially Apollonia

and Epidamnos) and the so-called proto-urban centers of the hinterland (including

Margëlliç, Mashkjezë, Byllis, and Klos/Nikaia) would lead to a better understanding

of the historical processes that contributed to the rise of urbanism in Illyria. Indeed, the

careful excavation of an undisturbed burial tumulus such as Lofkënd has provided

much new information on the processes of tumulus formation and construction; it has

also yielded interesting evidence for a more complex relationship with both the proto-

urban centers and the colonies than hitherto anticipated, and has revealed much new

data on prehistoric and proto-historic mortuary customs in this part of Albania (see

project website, http://ioa.ucla.edu/staff/papadopoulos/lofkend/index.html).

The burials belong to two primary phases: a modern (Ottoman) phase, and the

prehistoric. The modern phase was largely confined to the northeastern portion of the

mound and was characterized by inhumations of infants and several adults, all oriented

east-west, with the crania to the west (facing east), as well as several animals (Tombs 3,

11, 14, 15, 20, 21, 22, 23, 25, 36, 39, 45, 48). Small finds associated with these graves

were scarce, but in three of them, a solitary and much disintegrated silver and copper

alloy coin was found near/at the cranium of the deceased. None of these coins, however,

was legible enough to provide a firm date, but on the basis of their fabric, weight, and

what is visible on their surfaces, they appear to date to the modern era, perhaps the 17th

or 18th centuries, according to Shpresa Gjongecaj, who inspected some of them in 2004.

An earlier or later date for these coins, however, could not be dismissed.

All of these late tombs shared a similar west-east orientation, though some were

oriented more southwest-northeast. Assuming that this orientation followed the

position of the sun, it is possible to determine the time of year at which the individuals

were interred. The eastward-facing orientation of these graves is particularly common

for Christian burials, though the identity of these people remains to be determined. It is

worth noting that in the Ottoman defter (tax register) for Hicrî 835 (i.e., AD 1431),

“Lofkende” is listed as a “hassa çiftlik” (private farm of a cavalry member who holds

a timar), with registered produce including a vineyard, olives, figs, and walnuts, with

a total tax of 1,032 akçe, or silver coins (see Ýnalcýk 1954: 58, no. 148). The name of the

village is transcribed into modern Turkish as “Likofoni.” It was a timar (a “prebend in

the form of state taxes in return for regular military service” [Zarinebaf et al. 2005:

xxxi]) of a certain Angelos, apparently a Christian. According to the Austrian census



of 1916-1918, Lofkënd (subsuming the villages of Bregasi, Granci, Merkanji, and

Verkanji) consisted of 55 dwellings, with 390 inhabitants, all of whom were Albanian

Muslim, except for one Vlach, who was Eastern Orthodox (for a useful glossary of

Ottoman Turkish terms, see Zarinebaf et al. 2005: xxiii-xxxi).

Typical among the numerous infant burials of this phase was Tomb 11, particularly

in the positioning of the body and the lack of grave goods. The uppermost part of the

tomb consisted of a covering of small to medium stones, below which a fragmentary

roof tile covered the burial. Such a tile cover was rare in the other infant burials, though

a few fragments of similar tiles were encountered in topsoil in the northern sector of the

tumulus. The deceased (Figs. 9a-b), described by Dr. Schepartz as a full-term infant

that may have survived up to one month after birth, was oriented southwest to northeast,

cranium to the southwest.

A total of five adult graves of the modern era were uncovered (Tombs 22, 23, 39, 45,

and 48). Of these, we illustrate only Tomb 23: covered (Fig. 10a), and with the cover

stones removed (Fig. 10b). In its form and orientation, Tomb 23 was typical for the

modern adult graves. It consisted of a pit dug into the earth of the tumulus, lined with

stones and covered by larger stones to define a neatly constructed cist. Oriented nearly

east-west, with the cranium to the west, facing east, the skeleton belonged to a male

aged 45-55. The deceased was laid out in a fully extended position, with the arms

folded across the lower torso. The arms of the other individuals interred in these late

tombs were, in one way or another, bent at the elbows, the hands resting over the lower

torso or pelvic region. Two more infant burials (Tombs 21 and 25) can be seen to the

north of Tomb 23 (in Fig. 10a).

Perhaps the most enigmatic of all the graves and the only one that could not be clearly

dated based on the evidence of tomb type, associated finds, or stratigraphy, to either the

Ottoman or prehistoric phases is the triple inhumation, Tomb 29 (Fig. 11). The

northwestern most of all tombs, this burial consisted of three adult males: the central

individual aged 35-45, the northern one 25-30, and the southern one 20-25 years. The

comparatively good state of skeletal preservation of all three individuals and the lack of

any flexing of the body, particularly the legs, are features that are not seen in Early Iron

Age burials. Moreover, where more than one individual is buried in an Early Iron Age

tomb, the position of the various individuals is usually one on top of the other; often the

earlier human remains were pushed to one side to make room for a later interment. That

the individuals of Tomb 29 were neatly laid out side-by-side is a feature not found in any

other tomb in the tumulus. This combination of features suggests a late date, but the

orientation of the tomb and the fact that three individuals were interred together, fully

articulated, in one grave stands in stark contrast to the other modern graves uncovered in

the northeastern sector of the mound. The only point of comparison with the established

modern burials is a supine position and that the arms of all three individuals were found

slightly bent, with the hands resting on the lower torso or pelvic region. It was clear that

172

this burial, among others, would be a prime target for radiocarbon dating.

The total number of prehistoric burials (not counting Tombs 29 and 58, the latter a

poorly preserved burial in the eastern sector of the tumulus, and the two animal burials,

Tombs 8 and 19) stands at 83. A selection of typical prehistoric graves is assembled on

Figures 12 and 13. All of the tombs at Lofkënd are inhumations, except for two cremations

(Tombs 70 and 79), the latter representing secondary cremations, with the remains

evidently wrapped and deposited in the tumulus. Most of the prehistoric burials were

in the characteristic flexed position, with several of the tombs containing more than

one individual. Tomb 18 (Fig. 12a) is typical of the later of the Early Iron Age burials, its

state of preservation poor. Among the prehistoric inhumations, a few graves were in

large, clearly defined pits, sometimes with a partial stone covering, such as Tomb 54

(Fig. 12b). In other cases, a distinct grave cut was not discernable, and it appears that in

certain circumstances the area of the intended grave was simply leveled and the

deceased was laid out and then covered with a mound of earth, which in time formed

into the greater earth fill of the tumulus. Quite a number of the prehistoric burials were

multiple graves, including Tomb 52 (Fig. 12c). As can be seen from the photograph,

there is a cranium at the east and another at the west end of the grave. Two pots were

placed on either side of the eastern cranium, and once these were removed, two gold

disks were found, in situ one on either side of the cranium, near the ears. The degree of

flexing of the legs varies. In the case of Tomb 50 (Fig. 12d), the legs are only slightly

bent, and this, in addition to the cranium facing to one side, was the result of a tomb pit

that was only slightly smaller than the deceased. In other tombs, the degree of flexing

could be marked, so much so that in the case of a few Tombs, the degree of flexing was

so pronounced that it raised the possibility that the deceased was intentionally bundled

not only for burial but also for transportation to the tumulus site.

Among the prehistoric burials there was no fixed orientation and of interest is the

fact that the richest burials were consistently of juvenile females, including Tomb 55

(Fig. 13a). Preliminary analysis of the human remains indicates an almost complete

skeleton of a robust male aged 18-23, together with the cranium of what is almost

certainly an adolescent female of 14-16 years at death. All of the grave goods were

associated with this younger female, and included a diadem made of thin sheet bronze

(clearly visible in situ), which was found with two tubular iron beads, an iron spiral,

and a bead of glass paste. There was also a bronze fibula and a small handmade

vessel. As was the case among the prehistoric burials in Tumulus 10 at Apollonia, so

too at Lofkënd, a number of burials were in a fetal/sleeping position. The individuals

in Tombs 41 and 42 (Fig. 13b) were laid out on their sides in an almost fetal position.

A plan of all the tombs in the Lofkënd tumulus is presented in Figure 14. The

earliest of the prehistoric burials, Tomb 64, was unique in several important respects.

As a tomb pit, it was larger and considerably deeper than all other graves. It was

centrally located within the tumulus and was clearly the earliest feature established at



the site on the basis of stratigraphy. Over seven arbitrary layers of bone were recorded

and lifted, which included human and animal bone. All of the bone was disarticulated,

indicating secondary burial, and although bones from at least three individuals were

encountered, there was nothing approaching a complete skeleton. The ramifications of

the lack of a central [usually male] burial, so common in prehistoric Illyrian tumuli, at

Lofkënd is critical in any reconstruction of the society of the burial group, and will

form part of our ongoing analysis of the tumulus. Unfortunately, there were no grave

goods associated with Tomb 64 to help establish its date; the few minuscule fragments

of pottery recovered from the fill of the tomb were residual and non-diagnostic.

Consequently, the earliest of the Lofkënd tombs floated in time.

AMS dating

A general inspection of the grave goods and fill material from the necropolis of Apollonia

and the tumulus of Lofkënd indicated that the use of these sites potentially spanned from

the Early Bronze Age into the Classical period, as well as from medieval to modern times.

Given the generally good state of preservation of some of the human skeletal remains (e.g.,

fully articulated with dense-bone fragments), it was decided that radiocarbon dating would

be useful to help define the site-specific chronology with the broader goal to establish a

baseline for the absolute chronology of the region. Toward these aims, an AMS radiocarbon

dating project was initiated in collaboration with the Keck Carbon Cycle AMS facility at the

University of California, Irvine. The use of the AMS technique offers the possibility of

obtaining radiocarbon ages to a very high precision.

Selection and treatment of samples

The materials available for AMS dating were charcoal, bones, and teeth. In total, 16

charcoal samples from the Lofkënd tumulus that were collected during the 2005 and

2006 field seasons were selected for dating. All pieces were identified based on preserved

wood anatomy.1 All identifications were made to the genus level. Three genera were

identified: oak (Quercus sp.), maple (Acer sp.), and buckthorn (Rhamnus sp.). Oak is

widely distributed within Albania and oak woodlands are dominant at elevations

below 800-1000 m, often in a mixed forest type that includes maple and buckthorn

species (Dida 2003: 1-2). It is likely that all the wood recovered grew locally; the area is

still forested today where agriculture is not practiced.

During the 2007 field season, the human skeletal remains that were stored at the dig

house of the Lofkënd Archaeological Project (the Apollonia and Lofkënd collections are

stored in the Apollonia Museum) were inspected to assess their overall state of preservation

and suitability for AMS dating. For Apollonia, four bone samples and four teeth were

collected from five sets of remains. For Lofkënd, 118 bone samples and 27 teeth were

collected from 70 sets of remains. Depending on the state of preservation, multiple samples

were collected from some of the remains. When possible, the bone samples were selected

from thick portions of dense elements (e.g., tibia and humerus) because these, in general,

are less susceptible to contamination and are easier to clean. The bone samples consisted

174

of approximately 1- to 2-cm segments that were cut using a saw. During the sampling

process, the bones were evaluated with respect to their relative hardness when cut and to

whether an odor was emitted, which is often an indication that collagen is present. All

tooth samples were well preserved and completely intact.

For the initial phase of AMS dating, 17 bone samples from Lofkënd that were

classified as hard and from complete skeletons were selected for analysis. These samples

were considered to offer the best chance for yielding sufficiently preserved collagen.

All four bone samples from Apollonia were selected. In addition, two tooth samples

were selected, one of which was from the same set of remains as one of the bone samples.

All samples were pretreated at the Keck CCAMS facility. The procedure to convert

raw samples into graphite targets for AMS dating involved several steps that depended

on the type of material. The pretreatment protocol for charcoal involved chemical

cleaning, combustion, and graphitization.2 The protocol for bone involved the removal

of macroscopic contaminants, chemical cleaning, gelatinization and freeze-drying to

extract collagen, combustion, and graphitization.3 The tooth samples were initially cut

in half at the crown-root interface using a hand drill with a diamond-studded cutter.

Dentine powder was then removed using a diamond-studded drill bit, and being careful

not to include enamel or cementum. Using the same protocol as for bone, the collagen

was extracted from the powder and then combusted and graphitized.

Results and discussion

The results of the AMS dating are summarized in Table 1 for charcoal and Table 2

for human bones and teeth. The samples are identified by their designated UCIAMS

lab number and the results are given in terms of uncalibrated ages. The ages have been

corrected for fractionation and were converted to calibrated (calendar) dates using

OxCal 4.0 (Bronk Ramsey 2008) which is based on the IntCal04 atmospheric curve

(Reimer et al. 2004). These dates are reported in terms of the 2-σ spread (i.e., 95.4%

confidence interval) and its median value. The 2-σ spread provides more conservative

dates, as evident by the larger range, as compared to the often reported 1-ó spread at the

68.3% confidence interval.

A total of 32 samples were dated. Of the 21 bone samples that were initially

pretreated, seven yielded too little or no collagen and were not analyzed. Of those bone

and tooth samples that did yield a sufficient amount of collagen, the quality was very

high with no indication of contamination or degradation. Sample purity will be

addressed in detail in a forthcoming paper dealing with stable isotopic analyses. Figure

15 summarizes the chronological distribution of 14C dates which span from the Early

Bronze Age into the Classical period, and with the modern dates omitted.

Before addressing the chronological ramifications of the results, some general

observations are warranted. First, bone and tooth samples involve the dating of

collagen. For bone, collagen continually undergoes remodeling and replenishment

and is assumed to represent the last 10 years or so of a person’s life (Boskey 1999; Bell



et al. 2001). For teeth, however, the collagen in dentine becomes essentially fixed around

the time of tooth eruption. Premolars and molars like the ones analyzed here—AT60A

and AT57A, respectively—generally become fully formed around 14 years of age

(Hillson 1996). Based on morphological examination, the samples are from a male

between 25-30 years old and a female approximately 50 ± 15 years old respectively.

Thus, the corresponding 14C dates predate their respective burials by approximately

10-50 yr. A comparison of dates from the bone and tooth samples from Tomb 60 shows

the latter being older, as expected, but with a considerably larger spread.

The AMS dating yielded very precise uncalibrated ages as noted by the small spread in

ages of 30 and 40 yr (i.e., twice the stated standard deviation) for charcoal and bone,

respectively. The corresponding spreads in calibrated dates, however, vary between 18-

174 yr, and are a function of the smoothness and slope of the calibration curve. In addition,

modern samples tend to have large spreads since little decay has occurred and the amount

of error in measurement is more heavily weighted. All the modern dates have large spreads.

Figure 16 displays a portion of the calibration curve for the Bronze Age time frame

relevant to the present study. There are several plateaus in the curve caused by increased

atmospheric 14C production, and these are problematic for calibration. In particular, the

intervals between approximately 2900 and 2600 BC (depicted in the figure) affect results

for the Bronze Age and from 750 to 400 BC the results for the Late Iron Age through the

Classical period. As a consequence, a calibrated date within these intervals has a relatively

large spread even though the AMS measurement is of high precision. Samples AB60A

(±174), AT57A (±171), LC28 (±169) and LC29 (±171) lie within a flat interval. Conversely,

steep portions of the curve occur between the intervals 2500 and 2450 BC, 850 and 750

BC, and 400 and 320 BC. Samples AB9A (±51) and LB29A (±18) lie within a steep interval;

dates for these samples have relatively small spreads and are well defined.

Toward an absolute chronology of Albania

The Early Bronze Age

The discovery of prehistoric Illyrian burials in Tumulus 10 at Apollonia, in a

necropolis associated with the later Greek colony and considered a Greek burial ground,

has important ramifications, as it clearly establishes an indigenous Illyrian tribe

inhabiting this important coastal region. The date of the prehistoric burials, particularly

of the earliest burial, Tomb 60, was problematic on account of the general paucity of

prehistoric grave goods and the fact that some of the material recovered could only be

dated in broad terms. There were no grave goods associated with the tomb, and

consequently, the burial could only be dated in general terms on the basis of stratigraphy

and of material recovered from tombs immediately above. The most ancient object found

in an above-lying grave was a violin-shaped female figurine made of terracotta (Fig.

17), that was assigned by the excavators, following the conventional chronology, to the

very late 3rd or earlier 2nd millennium BC (the closest comparanda are the figurines

from Shtoi, see Eggebrecht 1988: 189, fig. 27; for the Apollonia figurine and other Bronze

176

Age finds from Tumulus 10, including ceramics, bronze and bone dress pins, a bronze

sword and knife, see Amore et al. 2006). The two 14C dates from the bone and tooth of

the individual in Tomb 60 neatly clustered, respectively, at 2528 ± 53 and 2679 ± 174

Cal BC as previously discussed. A secure date around the middle of the 3rd millennium

BC not only accords well with the date of the figurine (Fig. 17), that is stratigraphically

later than the central grave, but it pushes back the Bronze Age prehistory of this part of

Albania to an even more remote past, barely represented thus far in this region.

The Late Bronze and Early Iron Age

Since the first phase of AMS dating of samples from Apollonia was targeted to

answer specific questions about the date of the earliest tomb in Tumulus 10 and the

late burials in the tumulus complex, there were no samples taken from graves of the

later prehistoric period. This critical phase spanning the later Bronze Age and the

Early Iron Age is represented by the material samples from Lofkënd.

Surface materials collected on and immediately around the Lofkënd tumulus in

2003 indicated a date for the mound spanning the Bronze and Early Iron Ages. The

Early Iron Age material included various types of pottery, such as diagnostic matt-

painted sherds characteristic of different phases of the period (for better preserved

examples of such pottery from the fill of the tumulus, see Papadopoulos et al. 2007: 133,

fig. 27), whereas the diagnostic material of the Bronze Age largely comprised chipped

stone tools; in addition, some of the lithics appeared to predate the Bronze Age (Neolithic,

Mesolithic, Paleolithic). Of the 100 excavated burials at Lofkënd, there were only two

primary phases: a modern phase, confined to the eastern and northern sectors of the

tumulus, which yielded a few coins from perhaps as early as the 17th or 18th centuries.

The remainder of the graves was prehistoric and, on the basis of small finds associated

with individual burials, most, if not all, of the tombs could be assigned to various

stages of the Early Iron Age on the basis of the conventional chronology. The grave

goods included various types of handmade pottery common in southern Illyria and

Northwest Greece in the Early Iron Age (Fig. 18). Although some of the pottery may be

assigned to an earlier or later phase in the period of use of the tumulus, whether on the

basis of stratigraphy or comparison to material at sites in Epirus, Macedonia, and

western Thessaly found in association with Greek Geometric pottery, the absolute

chronology of this pottery is still far from precise. Similarly, the various gold, bronze,

iron, and bimetallic jewelry and other implements, both in metals and in other materials,

such as faience, glass, semi-precious stone, bone, and terracotta, that were found in

burials can only be dated in broad terms (Fig. 19). As for iron, which is found in many

of the burials at Lofkënd, it is believed that it first appears in Albania in the 11th century

BC (Prendi 1982: 229; see also Prendi 1975 for an overview of the Early Iron Age in

Albania), though several of the very earliest burials contained no iron grave goods.

By the conclusion of excavations it was clear that Tomb 64 at Lofkënd was among the

earliest, if not the earliest feature in the tumulus, but the lack of grave goods made dating



this tomb with any precision impossible. As for the latest material, the most diagnostic

chronologically comprised fragments of a few Corinthian kotylai evidently of the 6th

century BC found in various levels in the fill of the tumulus. These fragments of Corinthian

pottery are among the latest securely dated material from the tumulus prior to the modern

reuse and they suggest that the mound was, at least for a short time, contemporary with

the newly founded coastal colony of Apollonia that was established sometime around

600 BC (Graham 1964: 130; Stocker and Davis 2006; Papadopoulos et al. 2007: 138), and

it is tempting to suppose that the nature of human activity in the landscape of Lofkënd

was disrupted by the coming of the Greeks. Given these broad parameters, we tentatively

dated the 62 tombs uncovered at Lofkënd in the first two seasons, in an early preliminary

report, at least as early as the 10th or 11th century BC, with the tumulus continuing in use

into the 6th century BC (Papadopoulos et al. 2007: 138-9).

The 14C dates from charcoal and bone samples at Lofkënd have fine-tuned the chronology

of the tumulus and have raised the dates of the earliest burials to the Late Bronze Age. To

begin with the samples taken from human bone, one of the most important results is the

date of the enigmatic Tomb 29, which yielded no grave goods, and which could not be

firmly assigned on the basis of stratigraphy or tomb type to either the prehistoric or modern

phase with any conviction. Bone samples taken from each of three individuals interred in

the tomb all yielded 14C dates in the 9th century BC (the three ranges were remarkably

consistent: 805 ± 18 Cal BC; 854 ± 43 Cal BC; 867 ± 45 Cal BC), and an Early Iron Age date

for this burial is now assured. Another burial, Tomb 60, clearly Early Iron Age on the basis

of both its stratigraphy and an associated iron spearhead, yielded a 10th century 14C date

(953 ± 53 Cal BC). Two tombs were clearly earlier on the basis of AMS radiocarbon – Tombs

49 and 91 – neither of which had any associated grave goods. Tomb 49 is now dated to the

14th or 13th century BC (1299 ± 87 Cal BC) and Tomb 91 very squarely in the 14th and

perhaps even the very late 15th century BC (1374 ± 58 Cal BC), dates contemporary with

Late Helladic IIIA1 and IIIB in the Aegean.

A similar 14th or late 15th century 14C date derives from a charcoal sample from the

earliest burial in the tumulus, Tomb 64 (1373 ± 57 Cal BC). We hasten to add, that this

sample does not derive from human bone, but from a small piece of oak charcoal

(Quercus sp.) found in the fill of the tomb pit; the burial itself may well be earlier.

Charcoal samples from the fill of Tomb 81 provided a similarly early date (1363 ± 50

Cal BC) and an 12th or 11th century BC 14C date was determined for the charcoal sample

from Tomb 56 (1070 ± 59 Cal BC); there were no grave goods in either burial.

Other charcoal samples from various soil units in the general tumulus fill provided

similar dates. Of these, there is one charcoal sample that yielded a 14C date of 1358 ± 53

Cal BC, but the earliest (LC23) is dated to the 16th or perhaps even the 17th century BC

(1575 ± 48 Cal BC). Given the fact that there was, in the fill of the tumulus, Bronze Age

material that stylistically predates the tomb material, as well as lithics that are

considerably earlier (Paleolithic and Mesolithic), these burned samples may have made

178

their way into the fill of the tumulus as part of the more general process through which

such earlier material was brought to the site (this is more fully discussed in

Papadopoulos 2006; Papadopoulos et al. 2007: 129-30).

The two latest charcoal samples from the fill of the tumulus, although falling into a

problematic interval of the radiocarbon calibration curve, provided the following dates:

656 ± 112 Cal BC and 585 ± 169 Cal BC. These are unfortunately broad date ranges, but

the general thrust of this evidence accords very nicely with the date of the conventional

chronology assigned to the Corinthian kotylai fragments as dating to the 6th century

BC. It must be stressed, however, that the latest 14C date from bone at Lofkënd is in the

9th century BC and it is possible that this later material represents activity at the mound

shortly after its period of primary use.

The Archaic and Classical periods

We have already discussed the 6th-century BC Corinthian pottery fragments

encountered in the fill of the Lofkënd tumulus, and the ramifications of this evidence

taken together with the latest 14C dates of charcoal samples from Lofkënd. For the

critical Archaic and Classical periods, Apollonia has provided some corroborating

evidence, though it is limited to only two samples from human bone.

The earlier of the two samples comes from Tomb 57 in Tumulus 9. The burial was

that of an adult female laid out in a fully extended supine position, arms by the side of

the body, in a simple pit. Two black-gloss skyphoi of Corinthian type were found in the

grave (cf. Sparkes and Talcott 1970: 257-8, fig. 4, esp. nos. 318, 321), which can be dated

to the second half of the 5th century BC and even to the last quarter of the 5th century

(Fig. 20). A sample deriving from a tooth of the female in Tomb 57 was analyzed and

yielded a 14C date of 580 ± 171 Cal BC. As with many samples that fall in the period of

the flattening of the radiocarbon calibration curve, this is a very broad date range, and

the conventional date for this type of black-gloss skyphos falls at the lower end.

The only other Classical period 14C date from a burial at Apollonia comes from

Tomb 9 in Tumulus 9. The tomb was a multiple burial lined with mud-bricks (Fig. 5c);

it contained the inhumed remains of an adult male and child; the samples for the AMS

radiocarbon analysis were taken from the adult male. The tomb yielded an array of

grave goods, found associated with both the adult and the child. A black-gloss skyphos,

a plain table amphora, an iron spearhead, as well as the iron elements for some type of

footwear were found with the adult. The grave goods associated with the child include

a black-gloss olpe and saltcellar, two red-figured squat lekythoi, and a number of bone

astragaloi. Of the material associated with both individuals, the most diagnostic are

the red-figured lekythoi found with the child (one of which is illustrated in Fig. 21). The

illustrated lekythos is a good example of local red-figured style of pottery that was first

isolated by Ian McPhee (1979) and designated the Agrinion Group on account of the

fact that the majority of the 26 examples assembled by him were in the museums in

Agrinion and Ioannina. This led McPhee to speculate that the style was produced



somewhere in northwest Greece (McPhee 1979: 159). One of the authors has recently

suggested that this distinctive style of red figure may have been produced either in

Ambrakia, Apollonia, or Epidamnos, or at more than one of these centers (Papadopoulos

forthcoming). In reviewing the evidence for the chronology of the so-called Agrinion

Group, McPhee (1979: 161) concluded: “All this suggests a range for our squat lekythoi

from the second quarter or middle to the last quarter of the fourth century.” McPhee

(1979: 161) added that two of the lekythoi from Spina may date to the first and second

quarters of the 4th century BC, and in a post-script he noted that other examples, also

from Spina, seem to date to the late first quarter or early second quarter of the 4th century

BC (McPhee 1979: 162). These early examples are, however, stylistically different to the

lekythoi from Apollonia, and the closest parallels for Figure 21 are typically assigned

on the basis of the conventional chronology to the third quarter or, more generally, the

second half of the 4th century BC (cf. Mano 1971: pl. 23, 5; Trendall 1967: pl. 118, 3-5).

The 14C date from bone sampled from the adult in Apollonia Tomb 9 yielded a date

range of 433 ± 51 Cal BC. Taken as a whole, this is a little earlier than the majority of the

Agrinion Group, though the date range does overlap with the earliest dates for the

group on the basis of the conventional chronology, though not with the examples

stylistically closer to the Apollonia lekythos. It is clear that one AMS radiocarbon date

is not enough to begin tweaking the chronology of late red-figure, even though it is

highly unlikely that the sample was contaminated. Nevertheless, if this is a pattern

that continues in ongoing radiocarbon dating, then it is an issue worthy of a closer

look. We should remember that the conventional chronology of the 4th century BC is far

from being on a firm footing and it is here that radiocarbon dating has the potential to

fine-tune the chronology of historical periods.

The Ottoman period

The background to this period at Apollonia and Lofkënd has already been noted. It

was hoped that AMS radiocarbon dating from these late graves, generically assigned

as “medieval/modern,” would help establish a more precise date within the period

between the 15th and 20th centuries AD. To this end, two samples from Apollonia were

taken (from Tombs 29 and 30) and four from Lofkënd (Tombs 22, 39, 45, and 48), all

from human long bones. The results were unequivocal and neatly clustered to the

period AD 1800-1810 but with a broad date range of between 127 and 155 years. The

Apollonia samples yielded the following dates: Cal AD 1803 ± 152 (Tomb 29), Cal AD

1800 ± 155 (Tomb 30); Lofkënd: Cal AD 1810 ± 145 (Tomb 22), Cal AD 1810 ± 130 (Tomb

39), Cal AD 1808 ± 141 (Tomb 45), Cal AD 1809 ± 127 (Tomb 48). Two further charcoal

samples from Lofkënd provided identical dates: one of these, from Tomb 37 (LC13),

identified as buckthorn wood (Rhamnus sp.), gave a date of Cal AD 1803 ± 152; a second

charcoal sample from the upper fill of the tumulus yielded a date of Cal AD 1801 ± 153.

The eastward-facing orientation of these graves is not normative Muslim practice, but

is common for Christian burials in the region going back to the later Roman period.

180

And although the identity of the burying group or groups is yet to be determined, the

fact that the results from both sites were identical is of particular interest.

Coda

Although the project of AMS radiocarbon dating initiated at Lofkënd is still in progress,

the results to date from the samples analyzed from Apollonia and Lofkënd have provided

important evidence for the absolute chronology of the Early Bronze Age, as well as the

Late Bronze and Early Iron Ages. These results, together with future determinations, will

provide a cogent and much-needed framework for the absolute chronology for the

prehistory of Albania. Moreover, the first phase of AMS results have contributed some

evidence for the traditional dating of the Archaic and Classical periods, providing

potentially important chronological pegs for both Lofkënd and Apollonia, and they have

established a consistent date for burials in a later period of Ottoman rule in the region.

A further aspect of the project, which will be greatly expanded as future phases proceed,

is stable-isotope study for palaeodietary reconstruction. In particular, the analyses of carbon

and nitrogen stable isotopes of human bone and tooth samples, as well as other fauna, will

permit the construction of a regional food web that will hopefully shed light on subsistence

strategies. An independent parallel study of samples from Bronze and Iron Age sites in

Greece will allow for direct comparative analysis of nearby cultures.

About the Authors

Brian Damiata is a geophysical consultant who holds a PhD in Geological Sciences

(Geophysics). He is currently a Research Associate at the Cotsen Institute of Archaeology

at UCLA where his interests include high-resolution geophysical imaging of the shallow

subsurface, the application of isotopic methods and the reconstruction of ancient

shorelines. Presently, he is Co-Principal Investigator of the Skagafjöður Settlement Survey,

Iceland, which involves the 3D imaging of buried Viking and medieval structures.

John Papadopoulos is Professor of Classics and Archaeology at UCLA. His teaching

and research interests include the topography of Athens, Greek colonization, the

Aegean Bronze and Early Iron Age, and the integration of literary evidence with the

material record in the study of the past. He has excavated widely in Australia, Greece,

Italy and Albania. He has authored or edited eight books, and has written over 65

articles and some 25 book reviews.

Maria Grazia Amore has studied at the University of Torino, Facoltà di Lettere e Filosofia,

dipartimento di Lettere Classiche indirizzo Archeologia, and the Classics Department at

the University of Cincinnati. Since 1999 she has been Co-Director, and since 2007 the

Director, of the Albanian Rescue Archaeology Unit, funded by the Packard Humanities

Institute, leading various excavation and survey projects (see www.gshash.org). Her main

research interests include Greek colonization in Southern Italy and the Adriatic Coast, and

pottery from the Archaic to the Hellenistic period. Other interests include mortuary

archaeology, techniques of archaeological excavation, sciences applied to archaeology,

techniques of production of ceramic and metal objects, conservation.



Sarah Morris is a classicist and archaeologist in the Department of Classics and the

Cotsen Institute of Archaeology at UCLA, where she holds the Steinmetz Chair in

Classical Archaeology and Material Culture. Her research interests include prehistoric

and early Greek archaeology, ceramics, and Greek contact with the Near East. She has

conducted fieldwork in Israel, Turkey, Greece, and Albania, and co-directs the

excavation of the tumulus at Lofkënd.

Lorenc Bejko is currently professor of Archaeology at the University of Tirana. He holds

an MA degree from Boston University and the PhD from the University of Tirana. He has

been Director of the Albanian Rescue Archaeology Unit and of the Institute of Monuments

of Albania. He has excavated widely in Albania and Italy, and has directed or co-directed

numerous projects, including the KOBAS Survey (Korça Basin Archaeological Survey),

excavations at the tumuli of Lofkënd and Kamenicë, and the Via Egnatia Project.

John Marston is a doctoral candidate at UCLA. His research interests include

paleoethnobotany, environmental archaeology of the Eastern Mediterranean, and behavioral

ecology. He is currently involved in research projects in Albania, Turkey, and Egypt.

John Southon is a Researcher in the Earth System Science Department at University

of California Irvine, and a Co-Director of the W.M. Keck Carbon Cycle Accelerator

Mass Spectrometry facility. He holds a PhD in Nuclear Physics from the University of

Auckland, New Zealand. His interests include paleoceanography, the use of

radiocarbon as a tracer for the carbon cycle of the past, and accelerator mass spectrometry

and radiocarbon dating techniques.

Notes1 Each piece of charcoal was weighed and the visible transverse section was examined

with a 7.5X – 75X zoom stereomicroscope. If no clean section was visible, the wood

was broken by hand to reveal a fresh section. Additional diagnostic characters in the

radial and tangential sections were examined at 100X – 400X with an incident-light

compound microscope. Wood identifications were then based on comparisons with a

comparative collection of experimentally carbonized Mediterranean and European

wood and with published wood atlases (Schoch et al. 2004; Schweingruber 1990;

Schweingruber et al. 2006). All identifications were made to the genus level noting that

it is not usually possible to distinguish between the woods of different species within

a genus, except on phytogeographic grounds (Schweingruber 1990).2 Charcoal samples were subjected to an Acid-Base-Acid (ABA) chemical cleaning

(Olsson 1986) that involved application of approximately 6 cc of 1N (Normal) HCl,

followed by 1N NaOH and then 1N HCl—all for 30 minutes at 70ºC. The samples were

then neutralized with deionized water. Note that the intermediate application of the

base solution was repeated until a clear liquid appeared. Typically, 5 or 6 rinses were

required, but several of the Quercus sp. required 12 or more applications. Dried samples

were then placed in quartz tubes and silver and cupric oxide added under vacuum to

provide a catalyst for combustion to generate CO2. The CO2 was then converted into

182

graphite by the hydrogen reduction method using an iron powder catalyst.3 The extraction of collagen was performed using the modified Longin method (Longin

1971; Brown et al. 1988). Raw samples (~150 mg) were crushed and initially decalcified

by application of 6 cc of 0.5 N (Normal) HCl for 24 to 36 hours (i.e., until the fragments

looked translucent). The acid was removed and the samples were neutralized with

dionized water. The samples were then gelatinized by using 5 cc of 0.01 N HCl for

approximately 12 hours at 60oC, followed by three applications of ultrafiltration (>10

kD)/centrifugation for 30 minutes. To help lower salt concentration, the filtrate was

diluted by half with dionized water followed by three more applications of ultrafiltration/

centrifugation. The remaining filtrate was then frozen with liquid nitrogen and allowed

to freeze dry under centrifuge for at least 8 hours. The dried samples (~ 2 mg) were then

placed in quartz tubes with silver and cupric oxide, sealed under vacuum, and combusted

at 900oC for 3 hours to generate CO2. Finally, the CO2 was converted into graphite by the

hydrogen-reduction method using iron powder as the catalyst.

Acknowledgements

The “Apollonia Necropolis Project” has been funded by the Packard Humanities

Institute. The Lofkënd Project has been generously funded by the Steinmetz Family

Foundation, the Kress Foundation, the Mellon Foundation, the Cotsen Institute of

Archaeology at UCLA, the Friends of Archaeology at UCLA, and the Ahmanson Fund

of the Cotsen Institute. The authors are grateful to all the team members, past and

present, of both the Lofkënd and Apollonia projects, and the Lofkënd project directors

would like to thank Muzafer Korkuti for initiating the Lofkënd project as a UCLA/

Albanian Institute of Archaeology, Tirana collaboration.



BIBLIOGRAFIA

Amore, M.G. 2003-2004: Necropolis of Apollonia: new results from Tumulus 9. Iliria31(1-2): 267-80.

Amore, M.G. 2004. Necropolis of Apollonia: Tumulus 9. In P. Cabanes and J.-L.Lamboley (eds.), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’antiquité IV.Actes du IVe colloque international de Grenoble (10-12 octobre2002), 307-10. Paris: De Boccard.

Amore, M.G. 2005: Settlement and Burial in Apollonia and its Area (Albania).MA dissertation, University of Cincinnati.

Amore, M.G., C. Balandier, and P. Cabanes 1995: Apollonia d’Illyrie (Albanie). Bulletinde Correspondance Hellénique 119: 761-81.

Amore, M.G., and L. Bejko : 2001: Recent rescue excavations in Albania. Antiquity 75: 269-70.Amore, M.G., L. Bejko, and V. Dimo 2006: Apollonia Tumulus 10. The Albanian

Rescue Archaeology Unit. http://www.gshash.org/projekte/tumulus10.htmBell, L.S., G. Cox, and J. Sealy 2001: Determining isotopic life history trajectories

using bone density fractionation and stable isotope measurements: A newapproach. American Journal of Physical Anthropology 116: 66-79.

Boskey, A.L. 1999: Mineralization, structure and function of bone. In M.J. Seibel, S.P.Robins, and J.P. Bilezikian (eds.), Dynamics of Bone and CartilageMetabolism, 201-209. San Diego: Academic Press.

Bronk Ramsey, C. 2008: Deposition models for chronological records. QuaternaryScience Reviews 27: 42-60.

Cabanes, P., N. Ceka, and O. Deslondes 1994: Apollonia d’Illyrie (Albanie). Bulletinde Correspondance Hellénique 118: 521-29.

Cabanes, P. F. Drini, and J.-L. Lamboley 1997: Apollonia d’Illyrie (Albanie). Bulletinde Correspondance Hellénique 121: 848-60.

Cabanes, P., and J.-L. Lamboley (eds.) 2004: L’Illyrie méridionale et l’Épire dansl’antiquité IV. Actes du IVe colloque international de Grenoble (10-12 octobre 2002). Paris: De Boccard.

Cabanes, P., J.-L. Lamboley, and B. Vreka 1999: Apollonia d’Illyrie (Albanie). Bulletinde Correspondance Hellénique 123: 569-80.

Cabanes, P., J.-L. Lamboley, and B. Vreka 2000: Apollonia d’Illyrie (Albanie). Bulletinde Correspondance Hellénique 124: 620-30.

Ceka, N. 1976:Varr i kohës së bronzit në luginën e Gjanicës. Iliria 6: 366.Ceka, N. 1985: Kultura protoqytetare Ilire. Iliria 15(1): 111-50.Ceka, N. 1990: Periudha paraqytetate në trevën Byline. Iliria 20(2): 137-60.Davis, J.L., V. Dimo, I. Pojani, S.R. Stocker, K.M. Lynch, T. Gerke, and E. Gorogianni

2006: Bonjakët excavations, Apollonia: 2004-2005. In L. Bejko and R.Hodges (eds.), New Directions in Albanian Archaeology: StudiesPresented to Muzafer Korkuti, 118-27. Tirana: International Centre forAlbanian Archaeology.

Davis, J.L. M. Korkuti, L. Bejko, M.L. Galaty, S. Muçaj, and S.R. Stocker 2003-2004:The hinterlands of Apollonia. Iliria 31(1-2): 305-14.

184

Dida, M. 2003: State of Forest Tree Genetic Resources in Albania. Forest GeneticResources Working Paper FGR/62E. Rome: Food and AgricultureOrganization of the United Nations, Forest Resources Development Service.

Eggebrecht, A. 1988: Schätze aus dem Land der Skipetaren. Mainz: von Zabern.Gjongecaj, Sh., and O. Picard 2003-2004: Monnaies d’Apollonia. Iliria 31(1-2): 259-62.Graham, A.J. 1964: Colony and Mother City in Ancient Greece. Manchester:

Manchester University Press.Hammond, N.G.L. 1967: Epirus: The Geography, the Ancient Remains, the History

and Topography of Epirus and Adjacent Areas. Oxford: Clarendon Press.Hammond, N.G.L. 1982: Illyria, Epirus and Macedonia in the Early Iron Age. In

Cambridge Ancient History 3(1), 2nd ed., 619-56. Cambridge: CambridgeUniversity Press.

Hillson, S. 1996: Dental Anthropology, 123. Cambridge: Cambridge University Press.Ýnalcýk, H. 1954: Hicrî 835 tarihli Sûret-I defter-I sancak-I Arvanid. Ankara: Türk

Trah Kurumu Basýmevi.Korkuti, M. 1981: Tuma e Patosit. Iliria 11(1): 7-55.Korkuti, M. 1982: Die Siedlungen der späten Bronze- und der frühen Eisenzeit in

Südwestalbanien. In B. Hänsel (ed.), Südosteuropa zwischen 1600 und1000 v.Chr., 234-53. Berlin: Moreland Editions.

Korkuti, M., and Zh. Andrea 1974: Stacioni i neolitit të mesëm në Cakran të Fierit.Iliria 3: 45-101.

Lamboley, J.-L., and B. Vreka 2003-2004 : Les travaux de la mission épigraphique etarchéologie française. Les fouilles Franco-Albanaises d’Apollonia: 1994-2004. Iliria 31(1-2): 163-87.

Mano, A. 1971: Nekropoli i Apollonisë: Tuma 1 (Gërmime të viteve 1958-1959). Iliria 1: 103-207.Mano, A. 1974: Nekropoli i dystë i Apolonisë (Gërmime të vitit 1962). Iliria 3: 153-256.Mano, A. 2003-2004 : Apollonia dans les annales de l’histoire. Iliria 31(1-2): 157-62.McPhee, I. 1979 : The Agrinion Group. Annual of the British School at Athens 74: 159-62.Morris, S.P. 2006: Illyrica Pix: The exploitation of bitumen in ancient Albania. In L.

Bejko and R. Hodges (eds.), New Directions in Albanian Archaeology:Studies Presented to Muzafer Korkuti, 94-106. Tirana: InternationalCentre for Albanian Archaeology.

Olsson, I.U. 1986: Radiometric methods. In B. Berrglund (ed.), Handbook ofHolocene palaeoecology, 273-312. Chichester: John Wiley and Sons.

Papadopoulos, J.K. 2006: Mounds of memory: burial tumuli in the Illyrian landscape.In L. Bejko and R. Hodges (eds.), New Directions in AlbanianArchaeology: Studies Presented to Muzafer Korkuti, 75-84. Tirana:International Centre for Albanian Archaeology.

Forthcoming: The relocation of potters and the dissemination of style: Athens, Corinth,Ambrakia, and the Agrinion Group. In J. Oakley and O. Palagia (eds.),Athenian Potters and Painters II. Oxford: Oxbow.

Papadopoulos, J.K., L. Bejko, and S.P. Morris 2007: Excavations at the prehistoricburial tumulus of Lofkënd in Albania: a preliminary report for the 2004-2005 seasons. American Journal of Archaeology 111: 105-47.

Papadopoulos, J.K., L. Bejko, and S.P. Morris 2008: Reconstructing the prehistoric

185

burial tumulus of Lofkënd in Albania. Antiquity 82: 686-701.Prendi, F. 1975 : Un aperçu sur la civilisation de la première période du fer en Albanie.

Iliria 3: 109-38.Prendi, F. 1982: The prehistory of Albania. In Cambridge Ancient History 3(1), 2nd

ed., 187-237. Cambridge: Cambridge University Press.Reimer, P.J., M.G.L. Baillie, E. Bard, A. Bayliss, J.W. Beck, C.J.H. Bertrand, P.G.

Blackwell, C.E. Buck, G.S. Burr, K.B. Cutler, P.E. Damon, D.L. Edwards,R.G. Fairbanks, M. Friedrich, T.P. Guilderson, A.G. Hogg, K.A. Hughen,B. Kromer, G. McCormac, S. Manning, C. Bronk Ramsey, R.W. Reimer,S. Remmele, J.R. Southon, M. Stuiver, S. Talamo, F.W. Taylor, J. van derPlicht, and C.E. Weyhenmeyer 2004: IntCal04 terrestrial radiocarbonage calibration, 0-26 cal kyr BP. Radiocarbon 46: 1029-58.

Rey, L. 1932 : Fouilles de la mission française à Apollonie d’Illyrie (1930-1931):Exploration de la nécropole. Albania 4: 7-27.

Runnels, C., M. Korkuti, M.L. Galaty, M.E. Timpson, J.C. Whittaker, S.R. Stocker,J.L. Davis, L. Bejko, and S. Muçaj 2004: The Paleolithic and Mesolithicof Albania: survey and excavations at the site of Kryegjata B (FierDistrict). Journal of Mediterranean Archaeology 17: 3-29.

Schoch, W., I. Heller, F.H. Schweingruber, and F. Kienast 2004: Wood anatomy ofCentral European species. Electronic document, www.woodanatomy.ch, accessed 2007.

Schweingruber, F.H. 1990: Anatomy of European Woods. Stuttgart: Haupt.Schweingruber, F.H., A. Börner, and E.-D. Schulze 2006: Atlas of Woody Plant Stems:

Evolution, Structure, and Environmental Modifications. Berlin: Springer.Sparkes, B.A., and L. Talcott 1970: The Athenian Agora, Vol. XII: Black and Plain

Pottery of the 6th, 5th and 4th Centuries B.C. Princeton: American Schoolof Classical Studies at Athens.

Stocker, S.R., and J.L. Davis 2006: The earliest history of Apollonia: heroic reflectionsfrom beyond the Acropolis. In L. Bejko and R. Hodges (eds.), NewDirections in Albanian Archaeology: Studies Presented to MuzaferKorkuti, 85-93. Tirana: International Centre for Albanian Archaeology.

Stuiver, M.and H.A. Polach 1977: Discussion: Reporting of 14C data: Radiocarbon19, 355-363.

Trendall, A.D. 1967: The Red-figured Vases of Lucania, Campania and Sicily.Oxford: Clarendon Press.

Wilkes, J.J. 1992: The Illyrians. Oxford: Blackwell Publishing.Zarinebaf, F., J. Bennet, and J.L. Davis 2005: A Historical and Economic Geography

of Ottoman Greece: The Southwest Morea in the 18th Century.Hesperia Suppl. 34. Princeton: American School of Classical Studies atAthens.

Faik DRINI

ARKONTË DHE SYNARKONTË NË EPIRDHE NË ILIRINË E JUGUT

KARAKTERI I FUNKSIONEVE DHE PËRBËRJA E TYRE

Duhet vënë në dukje para së gjithash se prania e këtyre magistratëve përmendet

vetëm në një numër shumë të vogël mbishkrimesh greke të zbuluara në këto dy krahinaantike. Është fjala për tre mbishkrime me prejardhje nga qendrat epirote të Dodonës,

të Foinikes dhe të Butrotit dhe të një mbishkrimi tjetër nga qendra ilire e Olympes.Mbishkrimi i Dodonës1 (fig.1 a dhe b) përbën një vendim të koinonit të molosëve,

pak përpara vitit 330 para Krishtit, që nderon dhe u jep politeian (të drejtën e qytetarisë)dy personave që janë evergetë (mirëbërës) të molosëve, të cilët përfitojnë sikurse çdo

molos disa privilegje dhe të gjitha nderet që u bëhen evergetëve që kanë marrë politeian.Mbishkrimi i Foinikes2 (fig.2 a dhe b) është një akt lirimi i datuar në shek. III para

Krishtit, që i takon periudhës pas rënies së dinastisë së ajakidëve në vitin 232, kur kaonët,pra dhe Foinikia, i përkasin shtetit monarkik ose koinonit të epirotëve. Skllavi është

liruar dhe i është kushtuar Poseidonit nga dikush emri i të cilit nuk figuron mbi gur.Mbishkrimi i Butrintit3 (fig.3 a dhe b), edhe ai, është një akt lirimi, i datuar në

periudhën e koinonit të prasaibëve në shek. II para Krishtit. Skllavi i liruar i ështëkushtuar Zeusit Soter dhe duhet të qëndrojë pranë të zotit deri sa ky të jetë gjallë, por

që, pas vdekjes së tij, mund të shkojë ku të dojë.Mbishkrimi i Olympes4 (fig. 4 a dhe b) i datuar në fund të shek. IV - shek. III para

ILIRIA NR. XXXIII

1 D. EVANGELIDIS, Hellénica, 15, 1957, f. 247-255 ; J. dhe L. ROBERT, Bulletin épigraphique,1962, 174 dhe 1963, 125 ; S. I. DACARIS, AE, 1957 (botuar më 1961), f.111-113 ; N.G.L.HAMMOND, Epirus, The geography, the ancient remains, the history and the topography ofEpirus and adjacent areas, 1967, f. 528-531; SEG, XXIII, 1968, 471 dhe XXIV, 1969, 446; P.CABANES, L’Épire de la mort de Pyrrhos à la conquête romaine (272-167), 1976, nr. 2, f. 536.2 L. M. UGOLINI, Albania Antica, II, L’Acropoli di Fenice, 1932, f. 147-148, nr. 1, fig. 80; A. N. OIKONOMIDES,Athene (Chicago), XXIII 4, 1963, f. 37, nr. 8; SEG XXIII, 1968, nº 478; P. CABANES, L’Épire ..., nr. 47, f. 569-573.3 P. CABANES dhe F. DRINI, Corpus des inscriptions grecques d’Illyrie méridionale et d’Épire2, Inscriptions de Bouthrôtos, 2007, nr. 115, f. 149.4 B. DAUTAJ, Organizimi politik e shoqëror i bashkësisë dimalite në shek. III-II p. e. sonë, Iliria, 1986, 1, f. 101-109.

188

Krishtit, është, përkundrazi, një kushtim i bërë për Zeusin nga magistratët e qytetit,

politarku, synarkontët dhe grammateu.

Bie në sy në këtë mbishkrim, sikurse edhe në dy mbishkrimet e tjera të Dodonës dhe të

Butrotit, përmendja e magistraturës së synarkontëve si dhe e asaj të arkontëve në mbishkrimin

e Foinikes. Pikërisht për këto dy magistratura do të doja të shprehja mendimin tim.

Duhet nënvizuar se këta magistratë që figurojnë në mbishkrimet në fjalë, janë të

shumtë: pesëmbëdhjetë synarkontë në mbishkrimin e Dodonës dhe katër në atë të

Olympes. Fakti që gjejmë vetëm një prej këtyre në mbishkrimin e Butrotit, nuk do të

thotë patjetër se në koinonin e prasaibëve nuk ka pasur edhe të tjerë. Përsa u takon

arkontëve, ata janë pesë në mbishkrimin e Foinikes. Duhet shtuar se, me shumë

gjasë, kemi të bëjmë me praninë edhe të njërit prej këtyre magistratëve në mbishkrimin

e Butrotit5, por që nuk është përcaktuar këtë herë me emrin synarkont; ai figuron si

5 F. DRINI dhe Dh. BUDINA, Iliria XI/1, 1981, f. 231, fig.3 ; P. CABANES dhe F. DRINI, Corpus …,Inscriptions de Bouthrôtos, nr. 91, f. 137.

Arkontë dhe synarkontë në Epir dhe në Ilirinë e Jugut

Fig. 1 a - b. Mbishkrimi i Dodonës.

189

dëshmitar i parë dhe pasohet nga shprehja kai tôn allôn poleitân, që do të thotë

midis qytetarëve të tjerë, që janë katër dëshmitarë të tjerë. Kuptohet se këtë personazh

e kanë vënë të parin, nga që ai duhet të ketë qënë më shumë se një qytetar i thjeshtë.

Përsa i takon vendit të synarkontëve, ata vijnë pas magistratëve të shtetit, që figurojnë

në krye të mbishkrimeve, prostatit në rastin e mbishkrimit të Foinikes dhe politarkut në

atë të Olympes, dhe kryesojnë listën e dëshmitarëve në rastin e mbishkrimit të Butrotit,

edhe këtu të renditur pas prostatit. Ata janë të përcaktuar me shprehjen kai tôn

synarkontôn, gjë që do të thotë se ata e ndajnë pushtetin (arhenë) me magistratët e

shtetit, strategun, prostatin ose politarkun dhe dallohen nga dëshmitarët e tjerë ngashprehja kai tôn allôn politân, domethënë nga dëshmitarët që janë përzgjedhur nga

qytetarët e tjerë. Përsa u takon arkontëve, sikurse del ky term në mbishkrimin e Foinikes,ata figurojnë të vetëm, si dëshmitarë, në fund të mbishkrimit.

Fig. 2 a - b. Mbishkrimi i Finiqit.

Faik DRINI

190

Çështja e parë që shtrohet është se ç’përfaqësojnë këto dy terma, synarkontë dhe

arkontë. A përfaqësojnë ato dy magistratura të ndryshme apo një magistraturë të

vetme të shprehur me dy terma të ndryshme?

Sikurse ka nënvizuar P. Cabanes, arkontati nuk është një magistraturë e njohur në

Epir, as edhe te kaonët6. Tukididi7 thotë për këta të fundit se qeveriseshin nga dy

prostatë të përvitshëm. Për më tepër, të gjitha mbishkrimet e lirimit, ku janë përmendur

dëshmitarët, në Butrot sikurse dhe në Dodonë, fillojnë me përmendjen e magistratëve

të shtetit, strategut dhe prostatit.

Shprehja martyres tôn arkontôn ndeshet shpesh në lirimet e Delfit, por këtu ajo

tregon thjesht se është fjala për dëshmitarë të magistratëve, në përgjithësi, dhe jo për

arkontë8. Në këto lirime ka një dallim midis dëshmitarëve që janë qytetarë të thjeshtë

(idiotai) dhe atyre që janë marrë nga magistratët (arkôntes)9.

Përsa u takon synarkontëve, duhet thënë se ata kanë qenë të njohur te molosët që

nga mesi i shek. IV para Krishtit në formën e një kolegji federativ, i përbërë nga përfaqësues

të etnive, sikurse dëshmon për këtë mbishkrimi i Dodonës. Emrat e të pesëmbëdhjetë

synarkontëve që figurojnë në këtë mbishkrim, janë të shoqëruar me etnikonet e tyre, gjë

që nuk ndeshet në mbishkrimin e Foinikes, ku vetëm emri i dëshmitarit të parë është i

shoqëruar me etnikonin e vet, as edhe në mbishkrimin e Olympes, ku asnjë nga emrat e

synarkontëve nuk është i shoqëruar me etnikon. Duhet shënuar se, në përgjithësi, emrat

e magistratëve të qyteteve të Ilirisë së jugut nuk shoqërohen me etnikone.

Në rastin e mbishkrimit të Butrotit, emri i synarkontit është i shoqëruar me etnikonin

e vet, por kjo, ndoshta, nga që ai dëshmon në këtë akt lirimisi përfaqësues i vetëm i

Fig. 3 a - b. Mbishkrimi i Butrintit.

6 P. CABANES, L’Épire … f. 570.7 Thucydide II 80, 5.8 P. CABANES, L’Épire … f. 570.9 P. CABANES, L’Épire … f. 450.


191

synarkontëve të koinonit të prasaibëve dhe ndoshta, gjithashtu, edhe për faktin seemri i prostatit, që e paraprin si dëshmitar, është i shoqëruar me etnikonin e vet.

Sido që të jetë, jam i mendimit se nuk ka ndryshim të përmbajtjes së funksionit tëmagistraturës së synarkontit në një koinon të madh si ai i molosëve dhe në organizimetshtetërore me përmasa më të vogla, sikurse është rasti për ato të dëshmuara ngambishkrimet e Foinikes, Butrotit dhe Olympes.

Në studimin e mbishkrimeve të Butrotit, ne kemi shpjeguar, P. Cabanes dhe unëvetë, se synarkontët në koinonin e vogël të prasaibëve janë magistratë të thjeshtë,që ndajnë pushtetin (arhenë) me strategun dhe prostatin, të cilët drejtojnë koinonin,dhe jo përfaqësues të etnive të këtij koinoni të vogël. Te prasaibët, administrimi ishtetit, edhe pse i përmasave modeste, e bën të nevojëshme përcaktimin e “magistratëveqë ndihmojnë në punën e tyre strategun dhe prostatin, qofshin këta një apo dy sekretarë,specialistë të artit ushtarak (për kavalerinë, lundrimin dhe specialitete të tjera), përgjegjëstë administratës financiare dhe juridike”10.

Ky shpjegim është i vlefshëm edhe për rastin e mbishkrimit të Olympes dhe, nëpërgjithësi, për qytetet e Ilirisë së jugut, ku institucionet duhet të kenë qënë zgjedhur ngashtresat shoqërore që zinin një pozitë zotëruese që lidhej me fuqinë ekonomike dhe jo meorigjinën dhe ndarjen në fise. Nisur nga fakti se arkontati nuk është një magistraturë enjohur në Epir, termat arkontë dhe synarkontë që figurojnë në katër mbishkrimet emarra në shqyetim, duhet të kenë patur, për mendimin tim, të njëjtin kuptim.

Ajo që tërheq vëmendjen duke vështruar këto katër mbishkrime, është se në treprej tyre, pikërisht në mbishkrimet e Dodonës, Butrotit dhe Olympes, dëshmitarët që

figurojnë në to si synarkontë, janë të gjithë meshkuj, ndryshe nga mbishkrimi i Foinikes,

Fig. 4 a - b. Mbishkrimi i Olympes.

10 P. CABANES dhe F. DRINI, Corpu …, Inscriptions de Bouthrôtos, f. 247.

Faik DRINI

192

ku lista e dëshmitarëve përbëhet nga dy meshkuj dhe tre femra. Del këtu një problem

që, për mendimin tim, meriton të diskutohet.

P. Cabanes ndeshet në fund të këtij mbishkrimi me “një problem serioz”. Ngërçi përtë nuk qëndron në faktin se këto tre femra janë dëshmitare, gjë që është dëshmuar

tashmë nga mbishkrime të tjera, por se, siç thotë ai, “është e vështirë të mendohet qëfemrat të jenë dëshmitarë të magistratëve11. Dhe për të shmangur këtë ngërç, ai

parapëlqen të vendosë një pikë midis martyres dhe tôn arhontôn, për të nxjerrë që këtejnjë listë të parë prej pesë dëshmitarësh (dy meshkuj dhe tre femra) që janë qytetarë të

thjeshtë, dëshmitarë privatë, e pastaj një listë të dytë dëshmitarësh nga radhët emagistratëve, emrat e të cilëve, sipas tij, janë dëmtuar apo fshirë nga guri, ose dhe

ndoshta nuk kanë qënë gdhendur kurrë, nëse gdhëndësi s’e ka përfunduar punën e vet12.

Unë nuk shoh se ka ndonjë gjë të madhe që s’shkon për të pranuar idenë që femra në Epir

mund të drejtojë, duke punuar si specialiste në administratë, në ndihmë të magistratëve të shtetit,strategut dhe prostatit, po të mbahet parasysh vendi i veçantë që ajo zë në aspekte të tjera të

jetës shoqërore dhe politike të shoqërisë epirote. Sikurse dihet tashmë, femra fiton të drejtën eqytetarisë, administron e vetme pronën familiare, merr pjesë në marrjen e vendimeve për tjetërsimin

e një pjese të trashëgimisë familiare dhe mundet edhe të jetë dëshmitare njësoj si meshkujt.Mënyra e formulimit të dy rreshtave të fundit të mbishkrimit, martyres tôn arhontôn,

të çon, në vështrim të parë, në përfundimin se dëshmitarët që ndodhen mbi këto dyrreshta, dy meshkuj (Nikarhos Nikomahou et Nikomahos – babë e bir ?) dhe tre femra

(Mnasareta, Pamfila dhe Ksenotima), janë që të gjithë arkontë ose synarkontë, me

fjalë të tjera persona që kryejnë detyra në shërbim të magistratëve të shtetit.

Nuk do të ishte, pra, e udhës, sipas mendimit tim, që të kërkohej të nxirej nga

mbishkrimi në fjalë një përfundim tjetër, për arsye se informacioni që ai na jep mund

na duket i çuditshëm, ndoshta nga që është hera e parë që e ndeshim, duke propozuar

një interpretim që do të ndante, me anë të një pike, martyres nga tôn arhontôn, për të

pasur pastaj një listë prej pesë dëshmitarësh privatë, gjë që do të zhvlerësonte

përcaktimin si arkonte të femrave në fjalë, por që do të krijonte gjithashtu vështirësinë

për të shpjeguar përse pas tôn arhontôn nuk figuron asnjë emër arkonti13.

Sipas mendimit tim, bëhet fjalë vetëm për një listë, personazhet e së cilës renditen

njeri pas tjetrit pas përcaktimit “duke qënë, sipas ligjit dëshmitarë nga arkontët”, pra

magistratë të shtetit14.

11 P. CABANES, L’Épire … f. 572.12 P. CABANES, L’Épire … f. 572.13 P. CABANES , L’Épire … f. 572.14 Mbishkrimi i Foinikes do të përkthehej, pra, si më poshtë : Fatit të mirë. Kur ishte strateg i epirotëve Menandri ..rkatos dhe prostat i kaonëve ——————— (filani) i ka kushtuar Poseidonit Dazon, skllavin e vet, i shpallur i paprekshëm ; Nikarhosi biri i Nikomahut, Arbaios dhe Nikomahos dhe Mnasareta dhe Pamfila dhe Ksenotima, dukeqënë, sipas ligjit, dëshmitarë nga arkontët.


193

Akti i lirimit të Foinikes do të përbënte, pra, një dëshmi të re për rolin e veçntë të

femrës në jetën politike të shtetit të Epirit, që u shtohet atyre që kemi nga tradita antike.

Kjo dëshmi do të ishte e veçantë dhe do të pasuronte shumë imazhin tashmë të përvijuarlidhur me rolin e rëndësishëm që luante femra në shoqërinë epirote. Një përfundim i tillë

nuk do të ishte as befasues dhe as i papranueshëm, po të mbahet parasysh fakti setradita antike dëshmon qartë për praninë e femrës epirote në jetën politike deri në nivelet

më të larta të hierarkisë shtetërore. Vlejnë për t’u përmendur rastet e Olimpisë, e shoqjae Filipit II dhe e ëma e Aleksandrit të Madh, të bijës së saj Kleopatrës, e shoqja e

Aleksandrit II të Epirit, si dhe të princeshave Nereis dhe Deidamé. Një situatë e njëjtëndeshet gjithashtu në Ilirinë e jugut në rastin e Teutës, që u ngjit në fronin mbretëror ilir

si regjente pas vdekjes së të shoqit, Agronit, në vitin 230 para Krishtit.

Faik DRINI

ARCHONTES ET SYNARCHONTES EN EPIRE ETEN ILLYRIE DU SUD

LEURS FONCTIONS ET LEUR COMPOSITION

Il faut tout d’abord remarquer que la présence de ces magistrats n’est mentionnée

que dans un très petit nombre d’inscriptions grecques découvertes dans ces deux

régions antiques. Il s’agit de trois inscriptions en provenance des sites épirotes de

Dodone, de Phoinicé et de Bouthrôtos et d’une autre du site illyrien d’Olympé.

L’inscription de Dodone (fig. 1 a et b) constitue une décision du koinon des Molosses,

peu avant 330 av. J.-C., d’honorer et d’accorder la politeia à deux personnages qui sont

évergètes des Molosses et bénéficient comme tout Molosse de certains privilèges et de

tous les honneurs accordés aux évergèts qui ont reçu la politeia.

L’inscription de Phoiniké (fig. 2 a et b) est un acte d’affranchissement datée au IIIe

siècle av. J.-C., à une période qui suit la chute de la dynastie éacide en 232, quand les

Chaones, et donc Phoiniké, appartiennent à l’état monarchique ou au koinon des

Epirotes. L’esclave est affranchi et consacré à Poseidon par quelqu’un dont le nom ne

figure pas sur la pierre.

L’inscription de Bouthrôtos (fig. 3a et b), elle aussi, est un acte d’affranchissement,

daté de la période du koinon des Prasaiboi au IIe siècle av. J.-C. L’esclave affranchi est

consacré à Zeus Sôter et doit demeurer auprès de son maître tant que vit celui-ci, mais

pourra, après sa mort, aller où il veut.

L’inscription d’Olympé (fig. 4 a et b), datée à la fin du IVe-IIIe siècles av. J.-C., est, par

contre, une dédicace faite à Zeus par les magistrats de la ville, le politarque, les synarchontes

et le grammateus.

On remarquera la mention de la magis-trature des synarchontes dans cette inscrip-

tion, tout comme dans les deux autres inscriptions de Dodone et Bouthrôtos, ainsi que

de celle des archontes dans l’inscription de Phoiniké. C’est sur ces deux mentions que je

voudrais exprimer mon opinion.

Il est à souligner que ces magistrats figurant dans les inscriptions en question, sont

nombreux : quinze synarchontes dans l’inscription de Dodone et quatre dans celle

d’Olympé. Le fait qu’on en trouve un seul dans l’inscription de Bouthrôtos, ne veut pas

forcément dire que dans le koinon des Prasaiboi il n’y en a pas eu d’autres. En ce qui

concerne les archontes, ils sont au nombre de cinq dans l’inscription de Phoiniké.

Il faut ajouter qu’on est aussi, probable-ment, en présence de l’un de ces magistrats

dans le cas d’une autre inscription de Bouthrôtos, mais, celui-ci, sans être désigné,

cette fois, par le nom de synarchonte ; il figure comme premier témoin et est suivi de

195

l’expression kai tôn allôn poleitân, c’est-à-dire parmi les autres citoyens qui sont quatre

autres témoins. Il va de soi qu’on a tenu à placer en premier ce personnage qui a dû être

plus qu’un simple citoyen.

En ce qui concerne la place des synarchontes, ils suivent les magistrats d’Etat figurant

en têtes des inscriptions, le prostates dans l’inscription de Phoiniké et le politarque dans

celle d’Olympé, et président la liste des témoins dans le cas de l’inscription de Bou-

thrôtos, là aussi étant rangés après le pro-states. Ils sont désignés par l’expression kai

tôn synarchontôn, ce qui veut dire qu’ils partagent l’arché avec les magistrats d’Etat, le

stratège, le prostates ou le politarque et sont distingués des autres témoins par l’expression

kai tôn allôn politân, c’est-à-dire des témoins qui sont choisis parmi les autres citoyens.

Quant aux archontes, tel que ce terme apparaît dans l’inscription de Phoiniké, ils figurent

seuls, comme témoins, à la fin de l’inscription.

La première question qui se pose c’est qu’est-ce que représentent ces deux termes de

synarchontes et d’archontes? Représentent-ils deux magistratures différentes ou bien unemagistrature unique exprimée par deux termes différents ?

Comme a souligné P. Cabanes, l’archontat n’est pas une magistrature connue enEpire, ni chez les Chaones. Thucidide dit pour ces derniers qu’ils sont gouvernés pardeux prostates annuels. De plus, toutes les inscriptions d’affranchissement, où sontcités des témoins, à Bouthrôtos comme à Dodone, commencent par la mention desmagistrats d’Etat, le stratège et le prostates.

L’expression martyres tôn archontôn est courante dans les affranchissements deDelphes, mais là elle signifie simplement qu’il s’agit de témoins des magistrats, en général,et non d’archonte. Dans ces affran-chissements il y a une distinction entre témoins quisont de simples particuliers (idiô-tai) et ceux qui sont pris par les magistrats (archôntes).

Pour ce qui est des synarchontes, il faut dire qu’ils sont connus chez les Molosses depuisle milieu du IVe siècle av. J.-C. sous la forme d’un collège fédératif, composé des représentantsdes ethnies, comme en témoigne l’inscription de Dodone. Les noms de tous les quinzesynarchontes figurant dans cette inscription sont accompagnés de leurs ethniques, ce quin’est pas le cas pour l’inscription de Phoiniké, où seulement le nom du premier des témoinsest accompagné de son ethnique, ni pour le cas de l’inscription d’Olympé, où aucun desnoms des synarchontes n’est pas accompagné d’ethnique. Il est à remarquer qu’en général,les noms des magistrats des villes de l’Illyrie du sud ne sont pas suivis d’ethniques.

Dans le cas de l’inscription de Bouthrôtos, le nom du synarchonte est accompagnéde son ethnique, mais cela, peut-être, parce qu’il témoigne dans cet acted’affranchissement en tant que représentant unique des synarchontes du koinon desPra-saiboi et peut-être, aussi, du fait que le nom du prostates, qui le précède commetémoin, est accompagné de son ethnique.

Quoi qu’il en soit, je suis d’avis qu’il y a un changement de contenu de la fonctionde la magistrature du synarchonte dans un grand koinon comme celui des Molosses et

dans les organisations étatiques de dimensions plus réduites, comme c’est le cas de

celles attestées par les inscriptions de Phoiniké, de Bouthrôtos et d’Olympé.

Faik DRINI

196

Dans l’étude des inscriptions de Bou-thrôtos, nous avons expliqué, P. Cabanes et

moi-même, que les synarchontes dans le petit koinon des Prasaiboi sont de simples magis-

trats, qui partagent l’arché avec le stratège et le prostates dirigeant le koinon et non pas

des représentants des ethnies de ce petit koinon. Chez les Prasaiboi, l’administration de

l’Etat, même de dimensions modestes, rend nécessaire la désignation de « magistrats

associés au travail du stratège et du prostates, que ce soit un ou deux secrétaires, des

spécialistes de l’art militaire (hipparque, navarque et autres officiers), des responsables

de l’administration financière et judiciaire » .

Cette explication est valable même pour le cas d’Olympé et, en général, pour les villes

de l’Illyrie du sud, où les institutions ont dû être élues parmi des couches sociales qui

occupaient une position dominante fondée sur la puissance économique et non pas sur

l’origine et la division en tribus. Partant du fait que l’archontat n’est pas une magistrature

connue en Epire, les termes d’archontes et de synarchontes figurant dans les quatre

inscriptions prises en considération doivent avoir eu, à mon avis, le même sens.

Ce qui attire l’attention en regardant ces quatre inscriptions, c’est que dans trois

d’entre elles, notamment les inscriptions de Dodone, de Bouthrôtos et d’Olympé, les

témoins qui y figurent en tant que synarchontes, sont tous des hommes, ce qui n’est pas

le cas pour l’inscription de Phoiniké, où la liste des témoins se compose de deux hommes

et de trois femmes. Il y a là un problème qui mérite, à mon avis, une discussion.

P. Cabanes trouve à la fin de cette inscription « un problème sérieux ». L’embarras

pour lui ne consiste pas dans le fait que ces trois femmes soient des témoins, ce qui est

déjà attesté par d’autres inscriptions, mais parce que, comme il dit, « il est difficile de

penser que des femmes soient les témoins des magistrats ». Et, pour éviter cet embarras,

il préfère d’introduire une ponctuation entre martyres et tôn arhontôn, pour obtenir par

là une première liste de cinq témoins (deux hommes et trois femmes) qui sont des

particuliers, des témoins privés, et puis une seconde liste de témoins pris parmi les

magistrats dont les noms, selon lui, ont disparu, effacés de la pierre, ou peut-être jamais

gravés, si le lapicide n’a pas achevé son œuvre.

Je ne vois pas un grand inconvénient à accepter l’idée que la femme en Épire partage

l’arché en étant associée, en qualité de spécialiste dans l’administration, au travail des

magistrats d’Etat, le stratège et le prostates, compte tenu de sa place particulière dans

d’autres aspects de la vie sociale et politique de la société épirote. Comme on le sait déjà,

la femme reçoit la citoyenneté, gère seul ses biens, participe aux décisions d’aliénation

d’une part du patrimoine familial et peut aussi témoigner au même titre que les hommes.

Le mode de formulation des deux dernières lignes de l’inscription, martyres tôn

archontôn, conduit, à première vue, à la conclusion que les témoins qui se trouvent au-

dessus de ces deux lignes, deux hommes (Nikarchos Nikomachou et Nikomachos –

père et fils ?) et trois femmes (Mnasareta, Pamfila et Ksenotima), sont tous des archontes

ou bien des synarchontes, en d’autres termes des personnages qui accomplissent des

devoirs au service des magistrats de l’Etat.


197

Il ne serait donc pas convenable, à mon avis, de chercher à tirer de l’inscription en

question une autre conclusion en raison du fait que l’information qu’elle nous fournit

nous semble étonnante, peut-être parce que c’est la première fois que nous la rencontrons,

en proposant une interprétation qui aurait divisé en deux, au moyen d’un point, martyres

et tôn archontôn, pour avoir ensuite une liste de cinq témoins privés, ce qui aurait

dévalorisé la définition comme archontes des femmes en question, mais créerait aussi

la difficulté d’expliquer pourquoi après tôn archontôn ne figure aucun nom d’archonte.

A mon avis, il ne s’agit qu’une seule liste, dont les personnages se succèdent après

la définition « étant, selon la loi, témoins des archontes », donc, des magistrats d’Etat.

L’acte d’affranchissement de Phoiniké constituerait, donc, un nouveau témoignage

du rôle particulier de la femme épirote dans la vie politique de l’Etat de l’Epire, en plus

des témoignages qui se rattachent à la tradition antique. Ce témoignage serait particulier

et enrichissait beaucoup l’image désormais définie du rôle important que la femme

jouait dans la société épirote. Une telle conclusion ne serait ni surprenante ni

inacceptable, si l’on tient compte du fait que la tradition antique témoigne clairement

de la présence de la femme épirote même dans la vie politique jusqu’aux niveaux les

plus élevés de la hiérarchie étatique. Mentionnons à cette occasion les cas d’Olympie,

l’épouse de Philippe II et mère d’Alexandre le Grand, sa fille Cléopâtre, épouse

d’Alexandre II d’Epire, ainsi que les princesses Néréis et Déidamé. Une situation pareille

se retrouve aussi en Illyrie du Sud dans le cas de Teuta, qui est montée sur le trône royal

illyrien comme régente après la mort de son mari, Agron, en 230 av. J.-C.

Faik DRINI

Bashkim LAHI

NJË GRUP AMFORASH NGA APOLONIA(REZULTATE PARAPRAKE TË VITEVE 2003-2008)

Para Luftës së Dytë Botërore, L. Rey ra në gjurmët e një grupi amforash, të vendosura

pranë bibliotekës romake dhe murit të temenosit të Apolonisë. Nga ky moment ne kemi

vetëm një fotografi, në qendër të së cilës është vendosur studjuesi francez1. Në vitin

1958 H. Ceka njoftonte se, gjatë pastrimeve në këtë zonë, në vitin 1948, ai kishte ndeshur

një grup të madh „amforash me majë “,siç i cilësonte ai, të periudhës helenistike2. Me

kalimin e kohës, rreth këtij grupi amforash lindën disa hipoteza, duke i konsideruar ato

herë si grup amforash me karakter religjioz3 dhe herë si dëshmi i një prodhimi lokal4, por

pa argumente të mjaftueshme shkencore. Grupi i amforave u datua në shek. 4 pr. Kr.

Nga informacionet e trashëguara ishte e vështirë të kuptohej nëse kishim të bënim

me një grup amforash të vendosura në disa radhë, apo me një rresht të vetëm amforash,

që shihej në sipërfaqe. Gërmimet e rregullta arkeologjike në këtë zonë filluan në vitin

2003, nën mbështetjen financiare të Institutit Arkeologjik, Tiranë por, për mungesë fondesh,

në vitin 2006, u detyruam t’i ndërpresim ato5. Falë mbështetjes së kolegëve gjerman,

ILIRIA NR. XXXIII

1 Fotografia u prezantua në ekspozitën fotografike, organizuar nga Instituti Arkeologjik, Tiranë,në vitin 2004, me rastin e 80 vjetorit të fillimit të gërmimeve arkeologjike të misionit francez nëApoloni..2 H. Ceka, Mbi historikun e kërkimeve dhe gërmimeve arkeologjike në Apolloni, Buletin iUniversitetit Shtetëror të Tiranës, Seria Shkencat Shoqërore, 4, 1958, 232.3 N. Ceka, Apollonia e Ilirisë, 1982, 40; Ph. Desy, Intervento, Magna Grecia, Epiro e Macedonia,Atti del ventiquattresimo convegno di studi sulla Magna Grecia, Taranto, 5-10 ottobre 1984,Taranto 1985, 415; G. Koch, Albanien. Kunst und Kultur im Land der Skipetaren, Köln 1989, 223.4 A. Mano, B. Dautaj, Përpjekje për një katalogizim të amforave antike nga Dimali, Iliria, 1997, 1-2, 128.5 Projekti ishte konceptuar si bashkëpunim mes Institutit Arkeologjik, Tiranë dhe Laboratorittë Arkeometrisë, pranë Institutit Etnografik, Tiranë, atë kohë institucione të Akademsië sëShkencave, Tiranë. Gërmimet u drejtuan nga autori i këtij artikulli, ndërsa rastuarimi i amforaveu drejtua për një farë kohe nga F. Stamati. Shfrytëzoj rastin të falenderoj gjithë bashkëpunëtorëtshqiptar të këtij projekti: F. Stamati, A. Alcani, F. Karagjozi, E. Shkurti, G. Kosturi, F. Canolli, G.Rrugia, I. Memko.

200

projekti u vazhdua edhe në vitet 2007-20086. Përmes gërmimeve ne synonim të sqaronimkarakterin konstruktiv të këtij grupi amforash, funksionin, raportin e tij me zonën përqarksi dhe kohën e vendosjes së tyre. Qëllimi i dytë kishte të bënte me vetë objektin, pra meamforat, përmes të cilave ne shpresonim të nxirrnim informacione në lidhje me origjinëndhe datimin e tyre, gjë që do të na ndihmonte për të kuptuar më mirë mardhëniet tregtaredhe mënyrën e jetës së qytetit në perudhën për të cilën bënte fjalë ky grup amforash.

Në momentin e fillimit të gërmimeve situata ishte mjaft e turbullt. Brënda një zonetë gardhuar prej rreth 40 m2 (Fig. 3) shihej një grup amforash, të vendosura me kokënga poshtë, por të dëmtuara mjaft nga koha. Sidoqoftë, sondazhet që bëmë në lindje,perëndim, në jug dhe në veri të zonës së gardhuar si dhe prerja rreth 2,5 m e gjërë, qëbëmë pak a shumë në mesin e grupit të amforave, na dhanë informacionet e nevojshme,përmes të cilave ne mund të kuptonim karakterin dhe funksionin e këtij grupi amforash,datimin si dhe raportin e tij me zonë pranë.

Stratigrafia dhe ndërtimiGrupi i amforave shtrihet rreth 10 m në jug të murit të temenosit, pranë biblotekës

romake dhe stoas lindore dhe shkon paralel me këtë të fundit në një largësi rreth 2 m.Gjithë masa e amforave ka formë trapezi me përmasa 21 m e gjatë, 5,60 m – 11 mgjërësi dhe thellësi nga 1,10 m – 1,40 m.

Stratigrafia e këtij gërmimi ndiqet mjaft qartë. Mbi shtresën sterile ishte depozituar,si mbushje, një masë e madhe dheu, brënda së cilës gjëndeshin, të përziera, gjetje tëdatuara nga shek. 5 pr. Kr. deri në mesin e shek. 3 pr. Kr. Mbi këtë mbushje ndeshejnjë shtresë argjile, me trashësi rreth 30 cm, mbi të cilën ishin vendosur amforat në tërështrirjen e tyre. Vendosja e amforave kushtëzohej nga forma e terrenit. Në veri, kuterreni ishte më i lartë, grupi i amforave përbëhej nga dy rreshta, ndërsa në qendër tëgrupit, aty ku terreni zbriste dukshëm, ishin vendosur tre rreshta amforash. Në qendërtë këtij grupimi, gjërësia e grupit të amforave ishte 5,60 m, ndërsa në bazën jugore tësaj, aty ku terreni ishte më i gjërë, gjërësia e këtij konstruksisoni ishte 11 m (Fig. 1, 2).

Vendosja e amforave ndjek një skemë të caktuar. Mbi shtresën argjilore shtrihet rreshtii parë i amforave, me kokë poshtë. Në hapsirën e formuar mes amforave, në të njëtënformë, ishte vendosur rreshti i dyte dhe, mbi të, rreshti i tretë (Fig. 2, 3). Përpara se tëvendoseshin në vendin e tyre, amforat janë mbushur me dhé. Pjesa më madhe e amforaveishin të dëmtuara. Pothuajse të gjitha amforat kishin fundin i prerë dhe, në asnjë rast, nukgjetëm kapakë amforash. Sipas përllogaritjeve tona, aty duhet të kenë qenë vendosur rreth2000-2100 amfora, pjesa më e madhe e të cilave duhet të jenë dëmtuar në kohën e ndërtimittë biblotekës romake. Vendosja e këtij grupi amforash është bërë brënda një kohe dhe nenuk konstatuam ndonjë fazë të dytë apo të tretë ndërtimi.

6 Ndjehem shumë mirënjohës ndaj Henner von Hesberg, DAI, Romë, pa ndihmën e të cilit nenuk do të kishim mundësi të ndiqnim më tej këtë projekt në vitet 2007, 2008 si dhe ndaj ManuelFiedler për pjesëmarrjen aktive në këtë projekt në vitet 2007-2008. Falenderimet e mia i drejtohengjithashtu kolegeve gjerman dhe austriak G. Doehner, H. Kühne dhe A. Steiner për koontributine tyre gjatë gërmimeve në vitet 2007 dhe 2008.

Një grup amforash nga Apolonia

201

Fig. 1.

Bashkim LAHI

202

Vendosja e grupit të amforave shënon fazën fundore të një projekti ndërtimor të zbatuarrrëzë kodrës 104. Dalja jashtë funksioni e murit arkaik të temenosit, si dhe ridimensionimi i

taracës rrëzë kodrës 104, i ka detyruar ndërtuesit të ngrenë një murë të ri taracues, kësaj

radhe rreth 5-6 m larg, në jug të murit arkaik. Për këtë qellim ato kanë prerë rrëzën e kodrës

104 deri në tabanin steril të tokës dhe kanë ndërtuar murin qarkues. Rreth 10 m jug të këtij

muri ato kanë bërë një prerje të dytë, kësaj radhe për të ndërtuar një mur taracimi, i cilësuar

në literatur si stoa lindore. Për fat të keq prerja e dytë nuk mund të ndiqej në tërë gjatësinë dhe

thellësinë e tij, mbasi ajo shtrihet poshtë grupit të amforave. Në përfundim të ndërtimit të

mureve dhe, në përpjekje për të bërë një lloj nivelimi të tarracës, ç’ ka dallohet qartë në profil,

dy prerjet janë mbushur me një masë dheu, të shkriftë, në ngjyrë gri në kafe, që duhet të jetë

përftuar nga prerja e kodrës 104. Brënda kësaj mase dheu ndeshen gjetje të shumta si dhe

gurë të mëdhenj, por pa ndonjë element të veçantë konstruktiv. Faza e tretë e punimimeve ka

të bëjë me vendosjen e amforave. Dheu i shkriftë i mbushjes nuk siguronte stabilitetin e

nevojshëm për masën e madhe të amforave, ndaj ndërtuesit bënë një prerje të cektë brënda

mbushjes dhe, mbi të, vendosen një shtresë argjile rreth 30 cm e trashë. Mbi shtresën kompakte

të argjilës janë vendosur amforat, ndërsa rreshti i sipërm duhet të ketë qenë mbuluar me një

shtresë dheu, për të krijuar nivelin e kalimit. Kultura materiale e gjetur në dheun e

mbushur dhe në shtresën argjilore është pak a shumë e njëkohëshme, ç’ka na bën të

mendojmë se, kjo iniciativë ndërtimore, ku përfshihet muri i ri i temenosit, muri

Fig. 2.


203

mbështetës i stoas lindore si dhe muri i amforave, duhet të jetë realizuar brënda një

faze, ndofta me një diferencë të shkurtër kohe, nga njëri ndërtim në tjetrin (Fig. 4,5).

FunksioniGrupe të krahasueshme amforash janë interpretuar shpesh herë si magazina vere7

ose si monumente religjioze8. Mirëpo, në rastin e Apolonisë, mënyra e organizmit të

këtij grupi, dëshmon për një „mur amforash” 9, i cili duhet të ketë patur dy funksione.

Planvendosja dhe mënyra e organizimit të amforave na bën të mendojmë se, grupi iamforave duhet të ketë shërbyer së pari për drenazhimin e ujrave, që mund të dëmtonin

si taracën buzë kodrës 104 ashtu dhe stoan pranë. Në këtë zonë, në vjeshtë dhe dimërbie shumë shi dhe amforat e konceptuara si enë kapilare, pa funde dhe pa kapakë, por

të mbushura me dhè, mundësonin thithjen e ujrave, si një masë sfungjeri, si dhe rrjedhjen

e tyre, duke penguar kështu derdhjen e ujrave drejt qendrës së qytetit. Ne nuk kemi

gjetur ndonjë kanal shkarkues, ndaj mendojmë se, qarkullimi i ujit nën tokë duhet të

ketë qenë në rrjedhje të lirë. Sa i përket dheut që gjendet mes grupit të amforave dhe

të ashtuquajturës stao, apo mur taracimi, ne besojmë se kemi të bëjmë me një barrierë

(Fig. 6), pra një pengesë e fundit kundër lagështirës që mund të dëmtonte skulpturat

që zbukuronin nishet aty pranë. Ndërkohë, vendosja e amforave në këtë vend duhet të

lidhet edhe me rimodelimin e taracës poshtë kodrës 104, e zgjëruar tashmë nga

perëndimi, ç’ ka do të përcaktonte funkionin e dytë të këtij konstruksioni.

Fig. 3.

7 P. Orlandini, Deposito di anfore ellenistiche in via Polieno, Gela- ritrovamenti vari, Notiziedegli scavi di antichità (NSc), X, 1956, 355; M.Ch. Picard, Circonscription de Paris (Sud), Gallia,XVII, 1959, 293-325; V. Grace, Amphoras and the ancient wine trade, 1961, fig. 63.8 Shih shënimi 3.9 Ky emërtim ndeshet që nga fundi i shek. 19, E. Dressel, Di un grande deposito di anfore rinvenutonel nuovo quartiere del Castro Pretorio, Bullettino della commissione, 7, 1879; R.P. Delattre, Le murà amphores de la colline Saint-Louis à Carthage, Bulletin archéologique, 1894, 89-119.

Bashkim LAHI

204

10 Laubenheimer, La production des amphores en Gaule Narbonnaise, Paris, 1985, 47.11 Grace, 1961, fig. 63.12 Orlandini, 1956, 355-35713 Laubenheimer, 1985, 47.14 F. Tartari, Amfora të muzeut arkeologjik të Durrësit (Përpjekje për një katalog të tyre), Iliria,1982,2, 240-241, flet për 50 amfora transporti të zbuluara nga ai, të cilat autori i ka konceptuar simagazinë uji, ndërsa ne do të mendonim për një sistme drenazhimi.15 N. Cambi, Anfore romane in Dalmazia, Amphores romaines et histoire économique : dix ans de recherches,(Actes du colloque de Sienne, 22-24 mai 1986), Collection de l Ecole Française de Rome, 114, 1989, 311-337.16 E. Dressel, 1879, 3, 129, 130; J. Van der Werf, The amphora wall in the house of the Porch,Ostia, Bulletin antieke Beschaving, Annual Papers on Classical Archaeology, 61, 1986, 96-137;Bonifiche e drenaggi con anfore in epoca romana: aspetti tecnici e topografici, Atti del seminariodi studi Padova 19-20 ottobre 1995, 1998 (Herausgegeber: S.P. Mattioli).17 Picard, 1959, 293-325; Ch. Becker, Cl. Constantin, A. Desbat, L. Jacquin, J.-Paul Lascoux, Le dépôt d amphoresaugustéen de la rue de la Favorite à Lyon, Figlina 7, 65-89; G. Bertucchi, Les amphores et le vin de Marseille VIes. avant J.-C. – II e s. après J.-C., 1992, Revue archéologique de Narbonnaise, suppl. 25, 1992, 78-79; J. Burnouf,F. Laubenheimer, Des vides sanitaire, place Bellecour à Lyon, Les amphores en Gaule, 2, 1998, 175-192;18 Delattre, 1894, 89-117.19 U. Ehmig, Deux assainessements avec amphores à Mayence (Germanie supérieure), Gallia, 59,2002, 233-251.

Bonifikimi dhe drenazhimi përmes amforave të transportit është traditë e njohur mesdhetare,por që nuk është studjuar sa duhet. Shembujt më të hershëm njihen në Gali, në shek. 5 pr. Kr.

dhe në Marsejë në shek. 4 pr. Kr., por në të dy rastet kemi të bëjmë me procese bonifikuese10.Sistemet e drenazhit përmes amforave të transportit ndeshen së pari në peirudhën e hershme

helenistike, me gjetjet në Rodos11, Gela12 dhe Marsejë13. Gjetja në Apoloni, me sa dimë deritani, përfaqëson drenazhin më të madh në botën helenistike dhe një nga më të hershmit. Këto

lloj ndërtimesh janë përdorur shumë në periudhën romake, siç dëshmojnë gjetjet në Shqipëri14,

Kroaci15, Itali16, Francë17, Afrika e Veriut18 deri në Gjermani19.

Fig. 4.


205

Tipologjia e amaforave dhe origjina e tyrePër ndërtimin e murit të amforave ndërtuesit kanë përdorur amfora të tipeve dhe të

origjinave të ndryshme, të importuara në Apoloni në kohë të ndryshme. Rreth 92 % e amforave

i përkasin tipeve greko-italike Will a1/MGS V, Will a2/MGS IV (Tab. I, 1-2), Will C/MGS VI

(Tab. II, 5), ndërsa pjesa tjetër u takojnë tipeve korintike B (4%) (Tab. I, 4), korintike A’ (1%)

(Tab. II, 8), atyre të Kiosit (1%) (Tab. I, 3), të Rodosit (1%) (Tab. II, 7) si dhe një amforë nga

një zonë akoma e panjohur brënda hapsirës egjeane (1%) (Tab. II, 6).

Amforat greko-talike kanë baltë me karakteristika të ndryshme, ku mund të

diferencohen dy zona të mëdha prodhimi. Pjesa më e madhe e amforave greko-italike

duhet të kenë ardhur nga Italina e Jugut, ndofta nga zona e Brindizit dhe/ose Lecce, tënjohura tashmë si zona të mëdha prodhuese 20 – ky grup amforash ka baltë deri diku

rënore në ngjyrë okër në rozë, okër në gri, kafe ose kuqe tulle, në përmbajtje të së cilësdallohen, me mikroskop 1:40, thërmija shamoti, thërmija të bardha, grimca të verdha,

të zeza, fosforishente dhe, në ndonjë rast, fosile guackash të vogla. Për disa amfora

vjen në pyetje origjina e tyre kampane- amforat kanë baltë në ngjyrë të kuqe-tullë me

thërmija të bardha, fosforishente si dhe grimca të imta të zeza vullkanike21.

Fig. 5.

20 Shih, E.L.Will, Greco-Italic Amforas, Hesperia, 51, 1982, 351; E.L.Will, Relaziomi mutue tra le anforeromane, Amphores romaines et histoire économique: dix ans de recherches, (Actes du colloque deSienne, 22-24 mai 1986), Collection de l´école francaise de Rome, 114, 1989, 297; Cuomo 1992, 85.21 Mbi karakteristikat e baltrave në zona të ndryshme shih, Bouard, Meille, Vichy, Picon, 1989,262; N. Cuomo, Les ateliers de potiers en Grande Grèce: quelques aspectes techniques, F.Blondé et J. Perreault, Les ateliers de potiers dans le monde grec aux époques géometrique,archaiques et classique, Actes de la table ronde organisée à l´ecole francaise d´Athene, 2-3octobre 1987, 73; B. Bruno, Aspetti di storia economica dell Cesalpina romana. Le anfore di tipoLamboglia 2 rinvenute in Lombardia, Studi e ricerche della Gallia Cisalpina 7, Roma, 1995, 91.

Bashkim LAHI

206

Tipi karintik A´ ka baltë në ngjyrë lajthi në rozë, të përpunuar shumë mirë, me përmbajtjetë shumta thërmijash me ndriçim dhe pak thërmija në ngjyrë të bardhë dhe gri, që me sa

duket dëshmon për origjinën e saj nga korinti22; amforat korintike të tipit B kanë baltëkuqe në kafe ose ngjyrë lajthi-okër në të verdhë, në përmbajtje të së cilës dallohen

shumë thërmija me ndriçim, thërmija shamoti dhe më pak thërmija të bardha, thërmija gridhe ato në ngjyrë të zezë. Nisur nga karakteristikat e ndryshme të baltrave, tani për tani

është e vështirë të thuhet nëse amforat korintike të tipit B, të dokumentuara në këtë grupamforash, vijnë nga Korinti23 apo nga Korkyra24 ose nga të dy qëndrat prodhuese. Amfora

e Rodit ka baltë poroze, okër në rozë, në përmbajtje të së cilës duken thërmija të rralla nëngjyrë të bardhë, të verdhë dhe shamoti; amfora nga Kiosi ka baltë rënore, në ngjyrë të

kuqe, me shumë glime dhe thërmija në ngjyrë gri, gri në kafe si dhe guriçka të imta në

ngjyrë gri, ngjyrë të bardhë, gri në kafe, të verdhë dhe të zezë.

Vulat shoqëruese të amforave janë të rralla. Nga amforat greko-italike njohim 7 vula të

punuara me gërricje, në qafë, tre prej të cilave kanë një shkronjë, dy të tjera kanë nga dy

shkronja, një e tretë ka tre shkronja, ndërsa një vulë e vetme paraqitet me emër të plotë: E,

MM, KF, A, N, M, I. Ndërkohë janë dokumentuar dhe dy amfora të shoqëruara me dipinti

në qafë, në ngjyrë të zezë dhe të kuqe. Nga amforat e tipit korintik B njohim dy vula me

shtampim, njëra bart dy shkronja IN, ndërsa tjetra ka vetëm shkronjën M. Me shumë

22 C.G. Koehler, Amphoras on amphoras, Hesperia 51, 1982, 285.23 C. G. Koehler, Corinthian A and B Transport Amphoras, Diss. Princeton University 1979, 33–42.24 K.–Rodostamos Dimitris, Recherches archeologiques à Corfous: topographie, questionhistoriques, amphores de transport et commerce antique, Thèse de doctorat en archéologie etcivilisations de l´antiquité, Université de Provence Aix-Marseille 1,1988, 134.

Fig. 6. Profili verior.


207

rëndësi do të konsideronim një vulë të ndeshur tek amfora e rodit, e cila mund të na

ndihmojë dhe në datimin e këtij sistemi. Në vegjen e kësaj amfore gjëndet vula e shtampuar,

në dy rreshta, […]… K R A T E S dhe P A N A M O U, ndërsa në shpatull një mbishkrim në ngjyrë

të zezë, i dëmtuar, ku lexohen vetëm dy gërma MS, të vendosura në krye të shkrimit.

Amforat e ndeshura në Apoloni njihen në Shqipëri dhe, më tej, në pellgun

adriatiko-mesdhetar. Gjetjet greko-italike janë të krahasushme me ato të

dokumentuara në Lezhë25, Durrës26, Margelliq27, Vlorë28, Dimal29, Finiq30,

Selcë31 dhe, jashtë Shqipërisë, në Greqi32, Itali33, Kroaci34, Mali i Zi35, Francë36,

Fig. 7. Profili jugor.

25 Muzeu Historik, Lezhë, nr. inv. 218/b.26 Muzeu arkeologjik, Durrës, Nr. Inv. Dr. 2001, 54 dhe Dr. 2002, 14251.27 N. Ceka, Amfora antike nga Margëlliçi, Iliria, 1986, 2, nr. 52.28 Muzeu i Apollonise, Triport 1975, Nr. Inv. 158; Triport 1984, Nr. Inv. 30; Treport 1984, Nr. Inv. 30,6.29 B. Dautaj, Aspekte të jetës ekonomike në Dimal, Iliria VI, 1976, 151, tab. II,6.30 F. Boschi, I materiali della casa die due peristili: note preliminari, S. de Maria e Sh. Gjongecaj,Phoinike II, 2001, 37, Anm. 26.31 Ceka, 1985, 67, tab. XXXVII, 1.32 E.Vanderpool, J.R. McCredie, A. Steinberg, Koroni: A Ptolemaic camp on the east coast ofAttica, Hesperia, XXXI, 1962, 38, Tab. 22, 44.33 Sidomos gjetjet në Secca di Capitello, ku janë dokumentuar mbi 50 amfora greko-italike të tipit Will a1si dhe ato në Gela, Sicili, shih: H. Blanck, Der Schiffsfund von der Secca di Capistello bei Lipari,Mitteilungen des deutschen archaeologischen Institus, Roemische Abteilung, 85, 1978, 91-111; M.Cavalier, Relitto della Secca di Capistello, Archeologia subacquea 2, Bolletino dÁrte, Suppl. al n. 29,53-61; Orlandini, 1956, 355-357; më tej shih: Ph. Desy, Réflexions sur l´économie et le commerce deSallentine hellénistique. À propos dámphores inédites de Gallipoli e dÚgento, LÁntiquité classique,52, 1983, 178, tab. II, 6; A. Toniolo, Le anfore di Adria (IV-II secolo a.c.), 2001, Typ 1 dhe 2.34 I. Radic, O Nalazima antickih brodskih zrtvenika u podmorju istocnog jadrana, Vjesnik, XXI, 1988,47, tab. 2,2; B. Kirigin, Grèko –italske amfore na Jadranu, Archeoloski Vestnik, 45, 1994, 15-24.35 Në muzeun arkeologjik në Budva është eskpozuar një amforë e tipit greko-italik Will a1.36 M.A. Tchernia, Direction des recherches archéologiques sous-marines, Gallia, XXVII, 1969,496, fig. 51 ; B. Liou, Direction des recherches archéologiques sous-marines, Gallia, 33, 1975, 604,fig. 42,1; Y. Solier, Découvert dínscriptions sur plombs en écriture ibérique dans un entrepôt dePech Maho (Sigean), Revue archéologique de Narbonaise, XII, Paris, 1979, 91, fig. 21.

Bashkim LAHI

208

Spanjë37 dhe Egjypt38. Amforat e tipit korintik B i ndeshim jo vetëm në bregdetsi Durrrës39, Triport40, Finiq41, Butrint42 por, dhe në prapatokë siç është rasti iSelcës43 dhe, jashtë Shqipërisë, në Greqi, Itali deri në Afrikën e Veriut44.Amforat e rodit janë të njohura në Shqipëri, sidomos nga fundi i shek. 3 pr.Kr.45. Forma korintike A´ ndeshet për herë të parë në Shqipëri, ndërsa ajo eKiosit mbetet gjithnjë një formë me qarkullim të rrallë në vendin tonë.

Me përjashtim të amforës të tipi korintik A´46 dhe, ndofta, ndonjë amforë e tipit korintikB, që janë amfora vaji, gjithë amforat e tjera janë përdorur për transportin e verës.

DatimiAmforat e dokumentuara në Apoloni kanë përiudha të ndryshme qarkullimi dhe

duhet të kenë hyrë në tregun apoloniat në kohë të ndryshme. Forma greko-italike Willa – MGS IV dhe MGS V - ka qarkulluar nga fundi i shek. 4 pr. Kr.deri në gjysmën eparë të shek. 3 pr. Kr.47. Forma e Kiosit përfshihet në variantin e dytë të këtij tipi, i cili

Fig. 8.

37 J. M. Nolla Braufau, Las ánfora romanas de Ampurias, Ampurias, 1974, 147-197.38 J.-Y. Empereur, Les amphores complètes du musée dÁlexandrie: Importation et production locales, Commerceet artisanat dans l Alexandrie hellénistique et romaine, Actes du Colloque dÁthènes, 1998, fig. 3.39 F. Tartari, 1982,2, 243, fig. 2.40 V. Bereti, Amfora trasporti të zbuluara në vendbanimin e Treportit, Iliria, 1992, 1-2, 138, tab. III, 50.41 F. Boschi, 2001, 37, Anm. 26; G. Lepore, Le altre tombe di età ellenistica, S. De Maria, Sh.Gjongecaj, Phoinike III, Rapporto preliminare sulle campgne di scavi e ricerche 2002-2003,125.42 Muzeu Arkeologjik, Tiranë, nr. inv. 16556.43 Ceka, 1985, 121, tab. LXXI, 1.44 Dimitris, 1988, 163.45 B. Lahi, Amfora transporti të shekujve 3-1 pr. Kr. në Shqipëri, Tiranë 2009, 55-58.46 Më tej, Koehler 1982, 284 -29247 Will 1982, 344; A. Tchernia, Le vin de lÍtalie Romaine, Ecole Française de Rome, 1986, 48;Empereur, Hesnard, 1987, 29; Ch. Vandermersch, Vins et amphores de grande Grèce et de SiciliIVe-IIIe s. avant J.-C., Naples, 1994, 83; ders. Au sources du vin romain dans le Latium et lCampania à l´époque médio-républicaine, Ostraka, X, 2001, 173.


209

dëshmohet mjaft mirë nga çereku i tretë i shek. 4 pr. Kr.deri në mesin e shek. 3 pr.

Kr.48. Amforat e tipit korintik B me nr. inventiari Ap. 2004, 2/13 dhe Ap.2005, 3/18

janë të krahasueshme me amforat korintike të tipit B të dokumentuara në Via Polieno,

Gela (Siçili) dhe të datuara në fillim të shek. 3 pr. Kr., apo diçka më heret se viti 280 pr.

Kr.49. Amfora e vogël e tipit korintik B me nr.inv. Ap. 2005, 3/18 dëshmon për një fazë

të vonë të prodhimit të këtij tipi, ndofta në gjysmën e dytë të shek. 3 pr. Kr.50. Tipi

koritnik A´ gjen paralelen e vet krahasuese me një gjetje në anijën e mbytur në Savalletri(Brindizi), datuar në periudhën 280 pr. Kr.-250 pr. Kr. 51. Një informacion tjetër plotësues

mund të marrim nga amfora e rodit e prezantuar në Tab. II, 7. Amfora me buzë tëfryer dhe vegje me profil të rrumbullakosur dëshmon për një formë të zhvilluar të këtij

tipi, i cili duhet të jetë hedhur në qarkullim diku mes fazës së parë dhe fazës së dytë tëprodhimit të amforave të rodit.52. Siç e theksuam dhe më sipër, kjo amforë shoqërohet

me dy vula, njëra në shpatull, në formë dipinti, ndërsa tjetra në vegje, në formë tështypur. Vula në vegje bart emrin e dëmtuar […]..ΚΡΑΤΕΣ, ndërsa në rreshtin e dytë

lexohet qartë ΠΑΝΟΜΟΥ, emri i muajit të kalendarit rodian53. Grace dhe Empereur-Hesnard janë të mendimit se, muaji rodian shfaqet në vulat e amforave rodiane aty

rreth vitit 240 pr. Kr.54, ndërsa Finikielsztejn është i mendimit se, muaji rodian me

germa të plota duhet të jetë shfaqur në vulat e amforave mes datave 249/248- 234 pr.

Kr., pra në fazën Ic të qarkullimit të amforave rodiane55. Sa i përket emrit në rreshtin

e parë, është e vështirë të thuhet diçka e saktë. Sidoqoftë, forma e amforës do të na

nxiste që emrin e plotë të rreshtit të parë ta kërkonim diku mes fazës së parë dhe fazëssë dytë të prodhimit të amforave rodiane, ç’ ka përligjë edhe praninë e muajit kalendarik

rodian. Për fazën I vjen në pyetje eponymi Δαμοκρατης I, datimi absolut i të cilitkërkohet në periudhën 244-236 pr. Kr.56 ndërsa për fazën IIa do të kujtonim eponymin

48 Grace, 1961, Abb. 63; Empereur, Hesnard, 1987, 11, 21-22, 67, Abb. 17; P. Monsieur, Uneamphore de Chios au Musée de Tournai, Lántiquité classique, LIX, 1990, 243 dhe literaturae cituar prej tij.49 Orlandini 1956, 355, 357.50 Dimitris 1988, 152.51 R. Auriemma, Reliti lungo la costa occidentale dellÁdriatico, Les routes de lÁdriatikantique (Actes de la table ronde de 18 au 22 septembre 2001, Zadar), Bordeaux-Zadar, 2001(2006), 168, fig. 3.52 G. Finkielsztejn, Chronologie détaillée et révisée des éponymes amphoriques rhodiens, de270 à 108 av. J.-C. environ, Premier bilan, BAR International Series 990, 2001,50, pl. B, fig.14.53 A. E. Samuel, Greek and roman chronology. Calendars and years in classical antiquity,München, 1972, 109.54 V. Grace, Revisions in early hellenistic chronology, Mitteilungen des deutschenarchäologischen Instituts, Athenische Abteilung, 89, 1974, 197, not. 17; J.-Y.Empereur, A.Hesnard, 1987, 14, 15, 18, 20.55 G. Finkielsztejn, 2001, 188.56 G. Finkielsztejn, 2001, 188.

Bashkim LAHI

210

Φιλοκρατης, që ka ushtruar aktivitetin e tij diku rreth vitit 240 pr. Kr.57. Në këto

rrethana, jemi të prirur që datimin e „murit të amforave” ta kërkojmë pas mesit të

shek. 3 pr. Kr., ndofta në çerekun e tretë të shek. 3 pr. Kr.

Konteksti topografikNe besojmë se, ndërtimi i „murit të amforave” lidhet ngushtë me riorganizimin e

taracës në jug të kodrës 104. Në fund të shek. 4 pr. Kr. – gjysma e parë e shek. 3 pr.

Kr. Apolonia përjetonte një fazë lulëzimi dhe vetë qytetit me sa dukej po shtrihej

dalëngadalë drejt pjesës jugore të tij. Tarraca pranë kodrës 104 ishte një vend ideal,

me pamje të mrekullshme nga deti. Pranë saj ndodhej zona e shenjtë, stoa lindore, si

dhe porta lindore e qytetit, përmes së cilës bëhej lidhja me prapatokën e afërt. Në këtorrethana taraca dhe vetë zona e shenjtë duhet të kenë marrë dimension të ri në periudhën

helenistike. Në favor të rivlersimit urbanistik të taracës dëshmon dhe një fragmentrruge, i dokumentuar gjatë gërmimeve tona në vitin 2008, rreth 10 m në jug të murit të

amforave. Ky fragment është pjesë e rrugës magjistrale P-L, një pjesë e së cilës ështëzbuluar në vitet 50-të të shekullit të kaluar. Trakti i rrugës i dokumentuar nga ne gjëndet

rreth 2 m më poshtë se niveli i kalimit tek muri i amforave, ç’ ka do të thotë se, tërëteraca në jug të kodrës 104 duhet të ketë qenë organizuar në teraca të vogla me

orientim VL-JP. Nisur nga rezultatet e deritanishme mund të themi se, muri i temenosit,

muri i teracimit, i njohur si stoa lindore, si dhe ndërtimi i « murit të amforave » duhet t´i

përkasin të njëjtit projekt ndërtimor, i zbatuar në një shtrirje kohore akoma jo shumë të

qartë, por që duhet të ketë përfunduar diku rreth çerekut të tretë të shek. 3 pr. Kr.

Aspekte të karakterit ekonomiko-tregtarAmforat e gjetura në Apoloni janë një pikë e mirë referimi përmes të cilave mund

të kuptohen më mirë lidhjet tregtare të këtij qyteti me botën greko-romake. Siç e

përmendëm edhe më sipër, rreth 92% e amforave të nxjerra gjatë gërmimeve duhet të

jenë importuar nga Italia ndërsa pjesa tjetër, rreth 8% kanë origjinë nga bota greke.

Rreth 98% janë amfora vere, ndërsa vetëm 2% e tyre mund të lidhen me importet e

vajit. Ky është një informacion mjaft interesant, përmes të cilit ne mund të kuptojmë jo

vetëm historinë ekonomike të qytetit, por edhe karakterin e mardhënieve tregtare të tij

në periudhën e hershme helenistike. Vera greke ka hyrë në tregun ilir mjaft herët,

sëpaku që në periudhën arkike58 ndaj, dokumentimi i një sasie të madhe amforash

transporti vere në murin e amforave të Apolonisë, nuk është për tu çuditur. Tjetër

pamje kemi për amforat e vajit, të cilat dëshmohen shumë rrallë në Shqipëri59. Në këtë

rast ofrohen dy alternativa spjeguese: ose nevojat e tregut për vajin e ullirit plotësoheshin

57 V. Grace, 1974, 197, not. 17; G. Finkielsztejn, 2001, 18158 Albanien. Schätze aus dem Land der Skipetaren, Ausstellungskatalog, Hildesheim 1988, 54.59 Lahi, 2009, 137-138.


211

nga prodhimi lokal, ose vaji i ullirit nuk ishte pjesë e kuzhinës ilire gjatë kësaj periudhe.

Nga Plini mësojmë se, ulliri nga Italia përdorej për prodhimin e vajit, ndërsa ulliri në

anën tjetër të Adriatikut dhe të deti Jon preferohej për ushqim60.Forcimi i mardhënieve tregtare mes Apolonisë dhe Italisë, ç’ ka reflektohet edhe

përmes grupit të amforave të Apolonisë, është refleks i transformimeve politike qëndodhen në botën romake në fund të shek. 4 pr. Kr. – fillimi i shek. 3 pr. Kr. Apoloniatët

duhet ta kenë kuptuar shpejt situatën e re ekonomiko-politike dhe pasojat e pritëshme,duke u orientuar në kohë drejt botës së re të përtej detit, por pa harruar lidhjet e vjetra

me Greqinë61.

60 Plin. NH, XV, IV, 16,17.61 Lidhjet tregtare mes Ilirisë së Jugut dhe Italisë së Jugut njihen së paku që nga periudha evonë e bronxit, M. Korkuti, Marrëdhëniet midis dy brigjeve të Adriatikut Jugor në kohën eBronzit dhe të Hekurit, Iliria, 1985, 1, 93-102; këto lidhje bëhen akoma më të forta nga shek. 4 pr.Kr., S. Islami, S. Anamali, M. Korkuti, F. Prendi, Les Illyriens, Tirana, 1985, 79.

Bashkim LAHI

EINE AMPHORENGRUPPE VON APOLONIA(VORLÄUFIGE ERGEBNISSE DER AUSGRABUNGEN 2003-2008)*

Die ersten Informationen über die sehr interessanten Befunde wurden von H. Cekaim Jahr 1958 veröffentlicht (siehe Notiz 2), und mit der Zeit entstanden mehrere

Hypothesen dazu: Die Ansammlung von Amphoren wurde ohne hinreichendeArgumentation als kultisch bedingt angesehen (siehe Notiz 3) oder als Beweis für eineeinheimische Amphorenproduktion herangezogen (siehe Notiz 4); die Datierung wurde

in das vierte Jh. v. Chr. gelegt.Im Jahr 2003 fasste der Autor den Plan, hier Nachgrabungen durchzuführen. Von

2003 bis 2005 wurde dieses Projekt vom Archäologischen Institut Albaniens finanziell

unterstützt, im Jahr 2006 mussten die Ausgrabungen wegen mangelnder Finanzenunterbrochen werden. Es gelang jedoch, eine Unterstützung von deutscher Seite zufinden, um das Projekt im Jahr 2007-2008 weiter zu verfolgen*.

Als die Ausgrabungen im Jahr 2003 begonnen wurden, bot sich eine wenig klareSituation innerhalb einer umzäunten Fläche von etwa 40 m2 dar (Photo 1). AusSondagen im Osten, Westen, Süden und Norden der umzäunten Fläche und aus einem

Ost-West-Schnitt fast in der Mitte dieser Amphorengruppe mit einer Breite von etwa2,5 m erhielt der Autor die notwendigen Informationen, durch die er diese Gruppe vonTransportamphoren, die Anlage selber, die Funktion und ihre topographische

Einbindung besser verstehen konnte.

Stratigraphie und Konstruktion

Die Ansammlung von Amphoren verläuft in einem Abstand von ca. 2 m parallelzur rückwärtigen Stoa-Stützmauer der südlichen Terrasse nahe dem Hügel 104 undist im Süden etwa 10 m von der Temenosmauer entfernt.

Die ganze Masse der Amphoren liegt auf einer Fläche im westlichen Teil der Terrasse;sie hat eine trapezoidale Form mit den Massen 21 m (Länge) x 5,60-11 m (Breite) undsie geht zwischen 1,10 m und 1.40 m tief (Abb.1 und Abb. 2).

Die Amphoren selber sind fast vollständig „kopfunter” in zwei bis drei Reihenplatziert (Photo 2, 3). Vor dem Einbau wurden die Amphoren an Ort und Stelle mit

* Der Autor fühlt sich besonders Henner von Hesberg dankbar verpflichtet, der sichfür die Fortsetzung dieses Projekts ab 2007 stark engagiert hat, und auch ManuelFiedler, der ab 2007 Mitglied der Arbeitsgruppe war und mit dem er wertvollewissenschaftliche Diskussionen führen konnte.

213

Erde als konstruktives Element gefüllt. Während der Ausgrabung wurden nur sehrwenige abgebrochene Spitzen von Amphoren festgestellt, und Deckel von Amphorenwurden überhaupt keine gefunden. Gemäss der Berechnungen des Autores wurden

für diesen Aufbau ca. 2000-2100 Amphoren verwendet. Unglücklicherweise wurdedie Anlage durch den Bau der Bibliothek im 2. Jh. n. Chr. stark beschädigt.

Gemäss dem Autor ist diese Anlage über der Baugrube der östlichen Stoa und der

Temenosmauern errichtet worden, und sie stellt den dritten Schritt einer Bauinitiative

in diesem Gebiet dar. Die Erbauer mussten zuerst in den nahegelegenen Hügel einen

Einschnitt bis zum gewachsenen Boden führen, um die Temenosmauer zu errichten.

Etwa 10 m südlich von diesem Schnitt haben die Erbauer höchstwahrscheinlich einen

zweiten Schnitt gemacht – leider ist er nicht klar erkennbar, weil er unter den Amphoren

durch führt -, um die sogenannte Stoa-Stützmauer errichten zu können. Als die beiden

Bauten errichtet wurden, füllte man diese beiden Gräben mit Erde, um das Terrain zu

nivellieren. Etwas später, über diese Schicht sind dann die Amphoren in 2 bis 3 Schichten

gestellt worden. Damit diese Gruppe von Amphoren stabil sein konnte, mussten die

Erbauer einen Teil des nivellierten Geländes abgraben und darüber eine Lehmschicht

von etwa 30 cm auslegen (Photo 4, 5). Am Schluss ist die oberste Amphorenlage mit

einer Erdschicht überdeckt worden, um ein Gehniveau zu schaffen. Durch die

Ausgrabungen ist keine zweite oder gar dritte Bauphase angetroffen worden, und

soweit man bis jetzt sehen kann, scheint diese „Mauer” in einem Zug, innerhalb einer

Phase, gebaut worden zu sein. Die verschiedenen Amphorentypen mit den

verschiedenen Laufzeiten beweisen keine verschiedenen Bauphasen, sondern sie

beweisen, dass die Erbauer in der Stadt alte und neue Amphoren gesammelt haben,

um die nötige Anzahl von Amphoren zusammen zu bekommen.

Die Funktion

Aus der Konstruktion ersieht man klar, dass wir es hier mit einer Anlage mit zwei

Funktionen zu tun haben, die in der Fachliteratur als “Mauer von Amphoren” bezeichnet

wird (siehe Notiz 9). Der Autor meint, dass wir es hier erst mit einer Art von Drainage

zu tun haben. In der Regenzeit fliesst hier viel Regenwasser von den benachbarten

Hügeln hinunter bis zur Agora, und die Erosion stellte eine grosse Gefahr dar. Die

Schräge der Terrasse wurde also durch diese Masse von Amphoren verkleinert, und

das Wasser konnte nicht schnell fliessen. Die Amphoren selber, mit abgeschnittenen

oder -gebrochenen Füssen und ohne Deckel waren als Rohrgefässe konzipiert, durch

die das Wasser tief in die Erde hinunter fliessen konnte, statt die Agora zu

überschwemmen; das vom Hügel fließende Wasser konnte so keinen Schaden mehr

für das umliegende Gebiet bringen. Durch diese Masse von Amphoren ist auch das

Terrain erhöht worden, was mit der Vergrösserung der Terrasse nach Westen zu tun

haben wird. Die Erde zwischen der Amphorenanlage und der rückwärtigen Stoa-

Stützmauer hat der Autor als letzte Barriere gegen die Feuchtigkeit und gegen den

Bashkim LAHI

214

Druck, der von der Terrasse an die Stoa-Stützmauer stösst, interpretiert (Photo 6).

Vergleichbare Drainagesysteme trifft man in Rhodos (siehe Notiz 11), Gela (siehe

Notiz 12) oder Marseille (siehe Notiz 13) an. Der Autor ist jedoch der Meinung, dass

die Anlage von Apollonia die grösste ihrer Art in der hellenistischen Welt ist und

zudem eine der ältesten und die einzige, die sich bis heute erhalten hat. In römischer

Zeit scheint diese Art der Konstruktion vermehrt angewendet worden zu sein, wie

man besonders anhand von Befunden in Albanien (siehe Notiz 14), Kroatien (siehe

Notiz 15), Italien (siehe Notiz 16), Frankreich (siehe Notiz 17), Nordafrika (siehe Notiz

18) bis hin nach Deutschland (siehe Notiz 19) sehen kann.

Typologie und Herkunft der Amphoren

Um die Amphorenmauer zu errichten, haben die Erbauer verschiedene Typen von

Amphoren verwendet, die zu verschiedenen Zeiten nach Apollonia importiert worden

waren. Etwa 92 % von 179 ausgegrabenen Amphoren gehören zum graeco-italischen

Typ Will a1/MGS V, Will a2/MGS IV (Taf. I, 1-2), Will c/MGS VI (Taf. II, 5) –

hauptsächlich von Süditalien und nur wenige Stücke aus dem Gebiet von Kampanien.

Weitere ca. 4% sind dem korinthischen Typen B (Taf. I, 4 ) zuzuordnen; momentan

lässt sich nicht sagen, ob die in Apollonia gefundenen Amphoren des Typs Korinth B

aus Korinth (siehe Notiz 23), aus Korkyra (siehe Notiz 24) oder aus beiden

Herstellungsgebieten stammen, weil sie in zwei verschiedenen Arten von Ton hergestellt

sind. Je 1% ist dem Typ Korinth A’ zuzuordnen (Taf. II, 8), kommt aus Chios (Taf. I, 3),

aus Rhodos (Taf. II, 7) und aus einem noch nicht bekannten Herstellungsort des

ägäischen Gebietes (Taf. II, 6).

Datierung der Anlage

In dieser Anlage wurden verschiedene Typen von Amphoren angetroffen, die man

im allgemeinen vom Ende des 4 Jhs. bis zur Mitte der 3. Jhs. v. Chr. datieren kann. Die

graeco-italischen Formen Will a – MGS IV und MGS V sind vom Ende des 4. Jhs bis zur

ersten Hälfte des 3. Jhs v. Chr. zu datieren (siehe Notiz 47). Die Form von Chios gehört

zur zweiten Variante der chiotischen Amphoren, die ab dem dritten Viertel des 4 Jhs. v.

Chr. bis zur Mitte des 3. Jhs v. Chr. gut belegt ist (siehe Notiz 48). Der korinthische Typ

B mit der Inventarnummer Ap. 2004, 2/13 und Ap.2005, 3/18 sind vergleichbar mit

den korinthischen Amphoren Typ B von Via Polieno, Gela (Sizilien), wo sie am Anfang

des 3. Jhs v. Chr., etwas früher als 280 v. Chr., datiert sind (siehe Notiz 49). Die kleinen

Amphoren vom korintischen Typ B mit Inventarnummer Ap. 2005, 3/18 spricht aber

für eine spätere Herstellungsphase, vielleicht in der zweiten Hälfte des 3. Jhs v. Chr

(siehe Notiz 50). Der Typ Korinth A´ ist mit den in einem von 280-250 v. Chr. zu

datierenden Schiffswrack von Savalletri (Brindisi) gefundenen Amphoren vergleichbar

(siehe Notiz 51). Zusätzliche Informationen für die Datierung dieser Anlage kommen

von einer rhodischen Amphore mit der Inventarnummer Ap-2007, 1658, gestempelt


215

von Δαμοκρατης I oder Φιλοκραϖτης im Monat Παυαμος (Taf. II, 7), die der Autor als

Stütze für die Datierung der ganzen Anlage kurz nach der Mitte des 3. Jhs. v. Chr., etwa

im dritten Viertel des 3 Jhs. v. Chr., benutzt hat (siehe Notiz 52-57).

Topographische Einbindung und Handelsaspekte

Der Bau der Amphorenmauer ist eng mit dem Wiederaufbau des westlichen Teils

der Terrasse neben dem Hügel 104 und mit der neuen Temenosmauer verbunden.

Ende des 4. bis in die erste Hälfte des 3. Jhs v. Chr. erlebte Apolonia seine Blütezeit, und

die Stadt sollte sich vielleicht nach Süden ausdehnen. In diesem Kontext könnte die

Terrasse südlich von Hügel 104 und das Temenosgebiet selbst eine neue Bedeutung

bekommen haben. Zu Gunsten von dieser These spricht auch ein Stück Strasse, das

wir auf dieser Terrasse, etwa 10 m südlich der Amphorenmauer, angetroffen haben.

Nach bisheriger Vorstellung dürften die Terrassenmauer, die sogenannte Stoa-

Stützmauer und diese Anlage zum gleichen Bauprojekt gehören und fast zur gleichen

Zeit gebaut worden sein.

Die in Apollonia gefundenen Transportamphoren stellen einen Referenzpunkt dar,

durch den die Handelsbeziehungen zwischen Apollonia und der griechischen und

römischen Welt besser verstanden werden können. Wie schon erwähnt wurde, sind

etwa 92% der freigelegten Amphoren von Italien importiert worden, und der Rest, also

etwa 8%, stammen ursprünglich aus der griechischen Welt. Etwa 98% sind

Weinamphoren, die Öltransportamphoren sind ganz selten, sie sind etwa nur mit 2%

in dieser Anlage repräsentiert.

Die Verstärkung der Handelsbeziehungen zwischen Apolonia und Italien, die auch

diese große Amphorenanlage widerspiegelt, ist ein Reflex der politischen

Veränderungen am Ende des vierten Jhs v. Chr. und am Anfang des dritten Jhs v. Chr.

Es scheint, dass die Apolloniaten diese oekonomisch-politische Situation und ihre

möglichen Folgen schnell verstanden haben, in deren Verlauf sich die alten

Beziehungen zum griechischen Mutterland abschwächten.

Bashkim LAHI

216

TAB. I


0 5

1 2

34

217

TAB. II

Bashkim LAHI

56

78

0 5

ILIRIA NR. XXXIII

Saimir SHPUZA

IMPORTIMI DHE PRODHIMI I VERËS DHE VAJIT NËILIRINË E JUGUT (SHEKUJT III-I P.E.S.)

HyrjeVera dhe vaji kanë qenë prodhime të rëndësishme në antikitet. Përveç rolit të tyre

ushqimor, ato luanin edhe role të tjera kryesore. Për shembull vera përdorej në

ceremonitë fetare, mortore dhe në mjekësi, ndërsa vaji për parfume, në mjekësi, për

ndriçim si dhe për të lyer trupin. Kjo shumëllojshmëri funksionesh bënte që në treg të

kishte një kërkesë të vazhdueshme për të dyja këto prodhime.

Në këtë punim do të merremi me importet dhe prodhimin lokal të verës dhe vajit në Ilirinë e

jugut gjatë shekujve III-I p.e.s. Një gjë e tillë kushtëzohet nga materiali i pasur amforik që disponojmëpër këtë periudhë kohore. Materiali më i rëndësishëm na vjen nga gërmimet e kryera në qendrat

kryesore si Bylisi1, Shkodra2, Apollonia3, Durrësi4 dhe Finiqi5, por nuk do të lëmë jashtë vëmendjesedhe materialin që na vjen nga site të tjera si Dimali6, Margëlliçi7, Treporti8 në mënyrë që të mund

të paraqesim një kuadër gjeografik sa më të gjerë. Duhet të theksojmë se materiali amforik i

përftuar nga gërmimet e disa siteve të tjera ka mbetur pa u botuar por të dhënat që kemi në

dispozicion shërbejnë për të krijuar një ide fillestare mbi këtë aspekt të ekonomisë ilire9.

1 B. Vrekaj, Tipare të qeramikës së zbuluar në Bylis, Iliria, 1997, 1-2, f. 167-205.2 B. Lahi, Amfora transporti II-I p.e.s. zbuluar në Shkodër, Iliria, 1992, 1-2, f. 97-115.3 B. Vrekaj, Katalog amforash të gjetura në Apolloni, Iliria, 1993, 1-2, f. 161-199; J.-L. Lamboley,B. Vreka, Premiers resultants des fouilles franco-albanais à Apollonia (1993-1996) : Lacéramique, në P. Cabanes (dir.) L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité, Actes du IIIecolloque international de Chantilly (16-19 octobre 1996), Paris, 1999, p. 189-204.4 F. Tartari, Hedhurinë me qeramikë lokale nga Durrësi, Iliria, 1977-1978, 7-8, f. 217-224; F.Tartari, Amforat e Muzeut Arkeologjik Durrës, Iliria, 1982, 2, f. 241-279.5 F. Boschi, G. Giannotti, Primi dati sui materiali, S. De Maria, Sh. Gjongecaj (ed.) Phoinike 3,Bologna, 2005, f. 94-97.6 B. Dautaj, A. Mano, Përpjekje për një katalogizim të amforave antike nga Dimali, Iliria,1997, 1-2, f. 127-166.7 N. Ceka, Amfora antike nga Margëlliçi, Iliria, 1986, 2, f.71-89.8 V. Bereti, Amfora transporti të zbuluara në Triport, Iliria, 1992, 1-2, f. 129-147.9 Shih gjithashtu B. Lahi, Amfora transporti të shekujve III-I pr. Kr. në Shqipëri, Tiranë, 2009.

220

Periudha historike që kemi zgjedhur të trajtojmë përkon me kohën kur prodhimet

italiane po përhapeshin në masë drejt tregjeve provinciale10. Një rol kryesor në eksportin

e këtyre prodhimeve drejt Adriatikut lindor pati edhe vendndodhja e vreshtave kryesore

të Italisë së kësaj kohe rreth zonës së Lacios dhe kryesisht përgjatë bregdetit të

Adriatikut11. Ky fakt e bëri më të lehtë eksportin e tyre drejt Ilirisë. Por përveç kushteve

ekonomike që çuan në një rritje të prodhimit dhe eksportimit të prodhimeve italiane pati

dhe një kuadër gjeopolitik që luajti rol jashtëzakonisht të madh. Krijimi i provincës romake

të Maqedonisë në vitin 148 p.e.s. ngjan me një moment deçisiv në transformimin e

kulturës materiale të Ilirëve. Në këtë kohë vihet re prania gjithnjë e në rritje e mallraveitaliane në këtë territor. Kjo periudhë përkon edhe me një paqe relative që kish arritur të

siguronte Roma në Adriatik pasi kishte eliminuar dinastitë ilire, maqedonase si dhe zhdukupiraterinë. Ky kuadër politik si dhe afërsia mes Gadishullit Italik dhe brigjeve ilire krijuan

kushtet ideale për rritjen e shkëmbimit të mallrave përmes Adriatikut.Siç u shprehëm më lart, amforat, duke qenë mbartësit kryesorë të këtyre produkteve

që vinin nëpërmjet detit, përbëjnë informacionin kryesor për të kuptuar tregtinë antike tëIlirëve si dhe për të njohur zhvillimin e këtyre shkëmbimeve tregtare në qytetet e Ilirisë

së Jugut. Për këtë arsye ne do të bazohemi gjerësisht tek informacioni që ato na ofrojnë12.

Në këtë punim përveç importeve, të cilat nuk mbulonin çdo nevojë të popullsisë me vaj

dhe verë, do të trajtojmë edhe prodhimin vendas. Fatkeqësisht nga ky aktivitet prodhueslokal nuk kemi shumë të dhëna. Megjithatë bazuar në ato pak gjetje arkeologjike që lidhen

me prodhimin e verës dhe vajit si dhe në bazë të burimeve të shkruara historike13 do të

përpiqemi nxjerrim të dhënat e mundshme dhe të hedhim hipotezat e para në këtë drejtim.

ImportetShpërndarja e verës dhe vajit italian nuk kryhet në një territor të panjohur nga

tregtarët antikë. Kolonët korintas dhe korkyras ishin të parët që integruan bregdetin e

Adriatikut lindor në një rrjet të gjerë shkëmbimesh me botën greke. Këto koloni u bënë

Ky libër, për herë të parë sjell një kuadër të përgjithshëm të qarkullimit të amforave të transportitnë Ilirinë e jugut gjatë shekujve që ne kemi marrë në shqyrtim. Përveç botimeve të deritanishmeautori merr në konsideratë edhe materiale të pabotuara deri me sot. Gjej rastin të falenderojautorin e këtij libri për komentet dhe ndihmën që më ofroi gjatë shkrimit të këtij artikulli.10 A. Tchernia, Le vin de l’Italie Romaine : essai d’histoire économique d’après les amphores,Collection de l’école Française de Rome, 261, Rome, 1986, f. 58.11 A. Tchernia, Le vignoble italien du Ier siècle avant notre ère au IIIe siècle de notre ère :Rèpartition et évolution, në M.-Cl. Amouretti, J.-P. Brun (èd.) La production du vin et de l’huileen Méditerranée, Bulletin de correspondance hellénique, Supplément XXVI, Paris, 1993, f. 285. 12 Shih F. Zevi, Appunti sulle anfore romane, I. La tavola tipologica del Dressel, ArcheologiaClassica, 1966, XVIII, f. 208-247.13 Për autorët antikë do ti referohemi vëllimit Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë. Burime tëzgjedhura për histroinë e Shqipërisë, vëll. I, Tiranë, 1965, përgatitur nga F. Prendi, H. Ceka, S.Islami, S. Anamali. Në rast të kundërt do të citojmë të plotë botimin prej nga është marrë referenca.

Importimi dhe prodhimi i verës dhe vajit në Ilirinë e Jugut

221

dhe përçuese të verës dhe vajit grek tek Ilirët që jetonin në brendësi të territorit. Në

fakt, amforat Korintike A dhe B përveçse në Apolloni14 dhe Durrës15, i kemi gjetur dhe

në nekropolin ilir të Belshit16, në Klos17, Dimal18, Berat19, Margëlliç20, Treport21 dheButrint22. Në një periudhë të mëvonshme, në fillim të helenizmit, bie rëndësia e importevekorintase23 dhe shohim një fluks importesh nga ishujt e Egjeut, ku rolin kryesor e luanRodi. Sasia e madhe e amforave të këtij ishulli na vërtetohet edhe nga shumëllojshmëriae vulave që janë gjetur në to24. Edhe prodhimet Egjeane, ashtu si dhe ato korintasegjetën përhapje në brendësi të territorit, kryesisht në qendrat e zhvilluara të Dimalit,Shkodrës, Antigonesë, Finiqit dhe Butrintit. Përveç amforave të Rodit qarkullojnë edheato të ishujve të tjerë të Egjeut si Tasosit, Kosit dhe Samosit. Ndërsa amforat e Kiositqë eksportonin verën e njohur të këtij ishulli i gjejmë vetëm në Durrës pasi kjo lloj vereishte e një cilësie shumë të lartë dhe për rrjedhojë konsumohej vetëm në qytetet kujetonin elita shumë të pasura.

Fundi i shekullit III p.e.s. është shumë i rëndësishëm përsa u takon shkëmbimevetregtare në Adriatik. Në këtë kohë fillon të dobësohet monopoli egjean. Ky fakt ishterezultat i politikës tregtare që ndoqën Roma dhe Athina në kuadër të riorganizimit tëtregtisë në Mesdhe si dhe pasojë e orientimit të tregtisë së Rodit jo më drejt Mesdheutperëndimor por drejt Levantit dhe Aleksandrisë25. Në këto kushte tregtarët italikë tëverës dhe vajit monopolizuan tregtinë e këtyre rajoneve që mbetën jashtë influencëssë Rodit. Italianët e vendosur që në shekullin e II p.e.s. në Iliri luajtën dhe rolin kryesornë futjen e verës italike në këto territore. Ky monopol shprehet nëpërmjet prezencësnë sasi të madhe të amforave greko-italike. Këto amfora, prodhuar në shekujt III-IIp.e.s. në Siçili dhe Magna Grecia26, dëshmojnë dhe për shkëmbimet e para në masë

14 A. Mano, Nekropoli i Apollonisë. Tuma I /gërmime të viteve 1958-1959, Iliria, 1971, 1,f. 163 ; A. Mano, Tregtia dhe arteriet tregtare në Ilirinë e Jugut, Iliria, 1976, 6, f. 114.15 F. Tartari, Amforat e Muzeut Arkeologjik… f. 242.16 N. Ceka, Venbanimi i hapur pranë qytezës ilire të Belshit, Iliria, 1974, 3, f. 438.17 L. Papajani, Qyteti ilir në Klos, Iliria, 1974, 4, f. 457.18 B. Dautaj, Aspekte të jetës ekonomike në Dimal, Iliria, 1976, 6, f. 150.19 H. Spahiu, Rezultatet e gërmimeve të vitit 1974 në Kalanë e Beratit, Buletin Arkeologjik,1975, 5, f. 78.20 N. Ceka, Amfora antike nga Margëlliçi…f. 71.21 V. Bereti, Amfora transporti…f. 130.22 A. Nanaj, Amforat arkaiko-klasike te Butrintit, Iliria, 1995, 1-2, f. 149.23 Megjithëse rëndësia e amforave të Korintit bie ato vazhdojnë jenë të pranishme në këtëterritor por në sasi shumë të pakët. Shih B. Lahi, Amfora transporti të shekujve III-I…, f. 40-46.24 A. Mano, Vula amforash të pabotuara, Buletin i Universitetit të Tiranës. Seria e ShkencaveShoqërore. 1963, 2, f. 137-151.25 G. Finkielsztejn, Politique et commerce à Rhodes au IIe siècle a. J.C., A. Bresson, R. Descat(ed.), Les cités d’Asie Mineure occidentale au IIe siècle a. J.C., Ausonius Publications, Etudes8, Bordeaux, 2001, f. 193-195.26 M.T. Cipriano, M.-B. Carre, Production et typologie des amphores sur la côte adriatique del’Italie, në Amphores romaines et histoire économique, dix ans de recherche : actes ducolloque de Sienne * (, 22-24 mai 1986* ), Rome, 1989, f. 90. Autorët mendojnë dhe për njëprodhim në bregdetin Adriatik të Italisë duke supozur si atelje prodhuese qytetin e Adrias.

Saimir SHPUZA

222

ndërmjet dy brigjeve të Adriatikut duke reflektuar situatën politike në rajon. Amforat

greko-italike i gjejmë pothuajse në të gjitha qendrat ilire. Duke ditur se rolin kryesor në

shpërndarjen e prodhimeve e luanin kolonitë greke të Durrësit27 dhe Apollonisë28,mund të themi se në këtë kohë lidhjet e tyre me Greqinë ishin dobësuar duke u orientuar

më tepër drejt Italisë. Siç dihet nga burimet historike, edhe në aspektin politik këto dykoloni kishin krijuar lidhje duke shkëmbyer delegacione si dhe duke shërbyer si bazat

kryesore të zbarkimit të trupave romake.Pas daljes nga qarkullimi të greko-italikeve, amforat Dressel, Lamboglia dhe ato të Brindizit

janë bartësit kryesorë të vajit dhe verës gjatë dy shekujve të fundit para erës sonë. (Fig. 1)Prodhimi i amforave Dressel 1 përgjatë bregdetit të Tirrenit ishte shumë i rëndësishëm

në shekullin e I p.e.s. Ky prodhim në sasi të madhe bëri që amforat të ishin prezenteedhe në pjesën adriatikase të Italisë29. Në Ilirinë e Jugut këtë lloj amfore e gjejmë të

pranishme kryesisht në qytetet e mëdha si Durrësi, Apollonia, Bylisi dhe Shkodra. Ndërsaamforat Lamboglia 2, të cilat prodhoheshin në pjesën adriatikase të Italisë i kemi gjetur

në Apolloni30, Vlorë, Selcë, Shkodër31, Lezhë, Durrës32, Butrint dhe Sarandë33.Në fakt Dressel 1 dhe Lamboglia 2 i gjejmë vetëm nëpër qytetet kryesore, ndërkohë

që greko-italiket gjejnë përhapje në shumë qendra ilire të brendësisë së territorit.Ndoshta braktisja e pjesës më të madhe të qendrave ilire si pasojë e administrimit të ri

romak bëri që jeta të përqëndrohej vetëm në qendrat kryesore, prandaj dhe këto amforagjejnë shpërndarje të limituar.

27 Në Durrës amforat greko-italike janë përdorur edhe si urna, siç dëshmojnë gjetjet në nekropol.Për këtë shih H. Hidri, Nekropoli antik i Dyrrahut, Iliria, 1986, 2, f. 109. Mbi fillimet e këtyreamforave në Durrës shih E. Shehi, I rapporti commerciali di Dyrrachium e di altre cittàdell’Illyricum del sud con i centri del Mediterraneo (III secolo A.C. – III secolo D.C.), në S.Santoro, M. Buora (ed) Progetto Durrës: L’indagine sui beni culturali albanesi dell’Antichitàe del Medioevo: Tradizioni di studio a confronto, Trieste, 2003, f. 39-56.28 Në Apolloni kemi një sistem drenazhimi të krijuar vetëm me amfora greko-italike (Shih artikulline B. Lahi në këtë numër, f. 195-213).29 A. Tchernia, Le vin de l’Italie Romaine… f. 47. Duke u bazuar në këtë fakt, A. Tcherniamendon se fabrikimi i amforave Dressel 1 u shtri deri në Italinë e jugut.30 J.-L. Lamboley, B. Vrekaj, Premiers résultats des fouilles franco-albanaises à Apollonia, nëP. Cabanes (dir.), L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité, Actes du IIIe colloque deChantilly (16-19 octobre 1996), Paris, 1999, f. 195-203.31 B. Lahi, Amfora transporti… f. 107. Rasti i Shkodrës është i veçantë sipas B. Lahit sepseduket sikur një prej amforave eshtë diçka mes Dressel 1C dhe Dressel 6. Përsa i takon tipit tëamforës Dressel 1C është konkluduar së fundmi se ajo shërben për transportin e salcave tëpeshkut, më konkretisht për garum, dhe jo për verën siç mendohej deri më sot. Për këtë problemshiko R. Etienne, F. Mayet, Le vin Hispanique, Paris, 2000, f. 74.32 F. Tartari, Amforat e Muzeut Arkeologjik… f. 239-279.33 Për më tepër mbi prodhimin e amforave në bregdetin Adriatik të Italisë shih M. T. Cipriano, M. -B. Carre,Production et typologie des amphores sur la côte Adriatique de l’Italie, në Amphores romaines et histoireéconomique, dix ans de recherche : actes du colloque de Sienne * (, 22-24 mai 1986* ), , Romë, 1989, f. 67-104.


223

Një amforë tjetër e periudhës

republikane, e pranishme në Iirinë e

Jugut, është ajo e Brindisit. Megjithësekjo amforë është prodhuar në bregun

adriatik të Italisë dhe ishte e orientuarpër tu eksportuar drejt Lindjes, e

gjejmë në sasi shumë të paktë në Ilirinëe Jugut, vetëm në Bylis34 dhe

Shkodër35. Ndërkohë që edhe tekstete autorëve antikë dëshmojnë për

ekzistencën e rrugëve tregtare mesdy brigjeve. Vetë Straboni thekson se

ndërmjet Brindisit dhe Dyrrachiumit

ekzistonte një rrugë detare tregtare36,

paralelisht me një të dytë po ngaBrindisi drejt brigjeve të Epirit, në malet

Akrokeraune37. Prania e kësaj amfore

është tregues i importit të vajit të ullirit

italian në Iliri dhe në gjithë MesdheunLindor në përgjithësi38. Përsëri

burimet historike dokumentojnëtransportet e mallrave nga Brindisi.

Një tekst i Plinit tregon sesi vera dhevaji eksportoheshin përtej Adriatikut39.

Përsa u takon amforave të tjera që qarkullonin në këtë kohë në Adriatik, numri ityre është i paktë. Për shembull në Shkodër janë gjetur amfora Pascual 1, Dressel 28,

Dressel 19, Dressel 2040 dhe amfora të vjetra të Tripolit41. Rasti i Shkodrës është

34 B. Vrekaj, Tipare të qeramikës… f. 169.35 B. Lahi, Amfora transporti… f. 106.36 Straboni VI, 3, 5: “Në Brendesi njeriu mund të hypi në anije për të kaluar në bregun ekundërt, në dashtë në drejtim të maleve Keraune dhe brigjeve të Epirit e të Helladës, qëgjenden pas këtyre maleve, në dashtë në Epidamn. Kjo rrugë e fundit është më e gjatë setjetra, sepse është njëmijë e tetëqind stade. Megjithatë këtë rrugë e benë shpesh, sepse kyqytet është vendi më i përshtatshëm për tregëtinë midis popujve të Ilirisë dhe Maqedonisë”.37 Për më shumë informacion mbi këto rrugë tregtare shih: P. Arnaud, Les routes de la navigationantique, Paris, 2005, f. 200.38 J. Lund, Transport amphorae as evidence of explitation of italian wine and oil to theeastern Mediterranean in the hellenistic period, në Between Orient and Occident. Studies inhonour of P.J. Riis. The National Museum of Denmark, Copenhagen, 2000, f. 84.39 Plini II, 6.3 : “Në territorin e Brindisit dhe Pulias, transportohen mbi kurrizin e gomerëvederi në det vaji dhe vera.”

Fig. 1. Shpërndarja amforave republikane.

Saimir SHPUZA

224

shumë specifik sepse na prezanton një situatë krejtësisht të ndryshme krahasuar me

qytetet e tjera ku mbizotëron vaji italian. Megjithëse sasia e këtyre amforave është e

parëndësishme, prania e tyre është shumë domethënëse pasi këto amfora janë dëshmie importeve të para të vajit dhe verës në Iliri nga Gadishulli Iberik dhe nga Afrika e

veriut. Kjo situatë shpreh ndryshimet rrënjësore që solli prezenca romake në fushënekonomike, duke integruar qytete si Shkodra në një rrjet shkëmbimesh perandorake

mesdhetare, shumë më të gjerë nga periudha paraardhëse, si dhe tregon për lidhje tëforta ekonomike me provincat e tjera të Perandorisë Romake.

Megjithatë nga një vëzhgim i përgjithshëm i kuadrit të shkëmbimeve që na ofrojnëamforat vihet re se pjesa më e madhe e importit të verës është me origjinë nga Italia

e jugut, vetëm gjatë shekullit të I p.e.s. fillojnë importet edhe nga Italia e veriut, ndërkohëqë importet e vajit janë shumë më të pakta krahasuar me ato të verës42.

Përveç amforave, në transportin e verës dhe vajit, kanë ekzistuar edhe mjete të tjera.Është përsëri Straboni që shprehet se Ilirët transportonin verën me fuçi druri të cilat më

pas i vendosnin nëpër qerre, dhe se këtë mall e shkëmbenin me skllevër, kafshë dhelëkura kafshësh43. Gjithashtu, siç referon Varroni, edhe lëkurat e kafshëve përdoreshin

për tu mbushur me verë44. Pra edhe këto mjete kanë luajtur rol të rëndësishëm në

transportin e verës dhe vajit por që fatkeqësisht nuk lënë asnjë gjurmë arkeologjike.

Paralelisht me importet e vajit dhe verës në qytetet e Ilirisë së jugut vëmë re dheimportet e salcave të peshkut. Në bazë të origjinës së amforave që mbartnin këtë lloj

produkti (Dressel 7-11 dhe 21-22) duket se furnizuese kryesore ishte Spanja. Ky faktështë më i dukshëm në qytetet e Shkodrës dhe Durrësit45. Salcat kryesore që njiheshin

në botën romake ishin garum, allec, muria dhe liquamen46. Autorët antikë flasinshumë për këto lloj salcash, sidomos për garum-in që konsiderohej si një produkt

shumë i shtrenjtë të cilin vetëm të pasurit mund ta blinin47. Duke marrë parasysh këtë

të dhënë nga autorët antikë mund të shpjegojmë sasinë e paktë të këtij prodhimi në

40 Amfora e tipit Dressel 20C, është e vetmja nëpërmjet së cilës është eksportuar vaji i Betikësdrejt Mesdheut deri në shekullin e III e.s. Për këtë problem shiko R. Etienne, F. Mayet, L’huileHispanique, Paris, 2004, f. 53.41 B. Lahi, Amfora transporti…f. 109.42 B. Lahi, Amfora transporti të shekujve III-I ...., f. 135-137.43 Straboni VIII, 2.44 Varron, Économie rurale, II, 6, 5, éd. Ch. Guiraud, Paris, Les Belles Lettres, 1985.45 Ashtu si Dressel 20C edhe Dressel 7-11 konsiderohet si amforë e Betikës por që ka shërbyerpër eksportimin e salcave të peshkut që prodhoheshin në këtë rajon. Shiko R. Etienne, F.Mayet, Salaisons et sauces de poisson Hispaniques, Paris, 2002, f. 122.46 R.I. Curtis, The production and commerce of fish sauce in the Western Roman Empire: Asocial and economic study. Disertacion, 1978.47 Plini XXXI, 94, éd. Hubert Zehnacker, Paris, Les Belles Lettres, 1983 ; Seneque, Questionsnaturelles, 95.25, éd. P. Oltramare, Paris, Les Belles Lettres, 1961; Martial, Épigrammes, XIII,102, éd. H.J. Izaac, Paris, Les Belles Lettres, 1973.


225

territorin ilir, vetëm në qytetet ku kishte një elitë të pasur. Sidoqoftë, megjithëse e

pakët në sasi prania e këtyre prodhimeve të veçanta tregon për hapjen e tregut ilir

edhe ndaj prodhimeve të tilla të sofistikuara që nuk njiheshin më parë por që ndërkohëpo merrnin rëndësi në gjithë tregun romak. Në provincën e Dalmacisë është vërtetuar

nga burimet historike48 dhe arkeologjike49 se shumë villae rusticae i prodhonin vetë

këto lloj salcash peshku. Përsa i takon territorit të Ilirisë së jugut ne nuk njohim ende

vila që të kenë shërbyer për një prodhim të tillë. Megjithatë nuk e përjashtojmë si

hipotezë pasi deti dhe peshku nuk mungonin, por mbetet për të parë nëse u përvetësua

teknika e përpunimit nga vendësit.

Prodhimi lokalSiç u shprehëm dhe më lart e kemi shumë të vështirë të flasim për prodhimin

vendës. Megjithatë duke mbledhur ato pak të dhëna arkeologjike që kemi në dispozicion

së bashku me burimet antike mund të hedhim disa hapa të parë në këtë drejtim.

Që në periudhën pararomake jemi në dijeni të faktit se paralelisht me importet e

verës greke dhe prodhimeve të Apollonisë dhe Durrësit, vetë Ilirët prodhonin një verë

të tyren nga mjalti. Kjo e dhënë na vjen nga Aristoteli i cili thekson se ishte një prodhim

primitiv i verës dhe se rezultati ishte një pije shumë e fortë dhe shumë e ëmbël50.

Fatkeqësisht, nuk jemi në gjendje të flasim mbi raportin mes prodhimit vendës dhe atij

Tabelë e shpërndarjes së amforave të shekujve III-I në Ilirinë e jugut

48 Plini XXXI, 8(43).49 R. Matijasiæ, Oil and wine production in Istria and Dalmatia in Classical antiquity and theearly Middle Ages, në M.-Cl. Amouretti, J.-P. Brun (èd.) La production du vin et de l’huile enMéditerranée, Bulletin de correspondance hellénique, Supplément XXVI, 1993, f. 247-261.50 Aristoteli 832 a, 22: “Thonë se tek Ilirët e quajtur taulantë, bëjnë verë nga mjalti: pasi i shtrydhinhojet (mjaltit) i hedhin ujë dhe e ziejnë në kazan gjersa të mbetet gjysma. Këtë e hedhin ndër enë prejbalte, dhe e lënë gjersa të mbetet gjysma, pastaj lëngun e shtien ndër enë prej druri. Këtu thonë se elënë të fermentojë për një kohë të gjatë dhe bëhet si verë, dhe bile një verë e ëmbël dhe e fortë”.

Saimir SHPUZA

226

të importuar, por në pamje të parë duket se në qendrat e urbanizuara prodhimet greke

të verës dhe vajit ishin gjithmonë e pranishme. Në një situatë të tillë mendojmë se kjo

verë primitive konsumohej vetëm në brendësi të territorit.Edhe italikët e vendosur në këto territore kishin njohuri të mira për tokat dhe natyrën

e Ilirisë, siç e tregon dhe një tekst i Strabonit51. Me shumë mundësi këta tregtarë

italikë njohuritë e tyre mbi veçoritë klimaterike të këtij territori i vunë në funksion të

prodhimit bujqësor. Këtë gjë e tregon edhe aplikimi nga ana e tyre e një sistemi të ri

kadastrash52, veprim që çoi në një shfrytëzim më të mirë të prodhimeve bujqësore,

përfshi këtu dhe vreshtarinë dhe ullinjtë. Po ti shtojmë këtij fakti dhe transformimet në

teknologji që sollën romakët mund të supozojmë se ka ekzistuar edhe gjatë periudhës

romake një prodhim vendës i vajit dhe i verës.Nga Plini mësojmë se vera më e njohur ilire ishte balisca53. Kjo vreshtë që ishte

bërë e njohur në territorin e Dyrrachiumit ishte eksportuar edhe në Romë, paraperiudhës së Augustit. Plini thekson se kjo lloj bime ishte shumë e ngjashme me

cocolubilis që rritej në Spanjë dhe njihej në Romë falë karakteristikave të saj : pjellorinëdhe rezistencën54. Sipas J. André, emri basilisca, është një fjalë ilire dhe do të thotë

« bimë me vila »55. Me sa duket, konsumimi i madh i verës që bëhej në Romë kish

bërë të mundur edhe importimet e vreshtave nga provincat. Edhe Kolumnela flet për

verën balisca, i cili e quan një verë të cilësisë së dytë por që vjetërohet shumë mirëdhe pas pesëmbëdhjetë vjetësh nuk dallohej më nga verërat e cilësisë së parë56.

Duhet të kemi gjithashtu parasysh se përveç këtyre verërave që njiheshin ngaautorët antikë ekzistonte një shumëllojshmëri verërash lokale që prodhoheshin në sasi

të vogla dhe të panjohura nga ne. Mungesa e burimeve historike, apo dhe mungesa e

51 Straboni VII, 317 : « Gjithashtu i ngrohtë dhe frytdhënës është ky vend (Iliria), se është plotme ullishta e me vreshta të mira përveç në disa vende të pakta, ku toka është fare e ashpër…Sa për tokën përtej bregdetit, është gjitha malore, e ftohtë dhe shpesh bie dëborë, edhe mëtepër nga veriu, aq sa vreshtat janë të rralla, si në vëndet malore dhe ato fushore ».52 Kadastrat romake deri më sot i kemi gjetur vetëm në Epir, shih: E. Giorgi, Analisi preliminaresull’appoderamento agrario di due centri Romani dell’Epiro : Phoinike e Adrianopoli, AgriCenturiati. An International Journal of Landscape, 2004, 1 f. 6-26.53 Plini XIV, 2(4) : « Qytetarët e Dyrrahut lëvdojnë baliskun, të cilin në Spanjë e quajnëkokolob. Kokrat i ka më të rralla dhe nuk do t’ia dijë as nga vapa, as nga era e jugut ; ështëarmiku i kokës, jep prodhim shumë».54 Për këtë verë shih dhe R. Étienne, L’origine épirote du vin de Bordeaux antique, në P.Cabanes (dir.) L’Illyrie méridionale et l’Epire dans l’Antiquité, actes du colloque international(Clermont-Ferrand * , 22-25 octobre 1984* ), , Clermont-Ferrand, 1987, f. 242.55 J. André Contribution au vocabulaire de la viticulture : les noms des cépages, Revue desEtudes Latines, 1952, 30, f. 149 ; Nga ana tjetër autorët e vëllimit Ilirët dhe Ilira tek autorëtantikë shprehin mendimin se fjala balisk lidhet me fjalën e sotme shqipe e bardhë. Gjithashtuata theksojnë se një vresht me karakteristikat e baliskut rritet edhe sot në Shqipëri dhe sequhet vlosh, shih Ilirët dhe Ilira tek autorët antikë, Tiranë, 1965, f. 198.56 Columelle, De l’agriculture, III, 21, 10, éd. E. de Saint-Denis, Paris, Les Belles Lettres, 1969.


227

getjeve të amforave lokale nuk do të thotë domosdoshmërisht dhe mungesë të verës

lokale57. Sipas Marcialit, çdo municip romak kishte dhe prodhimin e tij lokal të verës58.

Gjithashtu njihen rastet kur vera, ashtu si dhe vaji prodhoheshin me metoda shtëpiake,

sidomos në krahina shumë të varfra59. Katoni60 dhe Plini61 na njoftojnë për dy lloje të

tilla verërash, lora dhe vappa. Këto verëra ishin të një cilësie shumë të ulët dhe meshumë pak jetëgjatësi. Ato konsumoheshin shumë nëpër territoret rurale.

Elemente të tjera që flasin indirekt në favor të një prodhimi lokal të verës janë objektetmetalike që shërbenin për krasitjen dhe vjeljen e rrushit62. Objekte të tilla metalike duket

se janë gjetje të zakonshme për shumë qendra në Iliri si për shembull Gjoricë63, Irmaj64,Dimal65, Selcë66 dhe Antigone67. Në antikitet shohim përdorimin e disa varianteve të

këtyre veglave në varësi të moshës së vreshtit dhe madhësisë se tij68. (Fig. 2.)

Sikurse për verën, edhe për vajin kemi informacion se para ardhjes së romakëve,

gjatë periudhës klasike, në Epir dhe Maqedoni prodhohej një lloj vaji prej yndyrnash

me origjinë shtazore69. Këtyre varianteve alternative që njiheshin në këto territore, po

ti shtojmë edhe faktin se vënia në funksionim e një punishteje vaji kërkonte një investim

shumë të madh, dhe se vetë pema e ullirit kërkonte shumë kohë për të dhënë prodhim,

arrijmë në mendimin se tregu vendës plotësohej pjesërisht nga importet, të pranishme

57 A. Tchernia, Le vin de l’Italie Romaine…, f. 222-223.58 Martial, Épigrammes, XIII, éd. H.J. Izaac, Paris, Les Belles Lettres, 1973.XIII, f. 103-127.59 D. P. S. Peacock, Pottery in the Roman World, an ethnoarcheological approach, London,New York, 1982, f. 37.60 Caton l’Ancien, De l’agriculture, 25, éd. R. Goujard, Paris, Les Belles Lettres, 1975.61 Plini XIV, 125. Madje Plini jep edhe disa detaje mbi llojet e rrushit që ekzistonin në këtë territorpor që sot ne nuk jemi në gjendje ti identifikojmë: “Rrushi helvola shquhet pë rngjyrën e tijndërmjet të purpurit dhe të zezës, ngjyrë kjo që, duke u ndryshuar shpesh, bëri që disa nga kyrrush të quhet variana. Nga të dy llojet kërkohet i ziu. Që të dy japin prodhim një herë në dyvjet, por vera del më mirë kur vera është më e pakët. Edhe rrushi precia përëhet nga dy lloje,që dallohen nga madhësia e kokrrave të tyre; është shumë i degëzuar dhe kokrat e tij janëshumë të dobishme, kur ruhen në qypa balte; gjethja e tij i përngjan gjethit të selinës.”62 Dallohen tre lloj veglash të tilla. Për më tepër shiko Ch. Vernou, A la recherche des outilsantiques de vignerons, në J.-P. Brun, M. Poux, A. Tchernia (éd.), Le vin. Nectar des DieuxGénie des hommes. Strasbourg, 2004, f. 250.63 A. Bunguri, Gjetje nga varreza e Gjoricës së Poshtme (Rrethi i Dibrës), Iliria, 1992, 1-2,tab. II/2.64 F. Prendi, Dh. Budina, Kalaja e Irmajt, Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, 1963, 4,tab. XIII/a 1-3.65 B. Dautaj, Zbulimi i qytetit ilir Dimal, Iliria, 1972, 2, tab. VI/1.66 N. Ceka, Qyteti ilir në Selcën e poshtme, Iliria, 1972, 2, tab. VIII/7.67 Dh. Budina, Antigonea, Iliria, 1972, 2, fig. 40/1-3.68 Shih M. Cl. Amouretti, La viticulture antique: Contraintes et choix techniques, në Revuedes etudes anciennes, 1988, 90, f. 5-17.69 J. André, L’alimentation et la cuisine à Rome, Paris, 1961, p. 185; J. P. Brun, Le vin et l’huile dansla Mediterranée antique. Viticulture, oléiculture et procédés de fabrication, Paris, 2003, f. 123.

Saimir SHPUZA

228

në qytetet kryesore, si dhe nga një prodhim individual i vajit të ullirit. Shembujt arkeologjikë

për të ilustruar prodhimin individual apo familjar të vajit të ullirit janë shumë të paktë, mund

të përmendim një trapetum të zbuluar vitet e fundit në fushën e Vrinës pranë Butrintit.

VulatInformacion shumë të rëndësishëm mbi importet dhe prodhimin vendas të verës

dhe vajit na japin dhe vulat që janë gjetur në amfora70. Është e qartë se shumica e

Fig. 2. Vegla per krasitje.

70 Mbi vulat amforike shih: A. Mano, Vula amforash të pabotuara, Buletin i Universitetit të Tiranës.Seria e Shkencave Shoqërore, 1963, 2, f. 137-151 ; F. Tartari, Amforat e muzeut…f. 268-270 ; M. Buora,Sui raporti tra Alto Adriatico e costa albanese /I secolo a.C. – I secolo d.C., në S. Santoro, M. Buora(ed) Progetto Durrës: L’indagine sui beni culturali albanesi dell’Antichità e del Medioevo: Tradizionidi studio a confronto, Trieste, 2003, f. 39-56 ; B. Lahi, Amfora transporti të shekujve III-I pr. Kr...., f. 144-146. Në fund të artikullit kemi paraqitur një tabelë me gjithë vulat e amforave republikane.


229

emrave që paraqiten në amforat e periudhës republikane u takojnë prodhuesve italikë,

disa duken se kanë origjinë greke dhe vetëm një emër është me origjinë ilire, GENTI.

Amfora që mbart këtë emër vjen nga Durrësi71. Është vërtetuar që në shumicën erasteve vulat mbartin emrin e prodhuesit. Por ekziston edhe një debat mes studiuesve

mbi masën e përfshirjes së këtyre prodhuesve në aktivitetin tregtar. A ishin ata vetë qëe tregtonin mallin e tyre apo ky aktivitet kryhej nga persona të tjerë? Në mënyrë të

përgjitshme vihet re se tregtarët italianë që u vendosën në provincat e sapokrijuararomake kryenin si prodhimin ashtu edhe tregtimin e mallit, ndërkohë që në periudhën

perandorake krijohen profesionet e mirëfillta të negotiatores dhe mercatores72.

PërfundimeSi përfundim, shekujt III-I p.e.s. shënojnë në mënyrë të qartë rritjen e

konsiderueshme të importeve të prodhimeve italiane drejt Ilirisë, si rrjedhojë e rritjes

së frekuencës së transporteve detare si dhe falë aktivitetit të tregtarëve italianë të

vendosur në këto territore.Për më tepër, kontrolli romak i territoreve të Ilirisë çoi në integrimin e tyre në një

rrjet shkëmbimesh tregtare të një shkalle shumë të gjerë, siç ishin marrëdhëniet tregtareme Afrikën dhe gadishullin Iberik. Ky integrim tregtar pasuroi, veç të tjerash, edhe

tregun vendës me prodhime të panjohura më parë siç ishin salcat e peshkut. Në këtopërfundime nuk mund të lëmë pa theksuar edhe rolin që kanë luajtur portet kryesore të

Ilirisë në këto shkëmbime të gjera tregtare. Rolin kryesor e kanë luajtur padyshim

portet detare të Durrësit e Orikumit si dhe ato lumore të Apollonisë e Lezhës73. Në

periudhën perandorake ky integrim në tregtinë e gjerë mesdhetare do të jetë akoma

më i madh falë një organizimi më të sofistikuar politik, fiskal dhe ushtarak nga ana e

Romës e cila garantonte furnizimin me verë dhe vaj të qendrave të mëdha provinciale.Nga ana tjetër autorët antikë dhe disa të dhëna arkeologjike të veçuara na bëjnë të

mendojmë se edhe vetë Ilirët kishin prodhimin e tyre lokal, si të verës ashtu edhe tëvajit. Për momentin mund të themi se ky prodhim kishte karakter individual apo ndoshta

lokal. Më të sigurt jemi për faktin se këto territore asnjëherë nuk duket të kenë luajtur

rolin e një eksportuesi kryesor të verës apo vajit në Perandorinë romake. Mbeten

ende për tu konsideruar informacionet që do të na sjellin gërmimet e mëtejshme në

territorin rural, të cilat deri më sot kanë qenë shumë të mangëta, si dhe botimet e

ardhshme mbi amforat. Këto informacione do të qartësojnë se kush luante rolin kryesor

në tregun ilir, importet apo prodhimi lokal! Pjesërisht këto aspekte do të sqarohen edhe

71 F. Tartari, Amforat e muzeut…f. 268.72 J. Andreau, Grand commerce et “commerce de proximité”, Pallas, 2004, 66, f. 137.73 Mbi portet e Ilirisë së jugut në antikitet shih: P. Cabanes, Les ports de l’Illyrie méridionale,në Cl. Zaccaria (ed.), Strutture portuali e rote maritime nell’Adriatico di età romana, AntichitàAltoadriatiche, XLVI, Trieste - Roma, 2001, f. 121-136.

Saimir SHPUZA

230

me gjurmimin dhe studimin e rolit prodhues të vilave në këtë territor të cilat janë

entitete ekonomike shumë të rëndësishme por ende në fazën fillestare të studimit.

Indeks i vulave të amforave republikane


IMPORT AND LOCAL PRODUCTION OF WINE AND OILIN THE SOUTH ILLYRIA (III-I CENTURIES B.C.)

Wine and oil were important components of life during the Antiquity. For that,

there was always a great demand for them on the markets.

This study takes in consideration the period from the IIIrd to the Ist century BC. We

possess considerable information from amphorae of this period found in sites in

Albania. The amphorae are the most important element on the study of ancient economy,

more precisely in our case, for the study of the import and production of oil and wine.

The span of time we choose for this study corresponds with an important distribution

of Roman productions in the Mediterranean. By this time, Rome had conquered part of

the Eastern Adriatic Sea annihilating the Macedonian and Illyrian Kingdoms as well

as the pirates who were problematic for Italian merchants.

Importation of wine and oil by the population of this territory existed since the

archaic period when colons from Corinth and Corcyre introduced to the Illyrians the

Greek products. The Corinthian A and B amphorae had a large distribution, not only

on the colonies, but also to the interior of the territory. It seems that Corinth was the

major importation source until the beginning of the Hellenistic period when Aegean

products, especially those of Rhodes, became the most current in the Illyrian trade.

The situation changed again during the IIIrd century BC, when as a consequence of

Roman political decisions, the Aegean products disappeared from the Adriatic and were

replaced by Roman exports, introduced by the Greco-italic amphorae. This fact corresponds

also with the installation of Italian traders in the Eastern Adriatic, which played a major

role in the intensifications of exchanges between the two sides of the Adriatic. During the

IInd-Ist centuries there will be the Lamboglia 2, Dressel 1 and Brindes amphorae which will

import the Italian wine and oil to the Illyrians. By the end of the republican era we note also

the introduction of Spanish and African productions, including the fish sauces.

Beside these importations a local production of oil and wine existed. Unfortunately,

as ancient’s sources indicate, these productions were conserved in containers made by

perishable materials and nowadays we do not posses any information. However, Pline,

Varro and Columnelle, gives us important data not on the local productions of wine and

oil but also on the balisca, a vineyard originating from Dyrrachium and exported in Rome

during the pre Augustan era. Although these records transmitted by ancient authors, it

seems that local production never achieved a high level, it was always for a personal or

regional utilisation. Tools used for the shear and vintage of grapes are an indirect indicator

of the extension of this culture through the Illyrians. Also some of the names marked in

232

the amphorae of this period are Illyrian which maybe designate a local producer.

Finally, it seems that during these centuries there’s a general increase of Italian and

other provincial imports in South Illyria. This fact testifies the integration of the Illyrian

cities in the commercial network offered by the Roman Empire. An important role in

this domain has played the harbours of Dyrrachium, Oricum, Apollonia and Lissus.

Future studies and investigations will help to clarify the balance in the Illyrian trade

between imports and local productions


Julian BOGDANI

ÇUKA E AJTOIT: NJË KONTRIBUT I RI1

HyrjeQendra arkeologjike në kodrën e Çukës së Ajtoit (maja e shqiponjës), përballë

Konispolit, padyshim që nuk është e panjohur për arkeologjinë shqiptare, por për arsyetë ndryshme ka mbetur prapa qendrave të tjera të kësaj zone për sa i përket kërkimeve

dhe studimit (fig. 1). Kjo ndoshta sepse shumica e fushatave kërkimore dhe gërmueseqë janë bërë këtu nuk kanë parë dritën e botimit, me pak përjashtime, si për shembull

fushata e rilevimeve e kryer nga Apollon Baçe, e botuar në vitin 19892.I pari që kreu kërkime sistematike dhe që bëri një përshkrim të plotë të fortifikimeve

dhe të komplekseve kryesore ishte Luixhi M. Ugolini, i cili, gjatë gërmimeve në Butrint,rilevoi dhe bëri sondazhe në disa pika të këtij territori. Midis këtyre pikave, ndër të

parat që tërhoqi vëmendjen e Ugolinit ishte kodra e Çukës së Aitoit, Monte Aetòs, siçe quante në shkrimet e tij.

Këto punime, si shumë të tjera të Misionit Arkeologjik Italian në Shqipëri, pas

vdekjes së papritur të Ugolinit (1936) dhe më pas të pasuesit të tij, Pirro Markonit

(1938) dhe pas fillimit të Luftës së Dytë Botërore, u harruan si dorëshkrime në arkivat

e ekspeditës. Në fillim falë punimeve të ekipit anglo-shqiptar që operon në Butrint3

1 Ky kontribut është rezultat i kërkimeve të mia në kuadrin e temës përfundimatare të Shkollëssë Specializimit në Arkeologji, pranë Universitetit të Bolonjës, e mbrojtur më datë 7 prill 2006.Përfitoj nga rasti të falenderoj prof. Sandro De Marian i cili mundësoi këtë punim, stafin e ekipitanglez në Butrint, për ndihmën e tyre në konsultimin e disa materialeve. Gjithashtu falenderojProf. Shpresa Gjongecaj, e cila mundësoi zhvillimin e disa fushatave kontrolli në vend dhebotimin e këtij kontributi.2 BAÇE, BUSHATI 1989. Bibliografia mbi Çukën e Aitoit nuk është shumë e pasur; zakonisht janënjoftime të shkurtra (BUDINA 1971, nr.49, p.317-321, CEKA 1976, f.33-35, ISLAMI 1982), ose trajtimespecifike si psh. banesat (BAÇE, BUSHATI 1989, f. 20 vazh.) apo fazat e antikitetit të vonë dhe tëmesjetës (LAKO 1982). Kohët e fundit interesi për këtë qendër është rritur, edhe falë gjetjes dhebotimit të dorëshkrimeve të L. M. Ugolinit, shiko HANSEN et alii 2006 dhe BOGDANI 2006.3 Shiko kontributin e O. Gilkes dhe L. Mirajt në GILKIES 2003, f. 46-56.

ILIRIA NR. XXXIII

234

dhe më pas të atij italo-shqiptar që punon në Phoinike, këto dokumente u ri-zbuluan,

dhe më në fund janë në dispozicion të studiuesve4.

Puna e kryer në vitin 1929 nga ekspedita e drejtuar nga L. Ugolini është akoma sot, edhe pse

kanë kaluar gati 80 vjet, themelore për njohjen e kësaj qëndre. Kjo jo sepse kanë munguar

kërkimet, por kryesisht sepse në vitet njëzet të shekullit të kaluar gjendja e strukturave dhe

shikueshmëria e tyre ishin më të mira. Po ashtu, Ugolini gërmoi dhe përshkroi shumë nga

objektet që u gërmuan në vitet në vijim, duke na dhënë një panoramë të plotë të pikës arkeologjike5.Për realizimin e këtij studimi janë shfrytëzuar të gjitha burimet në dispozicion, duke

filluar nga kërkimet e Ugolinit, për të cilat u fol më lart, e më pas ato të ekspeditës

sovjetiko-shqiptare të viteve 1958-596, gërmimet e S. Islamit të viteve 1978-797 dhe së

fundmi rilevimet arkeologjike të kryera nën drejtimin e Apollon Baçes nga fundi i viteve

80 të shekullit të kaluar8. Këto të dhëna bibliografike u verifikuan dhe rishikuan në terren,

gjatë e ekspeditës italo-shqiptare në Phoinike, në shtator të vitit 2005 (fig. 2)9.

4 Dorëshkrimet janë botuar, me komentim, online; shiko HANSEN et alii 2006. Për një analizëlidhur me fortifikimet shiko BOGDANI 2006.5 Ugolini përveç pastrimit të mureve dhe gërmimit ndoshta të hyrjeve të qytetit (ose të disa prejtyre), gërmoi edhe të ashtuquajturën banesë të gdhendur në shkëmb dhe ‘pallatin’, monumentekëto, së bashku me muret, që u bënë objekt gërmimi edhe më vonë.6 BUDINA 1971 f.317; në këtë tekst, i shkruar pas prishjeve të marrëdhënieve me BashkiminSovjetik, janë eleminuar të gjitha referimentet rreth këtij bashkëpunim. Ekspedita në Apollonidrejtohej nga Vladimir Demitrioviç Blavacki dhe Hasan Ceka, dhe numuronte 200 pjestarë,arkeologë, studentë dhe punëtorë. Projekti i hartës arkeologjike të Shqipërisë së jugut, nëkuadrin e të cilit u bënë kërkime edhe në Çukën e Aitoit drejtohej nga Selim Islami dhe V.D.Blavacki. Kërkimet në Çukën e Aitoit u drejtuan nga Selim Islami, ndërsa në Ripës nga Dh.Budina dhe Tatiana V. Blavackaja (gruaja e V. D. Blavackit). I njëjti staf punoi edhe në Malathre,shiko O. Gilkes në HANSEN et alii 2006, kap.2.7 ISLAMI 1982; GËRMIMET 1981, f. 2708 BAÇE, BUSHATI 1989.9 Këto kërkime kishin si qëllim dokumentimin e gjendjes së ruajtjes së objektit arkeologjik, pas

Fig. 1. Panoramë e kodrës së Çukës së Aitoit.

Çuka e Aitoit: një kontribut i ri

235

Muret fortifikueseMuret që rrethojnë majën e kodrës konike janë dëshmia arkeologjike më e

rëndësishme e Çukës së Aitoit. Këto mure, me një gjatësi të përgjithshme prej 1,16

km, rrethojnë një sipërfaqe prej gati 5 ha, por kjo sipërfaqe zvogëlohet shumë po të

konsiderojmë gjeomorfologjinë: maja e kodrës nuk ka sheshe apo shpate të buta, por

shkëmbinj të mëdhenj që vështirësojnë shumë kalimin dhe rrëpira të thepisura. Pra

nuk ëshë vend i përshtashëm për ndërtime.

Planimetria e fortifikimeve

Planimetria e fortifikimeve është shumë e thjeshtë (fig. 2). Nuk dallohen në të

kulla, të çfarëdo tipi por nuk duhet konsideruar kjo mungesë si element për përcaktimine kronologjisë, siç është bërë më parë10. Asyeja kryesore e kësaj thjeshtësie të

planimetrisë është shfrytëzimi në maksimum i elementëve mbrojtës natyrorë. Kullatkanë funksione të ndryshme në një sistem mbrojtës; në rradhë të parë janë pika të

larta vrojtimi gjatë betejave, vend strehimi për ushtarët dhe më pas, me zhvillimin emadh të aparateve luftarake gjatë periudhës helenistike, përdoreshin edhe për të montuar

artileri sulmuese11. Është e qartë se në Çukën e Aitoit artileria sulmuese ishte e

panevojshme sepse përpara mureve nuk kishte hapësirë të mjaftueshme për vendosje

trupash armike. Funksionin e vrojtimit e kryenin kthesat e shpeshta, në formë dhëmbë

sharre, që, në rastet më të famshme, si psh. në Milet dhe Samikon, ishin të shumta dhe

pranë njëra-tjetrës12. Duhet patur parasysh se përveç funksionit strategjiko-ushtarak

Fig. 2. Planimetri e përgjithshme e Çukës së Aitoit.

gjetjes në arkiva të shkrimeve të Ugolinit dhe të planimetrisë së D. Roversi Monakos. Njërezultat i rëndësishëm qe përditimi i planimetrisë së Roversi Monakos dhe integrimi i saj megërmimet e mëpasshme.10 Kryesisht CEKA 1976, f. 38-39, që më pas është marrë si bazë nga ISLAMI 1976, f. 103-104, DRINI

1984 dhe DRINI 1986. Mbi çështjen metodologjike të datimit në bazë të pranisë / mungesës sëelementëve të veçantë ndërtimorë shiko WINTER 1971a, f. 99.11 ADAM 1982, f. 66.12 Ato që Adam i quan crémaillères (ADAM 1982, f. 66 vazh.)

Julian BOGDANI

236

dhëmbët kanë edhe një funksion statik, meqënëse lehtësojnë ndërtimin në kuota të

ndryshme, pra në terrene të pjerrët13. Në Çukën e Aitoit dhëmbët gjenden në anën

jugore të rrethimit, sepse ana veriore nuk kishte nevojë për fortifikime të qëndrueshme,

për shkak të greminës.

Hyrjet

E njëjta thjeshtësi e projektimit të përgjithshëm vihet re edhe në konceptimin e

katër hyrjeve të këtij fortifikimi (fig. 3). Në të vërtetë, për shkak të dimensioneve të

vogla, këto porta ngjajnë më shumë si hyrje dytësore sesa si hyrje kryesore të një

qyteti. Karakteristikë e përbashkët e tyre është realizimi me pak elementë ndërtuesdhe shfrytëzimi i kushteve natyrore.

Hyrja e parë është një hyrje tangenciale, dhe mbrohet nga një bastion që formohet

nga zmadhimi i trashësisë së murit. Kush afrohet për të hyrë në këtë portë detyrohet

t’i kthejë mbrojtësve anën e djathtë14.

Kontrolli vazhdon edhe në korridorin e ngushtë që formon hyrja. I gjithë ky sistem,

po të shikohet në planimetri, formon një dhëmb, i cili ka nën kontroll pjesën e murit që

vazhdon drejt veriut. Të njëjtën skemë paraqet edhe hyrja e dytë, që hapet në segmentin

e shkurtër të një dhëmbi dhe mbrohet nga një korridor i ngushtë. E ndryshme nga këto

është hyrja e tretë e cila është ballore dhe nuk mbrohet nga elementë të jashtëm.

Mbrojtja sigurohet nga dimensionet e saj të vogla dhe nga forma e korridorit të hyrjes,

i cili në gjysmën e gjatësisë së tij bën një kthesë në të djathtë (lindje). Hyrja e katërt

(p4) përsërit skemën e hyrjes tangjeciale, por me një ndryshim të rëndësishëm: dy

segmentet e mureve midis të cilëve hapet porta nuk janë paralelë dhe për këtë arsye

Fig. 3. Pozicioni dhe planimetria e hyrjeve në Çukën e Aitoit. Rilevime të integruara (1929, 2005).

13 WINTER 1971a, f. 117 vazh. dhe WINTER 1971b.14 Në përgjithësi për këto bastione të thjeshta shiko ADAM 1982, f. 71. Gjatë ndërtimit të fortifikimevearkitektët gjithmonë bëjnë në mënyrë që armiku të detyrohet t’i kthejë njërën anë mbrojësve. Anae dhjathtë është zakonisht ajo më e dobëta, mqs. mburoja mbahet me dorën e majtë. Kjo ndodh sinë periudhën klasike si në atë helenistike (ADAM 1982, f. 77, WINTER 1971a, f. 205-233).


237

korridori vjen duke u ngushtuar. Për më tepër një dhëmb në murin perëndimor, formon

përpara hyrjes një shesh të vogël të kontrolluar në tre anë nga muret. Ky është një

shembull me përmasa të vogla të të ashtuquajturave killing areas15.Të katra hyrjet paraqesin ndërhyrje më të vona. Tre u gjetën nga Ugolini në vitin

1929 të bllokuara16 me gurë të mëdhenj pa llaç. Në rastin e hyrjes së parë Ugolini

shkruan se është një bllokim i realizuar në periudhën antike dhe jo bizantine17. Hyrja e

katërt, që i shërbente edhe rrethimit bizantin, u gjet e hapur. Në mungesë të të dhënavestratigrafike dhe burimeve të tjera, me përjashtim të raportit të Ugolinit të vitit 1929,

është shumë e vështirë të datohen këto bllokime. Dimensionet e gurëve dhe mungesae llaçit nuk janë elementë të mjaftueshëm për datim (ndërtuesit bizantinë mund të

kenë ripërdorur blloqe të fortifikimeve të mëparshme dhe padyshim llaçi nuk ishte inevojshëm për fiksimin e tyre). Me zvogëlimin e zonës së fortifikuar në periudhën

bizantine18, u braktisën pjesë jo të vogla të rrethimit të parë. Sidoqoftë është e mundurqë segmentet e murit helenistik që mbetën jashtë të luanin funksionin e një barriere.

Në dritën e të dhënavearkeologjike në dispozicion, nuk kemi arsye për të pranuar njëbllokim të hyrjeve gjatë periudhës helenistike, duke izoluar kështu një pjesë të rrethimit19.

Aq me tepër nuk ka arsye të ndërhyej këtu në periudhën romake, kur me siguri i gjithëfortifikimi u çfunksionalizua, sepse nuk ishte më i nevojshëm.

N. Ceka propozon edhe një fazë të dytë të këtij rrethimi, me një zgjerim që zbret nëdrejtim të perëndimit dhe përfshin brenda vetes edhe komplekset e quajtura ‘pallati’20.

Por nuk ka sot gjurmë në terren (dhe as në botimet mëparshme), të këtyre dy mureveqë zbresin nga fortifikimet e sipërme deri në zonën e ‘pallatit’. Edhe muret që kufizojnë

pallatin janë padyshim mure tarracimi dhe jo mure fortifikimi, siç është e qartë si ngazhvillimi planimetrik (në to mbështeten shumë nga ambientet që formojnë këto

komplekse) dhe nga teknika e ndërtimit (nuk përdorin teknikën emplekton, me dy

faqe, por kanë trashësinë e një blloku të vetëm).

Teknikat e ndërtimit (fig.4)

Elementi më mbresëlënës i fortifikimeve të Çukës së Aitoit është padyshim përdorimi

i teknikës poligonale, një nga teknikat më të bukura të antikitetit21. Stili poligonal nuk

15 MCNICOLL 1986, f. 313.16 Sot hyrjet janë të lira, por nuk është e qartë nëse u liruan nga gërmimet ruso-shqiptare tëviteve 1958-59 (BUDINA 1971, f. 317 vazh,) apo nga gërmimet Islami të viteve 1978-79 (ISLAMI

1982, GËRMIMET 1981, f. 270).17 Kjo për shkak të madhësisë së blloqeve dhe mungesës së llaçit. Shiko edhe më poshtë.18 Nëpërmjet ndërtimit të dy diateichismata të gjata me orientim veri-jug, që lenë jashtë anëtlindore dhe perëndimore të fortifikimit helenistik. Për fazat e vona shiko më poshtë.19 Sidoqoftë nuk është e mundur të përjashtohen raste episodike të panjohura, si psh. mund tëjetë ndonjë vështirësi mbrojteje gjatë ndonjë rrethimi që i ka detyruar mbrojtësit të bllokojnëhyrjen që nuk mbronin dot.20 CEKA 1976, f. 34 dhe tab.IV në f. 43.21 ADAM 1982, f. 23.

Julian BOGDANI

238

është i panjohur në Kaoni dhe përdoret edhe në pika të tjera, si Butrint e Phoinike22,

por jo kaq gjerësisht si në Çukën e Aitoit. Përdorimi i shpeshtë i këtij stili afron Çukën

e Aitoit më shumë me Epirin jugor (Thesproti, Kasope), ku kjo teknikë është shumë e

përhapur, sesa me Kaoninë23.

Të gjitha traktet e mureve fortifikuese të Çukës së Ajtoit janë ndërtuar me teknikën equajtur emplekton, të realizuara nga dy faqe muresh të mbushura me gurë të papunuar

dhe dhè24. Lidhja e dy faqeve, shumë e rëndësishmë për qëndrueshmërinë e muraturës,

bëhej me blloqe të vendosura për së gjati, në kënd të drejtë me blloqet e faqeve25.

Nuk ka qenë problematike gjetja e një tabani të fortë për themelin e murit. Përkundrazi,

puna më e madhe është bërë për të prerë dhe gdhendur shkëmbin natyror për ta përshtatur

si themel. Në të gjithë perimetrin e mureve rreshti ose rreshtat e parë dalin pak centimetra

nga faqja e murit26. Nga pikëpamja arkitektonike ky element, që haset shpesh në antikitet,

Fig. 4. Teknika ndërtimore të mureve të përdorura në Çukën e Ajtoit, dhe pozicioni i tyre.

22 E. Giorgi në PHOINIKE I, f. 127-134, CEKA 1976.23 Për shpërndarjn e teknikave të ndryshme të fortifikimit shiko së fundmi RANDSBORG 2002: 215-253.24 Për një diskutim më të gjerë të kësaj fjale vitruviane, dhe për kuptimin e saj të saktë shikoTOMLINSON 1961; përpara këtij studimi ky term i referohej, gabimisht, vetëm mbushjes së dyfaqeve, dhe jo të gjithë teknikës. Kjo teknikë është shumë më ekonomike nga muraturat e plota.Por në periudhën e vonë klasike dhe helenistike, me përdorimin gjithmonë e më të madh tëartilerisë, kjo teknikë paraqiste probleme statike, meqënëse dëmtimi i faqes së jashtme provokontederdhjen jashtë të mbushjes dhe rrëzimin e një segmenti të tërë.25 MARTIN 1965, f. 376.26 Ky fakt është vënë re edhe nga Ugolini.


239

nuk ka ndonjë rëndësi të madhe sepse pesha e shtuar është relativisht e vogël27. Teknika

poligonale nuk është e vetmja e përdorur në muret e Çukës së Aitoit; këto mure në fakt

nuk janë aspak homogjene nga pikëpamja e stilit. Për ndërtimin e tyre28 janë përdorurstile të ndryshme, madje edhe stile shumë të çrregullt, me blloqe pak ose aspak të punuara,

që për arsye të këtij karakteri të thjeshtë janë të padatueshme29.

Stili poligonal

Muratura poligonale formohet nga blloqe gurësh që kanë më shumë se katër faqe

anësore; secili nga këto blloqe gdhendet që t’i përshtatet më së miri formës së blloqeve

të mëparshëm. Kjo do të thotë se ishte e pamundur të realizohej një specializim dhendarje e punës, midis gurores, gdhendjes dhe vënies në mur; këto veprime kryheshin

në vend nga të njëjtët persona. Nga një anë ky stil lejon ekonomizimin në maksimum tëlëndës së parë (pjesët e blloqeve që nuk përdoren janë shumë të pakta), por nga ana

tjetër është shumë i kushtueshëm në kohë pune dhe energji njerëzore, në krahasim mestile më të rregullta, si ai drejtkëndësh. Stili poligonal zakonisht ndahet në shumë nën-

kategori, të cilat për vëtë karakterin e tyre teorik, janë shumë të vështira për tu dalluarnë terren30. Ndryshimet stilistike në rastin e Çukës së Aitoit vështirë se kanë të bëjnë

me kronologji të ndryshme31. Është e mundur që shumë ndryshime të varen nga duar

të ndryshme (grupe mjeshtrish të ndryshëm), por edhe nga kushte të jashtme, si psh.

materiali në dispozicion, ose kushtet morfologjike të terrenit. Pjesët e mureve më tëruajtura (ana lindore dhe pjesa jugore) janë ndërtuar me një stil më të rregullt. Stili

poligonal vetëm rrallë herë përdoret i vetëm, dhe më shpesh përdoret bashkë me stiletë tjerë, si psh. stili trapezoidal32; kështu ndodh edhe në Çukën e Aitoit.

Stili trapezoidal

Ndryshimi i këtyre dy stileve nga njëri-tjetri është vetëm në numrin e faqeve anësore

të blloqeve, por shpesh nuk është aq e thjeshtë të dallohen, dhe ka segmente mureshqë janë të paklasifikueshme, sepse numri i blloqeve trapezoidalë është pak a shumë i

27 ADAM 1982, f. 16-1828 Në analizën e stileve të ndërtimit do të merret në analizë vetëm faqja e jashtme e mureve,meqënëse e brendshmja, në shumicën e rasteve, nuk duket, meqënëse është e mbuluar me dhè.29 Mur en moellons të ORLANDOS 1968, f. 158-160.30 MARTIN 1965, f. 378 vazh. dallonte nga ana formale stilin poligonal të çrregullt, poligonalin mefugatura të lakuara (lesbian) dhe poligonalin me fugatura të drejta. I dyti i këtyre stileve ka njëpërhapje gjeografike dhe kohore të kufizuar dhe nuk gjendet në Çukën e Aitoit (shiko edheSCRANTON 1942, f. 162 vazh.; ORLANDOS 1968, f. 127-132; WINTER 1971a, f. 80 vazh.; ADAM 1982,f. 27). Në klasifikimin e muraturave të Qefalonisë dhe Itakës, stafi danez klasifikon 14 variantetë ndryshëm të stilit poligonal (RANDSBORG 2002, f. 214-232, tipat 4-17). Segmentet më të ruajturtë Çukës së Aitoit i ngjasojnë tipit 11 të kësaj krono-tipologjie (po aty f. 222-227), që datohet nëperiudhën e përfshirë midis viteve 350-275, por edhe deri rreth viteve 200 p.e.s.31 Me përjashtim të ndonjë rasti restaurimi. Por për të dalluar restaurimet në këto mure, qëpadyshim janë kryer në periudha të ndryshme, ështe e nevojshme një analizë e tyre më sistematike.32 MARTIN 1965, f. 380.

Julian BOGDANI

240

njëjtë me ato poligonalë. Nga ana teknike ky stil lejon një prodhim në seri, por deri në një farë

pike: duhet që gdhendja e fundit të bëhet në vend, meqënëse faqet anësore, duhet të përshtaten

me ato të blloqeve të afërta. Përdoren gjithashtu shkallëzimet në faqet horizontale33, për tëpërshtatur lartësitë e ndryshme të blloqeve. Nën-kategoritë kryesore të këtij stili janë trapezoidali

izodomik (rreshtat horizontalë të blloqeve kanë të njëjtën lartësi) dhe muratura me rreshta melartësi të ndryshme, trapezoidali pseudo-izodomik. Të dyja këto variante janë përdorur në

Çukën e Aitoit, ku shpesh është vështirë të dallohet stili poligonal i rregullt nga stili trapezoidalpseudo-izodomik, ose stili trapezoidal pseudo-izodomik i rreshtuar nga ai izodomik. Për sa i

përket kronologjisë ky variant i përdorur në Çukën e Ajtoit datohet përafërsisht nga mesi / gjysma e dytë e shekullit IV – gjysma e parë e shekullit III p.e.s.34.

Një element tjetër që haset në Çukën e Aitoit është kujdesi më i madh në ndërtimine elementëve stukturorë më delikatë, si psh. hyrjet dhe këndet. Në afërsi të tyre stilet

më të çrregullta i lënë vendin muraturave më të rregulta, psh. poligonali apo trepezoidalipseudo-izodomik i lënë vendin trapezoidalit izodomik. Kjo natyrisht realizohej sepse

arkitektët e kishin të qartë se edhe pse në dukje ishin më të qëndrueshme, muraturat

me fugatura të pjerrëta (si poligonali dhe trapezoidali) kishin rrezik rrëshqitjeje, ndërsa

muraturat e rregullta janë më të qëndrueshme35.

Ugolini, në një shënim gjatë përshkrimit të fortifikimeve vëren se stili parelelopiped (siç

quan ai trapezoidalin) përdorej më shumë në muret në ngjitje. Nuk mund të pohohet mesiguri kjo përshtypje, për arsye se shembujt më të mirë të stilit trapezoidal gjenden në zona

të sheshta. Ka mundësi që zgjedhja e teknikës të varet më shumë nga zgjedhja vetiake emjeshtërve dhe sidomos nga tipologjia e lëndës së parë sesa nga morfologjia e terrenit36.

Datimi i stileve

Këto konsiderata sjellin me vete edhe problemin e datimit mbi bazën stilistike, në

veçanti për sa i përket stilit poligonal. Shumë gjëra kanë ndryshuar nga botimi i librit tëR. L. Scranton që propozonte një seri krono-tipologjike, në të cilën poligonalit i takonte

një datë e hershme37. Për Roland Martin poligonali është përdorur në shekullin IV

33 Blloqe në formë L.34 Nën-kategoria më e përdorur në Çukën e Aitoit ngjan shumë me tipin 21 të tipologjisë sëpërdorur në Qefaloni dhe Itakë, RANDSBORG 2002, f. 237-240.35 Faqet e shumta, natyrisht, shmangin përdorimin e mbërthyeseve metalike për lidhjen e blloqeve,por nuk janë më të qëndrueshme se muraturat e rregullta, përkundrazi. Për këtë arsye në fortifikimetpoligonale është i zakonshëm përdorimi i stileve të rregullta, trapezoidal apo drejtkëndësh përdhëmbët, hyrjet apo kullat (WINTER 1971a, f. 85 dhe ADAM 1982, f. 24-25, sidomos fig. 23 ku duketnjë kullë në stil trapezoidal në një segment muri me stil poligonal në Oiniadai).36 Kjo është thjesht një hipotezë; nevojiten në këtë drejtim studime ndërdisiplinore më sistematike.Mbi këtë pikë studiuesit nuk janë të një mendimi. Për Winter (1971, f. 85) elementi më irëndësishëm është shija estetike, dhe vetëm në vend të dytë ndikon lënda e parë (të paktën përsa i përket stilit poligonal). Ndryshe Martin (1965, f. 382) mendon se prania e stratigrafivehorizontale të shkëmbit është elementi më i rëndësishëm në zgjedhjen e stilit trapezoidal.37 SCRANTON 1941.38 MARTIN 1965, f. 381-382


241

vetëm për arsye estetike38; edhe Orlandos mendon se shembujt e poligonalit janërevivals arkaicistike. F. E. Winter nuk pranon datimet e vona të poligonalit në disaqendra të Greqisë veri-perëndimore të propozuara nga Martin dhe Kirsten39. Adampranon datimet e vona (edhe shekulli III) për shumë qendra të Greqisë veri-perëndimore,edhe pa arsye estetike apo mode40. Një studim më i ri, dhe nga ana gjeografike mëafër zonës në shqyrtim, është ai i fortifikimeve në Qefaloni dhe Itakë, të cilin e kemipërmendur edhe më lart. Nga ky studim del qartë se, për zonën në fjalë, stili trapezoidialështë më i hershëm se ai poligonal41.

Arsyet e përdorimit të stiliti poligonal në Çukën e Aitoit padyshim duhet të kërkohenedhe brenda qendrës. Së pari, rrethimi nuk është shumë i gjatë, vetëm 1,1 km. Ky fakt, potë konsiderohet bashkarisht me vështirësitë objektive që krijojnë kushtet gjeomorfologjike,ka bërë që arkitektët të mos kërkojnë lëndët e para larg kodrës. Materiali i ndërtimit u nxorrdrejtpërdrejt në vend, ndoshta duke e marrë nga të njëjtët shkëmbinj mbi të cilët ngriheshinmuret. Po të konsiderojmë dimensionet jo të mëdha të këtij rrethimi është e qartë pseprodhimi në seri (që është bazë e stilit kënddrejtë) nuk ishte i leverdisshëm; ishte pra mëekonomike të nxirrej dhe të punohej guri në vend sesa të organizohej një sistem miniere dhetransporti. Meqenëse blloqet gdhendeshin në vend kuptohet lehtë se stili më ekonomik (qëlejonte përdorimin në maksimum të blloqeve të nxjerra) ishte ai poligonal. Por aty kustratigrafia gjeologjike ishte e favorshme blloqet e nxjerra ishin më të rregullta, dhe stili ipërdorur ishte ai trapezoidal (izodomik apo pseudo-izodomik).

Një element i fundit këtu, i përbashkët edhe për stilin poligonal edhe për atë trapezoidal,është faqja e dukshme e blloqeve, e cila nuk është e sheshtë, por e gufuar dhe epunuar me çekan duke i dhënë një formë të fryrë. Ky punim i veçantë është jo vetëmmë ekonomik, sepse kursen shumë kohë pune, por edhe më i qëndrueshëm, sepse ishton masë murit, dhe e mbron nga sulmet me katapulta. Nga shekulli IV p.e.s. ky tippunimi unifikohet në të gjitha muret e rrethimit42.

Banesat (fig. 5)Përveç mureve, edhe struktura të tjera janë bërë objekt kërkimesh në të shkuarën,

duke filluar nga Misioni Arkeologjik Italian i Ugolinit në vitin 1929. Bëhet këtu fjalë për

39 WINTER 1971a, f. 75 vazh., një pjesë e këtij libri i është kushtuar përdorimit të stilit poligonalnë Greqinë veri-perëndimore dhe në Epir.40 ADAM 1982, f. 23-26.41 RANDSBORG 2002, f.252: “... Trapezoidal Masonery generally seems to be the earliest, accordingto foreign parallels, with a start in the early IV BC and lasting the entire century. Following thetrapezoidal types are the Rectangular Type 23 (që nuk gjendet në Çukën e Aitoit) and thePolygonal Types 7, 9, 10 and 11 (i njëjtë me Çukën e Aitoit) witch were introduced in the mid-IV BC and lasted till the mid- and (for especially the Polygonal types) late III BC”42 Përveç anëve ekonomike dhe statike, fryrja e çrregullt i jep blloqeve një monumentalitet tëvrazhdë, duke nënvijëzuar dritë-hijet. Ky aspekt ishte i rëndësishëm për funksionin parësor tëmureve të fortifikimit, që nuk ishte mbrojtja gjatë rrethimeve (relativisht të rralla), por parandalimii tyre, shkurajimi i agresorëve për të ngritur rrethimin (shiko DUCREY 1986). Për trajtimin efaqeve të jashtme të blloqeve të stilit poligonal shiko MARTIN 1965, f. 409 vazh., ORLANDOS 1968,f. 132 dhe 162 vazh., ADAM 1982, f. 25.

Julian BOGDANI

242

tetë komplekse banimi, shumica e të cilëve (6) brenda mureve dhe të tjerët (2) jashtë.

Për dy komplekset që gjenden jashtë mureve, në shpatet perëndimore, të njohura nga

banorët e Çiflikut si ‘pallati’43 burim kryesor për njohjen e tyre është akoma përshkrimi

që na ka lënë Ugolini44. Banesat e tjera, të cilat ishin pjesërisht të dukshme në vitin

43 Ky emër i është dhënë komplekseve nga banorët e zonës, siç dokumenton në vitet 30 tëshekullit të kaluar N.G.L.Hammond, i cili vizitoi këtë pikë pak vite pas përfundimit tëgërmimeve të Misionit Italian (HAMMOND 1967, f. 94-95).44 L. M. Ugolini në HANSEN et alii 2006, kap.7 dhe A. Nuccitelli në HANSEN et alii 2006,kap.12.

Fig. 5. Pozicioni i banesave dhe detaj i kompleksit 10. Rilevime të integruara(1929, 1989, 2005).


243

1929 u gërmuan nga S. Islami në fund të viteve 1970, por aktualisht janë të njohura

nga studimi i A. Baçes dhe V. Bushatit, i botuar në vitin 198945.

Pjesa më e madhe e banesave kanë një planimetri shumë të thjeshtë, me tre apo

katër ambiente dhe një oborr të vogël. Të gjitha banesat i përshtaten kushteve të

vështira të terrenit, si në planimetri edhe në teknikat e ndërtimit. Po për këtë arsye të

gjitha banesat e gërmuara deri më sot paraqesin të paktën dy nivele; në rastet më të

thjeshta këto dy nivele nuk kanë ndonjë ndryshim kuote shumë të madh, dhe ndërlidhja

bëhet me pak shkallare46, në raste të tjera këto përfaqësojnë kate të ndryshme.

Banesat më të thjeshta gjenden në juglindje të hyrjes 1, brenda zonës së fortifikuar.Roversi Monako, në vitin 1929, rilevoi në këtë zonë pesë banesa; tre nga këto u gërmuan

nga fundi i viteve 70 të shekullit të kaluar. Për fat të keq këto gërmime dhe materiali ityre arkeologjik nuk janë botuar, prandaj është e vështirë të shprehemi mbi funksionin

e ambienteve të ndryshëm dhe vendndodhjen e oborrit të hapur. Gjendja e keqe e

ruajtjes së këtyre banesave na e bën të vështirë edhe përcaktimin e hyrjeve dhe kalimeve

të brendshme47. Banesa 10, e ashtuquajtura banesë e gdhendur në shkëmb, kadimensione më të mëdha. Gërmimi saj filloi në vitin 1929, dhe zbuloi se banesa zhvillohej

në tre kate të ndryshme. Kati përdhes kishte vetëm një ambient i cili lidhej me tarracëne sipërme, ku ndodheshin katër ambiente, me shkallë pjesërisht të gdhendura në shkëmb

dhe pjesërisht të ndërtuara në muraturë. Të paktën njëri prej ambienteve të sipërmekishte edhe një kat të tretë, siç është e qartë nga vrimat për trarët të gdhendur në

shkëmbin e prerë vertikalisht, që shërbente si mur verior48. Gjendja e mirë e ruajtjes së

këtyre banesave i detyrohet së pari teknikës së ndërtimit: pjesa më e madhe e banesës

45 Kompleksi 10, ashtu si edhe i ashtuquajturi pallat u gërmuan pjesërisht dhe u dokumentuan ngaUgolini. Gërmimi, me sa duket, u përfundua vite më vonë nga Dhimitër Çondi gjatë fushatës sëdrejtuar nga Selim Islami (komunikim personal i Dh. Çondit). Dokumentimi i këtyre gërmimeve nukështë botuar akoma. Në vitin 1989 u botua studimi i A. Baçes dhe V. Bushatit mbi banesat nëterritorin shqiptar nga prehistoria deri në periudhën e zhvillimit qytetar (BAÇE, BUSHATI 1989). Autorëtnë këtë rast kanë kryer rilevime topografike në Çukën e Aitoit (planimetritë e banesave në zonën elartë u kryen nga A. Baçe dhe S. Terezi, ndërsa ato të ‘pallatit’ nga A. Baçe dhe M. Bezhani, shikoBAÇE, BUSHATI 1989, f. 20 shënimi 45 dhe fig. 33 në f. 29, 34 në f.30, 35 në f.31 dhe 36 në f.32). Këtorilevime, për sa i përket banesave të veçanta janë shumë të sakta, dhe më të plota nga ato të Roversi-Monakos, por pozicionimi i disa prej tyre në lidhje me muret paraqet disa parregullsi (shiko psh.banesat pranë hyrjes 1, BAÇE, BUSHATI 1989, fig. 33, f.29). Planimetria e Roversi Monakos na ndihmon(pas vërtetimit të saj në vitin 2005) për pozicionin e saktë të këtyre banesave.46 Si psh. banesa 3-4 dhe 8.47 Braktisja e strukturave të gërmuara ka sjellë rrëzimin e shumë mureve mbi dysheme. Gurët e mureve,dhe gurë të tjerë që kanë rënë nga shpatet e kodrës nuk lejojnë leximin e qartë të planimetrisë. Edheinterpretimi i funksioneve të ambienteve i A. Baçes, është bërë a posteriori, vetëm mbi bazën e tëdhënave të mbledhura në terren dhe pa ndihmën e rezultateve të gërmimeve (BAÇE, BUSHATI 1989).48 Kati i dytë është element i zakonshëm për shtëpitë greke. Në Ammotopos njihet nga gjurmëshumë të ngjashme me ato të Çukës së Aitoit (HAMMOND 1953); të ngjashme me këto janë edhekatet e dyta në banesat edhe në Kasope, Priene, Olint etj. (HOEPFNER, SCHWANDNER 1985, passim).

Julian BOGDANI

244

është e gdhendur në shkëmb, dhe vetëm pjesë të disa mureve janë të ndërtuar49. Pjesa

më e madhe e mureve të ndërtuar ruhen në gjendje të keqe (në mos janë zhdukur krejtësisht),

ndërsa elementët e gdhendur, psh. edhe shkallët, ruhen në gjendje shumë të mirë. Edhekëtu funksioni i ambienteve mbetet i panjohur. Në rindërtimin grafik të A. Baçes, të gjithë

ambientet janë të mbuluar, por kjo zgjidhje hap problemin e mungesës së dritës natyrore.Meqënëse në ambientin a2 nuk kemi gjurmë të katit të dytë, është e mundur të ketë qenë

i hapur dhe të shërbente si ndërlidhje për ambientet a1 dhe a4-a5. I vetmi element që na jepnjë ide të funksioneve është një gur për bluajtje i vogël në këndin veriperëndimor, edhe ky

i gdhendur në shkëmb.Planimetria e kësaj banese, po të konfirmohej se ambienti i mesit nuk ishte i mbuluar,

ngjan me tipin ‘flügelhofhaus’, të zbuluar mbi kodrat jugperëndimore të Athinës klasikedhe të karakterizuara nga ndarja në tre pjesë, me një oborr qendror dhe dy krahë. Banesa

e Çukës së Aitoit ngjan shumë me një banesë të gërmuar në faqet e kodrës Pniks tëAthinës si nga planimetria dhe nga fakti se të dyja janë të gërmuara në shkëmb50.

Për këto banesa nuk është përdorur tarracimi me anë të mureve mbajtës (siç ndodhpsh. në Phoinike, apo Butrint) por gërmimi i faqeve të shkëmbinjve, që krijon tarraca

më të qëndrueshme, por më të vogla51. Teknika e mureve është e ngjashme me atë të

mureve rrethuese: stili poligonal dhe ai trapezoidal përdoren gjerësisht dhe i vetmi

ndryshim52 është mënyra e punimit të faqeve të jashtme, të cilat në rastin e banesave

janë punuar drejt; kjo jo vetëm për arsye estetike, por edhe për arsye praktike.

Këto banesa, në thjeshtësinë e tyre, hyjnë në tipologjinë e banesës helenistike53.

Nuk janë gjetur këtu gjurmë zjarresh apo vatrash, por kjo shpjegohet lehtë me mungesën

e dokumentimit nga një anë dhe me faktin se përdorimi i mangallëve dhe i zjarreve tëpërkohshme ishte shumë i përhapur në periudhën helenistike54.

Kompleksi 1 dhe 2 (fig. 6)Një vëmendje të veçantë meritojnë strukturat e njohura në bibliografi si ‘pallati’55,

kompleksi 1 dhe 2. Këto gjenden në kuota të ndryshme, në një zonë të sheshtë, jashtë

49 Shumë të ngjashme me banesat e Çukës së Aitoit janë banesat e Borshit edhe ato të gërmuaranë shkëmb, shiko KOÇI 1986.50 JONES 1975, f. 87-92.51 E vetmja banesë që ka ndoshta ka tarracim është ajo nr. 10. Por për shkak të gjendjes së keqetë ruajtjes nuk e kemi të lehtë të kuptojmë raportin e këtij tarracimi me shtëpinë. Ka mundësi qëtarracimi t’i përkasë rrugës dhe jo banesës.52 Natyrisht përveç faktit që muret e banesave nuk janë emplecton.53 Për banesën helenistike në përgjithësi dhe gjetjet arkeologjike shiko HOEPFNER, SCHWANDNER

1985. Për shtëpinë helenistike siç njihet nga burimet e shkruara, por me shembuj arkeologjikë tërëndësishëm PESANDO 1987 dhe PESANDO 1989 (veçanërisht për banesën në periudhënhelenistike, f. 193 vazh.). Së fundmi JAMESON 1990a e JAMESON 1990b për ndarjet funksionale tëbanesave dhe domethëniet e tyre shoqërore.54 JAMESON 1990a, f. 193.55 Shiko më lart, shënimi 43.


245

rrethimit të mureve, në gjysmë të lartësisë së kodrës56. Edhe këtu gërmimet u filluan nga

L. M. Ugolini dhe u vazhduan nga S. Islami, por nuk janë përfunduar krejtësisht. Gërmimet

e S. Islamit janë të vështira për t’u lokalizuar në terren, sepse planimetria e Roversi-

Monakos (1929) nuk ndryshon shumë nga ajo e A. Baçes dhe V. Bushatit (1989)57.Kompleksi i poshtëm, i dokumentuar në gërmimet e Ugolinit, është organizuar rreth

një ambienti që ka faqe të gdhendura në shkëmb (a8) dhe me një portik përpara58.Përpara këtij ambienti gjendet një oborr i madh që e lidhte me disa ambiente të tjerë në

veri (a1-a2). Në lindje tarraca mbahej nga një mur, përgjatë të cilit ka mundësi të gjendeshin

ambiente të tjerë, të cilët nuk ruhen mirë. Ky mur arrinte deri tek hyrja kryesore në anën

juglindore. Mbi ambientin e gërmuar në shkëmb (a8) në juglindje, dhe në një kuotë më të

lartë gjendeshin ambiente të tjerë; planimetria e tyre e saktë, për shkak të gjendjes sëkeqe të mureve, nuk arrihet të kapet. Nuk është e qartë nëse këto ambiente kanë hyrje

të pavarur (nga lindja) apo kalohej këtu me ndonjë shkallë nga perëndimi.Më i ndërlikuar është kompleksi më i lartë (2), që është organizuar përreth dy

oborreve (a11 e a18) në nivele të ndryshme. E gjithë zona është e rrethuar dhe tarracuarnga mure mbajtëse (s20, s21) dhe prerje të shkëmbit (s39). Tre ambientet kryesore që

gjenden në pikën e takimit të këtyre dy oborreve, janë në kuota të ndryshme dhe lidhenme shkallë. Kalimet nuk janë të qarta dhe nuk dihet se ku ishte hyrja kryesore. Me sa

duket oborri a11 ishte një rrethojë e madhe, siç tregon fakti që ambientet a12-14 ishin

Fig. 6. Planimetri e komplekseve 1 e 2. Rilevime të integruara (1929, 1989).

56 Këto komplekse janë afër fshatit Çiflik, dhe ngjitja deri këtu është e rehatshme. Pjesa më evështirë e kodrës është sipër këtyre banesave deri tek rrethimi i mureve (hyrja 1).57 Përkundrazi, në planimetrinë e vitit 1989 mungojnë disa struktura të rilevuara në vitin 1929, sipsh. s8 dhe s9.58 Kështu intepreton A. Baçe zgjatjen përpara të mureve. Prania e një portiku është shumë earsyeshme, dhe duke konsideruar mungesën e fragmenteve të kolonave, bazave, kapiteleveapo pjesëve të tjera arkitekturore, jo vetëm në këtë zonë, por në të gjithë kodrën, ka mundësi qëkolonat të ishin prej druri.

Julian BOGDANI

246

të mbyllura nga kjo anë. Është e mundur që ky oborr të hapej në jug drejt kompleksit

1. Zemra e këtij kompleksi ka mundësi të ketë qenë oborri a18, me në qendër, një pus

ose ndoshta një depozitë uji me faqet e suvatuara. Këtu hapeshin ambientet a15, a16dhe shkalla s31, që të shpinte në ambientet a12-14; ambientet a17 dhe a19-21. Funksioni

i tyre nuk është i qartë.Në studimin e A. Baçes dhe V. Bushatit këto dy komplekse, për shkak të sipërfaqes

së tyre të madhe, dhe të madhështisë së ndërtimit, krahasohen me pritaneion /katagogionin e Kasopesë59. Problemi më i madh në këtë interpretim është pozicioni

jashtë mureve të fortifikimit, sepse do të ishte absurde që qyteti të linte jashtë mbrojtjevendërtesa shoqërore kaq të rëndësishme, siç është një pritane.

Pozicioni topografik larg mureve të qytetit, dhe më pranë fushës, dhe formaplanimetrike i afron më shumë këto komplekse me vilat rurale helenistike60. Planimetria

e thjeshtë, por e mbyllur përbrenda, oborret e mëdha janë elementë të përbashkët tëkësaj tipologjie, që mund të kenë apo jo kulla61. Natyrisht nuk kemi prova për një

interpretim të tillë, dhe në pritje të kërkimeve të ardhshme kjo mbetet një hipotezë.Elementët kryesorë që i kundërvihen kësaj hipoteze lidhen kryesisht me

monumentalitetin e ndërtimeve (në rradhë të parë stili poligonal) por duhet thënë edhebanesat më të thjeshta në kodër përdorin të njëjtën teknikë.

Për sa i përket datës së këtyre dy komplekseve të mëdha dhe i banesave brenda

mureve, të dhënat në dispozicion janë shumë të pakta; kemi vetëm disa të infomacione

mbi materialet e gërmimeve të S. Islamit në vitin 1979. Materiali arkeologjik dokumenton

një vazhdimësi jete nga fundi i shekullit IV deri në shekullin I p.e.s. Siç u pa edhe më

lart kjo kronologji nuk bie në kundërshtim me analizën e teknikave të ndërtimit. Për

përfundime më të sakta janë të nevojshme gërmime dhe sondazhe stratigrafike të

mëtejshme.

Çuka e Aitoit. Një interpretim i riKonsideratat e mësipërme hedhin në diskutim elementë të rinj që mund të sjellin

një kontribut të ri në interpretimin e qendrës së Çukës së Aitoit. Planimetria e mureve

është shumë e thjeshtë, dhe e njëtja gjë mund të thuhet edhe për teknikat e ndërtimit.

Zgjedhja e një një vendi shumë të rrëpirtë mundëson kursimin në ndërtimin e

fortifikimeve. Edhe sipërfaqja brenda mureve nuk është shumë e madhe, por elementi

59 Për këtë kompleks shiko DAKARIS 1971, f. 121 vazh. dhe fig. 40, 50 që interpreton godinënkatrore hekatompedon si një pritaneion. HOEPFNER, SCHWANDNER 1985, f. 85 e interpretojnëkëtë godinë si treg.60 Fshati i sotëm i Çiflikut, në një pozicion të ngashëm me atë të ‘pallatit’ duket sikur vazhdon nëemër funksionin e godinave më të lashta. Natyrisht është vetëm një koincidence, dhe fshatilind nga struktura më të vona (një çiflik turk ndoshta), por është domethënës për karakteristikattopografike të vendit.61 YOUNG 1956a (për banesat me kulla), YOUNG 1956b, NOWICKA 1969, NOWICKA 1972, PEÈÍRKA

1973, JONES 1975, MORRIS, PAPADOPOULOS 2005.


247

që më shumë nga të tjerët është lënë pas dore nga studimet e mëparshme është

fakti se, ndryshe nga qyteza të tjera me të cilat është krahasuar, Çuka e Aitoit ka

një sipërfaqe shumë të çrregullt, të thyer, që vështirëson shumë lëvizjen dhe banimin.

Çudit fakti se nuk janë bërë përpjekje për të ndrequr këtë sipërfaqe dhe për ta

përshtatur për banim, sidomos gjatë ndërtimit të mureve, kur ishin të nevojshme

sasi të mëdha blloqesh. Do të kishte qenë shumë e thjeshtë të përdorej si gurore

në ndërtimin e fortifikimeve, maja e kodrës, në mënyrë që paralelisht me ndërtimin

e mureve të krijohej edhe sipërfaqja e duhur për banim. Me sa duket kjo sipërfaqe

nuk u nevojitej arkitektëve që projektuan këto fortifikime, ndoshta sepse këta nuk

po ndërtonin një qytet, i cili do të kishte nevojë për godina dhe hapësira shoqërore.

Ndoshta idea që fshihet pas mureve të fortifikimit nuk ishte ajo e një qyteti, por

idea e një strehimi të sigurtë. Prania e pak banesave brenda rrethimit nuk është e

mjaftueshme për të quajtur Çukën e Aitoit një qytet apo një qytezë në aspektin

politik dhe administrativ të këtij termi. Pausania, në shekullin II e.s. ngrinte dyshimin

nëse një qytet pa godina shoqërore, pa gjimnaze, pa teatër apo agora mund të

quhej apo jo një polis62. Në Çukën e Aitoit këto struktura mungojnë, jo vetëm se

pse nuk janë gjetur nga arkeologët, por sepse në kodër nuk ka vend për to.

Atëherë kush i ndërtoi këto fortifikime? Përgjigjia e kësaj pyetje mund të vijë vetëm

nga një vështrim i të dhënave arkeologjike që vijnë nga zona përreth kodës (fig. 7).

Këtu arkeologjia na ka prezantuar një situatë shumë të gjallë, jo vetëm për sa i përket

epokës romake, por edhe asaj helenistike. Pranë kodrës së Çukës së Aitoit janë gjetur,

62 PAUS., X, 4, 1.

Fig. 7. Qendrat arkeologjike përreth Çukës së Aitoit. SITARC 2008.

Julian BOGDANI

248

në vitet e shkuara, shumë gjurmë vendbanimesh të hapura, bujqësore dhe blegtorale,që shfrytëzonin fushën dhe kodrat përreth63.

Këtyre komuniteteve i përkasin varret e ndryshme të gjetura në afërsi të kodrës sëÇukës së Aitoit, më saktësisht në zonën midis kodrës dhe Konispolit. Pozicioni topografiki saktë i tyre është i panjohur, por zona është e qartë. Ugolini gërmoi gjashtë varre64, dynga këta padyshim helenistikë, dy romake, një i antikitetit të vonë dhe një me kronologjitë pasigurtë65. Një varr tjetër është gërmuar, po në këtë zonë, gjatë punimeve bujqësore66.

Po të konsiderohet zona e gjetjeve është e qartë se nuk kemi të bëjmë me njënekropol të vetëm, gjë që e vërteton sipërfaqja e madhe e shtrirjes dhe veçanërisht,prania e vendbanimit të Lumëbardhës në qendër të kësaj zone. Janë pra disa nekropoletë vogla, jo larg njëra tjetrës, ndoshta në afërsi të vendbanimeve të hapura, dhe anësrrugës që zbriste në jug drejt pjesës tjetër të Kestrinës dhe Thesprotisë67.

Një banim i tillë i dendur i territorit dëshmohet edhe nga epigrafia e Butrintit, që përperiudhën helenistike dokumenton një numër shumë të madh etnikonësh68. Këtokomunitete, të mëdha apo të vogla, jetonin në vendbanime të hapura, dhe për këtëarsye kishin nevojë për një vend të sigurtë në periudha të rrezikshme. Ndoshta Çukae Aitoit u ndërtua më tepër për këtë qëllim, për t’i dhënë mbrojtje popullatës që jetontepërreth, dhe banohej në mënyrë të përhershme vetëm nga pak banorë.

DatimiPër sa i përket kronologisë absolute është shumë e vështirë të shprehim një opinion

të saktë për shkak të mungesës së të dhënave stratigrafike. Teknikat e ndërtimit dheaq më pak planimetria e fortifikimeve, siç u theksua edhe më lart, nuk ndihmojnë në

një përcaktim të saktë të kronologjisë. Stile të ndryshëm përzihen me njëri-tjetrin dhe

63 Tek vendi i quajtur Bregu i Sterrës janë gjetur gjurmë të një vendbanimi të antikitetit të vonë,me ndoshta faza helenistike (SHABANI 1988, SHABANI 1983, f. 262-263, SHABANI 2002 f. 52-55); njëvendbanim tjetër (shekulli II-I p.e.s) është dokumentuar në Lumëbardhë, ku janë gjetur edheshenja të aktivitetit prodhues (SHABANI 1983, f. 263, me emrin Belibardhë, por s’ka dyshim qëështë e njëjta pikë, SHABANI 2002, f. 55-56); kronologjia e banesave në Gropat e Vulës, është nukështë akoma e qartë (SHABANI 1983, f. 263, SHABANI 2002, f. 56). Një tetrapylon i ruajtur mirë mefaza të rëndësishme helenistike dhe romake gjendet në Malathre (UGOLINI 1942, f. 19, BUDINA

1971, f. 322-323, GËRMIMET 1981, f. 283, ÇONDI 1984) dhe një kompleks i ngjashëm gjendejndoshta në afërsi të Konispolit (KARAFILI 1926, f. 24, SHABANI 2002, f. 56-57).64 L. M. Ugolini në HANSEN et alii 2006, cap. 10.65 Dorëshkrimi mbi nekropolin pranë Monte Aetòs, i firmosur nga Alfredo Nuccittelli, bashkëpunëtori Ugolinit, nuk është shumë i qartë, sidomos sepse përshkrimi i varreve bëhet veçmas nga ai iinventarit. Jo gjithmonë është e lehtë të lidhen objektet me varret. Për fat të mirë ruhen në fototekëne Institutit Arkeologjik në Tiranë disa negative qelqi të këtyre inventarëve. Vetëm një nga këtofotografi (një varr që datohet në shekujt I-II e.s), nuk e ka përshkrimin në këtë dorëshkrim.66 BUDINA 1974, f. 235-236 dhe tab. I f. 240; ÇONDI 1977-1978, f. 342.67 Kjo është rruga bregdetare që dokumentohet në Tabula Peutingeriana (shiko faqen 12 dheshënimin 85).68 Në mbishkrimet e Butrintit (shiko BUDINA, BOZHORI 1966, CABANES 1976, f. 386-388, DRINI 1984,DRINI 1986, CABANES 1999 dhe së fundmi CABANES et alii 2007): vetëm ato të periudhës së koinonittë presaibëve, pra të një periudhe jo më të gjatë se njëqind vjeçare, janë rreth njëqind. Këto etnikëjanë shpesh të komuniteteve shumë të vogla, psh. një familje e madhe (CABANES 1999, f. 379-8).


249

nuk ka dyshim se janë të së njëjtës fazë. Harku i datimit të teknikave të ndryshme

është shumë i gjerë (mesi i shekullit IV – mesi / fundi i shekullit III p.e.s) dhe nuk na

lejon të jemi më të saktë. Të dhënat që vijnë nga materialet e pakta arkeologjike për tëcilat kemi njohuri69 na flasin për një horizont kohor që shkon nga fundi i shekullit IV

deri në fillim të shekullit III p.e.s., një kronologji që nuk është aspak në kundërshtimme teknikat e ndërtimit. Duke u mbështetur në këto të dhëna është e mundur të caktohet

si datë e përafërt e ndërtimit të këtyre fortifikimeve fundi i shekullit IV dhe fillimi ishekullit III, duke patur parasysh dhe duke shpresuar se kërkimet e ardhshme do të

ndreqin dhe saktësojnë më tej këtë datë.Me forcimin e pranisë romake në këtë zonë nuk kishte më arsye që të mirëmbaheshin

fortifikimet mbi kodër; siguria nuk ishte më një problem dhe pax romana bëri qëfortifikimet të braktiseshin kudo. Ndoshta hera e fundit e përdorimit të këtyre mureve

qe gjatë kryengritjes së Kamanisë në vitin 164/3 p.e.s. Kryengritja u shtyp nga Tiber

Sempron Graku (babai i Grakëve të famshëm), dhe pati si rezultat formimin e shtetit të

ri të koinonit të Presaibëve, në të cilin u përfshinë padyshim edhe këto zona70.Pas themelimit të kolonisë romake në Butrint71, dhe riorganizimit (dhe zgjerimit) të

territorit të tij72 qendra e fortifikuar nuk kishte më arsye të ekzistonte, ndërsa strukturat

që ishin në funksion të shfrytëzimit ekonomik të territorit, si psh. tetrapylon në Malathre,

dhe ‘pallati’ i Çukës së Aitoit, vazhduan të jetojnë dhe zhvillohen, siç e tregojnë qartëgërmimet e viteve 195973.

Siç ndodh edhe në Phoinike74 dhe në qendra të tjera të zonës, në periudhën e

antikitetit të vonë rilind nevoja për mbrojtje, dhe rifortifikohen shumë pika. Ndër këto

edhe Çuka e Aitoit, ku muret e mëparshme u shfrytëzuan sa më shumë, duke i përdorursi themele për ndërtimin e mureve të reja. Por zona e fortifikuar është akoma më e

vogël se ajo e mëparshmja falë ndërtimit të dy diateichismata me drejtim veri-jug. Nëplanimetrinë e ekspeditës ruso-shqiptare të viteve 1958-59, e ribotuar në studimin e K.

Lakos mbi fazat e vona të Çukës së Aitoit75, dallohet edhe një mur lindje-perëndim, që

izolon pjesën e sipërme të kodrës; të njëjtin mur e dalloi edhe Ugolini. Natyrisht nuk

bëhet këtu fjalë për akropol, një term ky shpeshherë i abuzuar, por ndoshta, duhet

lexuar si pjesë e fortifikimeve, si një rrethim i dytë.

69 Gërmimet Islami dhe varret e gërmuara nga Ugolini. Për një trajtim të plotë të këtij problemishiko BOGDANI 2006, f. 55-57.70 CABANES 1986, f. 89 vazh. CABANES 1999, f. 38 vazh.71 DENIEAUX 1975, DENIEAUX 1987.72 Edhe nëpërmjet bonifikimit dhe limitatio në fushën e Vrinës, shiko BOWDEN et alii 2004, f. 85-92 (S. Martin).73 BUDINA 1971, f. 317-320.74 Shiko kontributin e G. Lepore në PHOINIKE I, f. 31-39 dhe kontributin e S. De Maria në PHOINIKE

I, f. 13-18.75 BUDINA 1971, fig. 31, f. 318 dhe LAKO 1982, fig. 2, f. 208.

Julian BOGDANI

250

Ka shumë mundësi që edhe ky fortifikim i dytë i kodrës të mos jetë fortifikimi i një

vendbanimi, por një strehim për momente të rrezikshme76.

Shtojcë: identifikimi

Territori midis lumit Thyamis (Kallamasi i sotëm) dhe lumit Kadmos (Pavla)77 njihej

në antikitet me emrin Kestrine ose Kammania, dhe burimet letrare e përshkruajnëherë si pjesë e Kaonisë dhe herë të tjera si pjesë e Thesprotisë78. Çuka e Aitoit gjendet

patjetër brenda këtij territori, dhe nëqoftëse e interpretojmë si fortesë kufitare, atëherë

ajo do t’i përkiste Kestrinës dhe jo territorit të Butrintit79.

Nga burimet e shkruara njohim disa toponime që lidhen me këtë zonë, si psh. ai iTrojës80, që ndoshta lidhet me fisin e pergamioi të njohur si nga epigrafia81 si nga

burimet e shkruara82. Së fundmi Plini përmend Cestria-n duke e quajtur oppidum83.

L. Robert duke komentuar një mbishkrim që flet për fisin e pergamëve (pergamioi)

identifikon Çukën e Aitoit me Pergamis84. Kohët e fundit është propozuar tëidentifikohet me Ilion, një toponim i pranishëm në Tabula Peutingeriana85, përgjatë

rrugës që nga Apollonia shpie në Aktion / Nikopolis. Por Ilion nuk është përgjatërrugës bregdetare86 siç do të ishte më e arsyeshme po të ishte Çuka e Aitoit, por

përgjatë rrugës së brendshme, që ndjek luginën e Vjosës, dhe më pas luginën e Drinosit,

drejt liqenit të Janinës dhe më pas, duke ndjekur luginën e lumit Luros, arrin në Aktion87.

76 Kështu mendon edhe K Lako (1982, f.214-215); këtë hipotezë ai e mbështet në mungesën egjurmëve të banesave mbi kodër.77 STEPH.BYZ., sv. Kammania. Ndërsa Virgili, pranë Butrintit, thotë se kalonte lumi i vogël iquajtur Xanthos (VERG. AEN., III, 350).78 TH. I, 46, 4 përshkruan Kestrinën jo si pjesë e Thesprotisë; ndryshe STEPH.BYZ., sv. Kammania, thotëse kjo zonë, Kammania që më pas u quajt Kestrine, i përkiste Thesprotisë, dhe përshkohej nga lumiKadmos, që është patjetër lumi Pavla. Por është po Stefan Bizantini (STEPH.BYZ. sv. Troia) që thotë seKestrina i përkiste Kaonisë. Për sa i përket kufirit midis këtyre dy rajoneve, shiko CABANES 1976, f. 115.79 Kështu N. Ceka (CEKA 1976, në veçanti f. 38-39), i ndjekur nga ISLAMI 1976, DRINI 1984 dheDRINI 1986. Këto autorë e shohin Çukën e Aitoit si pjesë të territorit të Butrintit; ky fakt ështëpadyshim i vërtetë vetëm pas ndërhyrjes së T. Sempron Grakut në këtë zonë në vitin 164/3p.e.s., siç u tha më lart.80 STEPH.BYZ. sv. Troia, shiko më lart, shënimi 78.81 CABANES 1976, f.381-3 (teksti në nr. 35 në f. 561).82 VARRO, De r. r., II, 2, 1 që thotë se Pergamis ishte një zonë me kullota të mira. Si emër qyteti:VERG. Aen III, 336 dhe 350. Gjenealogjitë heroike janë më të lashta se poema e Virgjilit. Pergamosishte një nga djemtë e Andromakës dhe Pirros (Neoptolemit), djalit të Akilit. Është i njëjtipersonazh që shkon në Misia dhe themelon Pergamin më të famshëm. Edhe Kestrinos ishtedjali i Andromakës dhe Helenit (Paus. I, 11). Për Pergamin e Epirit shiko ROBERT 1940.83 ‘in Epiri ora castellum in Acroceraunio, Chimera, sub eo Aquae regiae fons, oppidaMaeandria, Cestria, flumen Thesprotiae Thyamis’, PLIN. Nat., IV, 1, 4.84 ROBERT 1940.85 Për Ilion shiko TP Miller IR 570- 571. Për hipotezën e identifikimit të Çukës së Aitoit me Ilionshiko CABANES et alii 2008, f. 91.86 Apollonia, Aulona, Ocroceraunio, Phenice, Rutharoto, Ad Dianam, Ciclis Limen, Actia Nicopoli.87 Apollonia, Amantia, Hadrianopoli, Ilio, Actia Nicopoli.


251

Kjo është natyrisht rruga më e lehtë që lidh Ilirinë me Epirin, por kjo nuk kalon në

afërsi të Çukës së Aitoit, dhe për këtë arsye nuk mund të mbështetet hipoteza që e

identifikon këtë qendër me Ilion88. Aktualisht është i arsyeshëm identifikimi që propozonN. Hammond me Cestria-n e Plinit89, pjesë padyshim e rajonit Kestrinës e banuar nga

pergamët, siç dokumenton mbishkrimi i botuar nga L. Robert.Si përfundim, mund të themi se problemet dhe pyetjet që këto të dhëna të reja mbi

këtë pikë të rëndësishmë arkeologjike hapin, janë më të shumta nga përgjigjet qëofrojnë, por shpresojmë që do t’i hapin njëkohësisht rrugën studimeve dhe debateve të

reja. Do të jenë sidoqoftë të nevojshme kërkime të tjera arkeologjike dhe topografikenë këtë pikë, për të patur një ide më të qartë mbi kronologjinë dhe rolin e saj në

territorin e Kestrinës së lashtë.

Julian BOGDANI

88 N. Hammond identifikon Ilium me Dhespotikon, në Greqi, HAMMOND 1967, f. 660, dhe f. 697shënimi 2.89 HAMMOND 1967, f. 677.

ÇUKA E AJTOIT: A NEW ASSESSEMENT

The discovery of Luigi Maria Ugolini and his staff’s manuscripts, made possible

the beginning of a new studying phase in the site of Çuka e Aitoit. Ugolini’ s researches

(in 1929) consisted in tracing the fortifications and the various inhabiting areas, among

which the so-called “palace”. The site has been investigated later on by an Albanian –

Russian mission, in 1958- 1959, which produced a general map of the site. The Albanian

archaeological excavations in 1978 – 1979, conducted by S. Islami and the following

campaigns in the late eighties of the twentieth century, aiming the reconstruction of the

city plan, followed the first researches. Of all the activities undertaken in the site, only

the latest campaign results have been published. These were followed by the very

recent publications of the Ugolini’s manuscripts as well as a new summary of Islami’s

investigations. It remains, though, unpublished various data about the stratigraphy of

the excavated contexts.

The principal element of this site is, undoubtedly, the fortification wall, about 1.6

km long, which includes an area of about 5 ha. It is a simple fortification, where the

rectilinear tracts dominate and the interruptions and denticulations have been used to

adopt the wall- line to the level differences and the change of direction. The naturally

well fortified hill led to a minimal investment in the fortification wall and to the lack of

towers and bastions. As a result, their absence should not be a base for the chronology.

The fact that they are not employed in the wall does not mean that they were not yet

introduced in the building techniques (their absence has been used to explain the early

chronology proposed), but to their unnecessary use in a territory which was naturally

well protected. The same simplicity of conception and construction characterizes the

four entrances of this enclosure. The defense of the latter consisted in their small

dimensions and the very narrow passageways. There are no particular defensive

elements to be noticed mainly because of the fact that the entrances were made of the

simple interruption of the circuit and then provided with a passageway. Three of the

entrances were found blocked by Ugolini. They were closed by reutilized stone blocks,

probably during the refortification of the site in the Byzantine period, or even in

Antiquity, as Ugolini suggested. The only entrance that was not blocked was the one

that the Hellenistic fortification shared with the later one.

On the bases of the archaeological remains, it seems that the hypothesis raised by

N. Ceka, has to be rejected. He suggested a second fortification enlarging the circuit in

the West, including thus into it even the so-called ‘palace’. There are no archaeological

traces on the field of this enlargement of the surface enclosed (none of the previous

253

researchers has ever identified them). Against this theory goes the evident observation

that the limiting ‘palace’ walls are similar to the fortification ones only by the exterior:

they are not emplecton (walls made of two faces) which means that they are probably

terracing and supporting walls, rather than fortification ones. In addition, in support

to this opinion goes the fact that these walls are used in the construction of the various

rooms of these complexes.

The techniques used for the facades of the emplecton in the fortification wall are

different: polygonal, trapezoidal and rectangular. The variety of styles should not be

interpreted as different moments of constructions because their integrity into the wall

is perfect and there are no traces of rupture. The extremely unitary conception of the

plan, clearly demonstrates a unique project.

The dating of this circuit is, usually, based on the constructing techniques as well

as in the shape of its construction. The absence of towers and the massive use of the

polygonal technique led to the proposal of an early date, before the IV century B.C. The

shape has already been considered. Considering the techniques, it should be

emphasized that recent studies tend to date the polygonal technique as posterior to the

trapezoidal one (with the exception of the archaic examples). Thus, the presence of this

technique in Çuka e Aitoit, where it is fully evident the coexistence of various well

integrated techniques, is not sufficient to prove an early dating. The reasons of this

choice might be different and have to be found elsewhere. Different work groups might

have realized the construction and different techniques might be the result of personal

choices of different masters. At the same time the types of stones available for the

building process can be another explanation because the natural rock stratification

seems to have influenced the techniques used. The most regular walls, the trapezoidal

and the polygonal tracts are to be found in places where the rock stratification was

clearly more regular and permitted the extraction of blocks of the same height or at least

more or less regular. It is obvious that for the construction of this fortification, the

blocks are extracted in situ: considering the reduced dimensions of the circuit and the

very difficult terrain, the constructors have retained more economic to invest in a more

specialized labor in way to supply all the wall circuit rather than to opt for a serial

process. The latter is made of the extraction of the stones, their working and after using

them into the wall, which is more likely a characteristic of the regular wall techniques

like the rectangular one. Beyond these local characteristics, the massive use of the

polygonal technique approaches this fortification with the Southern Epirus and the

Thesprotia rather then with the rest of Chaonia.

The site presents, either inside the fortifications or outside them, various structures

which are, undoubtedly, to be interpreted as inhabited. The houses inside the

fortification are usually, of small dimensions and because of the broken ground, are

irregularly placed, following the natural course of the slope where they have been

carved. In fact, the territory does not permit to easily construct terraces by means of

Julian BOGDANI

254

supporting walls. As a result, the necessary surface for the construction has been

created by the excavation in a L shape of the rock facade. It is exactly for the scarce

surface available, that the altimeter level of the houses is different and may vary from

few centimeters to some meters creating thus different levels. The biggest, the so- called

‘the rock excavated house’, firstly investigated by L. Ugolini and then by S. Islami, is

even placed in three different levels. They are linked to each other by stairs that are

themselves carved into the rock, very similarly to the case of Borshi. The typology of

this house, if the central room was opened (for lightening reasons), resembles to the

‘flügelhofhaus’ typology, which is well known for the aisles bordering the central court.

Of a particular interest are the buildings outside the fortification, called the ‘palace’,

which are located along the eastern slopes. It is the case of two wide complexes (S.

Islami testified three of them but apparently two of them belong to one unique

construction), probably distinct, closed towards the exterior. They are placed in half

way of the hill slopes, easily reachable from the plain down the hill. These buildings

are characterized by the presence of large open courts (complex 2 have two of them)

and other rooms whose function is still unknown. The area has been investigated,

firstly by Ugolini in 1929 and then later on in 1978 – 1979, but probably the excavations

were never terminated in all the extension of the buildings. The identification in the

past, of these constructions as public buildings of the city and especially a prytaneion,

seems to be contradictory with the topographic position of these structures. They are

placed outside the fortification wall. It is, in fact, improbable that buildings of this

relevance for the public life of the city, to be located outside the city itself and especially

being left non protected by the civic walls. The plan development indicates that these

complexes resemble the Hellenistic farm- houses, some of which have already been

excavated in this region (Çuka, Çumpora, Metoqi, SA109 at Matomara, Malathrea). It is

important to notice the absence of towers, which were obviously evident in the nearby

site of Malathrea. It seems, however, that the joint of the great court and the surrounding

rooms, repeat, certainly with different plan solutions, the farm – house excavated at

Matomara, in the territory of Phoinike. These are, actually, the only structures that

continue to be used even in the Roman period, similarly to the other farm – houses of

the area, whereas the fortifications on the hilltop seems to be abandoned.

The site of Çuka e Aitoit can hardly give the idea of a city. The fortified area reaches

the 5 ha but the real available surface for the constructions is smaller because the top of

the hill is very irregular. At the same time, no attempt is made to flatten it or to make it

regular even though there was an evident need for stones which might have been

extracted from here. Most probably, the construction of these fortifications did not

intend to create a city, consisting of public and private spaces and administration,

political and economical settlements. It remains, then, to identify the site as a fortified

inhabited area, certainly aimed to offer protection to them who lived into the houses

inside the fortified circuit, as well as to give a safe refuge to the inhabitants of the


255

surrounding area. Taking a view of the territory around the hill, it results that there are

some open, non fortified settlements in the area, inhabited during the Hellenistic period.

The same phenomenon is well testified by the findings deriving from the various tombs

of a rather extended area from the Çuka e Aitoit hill to the present Konispoli. It is

evident (from its considerable dimensions and for the fact that at its center there is one

Hellenistic – Roman settlement mentioned above) that this is a unique necropolis serving

to all the communities and settlements scattered around.

The absence of a detailed publication of the past excavations makes the building

techniques the only valuable elements for reconstructing the chronology of the site.

They can, however, provide only a general view. Based on the various types of wall

structures, it seems reasonable to admit a chronology extended from the late IV century

to the middle of the III century B.C. This date is concomitant with the few notices about

the archaeological material deriving from the 1958-59 and 1978-79 excavations. Further

more, the consideration of the findings from the tombs of the necropolis (they can be

consulted from the photos taken by Ugolini which are deposited in the archive of the

Institute of Archaeology in Tirana) seems not to allow an earlier date than the one

proposed. The lack of recent investigations and on the bases of the available data, the

construction of the fortifications is to be dated not before the end of the IV century or the

beginning of the third century B.C.

There are various hypotheses regarding the identification of the site. It seems

improbable the latest which connects this settlement with Ilion, mentioned in the Tabula

Peutingeriana, which has to be found in the hinterland, around Janina (N. Hammond

proposes Dhespotikon). Our case indicates the region of Kestrine or Kammania, well

known in the antiquity for its flocks. Plini mentions in this area the toponym of Cestria.

This identification of the site was taken in the past by N. Hammond and it seems

reasonable. Another name referred to the site is that of Pergama (Varro, De r. r., II, 2, 1),

which is more linked to a region rather than to a center. Its inhabitants, the pergamioi

appear in an epigraphy dated to the Hellenistic period. It is possible that the center

referring to the pergamioi was not Pergamis, as L. Robert proposed but in fact Cestria, the

present Çuka e Aitoit.

Julian BOGDANI

256

BIBLIOGRAFIA

ADAM 1982 : Jean Pierre Adam, L’Architecture militaire grecque, Paris 1982.BAÇE, BUSHATI 1989 : Apollon Baçe, Vera Bushati, Vështrim mbi banesën prehistorike

dhe qytetare në Iliri dhe Epir, Monumentet 1989, 1, f. 5-48.BOGDANI 2006 : Julian Bogdani, Le fortificazioni di età ellenistica di Çuka e Aitoit

(Epiro), në OCNUS. Quaderni della Scuola di Specializzazine in Archeologia.Alma Mater Studiorum Università di Bologna, 14, 2008, f. 43-59.

BOWDEN et alii 2004 : William Bowden, Richard Hodges and Kosta Lako (eds.),Byzantine Butrint: Excavations and Surveys 1994–1999, Oxford 2004.

BUDINA 1971 : Dhimosten Budina, Harta arkeologjike e bregdetit Jon dhe e pellguttë Delvinës, Iliria I (1971), f. 275-386.

BUDINA 1974 :Dhimosten Budina, Gjetje rasti - rrethi i Sarandës, Buletin Arkeologjik,4 (1974), f. 235-244.

BUDINA, BOZHORI 1966 : Dhimosten Budina, Koço Bozhori, Disa mbishkrime tëpabotuara të theatrit të Butrintit, Studime Historike 1966, 2, f. 143-191.

CABANES 1976 : Pierre Cabanes, L’Épire de la mort de Pyrrhos a la conquête romaine(272-167 av. J. C.), Les Belles Lettres, Paris 1976.

CABANES 1986 : Pierre Cabanes, Les modifications territoriales et politiques enIllyrie Meridionale et en Epire, au IIIe siecle et dans la premièremoitie du IIe siecle av. n. ère, Iliria 1986, 1, f. 75-83.

CABANES 1999 : Pierre Cabanes, États fédéraux et Koina en Grèce du Nord et enIllyrie méridionale in L’Illyrie méridionale et l’Épire dans l’antiquité III.Actes du IIIe colloque international de Chantilly (16-19 Octobre 1996)réunis par Pierre Cabanes Paris 1999 f. 373-382.

CABANES et alii 2007 : Pierre Cabanes, Faik Drini, Miltiade Hatzopoulos, Inscriptionsde Bouthrôtos, në P.Cabanes (ed.), Etudes Epigraphiques, 2. Corpusdes Iscription grecques d’Illyrie méridionale et d’Épire, 2, 2007.

CEKA 1976 : Neritan Ceka, Fortifikimi antik i Butrintit dhe i territorit të Presaibëve,Monumentet 12 (1976) f. 27-48.

ÇONDI 1977-1978 : Dhimitër Çondi, Gjetje arkeologjike nga rrethi i Sarandës, IliriaVII-VIII (1977-1978) f. 339-346.

ÇONDI 1984 : Dhimitër Çondi, Fortesa - Vilë në Malathre, Iliria 1984, 2 f. 131-152.DAKARIS 1971 : Sotiris Dakaris, Cassopaia and the elean colonies, Athens 1971.DENIEAUX 1975 : Elisabeth Denieaux, Un dossier d’intervention politique. Ciceron

et le dossier de Buthrôte en 44 av. J. -C., në Bulletin de l’AssociationGuillome Budé, 1975 f. 283-296.

DENIEAUX 1987 : Elisabeth Denieaux, Atticus et l’Epire në Pierre Cabanes (ed.), L’IllyrieMéridionale et l’Épire dans l’Antiquité. Actés du ColloqueInternational de Clermond-Ferrand (22-25 octobre 1984), Clermond-Ferrand 1987 f. 245-254.

DRINI 1984 : Faik Drini, Mbi kronologjinë dhe kufinjtë e koinonit të presaibëve nëdritën e të dhënave të mbishkrimeve të reja, Iliria 1984, 2 f. 91-100.

DRINI 1986 : Faik Drini, Mbi institucionet politike të koinonit të Presaibëve, Iliria1986, 1 f. 67-71.

257

DUCREY 1986 : Pierre Ducrey, Les fortification grecques: role, fonction, efficacité,në Pierre Leriche, Henri Tréziny (eds), La Fortification dans l’Histoiredu Monde Grec. Actes du Colloque International La fortification etsa place dans l’histoire politique, culturelle et sociale du monde grec,Valbonne, Décembre 1982, Paris 1986 f. 133-142.

GËRMIMET 1981 : autorë të ndryshëm, Gërmimet e arkeologjike të viteve 1978-1979, Iliria XI (1981), 1 f. 269-272.

GILKES 2003 : Oliver J. Gilkes (ed.), The Theater at Butrint. Luigi Maria Ugolini sExacavation at Butrint 1928-1932 (Albania Antica IV). The BritishSchool at Athens, London 2003.

HAMMOND 1953 : N. G. A. Hammond, Hellenic Houses at Ammotopos in Epirus,BSA 48 (1953) f. 135-140; (=N. G. A. Hammond, Collected Studies II.Studies concerning Epirus and Macedonia before Alexander,Amsterdam 1993 f. 69-76).

HAMMOND 1967 : N. G. A. Hammond, Epirus: the geography, the ancient remains,the history and the topography of Epirus and adjacent areas, Oxfordat the Claredon Press, 1967.

HANSEN et alii 2006 : Inge Lyse Hansen, Oliver J. Gilkes and Andrew Crowson (eds.),Kalivo and Çuka e Aitoit, Albania. Interim Report on Survey andExcavations 1928-2004 (2006), në http://www.butrintfoundation.co.uk/publications.htm

HOEPFNER, SCHWANDNER 1985 : Wolfrem Hoepfner, Erns-Ludwig Schwandner, Hausund Stad im Klassischen Grechenland (Wohnen in der KlassischenPolis), Munich 1985.

ISLAMI 1976 : Selim Islami, Probleme të kronologjisë së qytetit ilir, Iliria VI (1976) f.101-112.

ISLAMI 1982 : Selim Islami, Qyteza në Çukën e Ajtojt, Saranda 2 (1982) f. 9-18.JAMESON 1990a: Michael H. Jameson, Private space and the Greek city, në O. Murray,

S. Price (eds.) The greek city from Homer to Alexander, Oxford 1990f. 171-195

JAMESON 1990b = Michael H. Jameson, Domestic space in the Greek city-state nëSusan Kent (ed.), Domestic architecture and the use of space: aninterdisciplinary, cross-cultural approach, Cambridge 1990 f. 92-113.

JONES 1975 = John Ellis Jones, Town and Country houses of Attica in classicaltimes, në . Musshe, Paule Spitaels, F. Goemaere de Poerck (eds.),Thorikos and the Laurion in Archaic and Classical Times. Papersand Contributions of the Colloquium held in March, 1973, at theState University of Ghent. Ghent 1975 f. 63-140

KARAFILI 1926 = Llukë Karafili, Kronika të ca nënprefekturave, 1926.KOÇI 1986 = Jano Koçi, Gërmimet Arkeologjike te vitit 1986. Borsh, Iliria XVI, 2

(1986), pp. 261-263LAKO 1982 = Kosta Lako, Kështjella e antikitetit të vonë në Çukën e Ajtojt, Iliria

1982, 1 f. 207-219; dhe Saranda, 2 (1982) f. 67-73.MARTIN 1965 = Roland Martin, Manuel d’Architecture grecque I. Materiaux et

techniques, Paris 1965.

Julian BOGDANI

258

MCNICOL 1986 : Anthony Mc Nicoll, Developments In The Techniques Of SiegecraftAnd Fortification in The Greek World, në Pierre Leriche, Henri Tréziny(eds), La Fortification dans l’Histoire du Monde Grec. Actes duColloque International ‘La fortification et sa place dans l’histoirepolitique, culturelle et sociale du monde grec’, Valbonne, Décembre1982, Paris 1986 f. 305-313

MORRIS, PAPADOPOULOS 2005 : Sara P. Morris, John K. Papadopoulos, Greek Towersand Slaves: An archaeology exploitation, AJA 109, 2 (2005) f. 155-225.

NOWICKA 1969: Maria Nowicka, Les maisons dans l’Égypte Ptolémaïque, Varsaw 1969.NOWICKA 1972 : Maria Nowicka, Les maisons à tours dans la Grèce, Varsaw 1972.ORLANDOS 1968 : A. K. Orlandos, Les matériaux de construction et la technique

architecturale des anciens Grecs. Seconde Partie, Paris 1966-1968.PEÈÍRKA 1973 : Jan Peèírka, Homestead Farms in Classical and Hellenistic Hellas,

në M. I. Finley (ed.), Problèmes de la terre en Grèce ancienne(Civilisation et Sociétés 33), Paris 1973 f. 113-147.

PESANDO 1987 : Fabrizio Pesando, Oikos e Ktesis, Perugia 1987.PESANDO 1989 : Fabrizio Pesando, La Casa dei Greci, Milano 1989.PHOINIKE I : Sandro De Maria, Shpresa Gjongecaj (eds.), Phoinike I. Rapporto

preliminare sulla campagna di scavi e ricerche 2000, Firenze 2002.RANDSBORG 2002 = Klavs Randsborg (ed.), Kephallénia. Archaeology and History.

Acta Archaeologica Vol 73, 2, 2002. Acta archaeologica SupplementaVol. IV, 2. Kopenhagen 2002.

ROBERT 1940 : L. Robert, Pergame d’Epire, Hellenica I (1940) f. 95-105.SCRANTON 1941 : Scranton, Greek Walls, Cambridge, Mass. 1941.SHABANI 1983 : Halil Shabani, Njoftime arkeologjike nga zona e Konispolit (ndihmesë

për hartën arkeologjike të vendit), Iliria 1983, 1 f. 261-276.SHABANI 1988 : Halil Shabani, Vendbanimi i bregut të Sterës – Konispol, Butroti 1988

f. 299-307.SHABANI 2002 : Halil Shabani, Presaibët e periferisë, Tirana 2002.TOMLINSON 1961 : R. A. Tomlinson, Emplekton massonry and Greek structura, JHS

81 (1961) f. 133-140.UGOLINI 1942 : Luigi Maria Ugolini, Albania Antica III. L’acropoli di Butrinto, Roma 1942.WINTER 1971a : F. E. Winter, Greek Fortifications, University of Toronto Press 1971.WINTER 1971b : F. E. Winter, The indendet trace in later Greek fortifications, AJA

75 (1971) f. 413-426.YOUNG 1956a : John H. Young, Ancient Towers on the Island of Sinphos, AJA 60

(1956) f. 51-55.YOUNG 1956b : John H. Young, Studies in South Attica. Country Estates at Sounion,

Hesperia XXV (1956) f. 122-146.


Gëzim HOXHA

TË DHËNA TË REJA ARKEOLOGJIKE NGA KALAJAE PRIZRENIT

Territori i Kosovës, i cili në pjesën më të madhe të tij, përputhet me territorin e dikurshëm tëDardanisë antike, ende sot mbetet një hapësirë me publikime të pakta shkencore për fortifikimet.

Udhëtarët apo kërkuesit, që kanë shkelur këtë territor gjatë periudhës në mes të

gjysmes së dytë të shekullit XIX dhe çerkekut të parë të shekullit XX , informojnë mbi

shumë të dhëna arkeologjike. Por ka raste mjaft të rralla kur ata i përshkruajnë

fortifikimet e antikitetit të vonë dhe mesjetës.1

Disa ekspedita përnjohëse në terren, të kryera nga Muzeu i Kosovës në vitet 1974-

1977 dhe në disa artikuj të publikuar më pas, janë bërë përpjekje për të dhënë disa përshkrime

të mureve të disa « gradinave » 2, të shoqëruara nganjëherë me një dokumentacion ilustrativ

modest3. Duke e vërejtur mangësinë e studimeve në këtë fushë vërejmë se disa herë eshtëtheksuar domosdoshmëria e kërkimeve të mëtejëshme mbi këta fortifikime 4.

Një ndihmesë në këtë drejtim përbën edhe publikimi kohët e fundit, i rezultatetve tëprojektit për hartën arkeologjike të Kosovës, 5 ku fortifikimet e antikitetit të vonë dhe

mesjetës zenë një vend të veçantë 6. Në kuadrin e këtij projekti u gjet mundësia të organizohet

edhe një gërmim arkeologjik me karakter kontrolli në Kalanë e Prizrenit.7 ( Fig. 1)

Rezultatet e këtij sondazhi arkeologjik na sollën disa të dhëna të reja në lidhje mefazat fillestare të banimit dhe të zhvillimit të mëtejshëm historik të kalasë, të cilat po i

bëjmë të njohura në këtë artikull.

ILIRIA NR. XXXIII

1 BOUÉ, A 1840; HAHN, J 1869; EVANS, A 1885; DOMASZEVSKY, KANITZA, F 1892 A 1890; PERMERSTEIN,VULIÈ 1903; JASTREBOV, I 1904; ARPAD, B 1918.2 Shih raportet e Muzeut te Kosovës, 1974-1977, të ruajtura në Arkivin e Muzeut të Kosovës Prishtinë.3 SHUKRIU, E 1977-78, f.189-196 ; SHUKRIU, E 1989, f.77-83.4 ÈERŠKOV, E 1969, f. 28-34 ; NOVAKOVIÈ, R. 1984, f. 99-111 ; SHUKRIU, E 1989, f.79.5 HARTA, I, 2006.6PËRZHITA, HOXHA 2002/1, f. 469-480 : PËRZHITA, HOXHA, 2002/2, f. 133-156; : PËRZHITA,HOXHA,2003, f. 65-129 ; 144-157 ; HARTA, I, 2006, f. 195-259 (kontributet e G. Hoxha, L. Përzhita).7 HOXHA, AHMETAJ 2004, f. 1-8.

260

Fushata e gërmimeve në terren u zhvillua në një periudhë 20 ditore, në fund të muajit

shtator dhe fillim të muajit tetor 2004 8, ku morën pjesë disa studentë nga Universiteti iPrishtinës dhe Universiteti i Tiranës.9 Ndonëse për vetë Kalanë e Prizrenit nuk ekziston

ende një publikim tërësor, nga zona periferike e qytetit janë dëshmuar gjurmë arkeologjike

të periudhave të ndryshme historike, nga prehistoria deri në mesjetë.10

Kërkimet e mëparëshme në teritorin e Kalasë së Prizrenit konsistojnë kryesisht nërezultatet e ekspeditave me karakter pastrimi, vlerësimi arkitektonik, fotografimi dhe

skicimesh, të ndërmarra nga Enti i Monumenteve të Prizrenit në fundin e viteve 60-tëtë shekullit XX. Arkivi i Institutit të Monumenteve të Kulturës në Prizren ruan një

dokumentacion të plotë mbi rezultatet e arritura në këta kërkime.11 Nga leximi i materialit

Fig. 1. Kalaja e Prizrenit në 1863 (foto e J.G. von Hahn)

8 Gërmimet u drejtuan nga autori i këtij punimi në bashkëpunim me arkeologët Fatmir Peja –kustoz i lartë në Muzeun e Kosovës Prishtinë dhe Luan Koçbashliu punonjës i Institutit tëMonumenteve të Kulturës në Prizren.9 Konkretisht studentët Pleurat Kabashi, Rexhep Ahmetaj, Arben Muçaj dhe Linda Koçbashliunga Universiteti i Prishtinës dhe Genta Kosturi e Klajdi Mato nga Universiteti i Tiranës10 Për periudhën prehistorike shih :SHUKRIU, E 1977-78, f.189-196 ; SHUKRIU, E 1989, f.77-83; JOVANOVIÆ, V.S1995, f. 33; ARCHAEOLOGICAL TREASURES, 1998, f. 15-226 ( shih këtu kontributet e N. Tasiæ, M. Garašanin dheK. Luci); HARTA I, 2006, f. 74 - 82 ( kontributi i A. Bunguri, K. Luci, T. Kastrati). Për gjetje të periudhës romakedhe antike te vonë: ÈERŠKOV, E 1969, f. 28-75 ; DUŠANIÆ, M 1983, f. 27-31; PAPAZOGLU, F, 1988, f. 90-98.; GJINI,G 1992, f. 23-82.; IVANOVIÈ, M 1997, f. 19; Archaeological treasures, 1998, f. 227 – 371 ( shih këtu kontributete S. Fidanovski dhe F. Peja); PËRZHITA, HOXHA 2002/1 , f. 469-480; PËRZHITA, HOXHA, 2002/2, f. 133-156: PËRZHITA,HOXHA, 2003, f. 65-129 ; 144-157; Harta I, 2006. f. 129 – 259 ( kontributet e L. Përzhita, G. Hoxha, F. Peja ). PërPrizrenin e periudhës bizantine-mesjetare: BLLAGO, 1983, f. 467; JOVANOVIÆ, V. S. 1988 , f. 33; IVANOVIÆ,M 1997. f. 23; ARCHAEOLOGICAL TREASURES, 1998, f. 373-391 ( këtu kontributi i A. Baèkalov).11 KOVAÈEVIÆ, J etc, 1970, f. 1- 25

Të dhëna të reja arkeologjike nga Kalaja e Prizrenit

261

të shkruar rezulton se, që në ato vite ka qenë shtruar nevoja për të kryer në këtë vend

sondazhe arkeologjike,12 për të qartësuar më tej mjaft probleme arkeologjiko- historike,

gjë e cila kishte mbetur pa u realizuar.

Prandaj edhe projekti i gërmimit me karakter kontrollli parashikonte që të arrihej në

rezultate të tilla si:

a) dokumentimi i saktë i njësive stratigrafike të gërmimit dhe paraqitja e tyre në një

profil stratigrafik, për herë të parë për Kalanë e Prizrenit, b) vjelja e një kulture arkeologjike

të datueshme, që vjen nga kontekste arkeologjike të besueshme, c) Gjetja e mundëshme e

fazave më të herëshme të jetës në kala në krahasim me ato që njiheshin deri para gërmimeve

tona të kontrollit, d) krijimi i një prerjeje më të plotë të historisë arkitekturore të kalasë.13

Vendi i gërmimeve u përzgjodh pas një vëzhgimi të terrenit, i cili u krye në brendësi

dhe jashtë mureve të Kalasë së Prizrenit 14. Për të siguruar mundësitë maksimale të

verifikimit stratigrafik u fiksuan dy pika fillestare, të cilat u konsideruan edhe si dy

sektorët e gërmimeve A dhe B (Fig. 2, Fig. 3).

Sektori A u fillua me një kuadrat që mbështetej në faqen e brendëshme të muritrrethues të kalasë, i vendosur pranë niche-s së parë, në të djathtë të hyrjes kryesore.

Sipas arsyetimit tonë fillestar, ky vend paraqiste këta epërsi për kërkimin:Së pari, në traktet e mureve rrethuese të kësaj pjese perëndimore të kalsë, në

Fig. 2. Pamje ajrore e kalasë së Prizrenit.

12 KOVAÈEVIÆ, J etc, 1970, f. 24-2513 HOXHA, AHMETAJ 2004, f. 714 HOXHA, AHMETAJ 2004, f. 7

Gëzim HOXHA

262

Fig. 3. Planimetria e kalasë së Prizrenit.

N

0 5 10 m

522.39

530.00

530.00

525.00


A

B

263

themelet e tyre, duken nga jashtë disa fragmente muri, të ndërtuar me teknikën e

njohur “opus mixtum” (Fig. 4). Ky fakt na nxiti për të verifikuar, nëse muri me teknikën

e sipërpërmendur është një konstruksion i periudhes turke, apo një bazament i herëshëm,

mbi të cilat janë vendosur muret mesjetare të kalasë.

Së dyti, pozicioni topografik, me kuotën e lartësisë më të ulët brenda kalasë, kabërë që në këtë vend të depozitohen shtresat me të trasha kulturore arkeologjike.

Së treti, materialet arkeologjike të depozituara pranë murit rrethues e japin mundësinëpër të vëzhguar raportet e tyre kronologjike me këtë mur.

Së katërti, këtu ne patëm edhe mundësinë për të verifikuar të dhënat, që janë raportuarnga punimet me karakter sondazhi dhe pastrimesh të vitit 1969. Duke punuar në një sipërfaqe

pak më të zgjeruar se në punimet e atëherëshme, ne arritëm të veçojmë nga ky kuadratgjetjet e mbushjeve të vona ( pas punimeve të v. 1969) dhe gjetjet që vinin nga shtresa e

mirëfilltë arkeologjike. Duke u thelluar deri në tabanin shkëmbor u arrit të verifikohet mësaktësisht se deri në cilën kuotë thellësie kanë arritur punimet e mëparëshme në këtë vend.

Fillimisht kuadrati kishte përmasat 5 x 4 m. Por, për arësye të daljes në dritë të mbetjeve

të shumta të arkitekturës, ky kuadrat u reduktua në një sipërfaqe në formë trapezi me

përmasat bazë 3, 6 x 3,6 m. Kjo sipërfaqe u arrit të gërmohej deri në tabanin shkëmbor.

Gërmimet në kuadratin I të sektorit A na dhanë një situatë stratigrafike mjaft të

qartë (Fig. 5 dhe 6).

Shkëmbi natyror, që vjen duke rënë me pjerrësi në drejtim të perëndimit, zinte

kryesisht pjesën lindore të kuadratit, duke e lënë të lirshme pjesën perëndimore të tij

(shih profilin verior fig. 6).

Fig. 4. Pamje e muraturës në opus mixtum.

Gëzim HOXHA

264

Në pjesën perëndimore të kuadratit, në kuotën absolute 513, 20 m doli një shtroje

prej llaçi gëlqereje me formë në trajtë elipsoidale dhe me trashësi të ndryshueshme.

Zbulimi i plotë i saj na ndihmoi për të gjykuar edhe pë fungsionin e saj, që nuk ishte gjëtjetër veçse një mbetje e lëmit ku ishte përgatitur llaçi, gjatë ndërtimit të mureve të

periudhes turke të kalasë. Kjo situatë na ndihmoi së pari, për të kuptuar saktësishtnivelin e thellësisë së gërmimeve të vitit 1969, të cilat nuk kanë arritur deri në tabanin

natyror. Së dyti, vazhdimi i gërmimeve nën nivelin e kësaj shtroje ishte me mjaft interes,pasi kishim të bënim me një ambient të mbyllur arkeologjik (Fig. 6).

Gërmimet nën nivelin e kësaj shtrojeje nxorën në dritë fragmentin e një muri medrejtimin veri-jugë, me trashësi 0,70 m dhe një njësi stratigrafike të re, që diferencohej

nga njësitë tjera paraardhëse jo vertikalisht por horizontalisht (Fig. 5)Sektori B u fillua me një kuadrat me përmasa 4 x 4 m, i vendosur në skajin më

jugperëndimor të oborrit më të lartë të kalasë, pranë një sondazhi të kryer nga gërmimete vitit 1969. Ky vend paraqitej në dukje mjaft i përshtatëshëm, pasi përfaqëson kuotën

më të ulët të këtij oborri dhe kishte depozitime të shumta. Ky kuadrat u gërmua deri nëthellësinë 3,20 m, ku u arrit deri në tabanin natyror (Fig. 7 dhe 8).

Megjithëse sipërfaqa e gërmimit ishte mjaft e kufizuar mund të thuhet se këtu ka dalë nëdritë një material arkeologjik i pasur dhe mjaft domethënës për historinë e Kalasë së Prizrenit.

Nga pikpamja e përmbajtjes kulturore e kronologjike në kuadratin I të sektorit A,

Fig. 5. Gërmimi i kaudratit 1 në sektorin A.


265

duke i u referuar shtresave të sipërpërshkruara kemi këtë situate:

Njësitë stratigrafike 1-3, të vendosura në thellësitë nga 0 deri në 1.80 m, përmbajnë

objekte arkeologjike të kohëve moderne dhe kryesisht të periudhes së sundimit turk.

Njësia stratigrafike nr. 4 përbën një kufi ndarës të qartë në mes gjetjeve të periudhës

turke dhe gjetjeve të periudhës paraturke. Vetëm instalimi i tubacioneve prej qeramike

për furnizimin me ujë (nr. 11) duket se e ka çarë pak ketë shtresë kompakte.

Njësia stratigrafike nr 5 është një shtrojë prej llaçi, e cila mbyll hermetikisht

ambientin me gjetje të periudhës turke.

Gjithashtu, gërmimet në kuadratin I të sektorit B dhanë një profil të pasur me shtresa

depozitimesh, por që nuk perfshinin një diapazon të gjerë kohor. Të gjitha njësitë

stratigrafike të kuadratit B/ I, të gërmuar deri në thellësinë 3.20 m dhanë vetëm materiale

arkeologjike, që lidhen me periudhën e zotërimit turk të kalasë (Fig. 9).

Gjetjet më të zakonëshme në këto njësi stratigrafike janë fragmentet e enëve prej

qeramike me glazurë me ngjyra jeshile, kafe apo me shirita ngjyrë qumështi. Janë të

pranishme fragmentet e vazove, shtambave apo kotruveve me zbukurime të rralla të

bëra me inçizime.15 Ky material, shoqërohet shpesh edhe nga fragmentet e çibukëveprej balte, mjaft tipikë për periudhën e sundimit osman. (shek. XVII-XIX).16

Në dy kuadratet e gërmuara u gjetën fragmente të tubacioneve qeramike përujsjellës dhe mjaft gozhdë prej hekuri.

Njësia stratigrafike nr. 6, e vendosur në thellësitë nga 1. 86 – 2.40 m (Fig. 5,Tab. III) përmban tërësisht gjetje të periudhes mesjetare paraturke që fillojnë nga

shekulli XI dhe vijnë deri në shekullin e XV.

Fig. 6. Profili lindor i kuadratit A-1.

15 Për enët prej qeramike krahaso: HAYES, 1992, f. 139-184.16 Për çibukët krahaso : fig 11, 9 me : ROBINSON, R, 1983, f. 281, kat. Nr. 45, Taff. 55 ; dhe Fig, 11,11 me: ROBINSON R, 1985, f. 185, C86, Pl. 55.

Gëzim HOXHA

266

Këtu u gjet kryesisht qeramikë kuzhine, e punuar me baltë heterogjene me përmbajtje

rëre dhe mbetjesh të tjera minerare, ku mbizotërojnë ngjyrat gri dhe kafe dhe janë të

pranishme gjurmët e djegjes në zjarr (Fig. 10).

Format kryesore janë vorbat (Tab. III, 1-6; 11-13), tasat (Tab, III, 7-8) dhe qypat e

ndryshëm (Tab, III, 9-10). Zbukurimet janë bërë me inçizim me motive të vijave apo

tufa vijash, të drejta apo të valëzuara apo edhe me radhë gropëzash të ngulitura

horizontalisht. Repertori i këtyre enëve inkuadrohet në vija të trasha në intervalin e

shek. XI-XV dhe është i njohur në gërmimet arkeologjike të vitit 1969 17 dhe në mjaft

qendra bashkëkohëse të rajonit18.Njësia stratigrafike nr. 7 është një horizont banimi që shënon qartë një terminus

post quem për shtresën nr. 6.Njësia stratigrafike nr. 8, e cila vjen duke u trashuar nga lindja në perëndim, ka

dhënë gjetje të përziera të periudhave kohore mjaft të largëta nga njëra tjetra. Këtu

janë gjetur mjaft fragmente enësh prej qeramike të periudhës antike të vonë si edhe

disa gjetje të rralla qeramike me fakturë të qartë të enëve prehistorike.Nga gjurmët e antikitetit të vonë është me rëndësi një trakt muri ( Fig. 5 ), i cili

lidhet kohësisht me gjetjet e periudhës antike të vonë. Trashësia e tij prej 0,70 m dheteknika e punimit të tij, na bëjnë të mendojmë paraprakisht se ai është muri i ndonjë ndërtese

publike të kësaj periudhe në Kalanë e Prizrenit. Tek ky gjykim na çon vetë teknika dhepërmasat e murit, si dhe gjetja pranë tij e disa fragmenteve të tjegullave (Fig. 11), tipike për

ndërtime të tilla të antikitetit të vonë. Sidoqoftë, mund të themi se ky mur mbetet një ngaobjektet me mjaft interes për kërkimet e ardhëshme në këtë vend.

Në pjesën perëndimore të kuadratit dhe pikërisht në anën e jashtëme të murit të zbuluarkëtu, janë gjetur mjaft gjetje enësh qeramike të periudhës antike të vonë (Fig. 12).

Fragmenti i një llampe prej balte ( Fig.13 ) ka në siperfaqen e tij pjesë të një kryqi, të

Fig. 7. Gërmimi në kuadratin 1 të sektorit B.

17 KOVAÈEVIÆ, J etc, 1970, f. 6-7, 22-23


267

realizuar në reliev, duke na kujtuar repertorin e objekteve të tilla të periudhës pleokristiane.

Enët e tjera përbëhen nga buzë amforash apo enësh tjera masive me baltë heterogjenetë prodhimit lokal (Tab. II, 1-4). Enë të tilla të ngjashme janë gjetur në gërmimet në

kishën paleokristiane te Korishës në afërsi të Prizrenit.19 Disa buzë tasash, vorbash apotenxheresh (Tab, II, 5-11) të kujtojnë forma analoge, të gjetura në gërmimet në qytetin e

Shkodrës të periudhës antike të vonë.20 Po ashtu, në të njejtin kontekst stratigrafik ugjeten edhe fragmentet e një byzylyku prej qelqi me ngjyrë blu (Fig. 14) dhe një pjesë

figurine bronxi ende e palexueshme mirë nga oksidimi i sipërfaqes së saj.Njësia stratigrafike nr. 9 u dokumentua në zgavrimet e tabanit shkëmbor, ku u

gjetën kryesisht fragmente të enëve qeramike me fakture dhe forma tipike prehistorike.Përmendim këtu enë me profil në trajtën e germës “S” (Fig 15; Tab, I, 1), tasa me parete

të pjerrët dhe buzë të trashëzuar (Fig, 16, 1-2; Tab. I, 2-3), enë me grykë të hapur, shiritne reliev të vendosur nën buzë dhe të zbukuruar me një radhë gropëzimesh të bëra me

gisht (Fig. 16, 3). Po ashtu janë të pranishme edhe mjaft fragmente të tjera atipike me tënjejtën fakturë si enët e mësipërme, që në vija të trasha i gjykojmë në intervalin kohor

nga bronxi i mesëm deri në hekurin e hershëm. Analogjia më e afërt me këto enë gjendet

Fig. 8. Profili lindor i kuadratit 1 në sektorin B.

18 KOMATA, 1991, f. 73-75 dhe Tab, XXI-XXVI; LAHI, HOXHA, 1987, f. 254;19 HOXHA, G 2006, f. 171-17220 HOXHA, G 2003, shih respektivisht : f. 87, Tab. XXII, 10-12; f. 88, Tab, XXIV, 3-4; f. 90, Tab,XXVIII, 1-2; f. 90, Tab XXVII, 1-4.

Gëzim HOXHA

268

në repertorin qeramik bashkëkohës të enëve të vendbanimit prehistorik të Vlashnjes.21

Topografia e pjerrët e terrenit na bën të mendojmë se diku më lart duhet të kërkojmë

përqëndrimin e shtresave kulturore të një vendbanimi prehistorik. Nga ky vendbanim

Fig. 9. Qeramikë e periudhës turke. Fig. 10. Qeramikë e periudhës mesjetare.

21 HARTA I, 2006, f. 28-29 dhe Tab. VI, 4, 5, 9 (kontribut i A, Bunguri)

Fig. 11. Tjegulla të antikitetit të vonë.

Fig. 12. Qeramikë e antikitetit të vonë.


269

kanë rrëshqitur gjetjet në ambientin e kuadratit I, janë depozituar në zgavrat shkëmbore

ose janë përzier me gjetjet e shtresës antike te vonë, duke u mbështetur në murin e

zbuluar të kësaj periudhe. (Fig. 5 dhe 6)

* * *

Gërmimet e kontrollit në Kalanë e Prizrenit gjatë muajve shtator-tetor 2004 dhanë

mundësinë për të krijuar një tabllo shumë më të plotë për histroinë e fillimeve të jetës

dhe vazhdimësinë e saj.

Për herë të parë, u dokumentuen këtu dëshmi materiale të një vendbanimi prehistorik, të

Fig. 13. Fragment llampe paleokristiane. Fig. 14. Fragmente byzylyku qelqi.

Fig. 15. Fragment ene prehistorike.

Fig. 16. Qeramikë e periudhës prehistorike.

Gëzim HOXHA

270

datueshëm paraprakisht në epokën e bronxit dhe periudhën e parë të hekurit. Mbetet që

kërkimet e ardhëshme, në një shkallë më të gjërë, të arrijnë të identifikojnë shtrirjen topografike

dhe të përcaktojnë më saktë kronologjinë dhe karakterin e këtij vendbanimi, i cili me sa duketderi më tani, ka shërbyer si bërthama e parë e jetës në këtë vend. Mbeten për tu identifikuar

saktë gjurmët in situ të vendbanimit prehistorik, për tu verifikuar natyra e tij fortifikuesedhe për tu zbuluar më tej lidhjet e këtij venbanimi me bashkëkohesit e tij më të afërt, të

gjurmuar në Vlashnje, Hisarin e Nashecit dhe venbanimin prehistorik të Korishës.22

Po ashtu, për herë të parë, gërmimi i vitit 2004 në Kalanë e Prizrenit dha gjurmë të

arkitekturës dhe dëshmi të materialit të lëvizëshëm arkeologjik, të datueshëm nëperiudhën antike të vonë. Gjurmët e deritanishme, japin shanse për të kërkuar më tej

mbetjet e mundeshme të fortifikimit të kësaj periudhe. Ky mendim mund të mbështetetedhe nga prania aty afër e muraturës opus mixtum dhe nga e dhëna mjaft me interes

e Prokopit të Cesaresë, i cili përmend në mes të kështjellave të rifortifikuara të DardanisëPetrizen-in (P e t r r i vz h n)23, që me mjaft gjasë mund të jetë Prizreni i sotëm.24

Në antikitetin e vonë rrethina e Prizrenit na paraqitet me deshmi të qarta tëkristianizimit të popullsisë. 25 Për këtë mund të përmenden gjurmët e zbuluara të kishave

paleokristiane në Bellacërkva,26 Vërmicë27 dhe Korishë28.

Kurse nga pikpamja strategjike fortifikimi i Prizrenit do të mund të integrohej mjaft mirë

me fortifikime tjera të periudhës antike të vonë dhe mesjetare, të identifikuara dhe tëgjurmuara tanimë në perifrinë e tij të afërt si, Korishë, Vraniq, Vlashnje dhe Karashëngjergj.29

Këta dhe të tjera fortifikime bashkëkohëse në luginën e Drinit të Bardhë bëjnë

pjesë në sistemin fortifikues pranë aksit të rëndësishëm rrugor të njohur si “ Via Lissus-

Naissus”. 30 Ka shumë të ngjarë që rrugët të tilla të Illyricum-it ishin të mbrojtura meqyteza te fortifikuara, fortesa rrugore, poste ushtarake apo kulla-rojë, të vendosura në

pika kyçe apo vendkalime të tilla si vahet lumore apo qafat malore31 (Fig. 17).

Duke filluar nga bashkimi i dy degëve të njohura të lumit Drin ( Drini i Bardhë dhe

Drini i Zi) zinxhiri i fortifikimeve vazhdon drejt veriut dhe verilindjes, duke ndjekurpellgun e Drinit të Bardhë nga fortifikimi i Pecës, Bardhocit, Vlashnjës, Petrizen-it,

Gegjes, Cërmijanit, Dollcit, për tu lidhur me fortifikimin antik të vonë, të sapozbuluar të

22Shih respektivisht: HARTA, I, 2006, f. 76-79; f. 74-76 dhe f. 80 ( kontribute të A. Bunguri, K.Luci, T. Kastrati ).23 PROKOP, Bauten, ( ed. 1977),. IV, 4, 324 PËRZHITA, L 2005, f. 11; HARTA, I, 2006, f. 253-256 ( kontribut i G. Hoxha)25 DUVAL, N. POPOVIÈ, V. 1984, f. 554-55626 KOVAÈEVIÈ, J 1966, f. 150-151; NIKOLLAJEVIÈ, I 1978, f. 682, fig, 2 në f. 683.27 SHUKRIU, E 1977-78, f. 193-19528 HOXHA, G 2006 , f. 167-17429 PËRZHITA, HOXHA, 2002/2, f. 154-156. ; PËRZHITA, HOXHA, 2003, f . 97- 103; HARTA, I, 2006, f. 79-80.30 PËRZHITA, HOXHA 2002/1, f. 479-480; PËRZHITA, HOXHA, 2003, f .123; PËRZHITA, 1999 f. ...31 WOZNIAK, F. E 1982, f. 205; BOŠKOVIÈ, DJ 1963, f. 157


271

Harillaqit pranë Fushkosovës së sotme.32 (Fig. 17) Verejmë se emri i i sotëm Harillaq

ka në rrënjën e vet formën e tij të vjetër, duke na kujtuar emrin e fundit Aria (Αρια)

në listën e fortifikimeve dardane të përpiluar nga Prokopi i Cesaresë. 33 Me pozicionin

e tij dominues dhe murin rrethues tipik për shekullin e VI, ky fortifikim qëndronte si

mburojë e anës jugperëndimore të qytetit të mirënjur romak Ulpiana, e cila në këtë

kohë kishte ndërruar emrin në Justiniana secunda.34

Kjo gjendje të kujton mjaft mirë situatën e fortifikimeve të tipit phrouria (Φρουρια)

që përmend Prokopi i Cezaresë të shpërndara nëpër provincat ballakanike dhe

posaçërisht në Epirin e Ri, Epirin e Vjetër, Maqedoni dhe Dardani.35 Ky tip fortifikimesh

përmblidhte në vetvehte fshatra të fortifikuara apo poste ushtarake ,36 të cilatsynonin jo vetëm të siguronin mbrojtje për popullsinë vendore, por gjithashtu e lehtësonin

ushtrinë e rregullt perandorake nga përgjegjësitë e saj për mbrojtjen lokale.37

Me fillimin e turbullirave historike në territorin e Ballkanit e më gjërë, të njohura si

Fig. 17. Fortifikimet e shek. IV-VI në Dardaninë Perëndimore.

32 PEJA, F, 2008, Harilaq (Kosovo) une forteresse d’antiquité tardive et paleobyzantine. ( në botim).33 PROKOP, Bauten, ( ed. 1977) IV, 4, f. 198.34 PROKOP, Bauten, (ed. 1977) IV, I, 28-30, f. 174-177.35 PROKOP, Bauten, ed 1977 , IV, 4, f. 192- 199.36 DAGRON, G. 1984, f. 7-10.37 WOZNIAK, F. E 1982, f. 201.

Gëzim HOXHA

272

Fig. 18. Pamje e qytetit të Prizrenit nga kalaja.

38 EUSEB. EPIST. XL, 16. ( ed. R. Helm, Berlin 1956 ) ; MAKSIMOVIÈ, Lj 1980, f. 55-57.39 LEMERLE, P 1954, f. 290-308; POPOVIÈ, V 1975, f. 445-504; METCALF , D. M 1991, f. 139-148.40 BAVANT, B 1984, f. 287.41 KOVAÈEVIÈ, J etc, 1970, f. 7-8 dhe 23.


invazione barbare38 dhe më vonë sllave39 është vërejtur se fortifikimet ndërtohen mbiterrene të ngritura malore, me një mbrojtje të fuqishme natyrore.

Situata që ne vërejmë në terrenin e Kalasë së Prizrenit shkon në përputhje me gjykimine B. Bavant për këtë rajon ku : ”Rinovimet justiniane synonin më tepër një rivendosje tësituatës ushtarake se sa për të restauruar një prosperitet ekonomik” .40

Nga gërmimet tona, shumë të kufizuara, ende nuk kemi këtu dëshmi apo gjurmëmateriale për shekujt VII-X të mesjetës së hershme.

Periudha pasuese e mesjetës, e posaçerisht shekujt XI-XV, na dëshmohet si njëperiudhë me jetë të rigjallëruar, çka rikonfirmon edhe rezultatet e kërkimeve të kryeramë parë41.

Gjatë periudhës së zotërimit turk, Kalaja e Prizrenit ka njohur një lulëzim të banimittë saj dhe aktivitetin më intensiv të ndërtimeve në muret fortifikuese dhe banesatbrenda kalasë (Fig. 18).

Rezultatet e gërmimeve të kontrollit shtator-tetor 2004 në Kalanë e Prizrenit janëmjaft shpresdhënëse për te ardhmen e kerkimeve të metejëshme. Vazhdimi i kërkimevemë intensive arkeologjike në këtë vend, do të na jape me siguri një njohje shumë më tëthelluar për këtë objekt arkeologjik dhe historik. Ne kemi informacion tanimë për njëvjetërsi banimi të dokumentuar, më tepër se tremijëvjeçare, e cila tejzgjatet në spiralen ezig-zakeve historike deri në ditet tona. Si e tillë kjo kala përbën një nga pikat më interresantepër hulumtim të metejshëm shkencor dhe për promovimin e vlerave të turizmit historiknë territorin e Kosovës.

273

NOUVELLES DONNÉES ARCHÉOLOGIQUES SUR LAFORTERESSE DE PRIZREN

Le territoire de la Kosovë lequel, dans sa majeure partie, correspond à l’ancien

territoire de la Dardanie antique, encore aujourd’hui demeure un espace avec peu de

publications scientifiques sur ses fortifications.

Les voyageurs ou chercheurs, qui ont traversé ce territoire durant la période entre la

seconde moitié du XIXe siècle informent sur beaucoup de données archéologiques,

mais c’est dans des cas assez rares qu’ils ont fait attention à décrire les forteresses de

la basse Antiquité et du Moyen Âge.1

Durant les quelques expéditions sur le terrain organisées par le Musée de Kosovë, effectuées

dans les années 1974-1977, et dans quelques articles publiés par la suite, l’on a fait des efforts

pour donner quelques descriptions des murs de certaines “gradina”2, accompagnées parfois

même d’une documentation illustrative modeste.3 Ressentant le manque d’études dans ce

domaine, l’on a souligné la nécessité de recherches ultérieures sur ces châteaux.4

Une aide dans ce sens constitue aussi la publication récente des résultats du projet

de prospection pour la carte archéologique de Kosovë, 5 où les fortifications de la basse

antiquité et du moyen âge occupent une place particulière.6 Dans le cadre de ce projet

l’on a trouvé la possibilité d’organiser même des fouilles archéologiques de contrôle

dans la forteresse de Prizren7 (Fig. 1).

Les résultats de ce sondage ont apporté des données nouvelles concernant les

phases initiales du peuplement et du développement ultérieur historique de la forteresse,

qui vont être révélées dans cette communication.

La campagne des fouilles sur le terrain a été effectuée au cours d’une période de 20

jours à la fin du mois de septembre et au début du mois d’octobre 2004.8 Y ont participé

des étudiants de l’université de Prishtinë et de l’université de Tiranë.9 Bien qu’il n’existe

pas encore une publication complète sur la forteresse même de Prizren, de la zone

périphérique de la ville ont été témoignées des traces archéologiques de différentes

périodes historiques, depuis la préhistoire jusqu’au moyen âge10.

Les fouilles précédentes sur le territoire de la forteresse de Prizren sont liées surtout

aux résultats des expéditions à caractère de nettoyage, d’appréciation architectonique,

de photographies et d’esquisses, effectués par l’Etablissement des Monuments de

Prizren, au début des années 1970. Dans les archives de l’IMK Prizren est préservée

une documentation complète sur les résultats atteints lors de ces recherches.11 Par la

lecture du matériel écrit il en résulte que, depuis ces années-là l’on avait ressenti le

besoin d’effectuer sur ces lieux des sondages archéologiques12, afin d’aller plus loin

Gëzim HOXHA

274

dans l’éclaircissement de nombre de problèmes archéologiques – historiques, chose

qui était demeurée inaccomplie.

C’est pourquoi même le projet de fouilles à caractère de sondage prévoyait aboutir

à des résultats tels que :

a) la documentation précise des couches culturelles et l’assurance d’un profile stratigraphique

pour la première fois sur la forteresse de Prizren ; b) la collecte d’une culture archéologique

datable, provenant de contextes archéologiques fiables ; c) la découverte éventuelle des phases

plus anciennes de la vie dans la forteresse par rapport à celles connues jusqu’avant nos fouille de

contrôle ; d) la création d’une coupe plus complète de l’histoire architecturale de la forteresse.13

L’endroit des fouilles a été choisi après une prospection effectuée aussi bien à

l’intérieur qu’à l’extérieur des murs de la forteresse de Prizren.14 Pour avoir les

possibilités maximales de vérification stratigraphique deux points initiaux ont été

fixés et que l’on avait aussi considérés comme les deux secteurs de fouilles A et B.

Le secteur A débuta par un rectangle appuyé sur la face interne du mur d’enceinte de

la forteresse, situé près de la première niche à droite de l’entrée principale. Selon notre

raisonnement initial cet endroit-là présentait les avantages suivants pour la recherche :

1o Dans les tracts des murs d’enceinte de cette partie occidentale de la forteresse,

dans les fondements, apparaissent de l’extérieur des tracts de murs construits avec la

technique reconnue comme « opus mixtum ».

Ce fait nous a poussé à vérifier si le mur avec la technique susmentionnée est une

construction de la période turque ou bien un soubassement ancien, sur lequel ont été

rajoutés les murs médiévaux de la forteresse.

2o La position topographique a fait qu’à cet endroit soient déposées les plus épaisses

couches culturelles archéologiques.

3o Les couches déposées près du mur d’enceinte créaient la possibilité d’examiner

leurs rapports chronologiques avec le mur d’enceinte.

4o Là nous avons eu aussi la possibilité de vérifier les données qui ont été rapportées par les

travaux de sondages et de nettoyage de 1969. En travaillant sur une surface plus élargie nous

sommes arrivés à détacher de ce rectangle les découvertes provenant de la couche archéologique

proprement dite. En allant jusqu’au soubassement rocheux nous sommes arrivés à vérifier

exactement jusqu’à quelle couche allaient les travaux antérieurs dans cet endroit.

Initialement le rectangle mesurait 5 m x 6 m. Par la suite, à cause de la sortie au

grand jour de nombreux vestiges de l’architecture, ce rectangle a été réduit en une

surface en forme de trapèze avec les dimensions réduites. L’on est arrivé à creuser cette

superficie jusqu’au soubassement rocheux.

Les fouilles dans le Ier rectangle du secteur A ont donné une stratigraphie claire.

Le rocher naturel descendant obliquement vers l’ouest occupait surtout la partie est

du rectangle, laissant libre sa partie ouest. (voir le profil est, fig. 6).

Dans la partie ouest du rectangle, au quota absolu 513, 20 m, est sortie une couche

de mortier de chaux en forme ellipsoïdale et à l’épaisseur variable. Sa découverte


275

complète nous a aidé à juger aussi de sa fonction, qui n’était autre qu’un reste de l’aire

où l’on avait préparé le mortier pendant la construction des murs de la période turque

de la forteresse. Cela nous a aidé d’abord à comprendre exactement le niveau de la

profondeur des fouilles de 1969, lesquelles n’avaient pas atteint le bas-fond naturel.

Deuxièmement, la poursuite des fouilles au-dessous du niveau de cette couche était

d’un grand intérêt, car l’on avait affaire à un milieu archéologique fermé.

Les fouilles sous cette couche ont découvert le fragment d’un mur à orientation

nord-sud, d’une épaisseur de 0,70 m (voir la planimétrie de A I, no 2) et une nouvelle

couche culturelle, différentiée des couches précédentes non verticalement mais

horizontalement.

Le secteur B a été commencé par un rectangle mesurant 4m x 4m, situé sur le coin

sud-ouest le plus reculé de la plus haute cour de la forteresse, à proximité d’un sondage

fait pendant les fouilles de 1969. Cet endroit avait une apparence assez propice, car

représentant le plus bas quota de cette cour et ayant de nombreux dépôts. Ce rectangle

a été creusé jusqu’à une profondeur de 3,20 mètres, où l’on a atteint le bas-fond naturel.

Bien que la superficie des fouilles fût assez limitée l’on peut dire que là est sorti au grand jour

un matériel archéologique riche et assez significatif pour l’histoire de la forteresse de Prizren.

Du point de vue du contenu culturel et chronologique, dans le premier rectangle du secteur

A, en faisant référence aux couches susmentionnées, la situation est la suivante : (Fig. 6).

Les unités stratigraphiques no 1-3, situées dans les profondeurs de 0 m jusqu’à 1,80 m, contiennent

des objets archéologiques des temps modernes et surtout de la période de la domination turque.

L’unité stratigraphique no 4, constitue une ligne de démarcation claire entre les objets trouvés

de la période turque et les objets de la période préturque. Seulement l’installation de la tuyauterie

en céramique pour le ravitaillement en eau (no 11) parait avoir percé un peu cette couche compacte.

L’unité stratigraphique no 5 est une couche de mortier, qui ferme hermétiquement le

milieu avec des objets trouvés appartenant à la période turque.

De même, les fouilles dans le I-er rectangle du secteur B ont donné un profil riche en couches

de dépôts, mais qui ne comprenaient pas un large diapason temporel. Toutes les unités

stratigraphiques du rectangle B/I, creusé jusqu’à une profondeur de 3,20 mètres ont donné

seulement du matériel archéologique, lié à la période de la domination turque de la forteresse.

Les plus ordinaires découvertes dans ces unités stratigraphiques sont des fragments

d’ustensiles en céramique, enduit de glaçure de couleurs verte, marron ou des bandes crème. Y

sont présents des fragments de vases, de cruches ou de réceptacles avec des décorations rares

faites par incisions.15 Ce matériel est accompagné souvent même par les fragments de pipes en

terre, assez typiques de la période de la domination ottomane. (XVII-e – XIX-e siècles).16

Dans les deux rectangles fouillés l’on a trouvé des fragments de tuyauterie d’aqueduc

en céramique et assez de clous en fer.

L’unité stratigraphique no 6, situé dans les profondeurs allant de 1,86 m à 2,40 m

(Fig. 5, et 6, A/I, coupure de l’ est, Tab. I, 1-13) comporte entièrement des objets de la

période médiévale préturque commençant du XI-e siècle et arrivant jusqu’au XV-e

Gëzim HOXHA

276

siècle. L’on y a trouvé surtout de la céramique de cuisine, travaillé avec de la terre

hétérogène contenant du sable et autres éléments minéraux, où dominent les couleurs

grise et marron et sont présentes les traces de combustion au feu.

Les formes principales en sont les terrines (Tab. I, 1-6; 11-13), les tasses (Tab, I, 7-8)

et les jarres diverses (Tab, I, 9-10). Les décorations sont faites par incision avec des

motifs de traits ou de faisceaux de rayures, droits ou ondulés, et même avec des rangées

de creux alignés horizontalement. Le répertoire de ces ustensiles est encadré grosso

modo dans l’intervalle entre les XI-e – XV-e siècles et il est connu dans les fouilles

archéologiques de 196917 et dans nombre de centres contemporains dans la région.18

L’unité stratigraphique no 7, est un horizon d’habitation qui marque clairement un

terminus post quem pour l’unité stratigraphique no 6.

L’unité stratigraphique no 8, laquelle va s’épaississant de l’est à l’ouest, a donné

des objets mixtes des périodes de temps assez loin l’une de l’autre. Là, on a trouvé

assez de fragments d’ustensiles en céramique de la période antique basse de même que

quelques rares objets en céramique ayant une facture claire des ustensiles préhistoriques.

Parmi les traces de l’antiquité tardive il y a un tract de mur qui est important (fig. 5), lequel

est lié temporellement avec les découvertes de la même période. Son épaisseur de 0,70 m et la

régularité de sa construction font penser préalablement qu’il s’agit d’un mur de quelque

édifice public de cette période-là dans la forteresse de Prizren. A cet avis mènent mêmes les

dimensions et la technique du mur, ainsi que la découverte, à sa proximité, de quelques

fragments de tuiles (fig. 11), qui sont typiques pour des constructions du genre dans l’antiquité

tardive. Quoi qu’il en soit, l’on peut dire que ce mur reste l’un des plus intéressants objets

pour les fouilles futures dans cet endroit. Dans la partie ouest du rectangle et justement sur le

côté extérieur du mur découvert ici, l’on a trouvé assez de traces d’ustensiles en céramique.

Le fragment d’une lampe paléochrétienne (fig. 13) porte en surface des parties d’une

croix, réalisée en relief. Les autres objets sont des rebords d’amphores ou d’autres

récipients massifs en terre hétérogène de production locale (tab. II, 1-4). Des ustensiles

similaires ont été trouvés lors des fouilles dans l’église paléochrétienne de Korishtë, à

proximité de Prizren. 19 Certains rebords de bols, de terrines ou de casseroles (tab. II, 5-

11) rappellent des formes analogues trouvées lors des fouilles dans la ville de Shkodër,

de la période antique tardive.20 Egalement, dans le même contexte stratigraphique ont

été trouvés aussi des fragments d’un bracelet en verre de couleur bleue (fig. 14) et une

partie de figurine en bronze encore non lisible clairement par l’oxydation de sa surface.

L’unité stratigraphique no 9 a été documentée lors des creusements du bas-fond

rocheux, où l’on a trouvé surtout des fragments d’ustensiles en céramique ayant une

facture et des formes typiques préhistoriques. Mentionnons ici des ustensiles à profil en

forme de la lettre « S » (fig. 15) (tab. III, 1) des bols à parois inclinés et rebords épais (fig. 16,

1-2;)(tab. III, 2-3), des récipients à col ouvert, à bande en relief situé sous le rebord et

décorée par une suite de petits creux faits au doigt (fig. 16, 3). De même y sont présents

assez d’autres fragments atypiques de pareille facture que les ustensiles susmentionnés


277

et que, grosso modo, l’on juge appartenir à l’intervalle temporelle allant du bronze moyen

au fer ancien. La plus proche analogie avec ces ustensiles se trouve dans le répertoire

céramique contemporain des ustensiles de l’habitat préhistorique de Vlashnjë.21

La topographie inclinée du terrain fait penser que c’est quelque part plus haut qu’il

faut chercher la concentration des couches culturelles d’un habitat préhistorique. De

cet habitat ont glissé les objets dans le milieu du rectangle I, sont déposés dans les

cavités rocheuses ou encore sont mélangés aux objets de la couche antique tardive, en

s’appuyant sur le mur découvert de cette période-là. (fig. 5)

* * *

Les fouilles de sondages dans la forteresse de Prizren au cours des mois de septembre

et octobre 2004 ont donné la possibilité de créer un tableau bien plus complète sur

l’histoire des débuts de la vie et sa continuité.

C’est pour la première fois que là ont été documentés des témoignages matériels

d’un habitat préhistorique, datés préalablement de l’époque du bronze et de la première

période de l’époque du fer. Il reste que les fouilles à venir, à une plus large échelle,

arrivent à identifier l’étendue topographique et à déterminer plus exactement la

chronologie et le caractère de cet habitat, lequel, à ce qu’il paraît jusqu’à présent, a servi

de noyau initial de la vie sur cet endroit. Il reste à vérifier exactement les traces in situ de

l’habitat préhistorique, à vérifier son aspect de fortification et à découvrir plus loin les

liens de cet habitat avec ses contemporains les plus proches, découverts à Vlashnjë, le

Hisar de Nashec et l’habitat préhistorique de Korishë.22

De même, pour la première fois, les fouilles de cette année ont donné des traces de

l’architecture et des témoignages du matériel archéologique mobile, datable de la période

antique tardive. Les traces de jusqu’à présent offrent des chances pour aller plus loin dans la

recherche de restes éventuels de la fortification de cette période. Cette opinion peut être

appuyée aussi par la présence à proximité du mur opus mixtum ainsi que par l’information

très intéressante de Procope de Césarée, lequel mentionne parmi les forteresses refortifiées de

Dardanie celle de Petrizen (Πετρριζην) 23, et qu’il y a assez de raisons d’être Prizren actuelle.

Dans la basse antiquité, le territoire de la Dardanie se présente christianisée.

Justement dans la banlieue de Prizren l’on peut mentionner les églises

paléochrétiennes de Bellacërkva, de Vërmicë et de Korishë.Du point de vue stratégique, cette fortification pourrait très bien s’intégrer avec

d’autres fortifications de la période antique tardive e médiévale, identifiées et suiviesdéjà dans ses proches alentours comme Korishë, Vraniq, Vlashnjë et Karashëngjergj.

Celles-ci et d’autres fortifications de cette époque-là dans la vallée de Drin i Bardhë fontpartie du système de fortification près de l’important axe routier reconnu comme “Via

Lissus-Naissus”. Il est fort probable que de telles voies de l’Illyricum aient été protégées pardes sites fortifiés, des forteresses routières, des postes militaires ou des tours de garde,situés sur des points-clef ou des lieux de passage comme les gués et les cols de montagnes.

Gëzim HOXHA

278

Commençant par l’union des deux affluents connus du fleuve de Drin (Drin i Bardhë et

Drin i Zi), la chaîne des fortifications se poursuit vers le Nord et le Nord-est, en poursuivant

le bassin de Drin i Bardhë depuis les fortifications de Pecë, de Bardhoc, de Vlashnjë, de

Petrizen, de Gegjë, de Cërmijan et de Dollc pour rejoindre la fortification antique tardive de

Harillaq, récemment découvert, près de l’actuelle Fushëkosovë.24 (Fig.17) L’on remarque

que le nom actuel de Harillaq renferme dans sa racine son ancienne forme, en rappelant le

dernier nom Aria ( jA r i va) sur la liste des fortifications dardanes dressée par Procope de

Césarée.25 Par sa position dominante et le mur d’enceinte typique du VI-e siècle, cette

fortification assurait la protection du côté sud-ouest de la ville romaine reconnue d’Ulpiana

laquelle, à cette époque, avait changé de nom en Justiniana secunda.26

Vraissemblement, une autre ligne secondaire de la route romaine tardive était protégée

par la chaîne des fortifications de Prizren, Korishë, Vraniq, et Kleçka pour rejoindre Ulpiana.

Cette situation rappelle très bien l’état des fortifications de type phrouria (F r o u vr i a),

mentionnées par Procope de Césarée, dispersées à travers les provinces balkaniques et

notamment en Nouvelle Epire, en Ancienne Epire, en Macédoine et en Dardanie.27 Ce

type de fortifications comprenait en soi des villages fortifiés ou postes militaires,28 qui

visaient non seulement assurer la protection de la population locale, mais aussi alléger

l’armée régulière impériale de ses responsabilités pour la protection locale.29

Au début des bouleversements historiques dans les Balkans et ailleurs, reconnus

d’abord comme invasions barbares30, ou plus tard slaves31 , les fortifications se font

construire sur des terrains élevés de montagne, avec une importante protection naturelle.

La situation constatée sur le terrain de la forteresse de Prizren rejoint le jugement de B.

Bavant concernant cette region : La «rénovation justinienne » vise à rétablir une situation

militaire, non à restaurer une prospérité économique.32

Par nos fouilles très limitées l’on n’a pas encore des preuves ou des traces matérielles

relatives aux VII-e – X-e siècles du haut moyen âge.

La période suivant le moyen âge, notamment les XI-e – XV-e siècles, est témoignée comme une période

marquée par une vie ranimée, ce qui réaffirme également les résultats des recherches effectuées avant.33

Durant la période de la domination turque la forteresse de Prizren a connu un

épanouissement de son habitation et la plus intense activité dans la construction des

murs de fortifications et des immeubles à l’intérieur de la forteresse (Fig. 18).34

Les résultats des fouilles du sondage de septembre - octobre 2004 nous rendent très

optimistes. L’on peut affirmer que la poursuite de recherches archéologiques plus

intenses dans la forteresse de Prizren offrira sûrement une bien plus approfondie

connaissance de cet objet archéologique et historique. L’on dispose déjà d’informations

sur une ancienneté d’habitat documenté de plus de trois millénaires, qui se prolonge

dans la spirale des zigzagues historiques jusqu’à nos jours. Comme telle cette forteresse

constitue l’un des plus intéressants points pour la recherche scientifique ultérieure et

pour la promotion des valeurs du tourisme historique dans le territoire de la Kosovë.


279

BIBLIOGRAFIA

ARCHAEOLOGICAL TREASURES, 1998: Arheolloško bllago Kosova i Metohije, od neolita doranog srednjeg veka, ( The archaeological treasures of Kosovo andMetohija, from the neolithic to the early middle Ages), Beograd, 1998

ARPAD, B 1918: B. Arpad, Regeszeti kutatas Albaniaban, Dolgozatok az Erdelyi NemzetiMuzeum Erem-Es Regizegtarabol (Recherches archéologiques enAlbanie, Travaux de la Section Numismatique et Archéologique du MuséeNational de Transylvanie à Kolozsvar (Hongrie), Kolozsvar, 1918.

BAVANT, B 1984 B. BAVANT, La ville dans le nord de l’Illyricum (Pannonie, MésieI, Dacie et Dardanie), Villes et Peuplement dans l’IllyricumProtobyzantin, (Roma, 12-14 Mai, 1982), Rome, 1984, p. 287

BLLAGO, 1983: Bllago na putevima Jugosllavije, Beograd, 1983BOŠKOVIÈ, DJ 1963 : Djurdje Boškoviè, L’architecture de la basse antiquité et du

Moyen Âge dans les régions centrales des Balkans, Actes du XIIe

Congrés international d’ études Byzantines, (Ochride 10-16 septembre1961) Tome I, Beograd, 1963, pp. 155-163.

BOUÉ, A 1840 : Ami Boué, La Turquie d Éurope, 1840 ;ÈERŠKOV, E 1969: E. Èerškov, Rimjani na Kosovo i Metohiji, Beograd 1969, pp. 28-34. DAGRON, G 1984 : G. Dagron, , Les villes dans l’Illyricum protobyzantin, në “ Villes

et Peuplement dans l’Illyricum protobyzantin, Coll. De l’Ecole Françaisede Rome, nr, 77, Rome, 1984

DOMASZEVSKY, A 1890 : A. von Domaszevsky, Die Grenze von Moesia Superior undder illyriche Grenzzoll, 1890

DUŠANIÈ, M 1983 : Milena Dušaniè, Asklijepev VOTO iz Prizrena, živa Antika, 31-1, Ckopje, 1983DUVAL, N et POPOVIÈ, V. 1984: Urbanisme et topographie chrétienne dans les provinces

septentrionales de l’Illyricum, Actes du Xe Congrès I n t e r n a t i o n a ld’archéologie chrétienne (Thessalonique 1980), vol. I, Rome 1984.

EVANS, A 1885: A. Evans, Antiquarian Researches in Illyricum,( Archaeologia ormiscellaneus tracts relating to antiquity), part III, Archaeologia, XLIX,Westminster 1885.

EUSEB. EPIST. XL, 16.: Ed. Rudolf Helm, Eusebius, Werke, siebter Band, Die Chronikdes Hieronymus, Berlin, 1956

GJINI, G 1992: Gaspër Gjini, Ipeshkevia Shkup-Prizeren nëpër shekuj, Zagreb 1992HAHN, J 1869: J. Hahn, Reise durch die Gebiete des Drin und Vardar, Wien, 1869 ;HARTA, I, 2006: L. Përzhita, K. Luci, G. Hoxha, A. Bunguri, F. Peja, T. Kastrati, Harta

Arkeologjike e Kosovës, vëllimi I, ( shkurt Harta I, 2006) Botim iAkademisë së Shkencave të Kosovës dhe Akademisë së Shkencave tëShqipërisë, Prishtinë, 2006

HAYES J.W, 1992: “Excavations at Saraçhane in Instambul” Volume, II, Princeton UniversityPress, New Jersey, 1992, Turkish Pottery, f, 139-184 plus 34 figura.

HOXHA, G 2003: G. Hoxha, “Scodra dhe Praevalis në Antikitetin e Vonë”, (Scodra andPraevalis in the Late Antiquity) Botim i Institutit të Arkeologjisë Tiranë,Shkodër, 2003, 263 f. 49 fig, 55 tab.

Gëzim HOXHA

280

HOXHA, AHMETAJ 2004: G. Hoxha, H. Ahmetaj, Projekti : “Gërmime arkeologjike mekarakter kontrolli në Kalanë e Prizrenit ”. Prizren 2004, Ruhet nëArkivin e Institutit për Mbrojtjen e Monumenteve Prizren.

HOXHA, G 2006: G. Hoxha, Mbi gërmimet arkeologjike në kishën paleokristianetë fshatit Korishë, “Kosova Arkeologjike”, Botim i Institutit Arkeologjiktë Kosovës, Prishtinë, 2006, f. 167-174

IVANOVIÆ, M 1997: M. Ivanoviè, Kultura baština Kosova i Metohije, I, Deo, (odprahistorije do XII Veka) (The cultural heritage of Kosovo andMetohija, I Part, starting with prehistory up to the XII century),Starine Kosova i Metohije, Kniga, 10, Prishtina, 1997

JASTREBOV, I 1904: I. Jastrebov, Stara Srbija i Albanija, Belgrade, 1904 JOVANOVIÆ, V.S 1995: V.S. Jovanoviæ, Ribnik near Prizren. A contribution to the

study of courts of medieval rulers, Zbornik, XXXI, 5, Beograd, 1995JOVANOVIÆ, V. S. 1988: V. S. Jovanoviè, Arheolloška istraživanija i nallazišta na

Kosovu, Zbornik Okrugllog, stolla o nauènom istraživanu Kosova,CAHY, Beograd, 1988, f. 33.

KANITZA, F 1892: F. Kanitza, Römische Studien in Serbien, 1892.KOMATA, D 1991: D. Komata, Qyteti iliro-arbëror i Kaninës, Tiranë, 1991.KOSOVE, RAPPORTS, : Cf. les rapports des expéditions du Musée de Kosovë, 1974-1977,

conservés dans les Archives du Musée de Kosovë.KOVAÈEVIÆ, J 1966 : J. KOVAÈEVIÈ, Bela Crkva u Metohiji, Arhitektonski objekti VI vijeka i

nekropola s kraja XII vijeka, Arheolloški Pregled, 8, Beograd, 1966 f. 150-151.KOVAÈEVIÆ, J etc, 1970 : Shih raportin me kolektiv autorësh me drejtues arkeologun

Univ. Prof. dr. Jovan Kovacevic “Investicioni program za valorizacijukulturnog nasledja grada Prizrena u savremene privredno-turisticke svrhe.Prizrenska Kalaja. Turisticki Punkt, Mars, 1970. Ruhet në arkivin eInstitutit për Mbrojtjen e Monumenteve, Prizren. II Deo, IV Arheološkaistraživanja, f. 1-25.

LAHI, HOXHA, 1987: B. Lahi, G, Hoxha, Gërmimet arkeologjike të vitit 1987, Shkodër-Kala, Iliria, XVII, 1987, 2

LEMERLE, P 1954: P. Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis lafin de l’époque romaine jusqu’au VIII-e sciècle. „Revue Historique”,nr. 211, Paris, 1954, f. 290-308

MAKSIMOVIÈ, Lj 1980: Lj. Maksimoviè, L’Illyricum septentrional au VI siècle,Zbornik Radova Vizantolloškog Iinstituta , XIX, Beograd 1980, pp. 53-57.

METCALF , D. M 1991: D. M. Metcalf, Avar and slav invasions in to the BalkanPenisule( c. 575-625): the nature of the numismatic evidence. Journal ofthe Roman Archaeology, vol. 4, 1991, f. 139-148.

NIKOLLAJEVIÆ, I 1978: I. NIKOLLAJEVIÈ, Sahranjivanije u ranohrišèanskim crkvamana podruèju Srbije, Arheološki Vestnik, XXIX, 1978.

NOVAKoviæ, R. 1984 : R. Novakoviè, O problemu prouèvanja gradina na Kosovu,(A propos de la question de l’étude des fortifications de Kosovë.)Bulletin du Musée de Kosovë XIII-XIV, 1984, pp.99-111.

PAPAZOGLU, F 1988 : F. Papazoglu, Les villes de Macédoine à l’époque romaine,BCH supplement XVI, Paris 1988.


281

PEJA, F. 2008 : Harillaq(Kosovo) une forteresse d’antiquité tardive etpaleobyzantine, 5-e Colloque : L’ Illyrie méridionale et l’Epire dansl’Antiquité, Grenoble 8-11 octobre 2008. ( në botim) Shih gjithashtu:Raport mbi gërmimet në Harillaq në vitin 2005, ruhet në Arkivin e Muzeuttë Kosovës, Prishtinë.

PEJA, F, 2005 : F. Peja, Raport mbi gërmimet në Harillaq ne vitin 2005 Rhuhet nëArkivin e Muzeut të Kosovës, Prishtinë.

PERMERSTEIN, VULIÆ 1903: A Permerstein – N. Vuliè, Antike Denkmäler in Serbien undMazedonien, J.O.A.I.VI – 1903 Bb.

PËRZHITA, L 1999: Luan Përzhita, Fortifikimet e antikitetit te vonë përgjatë rrugësLissus-Naissus, Monumentet, 1992-1999, f. 85-112.

PËRZHITA, L 2005 :Luan Përzhita, Vlera kronologjike e të dhenave të Prokopit mbindërtimet e Justinianit në provincën e Dardanisë. ( The chronogicalvalue of Procopius data on Justinian constructions in the provinceof Dardania) ”Candavia” 2 Tiranë, 2005, f. 5-18

PËRZHITA, HOXHA 2002/1 : L Përzhita, G. Hoxha, Recherches sur les forteresses de labasse Antiquité dans le territoire de Dardanie occidentale, L’ IllyrieMeridionale et l’ Epire dans l’ Antiquite, IV, (Actes du IVe ColloqueInternational de Grenoble (10-12 octobre 2002) reunis par Pierre Cabaneset Jean-Luc Lamboley, De Boccard, Paris, f. 469-480 :

PËRZHITA, HOXHA, 2002/2 : L Përzhita, G. Hoxha, Recherches sur les forteresses dela basse Antiquité et Moyen Âge dans la vallée du fleuve DriniBardhe,, “Studia Albanica” Tiranë, XXXVe Année 2002, f. 133-156.

PËRZHITA, HOXHA, 2003 : L. Përzhita, G. Hoxha, Fortifikime të shekujve IV-VI në DardaninëPerëndimore,(Late antiquity castells in Western Dardania) ( Botim iAkademisë së Shkencave Tiranë), Tiranë, 2003, f. 65-129 ; 144-157.

POPOVIÆ, V 1975 : V. Popoviè. Les temoins archéologiques des invasions avaro-slaves dans l’Illyricum Byzantin, Mélanges de l’École Française deRome, Tome 87 - 1975, 1, f. 445-504

PROKOP, Bauten, ed. 1977: Prokop, ( von Caesarea) Bauten, Griechisch – deutsch, ed.Otto Veh, Archäologischer Komentar von W.Pülhorn, WissenschaftlicheBuchgesellschaft Darmstadt, Heimeran Verlag, München , 1977.

ROBINSON, R, 1983: Clay tobacco pipes from the Kerameikos, Mitteilungen desDeutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung, Band 98,1983, pp. 265-285, Taff. 52-56

ROBINSON R, 1985: Tobacco pipes of Corinth and of the Athenian Agora, “Hesperia”,Journal of the American School of Classical Studies at Athens, Volume54, Athens, 1985, pp. 149-203, Pl. 33-64.

SHUKRIU, E 1977-78: E. Shukriu, Recherches archéologiques le long du coursinférieur de Drini i Bardhë, « Iliria », 7-8, 1977-1978, p.189-196

SHUKRIU, E 1989 : E. Shukriu, La fortification Hisar à Kastrec de Suharekë, « Iliria »19, (1989, 1) pp.77-83.

WOZNIAK, F. E 1982: F. E. Wozniak, The Justinanic Fortification of Interior Illyricum,City, Town and Contryside in the Early Byzantine Era, New York 1982.

Gëzim HOXHA

282

TAB. I


283

TAB. II

Gëzim HOXHA

284

TAB. III


Luan PËRZHITA

FORTIFIKIME TË SHEK. IV-VI NË LUGINËN E DRINIT(VIA LISSUS-NAISSUS)

Rruga e Drinit, me dy degët kryesore, të Drinit të Bardhë dhe të Drinit të Zi, e

njohur si “Via Lissus-Naisus” e cila përshkonte trevën verilindore të Shqipërisë me

nisje nga Lisi (Lezha) dhe tërë territorin e provincës Dardane (Kosova e sotme), ka

luajtur një rol të rëndësishem në zhvillimin kulturor dhe ekonomik të trevës në fjalë1.Materiali kryesor i mbledhur për qendrat e fortifikuara vjen nga gërmimet sistematike

të kryera në kështjellën e Vigut (Shkodër), Rosujës (Tropojë)2, Pecës, Bardhocit,Bushatit dhe Domajve (Kukës)3, si dhe nga sondazhe të organizuara në kështjellën e

Vaspasit dhe Kosturit (Has)4. Ndërsa pjesa më e madhe e monumenteve qëpërfshiheshin përgjatë rrjedhjes së mesme dhe të sipërme të Drinit të Bardhë (Kosovë)5,

dhe të Drinit të Zi, vijnë nga ekspeditat përnjohese në terren të organizuara gjatë

viteve 1999-20026.

Me gjithë punën e deritanishme dhe botimet e herë pas hershme7, ky areal mjaft igjerë gjeografik ka akoma vend për gjurmime të reja. Ato kanë një rëndësi sepse

ILIRIA NR. XXXIII

1 L.Përzhita, Kështjella të periudhës antike të vonë përgjatë rrugës Lissus-Naissus,“Monumentet”, 1992-1999, f. 85-108.2 A.Baçe, Kështjella e Vigut, arkitektura, rikonstruksioni dhe restaurimi i saj, “Monumentet”14, 1977, f. 75-100; B.Jubani, N.Ceka, Gërmime në qytezen ilire të Rosujës (Rrethi i Tropojës),“Iliria” 1971,1.f. 40-683 L.Përzhita, Kështjella e Bushatit, “Iliria” 1986,2, f.187-208; po ai, Kështjella e Pecës gjatëantikitetit të vonë dhe mesjetës (Rrethi i Kukësit), “Iliria” 1990,2, f. 201-241; po ai, Gradishtae Bardhocit, “Iliria” 1993, 1-2, f. 219-240; po ai, Kështjella e vonë antike e Domajve (Ujmisht),“Iliria”,1995,1-2, f. 267-277.4 D.Komata, A.Koka, Të dhëna nga lugina e mesme e Drinit, “Iliria” VI, f. 110.5 L.Përzhita, G.Hoxha, Fortifikime të shekujve IV-VI në Dardaninë Perëndimore, Tiranë 2003.6 L.Përzhita, Të dhëna të reja për fortifikime të shekujvë IV-VI në pellgun e Drinit të Zi,Candavia 1-2004, Tiranë 2004, f. 57-80.7A.Baçe,L.Papajani, Kështjella dhe monumente të tjera në rrethet Pukë,Tropojë,Kukës,“Monumentet”, 1,1983, f.125-144; B.Jubani, Plotësime për monumentet arkeologjike nëShqipërinë e Veriut, “Monumentet” 1, 1986, f. 126, 156.

286

ndihmojnë për një njohje të re mbi urbanizimin për krahinat e thella malore. Sidoqoftë

mendojmë se grupimi i kështjellave dhe përshkrimi i disa vendbanimeve përreth tyre,

pasqyrojnë marëdhëniet që ato kanë me trasenë Lissus-Naissus, kryesisht për njëareal gjeografik i cili historikisht ka patur një rëndësi specifike në lidhjet ndërmjet

Ballkanit Qëndror me bregdetin Adriatik.Në periudhën e antikitetit të vonë traseja Lissus-Naissus përmbante afërsisht 36

qendra të fortifikuara, stacione rrugore dhe pika kontrolli (beneficiare). Drejtimetbazë në të cilat evoluoi kjo veprimtari ndërtimore ishin fortifikimi i disa qendrave me të

hershme prehistorike dhe antike si dhe ndërtimi i kështjellave të reja, që në kohë upërkasin perandorëve Konstandini i Madh, Valentiniani I (365-375) dhe Justinian I

(527-565). Këto të fundit na dëshmohen në veprën “De Aedificies” të Prokopit tëQezaresë8.

Shpërndarja gjeografike e kështjellave përgjatë rrugës kryesore Lissus-Naissus,ishte kryesisht përreth luginave të Drinit. Një rëndësi të veçantë kishte ruajtja dhe

mbikqyrja e rrugëve të rëndësishme tradicionale të komunikacionit dhe pikat strategjikeqë shfrytëzonte luginën e Drinit, për të depërtuar në hapësirën dardane deri në luginën

e Moravës dhe Vardarit9. Kjo rrugë realizonte qarkullimin jo vetëm të bregdetit Adriatik

nga Lisi dhe Scodra por të një territori më të gjerë, që shtrihej nga Tivari deri në

Dyrrah. Në të njejtën kohë vërejmë se përveç nyjeve më të rëndësishme kryesore tërrugës janë të fortifikuara dhe në akset të tjera dytësore (Fig.1).

Itinerarët romakë duke përfshirë dhe shkrimet gjeografike, japin pak të dhëna përrrugët dhe qendrat e banuara. Ndër t’a burimi më i rëndësishëm është Tabula

Peutingeriana”10, ndërsa njoftime të tjera përmbajnë vetëm emrat e disavendbanimeve ose kordinatat gjeografike të disa qyteteve11. Numrit të pakët të

qytezave që shtriheshin përgjatë rrugës kryesore dhe atyre sekondare të formuara qënë periudhën e Augustit, iu shtuan në shekujt II-III një sërë vendbanimesh të

klasifikuara si mansions ose mutations. Shfaqja për herë të parë e stacioneve doganoreqë gjenden jo vetëm në pikat kufitare ku është zhvilluar importi dhe eksporti, por edhe

në bashkimin e lumenjve (Drini i Bardhë dhe Drini i Zi) përbën një veçori dalluese përperiudhën pas pushtimit romak.

Stacionet rrugore të përmendura në “Tabula Peutingeriana” përgjatë rrugësLissus-Naissus janë: Lissus (Alessio)XXX-Ad Picaria (Pukë) XXX-Creveni (Spas-

Drin) XVII - Gabuleo XXX - Theranda (Dulje-Prizren) XXV - Viciano (Ulpjana)

8 K.Miller, Itineraria Romana, Stutgard,1916, col.555, 558; tek “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”,Tiranë 1965, f. 444.9 E. Èerškov, Rimljani na Kosovo i Metohija. Beograd, 1969, f. 86.10 K.Miller, vep.cit., 556-557.11 I. Schetz, Itineraria Romana, vol. III; Ravenatis Anonymi Cosmografia, Laispzig 1940, 54;Ravenatis IV,15; Ptol. III,9.

Fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit

287

XII-Veclanum (Prishtina) XIX Vindenis (Podujevë) XX- Ad fines (Kushumli) XX-

Hammeo (Prokupje) VI- Ad Herkulem- Naisso (Nish)12 (Fig.2).

Zhvillimi i jetës urbane në këtë territor gjatë periudhës romake, u diktua në rradhë

të parë nga vetë pozita gjeo-strategjike që kishte kjo arterie rrugore në Ballkanin

Qendror. Tashmë verehet krijimi i disa municipeve siç janë Lisi në bregdetin Adriatik,

Mun. DD afër Soçanicës dhe Ulpjana në brendësi të trevës së Dardanisë.

Lisi një qendër me origjinë ilire përmbante në këtë periudhë dy kategori qytetarësh

“negotiatores” e “mercatores” dhe shfaqet si një opidum civium romanorum, në të

Fig.1. Harta e fortifikimeve të rrugës Lissus-Naissus

12 T.P, Miller, IR, 1916, col. 555.558.

Luan PËRZHITA

288

cilën kishte prona perandorake dhe municipale, vërtetuar kjo nga zbulimi i disa

mbishkrimeve13.

Një situatë të ngjashme me qytetin e Lisit na paraqitet dhe në municip DD afër

Soçanicës, i cili kufijtë e shtrirjes administrative i ka pasur, në lindje buzë rajonit tëNaissus-it, në perëndim ndiqte kufirin e kësaj ane të provincës dardane, ndërsa kufijtë

verior dhe jugor janë ende të paidentifikuar mirë14. Rrjedhimisht rritja e aktivitetit

ekonomik solli në këtë periudhë ndërtimin e një sërë stacionesh kontrolli (benefice),

gjurmët e të cilave janë zbuluar në Kam (Tropojë), grykën e Vanave dhe Kalimash(Kukës)15. Ky fenomen siç është vërejtur do të bëhet mjaft i shpeshtë gjatë kësaj

periudhe dhe në pjesën qëndrore dardane si në Zhur-Prizren, Mitrovicë, Kaçanik etj16.

Një ndër stacionet beneficiare përgjatë rrugës së Lisssus-Naissus, është ai i

Dobruzhdes17. N.Vuliq, shkruan për mbishkrimin beneficiar latin të zbuluar në fshatin

Fig.2. Tabula Peutingeriana

13 F.Prendi, K Zhegu, Lisi në dritën e të dhënave arkeologjike, “Monumentet” 2, 1971, f. 16-17; po ata,La ville illyrienne de Lissus, son origine et son systeme de fortifications, “Iliria” II, 1972, f. 219-238.14 E. Èerškov, Municipium DD kod Soèanice, Priština, Beograd, 1970, f. 62-68. Mbishkrimetlatine të zbuluara në këtë qendër flasin se Mun.DD ka qenë “procuratores metallorum Augusti”dhe “procuratores metallorum municipu” ; shih: E. Èerškov, Municipium.., f. 62-68.15 B. Jubani, Plotësime për hartën.., f. 139. Kulla e Grykës së Vanave, me gjatësi 18 m dhetrashësi muri 2 m, punuar me gurë lumi mesatarë dhe të mëdhenj lidhur me llaç të bollshëm, edatuar në shek. II-IV, luajti rolin e një poste të tërhequr kontrolli në luginën e Vanave (Kukës),nga e cila realizohej komunikimi ndërmjet provincave të Praevalis, Dardanisë dhe Maqedonisësë II. Një rol të ngjashëm mendojmë se kishte dhe kulla e Kalimashit (kodra e Babqorrëve) evëndosur në gjatësinë e aksit Crevenium-Gabuleo.16 Z. Mirdita, Studime Dardane, Tiranë, 1982. f.131.17 Po aty, f.131, Beneficiarët u përkasin vetëm dy legjioneve të Mëzisë: Legia VII Claudius dheLegia IV Flavia që quhet dhe Flavia Severiana Alexandrina.


289

Shkozë në afërsi të Prizrenit, dedikanti i të cilit ka qenë ushtari i legjionit VII-Klaudian.

Ndërtimi i kullave (benificë) kanë qenë një element i planifikuar militar i cili është i

përhapur dhe në limesin e Danubit, siç është rasti i Zidinacit, 3 km në lindje të Saldumit,i datuar në shek. III-IV, ndërtuar sipas kritereve në kohën e inkursionit të hunëve18

apo shembulli tjetër në Gospodin Vir që funksionoi nga shek. X-XI19, e përcaktuar si

postë kontrolli. Një qendër tjetër me të njejtin funksion dhe rëndësi për këtë periudhë

është zbuluar në Margegaj (Tropojë) ku janë evidentuar prona të mëdha toksore dhe

mbishkrime latine me antroponimi latine20.

Përveç qendrave me karakter bujqësor të cekura më lart, kërkimet arkeologjikeflasin për gjurmë të zhfrytëzimit të minierës së bakrit në Gjegjan (Kukës)21, ku janë

përcaktuar mbetje të galerive të vjetra si dhe të puseve të mëdha nga ishte nxjerrë

minerali. Nisur nga materiali arkeologjik i zbuluar në sipërfaqe, ku mund të veçojmë

pitosat të përdorur si hambarë drithi, mendojmë se koha e përdorimit të kësaj minierepërkon me shek. I-III.

Një grup të veçantë për periudhën pas pushtimit romak e formojnë disa qendra të

vogla banimi me karakteristikat e një fshati (vicus),që janë më afër ekonomisë

blegtorale. Një pjesë e tyre si “Polina”-Bardhoc (Kukës), Përbreg (Kukës) Helshan

(Has) etj, u ngritën mbi traditën e vendbanimeve më të hershme që zenë fill në epokën

e bronzit të vonë ose hekurit të hershëm22. Edhe përgjatë luginës së Drinit të Bardhë

është konstatuar se disa qyteza me origjinë nga periudhat e bronzit dhe të hekurit e

vazhduan jetën e tyre pandërprerje dhe në shekujt e parë të sundimit romak23.

Stacioni i parë i shënuar në “Tabula Peutingeriana” është Lissus (Lisi-Lezha) (Fig.3).

I sjellë me fytyrë nga deti, pikëkalimi rrugësh të rëndësishme toksore dhe detare,me prapatokë të pasur me xeherorë sidomos me bakër, qyteti i Lisit ishte një qendër e

rëndësishme ekonomike politike e kulturore24 dhe njëkohësisht përfaqësonte në itinerarët

e kohës të vetmen pikëlidhje nga ku pjesa kontinentale realizonte daljen në Adriatik.

Për rëndësinë e veçantë strategjike të kësaj qendre burimet historike dhe kërkimet

18 P. Petroviæ, Zidinac, Speculum antique tardif, “Starinar”, Beograd, 1984, f. 127, fig. 1. Kullae Zidinacit ka një sipërfaqe prej 17,5 x 17,5m.19 D. Miniæ, Gospodjin Vir, site antique et medieval, “Starinar”, Beograd, 1984, f. 149, fig 1.Sipërfaqja e kullës është 10,9 x 4,95m e ndarë në dy pjesë ndërtuar me gurë.20 S. Anamali, Proçese shdërrimi në trevën jugore ilire në shek. I-IV, “Iliria”, 1 f.1621 F. Prendi, Epoka e bronzit në Shqipëri, Iliria VII-VIII, 1977-1978, f. 22; M.Bela, L.Përzhita, Hartaarkeologjike e krahinës së Hasit dhe rrafshit të Lumës (Rrethi i Kukësit), “Iliria” 1990,2 f. 231, fig, 8.22 Kështu,”Polina” Bardhoc, ndodhet në afërsi të Gradishtës të Bardhocit e cila i përketperiudhës së hershme të hekurit si dhe pranë nekropolit tumular të Bardhocit. Pozitë të njejtëpër këtë periudhë ka dhe vendbanimi i Përbregut i cili shtrihet në afërsi të qendrës protourbanetë Kodrës së Pecës dhe varrezës tumulare të shek. VI-V para Kr.23 E. Èerškov, Rimljani.., f. 10.24 F.Prendi, K.Zhegu, Lisi në dritën e të dhënave..., f. 16-17; po ata, La ville illyrienne deLissus..., f. 219-238.

Luan PËRZHITA

290

arkeologjike25 flasin mbi

përkujdesjen që i është kushtuar Lisit

gjatë periudhës së hershme tëpushtimit romak. Kjo e shtrirë

kryesisht në rifortifikimet që u kryennë shek.II-I para Kr26, dhe më pas

në shek I, mbas Kr, kur Lisi u kthyenë një municipium. Është periudha

e vendosjes së kolonëve italikë, kuLisi, sipas Plinit27, gëzonte të drejtën

romake dhe së bashku me Dyrrahunpërbëjnë kolonitë që ndodheshin në

bregdetin Adriatik. Vështruar nëaspektin kronologjik, në periudhën e

shek. IV-VI, Lisi na paraqitet si një

qendër me rëndësi të veçantë

administrative në provincën e sapo

krijuar të Praevalit. Në përbërje të

tij tashmë ekzistojnë seli peshkopale

dhe nga pikpamja ekonomike është

kthyer në një qendër me aktivitet

zejtaro-tregtar28.

Pas shkëputjes që bënte rruga nga trungu Scodër-Lis-Durrah, duket se trasejandiqte itinerarin e sotëm Lezhë-Vau i Dejës (Fig.4).

Sipas të dhënave të Tabula Peutingeriana stacioni vijues XXX mille pasum ështëAd Picaria. Pikërisht përgjatë kësaj traseje, në nyjen ku bashkohen Gjadri, Voma dhe

Kaftalli, ndodhet kështjella e Vigut29. Kështjella zotëronte pozitë të rëndësishme

strategjike në rajonin ku kryqëzohen disa rrugë siç mund të veçojmë arterin Vig-

Korthpulë-Pukë-Vaspas-Prizren dhe Vig-Kaçinar-Kalivaç-Rrëshen. Nisur nga largësia

e dhënë në Tabula Pentingeriana, e cila është 30 mile ose 44 km në gjatësinë e itinerarit

Lis-Vig, A. Baçe, identifikon kështjellën e Vigut me statio Ad Picaria. Një e dhënë

tjetër është dhe fakti që në kozmografinë e anonimit të Ravenës, stacioni rrugor Ad

Fig.3. Planimetria e qytetit të Lisit (sipas F.Prendit)

25 Po aty., f 22826 Autorët kanë konstatuar gjurmë rindërtimi në Lis të cilat përputhen mjaft mirë me mbishkrimetlatine të zbuluara dhe me konfirmimin e dhënë nga Jul Cezari në veprën “Mbi luftërat civile”, qëu përkasin shek. II-I. para.Kr.27 F.Prendi, K.Zhegu, Lisi në dritën., f. 16.28 F.Prendi, K.Zhegu, Vazhdimësia etno-kulturore iliro-arbërore në qytetin e Lisit, “Iliria”1983,1,f. 203-208.29 A.Baçe, Kështjellë e Vigut., f.76-100.


291

Picaria nuk shënohet duke kaluar nga Lisi në Crevenium, kohë që autori e lidh mebraktisjen e kështjellës së Vigut si pasojë e invazionit got (Fig.5).

Gjatë trasesë së rrugës Ad Picaria-Crevenium vërehen disa fortifikime me sipërfaqetë vogël të tërhequra nga aksi kryesor, siç është kështjella e vogël e Micajve e cila ndodhet

pranë fshatit me të njejtin emër. Ajo është vendosur mbi një kodër trajtë kupole e cila lidhet

nga një qafë me vargun kodrinor, ndërsa para saj, nga lindja kalon përroi i Fletit që derdhet

në lumin e Fanit në Fushë-Arrës. Një fortifikim tjetër që futet në përbërjen e sistemit

vrojtues ushtarak përgjatë kësaj rruge është kështjella e Kabashit.

Pas Ad Picarias, rruga Lissus-Naissus, vijonte në drejtim të Fletit30, i cili përmendet

Fig.4. Drejtimi i rrugës Lissus-Adpicaria

Fig.5. Planimetria e castrumit të Vigut (sipas A.Baçës)

30 A.Baçe, L.Papajani, vep, cit., f. 128.

Luan PËRZHITA

292

si një fortifikim i ndërtuar nga Dukagjinasit. Kërkimet e kryera, kanë zbuluar në rrëzë

të kështjellës gjurmët e një traseje rruge 2,30 m të gjerë e hapur në shkëmb, shtruar

me zhavor të imët31. Ajo nuk përbënte arterien kryesore por mundësonte komunikiminme krahinat e brendëshme të saj. Rruga, zbriste rrëzë Fletit (fortifikimit) në drejtim të

fshatit, pasi kalonte përroin e Marka Palit dhe nëpërmjet një urë të vogël, 3 m të gjerë,me dy këmbë të ulta dhe shtroje dërrase ndiqte itinerarin Ulzat e Xathit-Hani Sakatit.

Në këtë vend është ndërtuar në shek. IV-VI një kështjellë e vogël (0,1 ha), në bashkimine Përroit të madh e Përroit të Brahes me Drinin. Nga Sakati32, janë konstatuar gjurmë

rruge, 2,5 m të gjerë, e pashtruar me kalldrëm e cila nga vendasit njihet me emrin“Rruga e Gjakovës”. Itinerari saj ka qenë drejtimi për në Crevenium sipas këtyre

qendrave; Sakati-Vaspas-Like i Kuq-Petkaj (Has)-Qafë Prushi, e cila do të përbëntekështu njërin nga degëzimet e trasesë, pasi nga Creveni (Vaspas) nëpërmjet Kosturit-

Helshanit-Petkajt-Qafë Prushit, shkonte në Gjakovë. Rruga kryesore do të vijonte

nga Creveni në drejtim të Shëmrisë nga ku një degë e saj kryente lidhjet me Tropojën

nepëmjet Rosujës kurse aksi kryesor e trasesë vazhdonte për në Lakmeçi-Brrut etj.

Zbulimi kohët e fundit i gjumëve të një këmbe ure të periudhës romake në fshatin

Rogovë (Gjakovë) është dëshmi domethënëse për ekzistencën e një rruge e cila lidhte

trevat malore me zonat fushore, nepërmjet castrumit të Gexhës (Gjakovë) për në

Çifllak (Rahovec) e më tek nga Dollci për në Ulpjanë33 (Fig.6a,6b,6c,6d).

Rruga sekondare që shkëputej nga ajo kryesore në Shëmri, nëpërmjet Kamit futejnë krahinën e Bytyçit në drejtim të Bunjajt, ku gërmimet arkeologjike të kryera në vitet

1964-196534, zbuluan vendbanimin shumështresor të Rosujës (Tropojë) me shtrirje

kohore nga shek.V para Kr, deri në shek IV-VI mbas Kr (Fig.7).

Fig.6a. Këmbë ure në fshatin Rogovë-Gjakovë Fig.6b. Plan. Gexhe

31 A.Baçe, L.Papajani, vep cit., f. 128.32 Këtë emër kështjella e ka marë nga Hani i Sakatit.33 L.Përzhita, F.Peja , Qendra dhe gjetje arkeologjike të shekujve I-IV, Harta arkeologjike eKosovës I, Prishtinë 2006, f. 182-183.34 B.Jubani, N.Ceka, Gërmime në qytezën ilire..., f. 49-65.


293

Një degëzim tjetër jo më pak i

rëndësishëm i rrugëve të brendëshme tëkësaj krahine ka qenë ai që lidhte Rosujën

me Kosovën, nëpërmjet rrugës që kalontenëpër Bjeshkë-Sublicë-Dobërdel e

Kosutinë e më pas në Kosovë. Po ashtu

nga këtu mund të kalohej nëpërmjet luginës

së Valbonës në Plavë35. Në qendër të

këtyre arterieve dytësore ishte ndërtuar

fortifikimi i Komit, buzë të cilit janë vërejturgjurmët e një rruge 2 m të gjerë, me një

vendosje jo shumë të rregullt. Kjo rrugëvende vende vijon mbi një shtrat mbrojtës

prej gurëve të mëdhenj. Pikërisht këtu ështëngritur një mur barrierë për kontrollimin e

rrugës36.

Ndër stacionet e përmendura në Tabula

Peutingeriana nga Miller, identifikuar me

statio Creveni përgjatë rrugës Lisus-

Naissus. Në një pozitë kyçe të gërshetimit

të rrugëve të kalimit në këtë zonë të Drinit

është ngritur një kështjellë që njihet meemrin “Kalaja e Lekës”37. Ky stacion38,

Fig.6c. Çifllak- gërmime.

Fig.6d. Dollc.

Fig.7 Planimetria e vendbanimit të Rosojës-Tropojë (sipas B.Jubani dhe N.Ceka).

35 Po aty., f. 131.36 Po aty., f. 132.37 Për një informacion më të zgjeruar shih: D.Komata, A.Koka, Të dhëna... , f.110.38 T.P. Miller IR. col. 555-559 (Creveni-Vau Spas mbi lumin Drin); Shih: Rav. IV, 15 (Crebenis-Spas në lumin Drin), stacion që ndodhet XVII m. p. larg Adpicarias.

Luan PËRZHITA

294

është përmendur në Tabula Peutingeriana nga Miller, përgjatë rrugës Lissus-Naissus.

Në një pozitë kyçe të gërshetimit të rrugëve të kalimit në këtë zonë të Drinit është ngritur

një kështjellë që njihet me emrin “Kalaja e Lekës” (Vaspas), e cila në periudhën e parëishte një qendër e rëndësishme lidhëse për qendrat nga kalonte traseja Lissus-Naissus.

Identifikimi i Vaspasit me statio Creveni sjell një tregues me rëndësi i cili pasqyron roline kësaj qendre dhe vendin që zinte ajo në këtë krahinë. Prej saj mund të bëhej lidhja

nëpërmjet vendbanimin të periudhës romake të Brrutit, fortifikimit të Pecës dhe Bardhocitsi dhe të vendbanimit të shekujve III-IV të Morinit, në drejtim të Therandës.

Budaj Arpad, duke vazhduar kërkimet në rrugën e filluar nga Evans, i cili kishtepërcaktuar më parë drejtimin e rrugës romake në vijimin Lipjan-Prizren-Spas (Creveni)-

Pukë (Ad Picaria), vëren se gjatë hapjes së një rruge në drejtimin Golaj-Krumë, konstatojshtresa gurësh në formë kalldremi. Gjurmë të tilla u zbuluan dhe në veri të fshatit

Dobrunë në drejtim të Gjakovës, të cilat vijnë deri në fshatin Lipovec në zonën eKrumës dhe Perollaj. Sipas disa dokumentave të shek.XIV39, këtë rol Vaspasi e ruan

deri në periudhën mesjetare si pikë e rëndësishme doganore në rrugën Shkodër-Gjakovë. Njëkohësisht kjo qendër përmendet në shek.XVII, si një vendbanim me 1000

shtëpi, një xhami, një han dhe dhjetë dyqane40.

Rruga do të vazhdonte në drejtim të Shëmrisë, nga e cila mund të lidhesh me

trasenë që të shpinte në Tropojë, dhe me aksin tjetër kryesor që vijonte për në Kalimash,Brrut-Prizren. Pikërisht në këtë vend, jo larg Shëmrisë, në një kodër me zgjatim jug-

veri në një trajtë koni me toponimin “Qafa e qytezës” 41, janë zbuluar gjurmët e një

kështjelle e cila kufizohet në perëndim nga lindja, nga përrenjtë e Serriqës dhe Shëmrisë,

datuar në periudhën e shek. IV-VI. Nga këtu rruga do të vazhdonte përgjatë Drinitpranë “kodrës së kishës” së Babqorrëve (Kalimash) ku mendojmë se ruhet një kullë

vrojtimi e tipit benefic, që e kemi hasur dhe në grykën e Vanave, si pikë ndërmjetëse ekalimeve nga Shëmria për në vendbanimmin e Brrutit në të cilin kërkimet sipërfaqsore

të kryera pasqyrojnë ekzistencën e një vendbanimi të periudhës romake, por që fillimete tij i ka që në periudhën neolitike.

Në qoftëse për stacionet e tjera është dhënë identifikimi i tyre me qendra banimi,duke arritur kështu të përcaktohet drejtimi i rrugës Lissus-Naissus, për statio Gabuleo,

mendimet janë të ndryshme; Tomashek, e vendos fillimisht Gabuleun në afërsi të Prizrenit,por më vonë është e mendimit se ndodhet në afërsi të Gjakovës42, ndërsa Miller mendon

39V.Shtylla,Të dhëna mbi rrugët dhe urat e vjetra në Kosovë, “Monumentet” 1983,1 f.25. Nëpërshkrimin e materialit të zbuluar, ky autor ndalet dhe në disa qendra arkeologjike të cilat janëkonstatuar në komunën e sotme të Gjakovës. Ai përmend ekzistencën e një rruge romake e ciladuke u nisur nga Gjakova, kalon në Spas e përfundon në Shkodër.40 I.Adam, Rrugët e Shqipërisë gjatë pushtimit turk, “Buletini Shkencave Shoqërore” , III,1953, f. 24;41 Po aty, f. 411.42 K. Muller, Claudi.., str. 315, 451,455.


295

se ky stacion ndodhet në mes të Prizrenit dhe Gjakovës43. E. Çershkov, në vitin 1969,

duke përcaktuar drejtimin e rrugës e cila del në të majtë të Drinit të Bardhë, shprehet

se, stacioni tjetër Gabuleu, 30 milje romake nga Theranda, gjendet pikërisht në ishkufirin shqiptaro-jugosllav44. Edhe stacionet e tjera që janë shënuar në “Tabula

Peutingeriana” mund të kërkohen vetëm në territorin e Shqipërisë. Njeri prej tyre,Creveni, është përcaktuar me siguri të madhe pranë vendit Spath, në rrjedhjen e mesme

të Drinit”45. Ndërsa Tomashek shfaq mendimin se stacionet Theranda dhe Gabuleuduhet të kërkohen në territoret midis Piranës dhe Nashecit, gjë që do të shkaktonte

zhvendosjen e të gjithë stacioneve të tjera46, Majer e lidh Grabuleun me qytetin ilirGibalea-që do të thotë “Krye” ose “majë”47, ndërsa Krahe bën krahasim në mes të

Grabuleut me xipiyà (Tri Graboi) të venetëve48. Prej saj kuptojmë se këto vendbanime

ndodhen në udhëkryq ose aty ku ndahen rrugët apo lumenjt.

Z. Mirdita duke folur mbi përcaktimin e kufirit perëndimor të Dardanisë e vendosGrabuleun, në bashkimin e Drinit të Bardhë me Drinin e Zi, pikërisht në Kukës49.

Pozita gjeografike e qytetit të Kukësit të vjetër, e cila ka një përputhje të plotë tëlargësisë prej 30 m p. me Therandën na shtyn të mendojmë se ky vendbanim mund të

identifikohet me Gabuleun50. Ndërsa, mos përputhja etimologjike në mes të Kukësit

dhe Grabuleut mund të shpjegohet se shumë stacione ose qendra të rëndësishme lokale

me kalimin e kohës nuk ruajtën emrin e vet, siç është rasti me qendrat e rëndësishme(Theranda, Ulpjana, Grabuleo etj.).

Ekzistenca e pellgut të Drinit të Zi gjatë antikitetin e vonë krijonte vlera dhe mundësitë njejta komunikuese dhe për zonat përreth të cilat lidheshin jo vetëm me njëra tjetrën

por dhe me pellgun Adriatik dhe Ballkanin Qëndror (Fig.8).Një ndërvartësi e tillë reciproke shprehet mjaft qartë nga Statmyller, i cili ka fiksuar

ndër rrugët e rëndësishme romake në Shqipëri dhe atë të pellgut të Drinit të Zi51, nga

realizohej komunikimi në mes të provincës Dardane (Ulpjanë), Epirit të Ri (Deyfraker)

dhe Maqedonisë II-të, Lyhnides-Heraclea, e cila shërben njëkohësisht si hallkë lidhëse

ndërmjet rrugës Egnatia dhe Lissus-Naissus. Zbulimi kohët e fundit i disa pjesëve të

43 Po ai, vep cit.., f.556-557.44 E. Èerškov, Rimljani.., f. 32.45 Po aty.., f 27.46 Po aty, vep cit.., 556.47 Mayer ,”Die Sprashe” I, f. 147 dhe f. 60-61.48 Krahë, Die Sprache”I, f:102.49 Z.Mirdita, Mbi kufirin perëndimor të Dardanëve dhe Dardanisë antike, GjurmimeAlbanologjike (Seria Historike)20, Prishtinë, 1990, f. 210.50 Prof. S.Anamali, gjatë kërkimeve në vendbanimin e Brutit ka zbuluar një figurinë prej bronzitë hyut të udhëtarëve të Mërkurit, shih: L.Përzhita, Një figure prej bronzi e Merkurit, “ Iliria”2001-2002, 1-2, f. 317-119, gjë që së bashku me gjetjet e tjera tregon për qarkullimin e dendurtregtar për këtë periudhë .51 G.Stadtmüller, Forschungen zur albanischen Frühgeschichte, Wiesbaden 1966, f. 89.

Luan PËRZHITA

296

kësaj traseje përcakton qartë itenerarin e saj në drejtimin Dardani-Maqedoni,

përkatësisht në linjën Therandë-Gabuleu52 dhe Bushatit (Akrenza)53, areal gjeografik

ku ndodhet një vendbanim disa hektarësh, i njohur dhe si pronë latifondiste54. Më pas

traseja nepërmjet qafës së Kolesjanit në afërsi të kështjellës së Domajve (Kolesjan)merr drejtimin nga qyteza e Vilës dhe Mlikës në vijën Sllatinë-Venisht, ku dhe u zbuluan

disa gjurmë të rrugës antike, të ruajtura në gjatësinë 25-30 m, me gjerësi 3-3,10 m(Fig.9).

Ndërtimi i rrugës ishte realizuar me kalldrëm guri të rregullt të punuar, ndërsa

gjurmë më të plota u konstatuan në afërsi të Gradishtës së Limjanit me gjatësi 150-170

m, të ngjashëm e me ato të Venishtit, punuar nga një rradhë gurësh në formë kalldrëmi,

ndërsa vende vende nivelimi i saj është realizuar dhe me dy rradhë. Pjesa e trasesë

Fig.8. Harta e fortifikimeve të Drinit të Zi

52 K. Muller IR, 556-557. Në afërsi të Gradishtës së Bardhocit janë zbuluar gjurmë kalldrëmi tëaksit rrugor antik Gabuleo-Theranda.53 Prokopi. “De Aedificis”, IV, 4, f.340. Akrenza-fortesë në provincën Dardane, identifikuar mekështjellen e Bushatit, pasi në afërsi të këtij të fundit ndodhet një qendër banimi me emrinKrenzë. Zhvillimi Akrenza- Krenza-Krenxë është i pranushëm për rregullat e fonetikës historiketë gjuhës shqipe shih. Sh.Hoxha, Gjurmime toponimike, Tiranë, 1998, f.11.54 Në zonën Nangë-Gostil (Kukës) nga gjetjet e shumta arkeologjike veçojmë një mbishkrimlatin që flet për lirimin e dy skllevërve, datuar në gjysmën e dytë të shek.II-të, me gjentilicinperandorak Avrel-Aurelius. Bartësit e këtij gjentilici me sa dukeet fituan të drejtat qytetareromake në kohën e perandorit Karakala. Në këtë pllakë varri përmendet dhe emri ilir Tata. Shih:H.Ceka, S.Anamali, Mbishkrime latine të pabotuara të Shqipërisë, “Buletini i UniversitetitShtetëror të Tiranës” 1961, I. f. 104-134.


297

Fig. 9 a-b-c-d-e, plan. Bushati, Domaj, Çepa, Vila, Doda.

a

b

c

d

ef

Luan PËRZHITA

298

mbi kalldrem është sheshuar me dhé të ngjeshur mirë. Ajo ndjek me rigorozitet një

linjë të drejtë nga fshati Vrenjt për në Gradishtën e Limjanit dhe përfundon në kështjellën

e Volës (Dibër) (Fig.10).

Zbulimi i kësaj traseje rrëzë Korabit flet me sa duket për një rrugë me karaktertregtaro-ushtarak e cila duhet të lidhet me zhfrytëzimin e pasurive të mëdha të gipsit që

ndodhen në këtë zonë. Përveç kësaj traseje kërkimet na ofruan disa gjurmë të tjera tënjë aksi rrugor i cili ndahet nga rruga e mësipërme në Domaj për në Çepë-Mlikë në të

majtë të rrjedhjes së Drinit të Zi për në Hotesh-Viden-Grazhdan (Deufrakos). Ky aks i

dytë rrugor në këtë luginë me sa duket lidhet me zhfrytëzimin e mermereve të Muhurit.

Aksi kryesor i rrugës do të ndiqte itinerarin Gabuleo-Theranda, në të majtë të

rrjedhjes së Drinit të Bardhë. Pikërisht në një gjuhës kodrinore me zgjatim nga VL,

përballë Kullës së Lumës, ngrihet kështjella e Pecës (Pentza)55. Gërmimet sistematike

të kryera në këtë qendër56, sqaruan sistemin fortifikues të kështjellës dhe periudhat

kohore të zhvillimit historik të këtij vendbanimi, i cili u fortifikua me mure në fund tëshek.III dhe fillim të shek.IV, duke fituar kështu një rol të rëndësishëm strategjiko-

ushtarak në pellgun e Drinit të Bardhë (Fig.11 a-b).Nga Peca, shkëputej një degë rrugore, e cila ndiqte anën e majtë të lumit të Lumës.

Zbulimi i rrënojave të një kulle në Grykën e Vanave57, duhet të lidhet me ekzistencën

e një poste kontrolli të tipit “benefic”, pasi kjo luginë bënte të mundur komunikimin në

mes të pellgut të Drinit dhe zonave të tjera përreth. Një e dhënë tjetër me interes është

ngritja në Novosej e një fortifikimi58 i cili i përkiste shek. III-IV dhe kishte për detyrë

Fig.10. Planimetria e castrumit të Volesës.

55 P.Cezarese, De Aedifiis.., 44456 L.Përzhita, Kështjella e Pecës..., f.201-241.57 B.Jubani, Plotësime,.., f.139.58 Aktualisht ky fortifikim nuk ruhet pasi vite më parë është dëmtuar nga punime të kryera përndërtim. Gjurmimi në sipërfaqe ka sjellë zbulimin e pak fragmenteve të qeramikës, të cilat upërkasin shek.III-IV.


299

të vëzhgonte pikërishtë këtë trase sekondare që nisejnga Peca, nëpërmjet Grykës së Vanave, duke

kapërcyer në Bjeshkën e Shishtavecit; nga ku njëdegë tjetër lidhej me zonën e Prizrenit nëpër fshatrat

e Opojës, ndërsa vija tjetër rrugore do të kalonte nëShishtavec, Novosej për në Tetovë (Maqedoni). Kjo

rrugë vazhdoi të funksionojë deri në pushtimin osman,dëshmuar kjo nga një serë monumentesh të kësaj

periudhe dhe nga zbulimi i një thesari monedha të

Komnenëve në Borje59.

Pas vendbanimit të Pecës, përgjatë Gabuleo-Theranda, është ndërtuar mbi një kodër konike me

lartësi 517 m, në rrjedhjen e poshtme të Drinit tëBardhë, Gradishta e Bardhocit60 (Fig.12).

Rrëzë saj, në kodren e Brakajve janë gjetur gjurmë kalldremi të rrugës, me gjërësitë ruajtur 3 m dhe gjatësi 6 m, që me sa duket ishte pjesë e aksit rrugor të trasesë

Lissus-Naissus. Ajo njihet me toponimet “Udha Pukë” dhe “Rruga e Kerreve”

Fig.11 b. Planimetria e Pecës.

Fig.11 a. foto e Pecës.

59 Ky thesar ruhet në fondet e Muzeut Historik të Kukësit.60 Gradishta e Bardhocit u bë e njohur në literaturën arkeologjike nga disa vëzhgime sipërfaqsoretë kryera në të në periudha të ndryshme. Për herë të parë ajo është vizituar nga I.S.Jastrebov, nëfund të shek.XIX, i cili na njeh me pozicionin e kështjellës dhe toponimin e saj; shih J.S. Jastrebov,Stara Serbija i Albania, Beograd 1904, f.80. Më pas në vitin 1970, nga B. Jubani është bërëpërpjekja e parë për përcaktimin kohor të këtij monumenti, i cili datohet në dy periudha të ndryshmekohore: shih: B.Jubani, Rrethi i Kukësit., f. 200. Në vitet 1980, nga A.Baçe dhe L.Papajani, u botuapër herë të parë planimetria e kështjellës. Ato shprehin mendimin se ky monument bën pjesë nëndërtimet e shek. VI, shih: A.Baçe, L.Papajani, vep, cit., f. 130-138. Në vitet 1988-1989 u organizuangërmime sistematike nga autori i këtij punimi të cilat sqaruan kronologjinë dhe planimetrinë ekështjellës. Shih: L.Përzhita, Gradishta e Bardhocit... f.219-239.

Luan PËRZHITA

300

Vendbanime të tjera të kësaj periudhe përgjatë

kësaj traseje janë zbuluar në “Trojë” Morin61,

Qafë e Morinit-Vermicë-Qafë e Zhurit-

Vlashnjë62-Korishë-Zatriq etj.

Stacioni tjetër vijues është Theranda larguarXXX m.p. nga Gabuleo. Mendimet për

lokalizimin e tij janë të ndryshme: Miller evendos në fshatin Drenovë të Duhles63 ndërsa

një grup tjetër e identifikon në Gjakovë64. Ështëkërkuar për një kohë të gjatë edhe në Prizren.

Tomashek mendon se ky stacion është nëMalishevë, në vendin e quajtur Banja duke

lidhur emrin latin “termë” me Therandë65.Ndërsa, Jastrebov e lokalizon afër fshatit Tenjë

në fushën e Torozhdës66. E Çerskov, mendonse Theranda duhet të jetë në Suharekë67.

Ndërsa stacionet e tjera në vijim janë Vicianum,Vindenis dhe Adfine68.

Në fund të shek III dhe fillimi i shek IV,verehen ndryshime në pamjen urbane të këtij

pellgu gjeografik, pasi siç dihet filloi të ndihetrreziku i dyndjeve të një pasnjëshme barbare.

Në këto raste nuk kemi të bëjmë me ngritjen e

kështjellave të mëdha, por me rrethime të thjeshta, që zotëronin pikat strategjike të

luginave që komunikonin mjaft mirë me njëra-tjetrën. Tashmë u krijuan sisteme mbrojtëse

Fig.12. planimetria e Bardhocit

61 M.Bela, L.Përzhita, Harta arkeologjike…, f.236-237. Këtu janë zbuluar gjurmët e njëvendbanimi që shtrihet në një sipërfaqe afro 6 ha të rrethuar me mure 1.80m të gjera. Materialiarkeologjik i gjetur në “Trojë” Morin, e daton këtë qendër në shek.III-IV.62 Gjatë punimeve bujqësore në (v. 1992) janë gjetur gjurmët e një ujësjellësi në afërsi të xhamisësë fshatit.63 K.Miller, vep, cit. ., 558.64 E.Dobruna, Mbi disa toponime të kohës antike në Kosovë, Shqiptarët dhe trojet e tyre,Tiranë 1982, f.170.65 Po aty f. 170.66 I. Jastrebov, vep, cit, f.66-68.67 E. Èerškov, Rimljani.., f.130.68 Viciano (tab. Peutingeriana) është i larguar 19 m.p nga Vindeni. Lokalizimi i këtij stacioniështë një çështje ende e diskutueshme. Kështu Domashevski për një kohë të gjatë ka bërëidetifikimin e Vicianumit me Vushtrinë e sotme, nisur nga ngjashmëria e emrit antik Viciano-Vuçiternë. I. Dragasheviç duke kundërshtuar mendimin e parë e vendos këtë stacion në Zveçan,ndërsa Miller e lokalizon në Lipjan. Me të njëjtin mendim janë Vuliç dhe Papazogllu. EmilÇershkov, në ndryshim nga të tjerët e vendos këtë stacion në mes të fshatrave Ugllarë dhe


301

dhe vëzhguese për njësi më të vogla gjeografike, siç janë dokumentuar në pellgun e Drinit

të Bardhë dhe të Zi69. Dënsiteti i këtyre fortifikimeve në një sipërfaqe relativisht të reduktuar

në këtë rajon është refleks i organizimit ushtarak, duke pasqyruar prezencën e një sistemi

mbrojtës të programuar dhe mjaft efikas, që vërehet dhe në rajone të tjera të disa provincave,

të shfaqura përgjatë rrugës Egnatia, pellgut të Korçës, etj70.

Kjo përkon me fillimin e një veprimtarie ndërtimore që për mendimin tonë shtrihet

në kohë në dy faza të mëdha:

a - kështjella të shekujve III-IV, përfaqësuar nga fortifikimet në Vig dhe Pejë të

cilat na paraqiten si fortifikime, me planimetri me formë katrore. Këto ndërtime janë“ex novo”, në konceptin e një castrum-i romake duke ju përshtatur terrenit ku ato

shtriheshin, vendosur në nyjet kyçe të rrugës Lissus-Ad Picaria (Vigu) dhe Gabuleo-

Theranda (Peja). Përveç këtij grupi, verejmë dhe një tip tjetër ndërtimesh ushtarake

të përfaqësuara nga Bushati (Kukës) dhe Volesa (Dibër) të cilat ndodhen në aksin errugës trasversale që lidhte trasenë Lissus-Naissus me Egnatia. Njëkohësisht në këtë

tip ndërtimesh mund të inkludohet dhe fortifikimi i Gexhës (Gjakovë) i cili ashtu si dhePeja ndodhet në aksin e rrugës Gabuleo-Theranda. Ato në ndryshim nga fortifikimet e

tjera u ndërtuan me një planimetri komplekse dhe të ndërlikuar që nga pikpamja etrajtimit arkitektonik radhitën me grupin e tipit “castrum” të ngjashme me Scampisin,

Paleokastrën, në territorin e sotëm të Shqipërisë, ngjashmëri që vërehet në elementëte përgjithshme fortifikuese (kullat), teknikën e ndërtimit, planimetrinë etj. Ato gjejnë

pika takimi për elemente të veçanta me disa fortifikime të provincës së Mëzisë së

Çagllavicë ku është zbuluar një vendbanim i kësaj periudhe. Përgjatë trasesë Lissus-Naissus,Miller ka shënuar dhe një stacion me emrin Velcanum në mes të Vindenit dhe Vincianit, që dotë ishte pranë Prishtinës së sotme, ku e legalizon vetë autori. Domashevski e përmend këtëstacion gjatë rrugës Lissus-Naissus, duke e identifikuar me Viciano dhe Beclano. E Dobrunamendon se është e pamundur që një rrugë me rëndësi si Lissus-Naissus të mos kalojë nëUlpjanë, një ndër qytetet më të mëdha të Dardanisë. Nëpërmjet kësaj qendre lidhen BallkaniQëndror e Jugor në bregdetin Adriatik duke kaluar nëpër trevën e sotme të Kosovës, si dhe nëdy qytetet e rëndësishme të kësaj periudhe Naisi me Skupin. Është hedhur mendimi se kur undërtua rruga Lissus-Naissus kjo qendër (Ulpjanë) mbante emrin e mëparshëm Ulcianum, pormë vonë u shënua gabim në trajtën Viciano dhe jo Vlciano.Statio Vindenis shënuar në Tabula Peutingeriana, gjendet midis stacioneve Ad Fines dheViciano, në 20 m. p. larg të parit dhe 19 m.p. prej të dytit. Për një kohë të gjatë është menduar qëstatio Vindenis është Podujeva e sotme. Kërkimet e kryera nga E.Çerskov kanë konstatuar, seky stacion gjendet në fshatin Gllamnik, 5 km në jug të Podujevës, ku është zbuluar një kompleksi periudhës së vonë antike që flet për një vendbanim të tillë. Lokalizimi i këtij stacioni në fshatinGllamnik e përforcon edhe më tepër largësia në mes të kësaj qendre me vendin ku derdhet lumiKasanicanë-Toplicë në afërsi të Kushumlisë, ku është lokalizuar stacioni Ad Fines, që është 35km, larg statio Vindenis. Ad Fines, stacion tjetër rrugor që për një kohë është menduar sendodhet në Kushumli por më vonë u vërtetua se gjendet në territorin Banjska.69 L. Përzhita, Fortifikime të periudhës së vone antike në pellgun e Drinit të Zi, f. 78-79.70 N.Ceka, Fortifikimet e vona antike pranë rrugës Egnatia, “Monumentet” 7-8, 1974, f. 84; Gj.Karaiskaj, P. Lera, Fortifikimet në pellgun e Korçës, “ Monumentet” 7,1974, f. 103.

Luan PËRZHITA

302

Poshtme, etj. Ndërsa elementët e tjera arkitektonike që hasen si shtrimi me llaç të

hollë i dyshemesë së kullave (Bushat), prirja drejt një suvaje në faqet e brendëshme të

murit rrethues, teknikë kjo e pëlqyer dhe në Vig, Pecë e Bardhoc, shtrimi i dyshemesëme tegula mammatae; ndërtimi i hyrjeve me teknikën “opus mixtum”(Bushat) dhe

fortifikimi i saj me dy kulla në trajtë “U”-je (Bushat) ose katrore (Vig) që bëhej nëpërmjetoborrit të fortifikuar “propugnaculum”, formë e cila takohet deri në periudhën e

Konstandinit në Iliri dhe në provincat e tjera ballkanike, ju japin atyre karakteristikat efortifikimeve të mirëfillta ushtarake.

Një grup tjetër e formojnë kështjella të shekujve VI (Fig.13a,b,c), që kanë tiparet eqytezave siç janë fortifikimet në Pecë (Kukës), Rosujë (Tropojë), Kabash (Pukë) dhe

Vilë (Kukës), Hotesh (Dibër), Radac (Pejë), Korishë (Prizren), Ujmirë (Klinë) etj.

ba

c

Fig.13a-b-c. plan. Korishë, Radac, Hotesh.


303

Këto na paraqiten me dy apo më shumë rrethime, në të cilat dallohet një lloj

citadele në pikën më lartë të fortifikimit. Interes paraqet ndërtimi i kishave paleobizantine

të shek. VI në Pecë (Kukës), Volesë (Dibër), Korishë (Prizren), Kabash (Pukë) dheUjmirë (Klinë), etj., si dhe banesat brënda vendbanimeve të fortifikuara në Rosujë,

Pecë etj., të cilat pasqyrojnë për herë të parë organizimin e një tipi qyteze paleobizantinepër këtë territor. Sipërfaqja e qendrave të fortifikuara është nga 1-2 ha.

Nga një vështrim i përgjithshëm i tablosë urbane në këtë areal të gjerë gjeografikpër shek.VI, vërejmë se në disa zona të veçanta ishin formuar njësi administrativo-

ekonomike dhe fetare që formojnë një organizim të ri administrativ midis këtyreterritoreve dhe kryeqendrave provinciale. Kështu qendra të tilla të vogla të vendosura

në pikat strategjike të rrugëve kalimtare janë: -Peca, e cila gjatë shekullit IV-VI luajtirolin e një njësie të rëndësishme ekonomiko-fetare në rajonin Prizren-Vaspas;-Rosuja

për territoret malore midis Gjakovës e Shkodrës: -Vaspasi për rajonin Gjakovë-Rosujë:-Vila në pellgun e Drinit të Zi, si një qendër që lidhte këtë rajon me Grazhdanin.

Ndërsa në pellgun e Drinit të Bardhë mund të veçojmë si qëndra të kësaj periudheqytezën e Radacit (Pejë), Dollcit (Klinë), Korishës (Prizren) etj,.

Rifortifikimi i kështjellave me origjinë prehistorike dhe ndërtimi i kështjellave të

reja, ishte një tregues tjetër për këtë periudhë. Gjurmimet e deritanishme kanë zbuluar

se fortifikimet e fazës së parë kanë si karakeristikë të përgjithshme planimetritë e

thjeshta, të përforcuara me një ose më shumë kulla, me sipërfaqe që luhatet nga 0,2-

1 ha. me muraturë guri e llaçi përgjithësisht të dobët. Përgjithësisht ruajnë forma që i

përshtaten kontureve të terrenit ku ato janë ndërtuar, por megjithatë në disa raste, atje

ku është e mundur, vërejmë një tendencë për kurtina të drejta. Në një pjesë prej tyre

dallohet qartë ndjekja e vijave rrushkulluese, ndërsa në pikën më të lartë me anë të një

muri ndarës krijohet një akropol, siç është shembulli i Domajve, Jabllanicës, etj,.

Planimetritë e kështjellave të kësaj faze janë të ndryshme: ovale, katrore, trekëndore,

të çrregullta, të cilat gjejnë analogji me fortifikimet e kësaj periudhe në rrugën Egnatia,

pellgun e Korçës, me kështjellat përreth Durrësit etj,.

Përgjithësisht fortifikimet malore kanë funksionin e një poste kontrolli përgjatë luginave

të thella. Shumë prej tyre përmbajnë një numër të kufizur banesash, kryesisht

njëdhomëshe, gjë që flet për mjedise të përdorura nga garnizone ushtarake. Gjurmimet ekryera, kanë sqaruar se, ndër tiparet më karakteristike të periudhës së vonë antike është

ndërtimi i qytezave dhe kështjellave sipas skemave planimetrike të ndryshme, të cilat ipërgjigjen nevojave mbrojtëse dhe formave topografike te relievit. Nga ana tjetër, kështjellat

e shek VI, me sipërfaqe të kufizuar, shpesh herë të përforcuara nga një kullë në formëkatrore me planimetri të çrregullt, që i adaptohet konfiguracionit të terrenit (Fig.14).

Me mjaft interes është remenishenca që vërehet në përafërsinë e konceptimitndërtimor të disa kështjellave, të cilat shfaqen në planimetritë e njëjta siç është shembulli

i Mlikës, Çepës (Drini i Zi) Jabllanicës, Pogragjës dhe Ujëmirës (Drini i Bardhë) etj,.

Luan PËRZHITA

304

Një fenomen i tillë takohet gjatë kësaj periudhe në fortifikimet e limesit danubian71. Po

në këtë faze ndërtimore, e cila përkon në kohë me shek.VI, vërehet ndërtimi i disa

kështjellave të reja, siç mund të përmendim, Bardhocin, Jabllanicën, Pogragjen, Guri

b

a

d

c

Fig.14a-b-c-d-e. plan. Jabllanicë, Zatriq, Rahovec,Guri Kuq, Vraniq.e

71 P. Petroviè, Les forteresses de la basse antiquite dans la region du Haut Timok, Starinar,Beograd, 1994-1995, f.55-66


305

Kuq, Zatriqi (Drini i Bardhë); Domajt, Mlika (Drini i Zi), Micaj, Kabashi (Drini i

Bashkuar) etj., të cilat na paraqiten kryesisht si kështjella malore të ngritura me shpejtësi,

për mbrojtjen e popullsisë në rast rreziku sulmesh të papritura si dhe një serëvendbanimesh të hapura që morën një zhvillim të rëndësishëm përreth fortifikimeve.

Një tregues tjetër me vlerë është se, pavarësisht se në shek.VI, fortifikimet dheqendrat e tjera shtrihen në provincën e Praevalit dhe Dardanisë, nga analiza e bërë

qoftë kjo arkeologjike apo arkitektonike, pasqyrohet një kulturë unitare gjë që dëshmonse në kuadrin e Perandorisë Bizantine, ndarjet provinciale nuk përbënin dhe ndarje

apo veçime kulturore. Qendrat administrative, fortifikimet e përhapura në zonat ethella malore, larg rrugëve kryesore do të shërbenin njëkohësisht dhe si tregues i

depërtimit dhe pranisë bizantine në këtë areal gjeografik.Përhapja e fortifikimeve në këtë periudhë reflekton strategjinë ndërtimore të

perandorit Justinian, i cili në mes të dy linjave fortifikimesh paralele, siç ështe vijakufitare dhe ajo e kështjellave të mëdha (Ulpjana, Lisi, Skodra, Dyrrahu, Skampis),

ngriti një serë postash të vogla që u shërbenin si strehim dhe pika mbështetje.Materiali që paraqitëm është bazuar në njohjen e deritanishme të monumenteve.

Me siguri kërkimet e reja që do të ndërmerren do të na japin të dhëna të reja më

interesante, të cilat do ta plotësonin edhe më mirë tablonë kronologjike të fortifikimeve

për këto treva.

Luan PËRZHITA

LES FORTERESSES DE LA BASSE ANTIQUITÉ SUR LE BASSIN DEDRIN (VIA LISSUS-NAISSUS)

La voie de Drini, avec ses deux branches principales Drini i Bardhë et Drini i Zi,

nommée “Via Lissus-Naissus”, parcourant la contrée nord-est de l’Albanie depuis Lissus

(Lezha) et réunissant tout le territoire de la province de Dardanie (la Kosovë actuelle),

a joué un rôle important dans le développement culturel et économique de cette zone.

Le matériel principal, recueilli sur des centres fortifiés, provient des fouilles

systématiques. Cependant, nous sommes d’avis que le groupe de forteresses et la

description de certains centres habités tout autour d’elles reflètent leurs liens avec le

tracé Lissus-Naissus-une aire géographique qui, historiquement, a eu une importance

spécifique pour la connexion des Balkans Centraux á la Côte Adriatique. A la période

de la basse antiquité, le tracé Lissus-Naissus englobait environ 36 centres fortifiés,

stations routières et postes de contrôle (bénéficiaires). Cette activité de construction a été

orientée essentiellement vers la fortification de certains centres anciens, préhistoriques

et antiques, ainsi que vers la construction de nouvelles citadelles, appartenant

chronologiquement á Constantin le Grand, á Valentinien (365-375) et á Justinien (527-

565). La disposition géographique des châteaux le long de la voie principale Lissus-

Naissus, surtout dans les vallées de Drini, n’est pas toujours la même. Ce qui était

particulièrement important, c’était de garder et surveiller les principaux chemins

traditionnels de communication et les points stratégiques de la vallée de Drini, pour

pouvoir pénétrer dans 1’espace dardan jusqu’á la vallée de Morava et de Vardar. Cette

voie réalisait la circulation non seulement le long de la côte Adriatique, de Lezha

(Lissus) jusqu’â Shkodra (Scutari), mais sur une plus longue distance de Tivar â Dyrrah.

La source la plus importante en est Tabula Peutingeriana, alors que d’autres écrits

contiennent seulement les noms de certains lieux d’habitations ou les cordonnées

géographiques de certaines villes. Le développement de la vie urbaine sur ce territoire

péndant la période romaine a été conditionné premièrement par la position

géostratégique de cette artère routière dans les Balkans Centraux. Déjè ton remarque la

création de certains municipes comme c’est Lissus au bord de l’Adriatique, Mun. DD

près de Soçanicë et Ulpianë á l’intérieur de la contrée de Dardanie. L’existence du

bassin de Drin i Zi á la basse antiquite créait des valeurs et des possibilités de

communication même pour les zones environnantes, lesquelles communiquaient non

seulement entre elles mais aussi avec le bassin de 1’Adriatique et avec les Balkans

Centraux. Une telle interdépendance réciproque se manifeste clairement par

Stadtmûller qui a fixé parmi les voies romaines importantes en Albanie celle du bassin

307

de Drini i Zi aussi, d’oú l’on réalisait la communication entre la province de Dardanie

(Ulpianë), la Nouvelle Epire (Deyfrakos) et la Macedoine (Lyhnides-Heraclea) qui sert

de nceud de connexion même entre la voie Egnatia et la voie Lissus-Naissus .

Le principal axe de la voie suivrait l’itinéraire Gabuleo-Theranda, á gauche du cours

de Drini i Bardhë. Justement le long d’une colline se prolongeant vers le Nord-est, face á

Kulla e Lumës, s’élève la forteresse de Peca (Pentza). Les fouilles systématiques effectuées

dans ce site ont éclairé le systéme fortifiant de la citadelle et les périodes de l’évolution

historique de cette habitation, fortifiée par des murs á la fin du IIIe siècle et au debut du IVe

siècle, d’un rôle stratégico-militaire important dans le bassin de Drini i Bardhë.

Comme l’on vient de constater, la fin du III siècle et le début du IVer siècle ont modifié

1’aspect urbain de ce bassin géographique, car I’on pressentait le danger des invasions

barbares successives. Dans ces cas-lá, il ne s’agit pas de construction de grandes citadelles,

mais d’enceintes simples, dominant les points stratégiques des vallées communiquant

trés bien entre elles. Déjá il y a eu création de systemes protecteurs et observateurs pour

des unités géographiques plus petites, telles que documentées dans les bassins de Drini

i Bardhë et Drini i Zi. La fréquence de ces fortifications sur une superficie relativement

petite dans cette région est le reflet de l’organisation militaire, le témoignage de la présence

d’un systeme de défense programmée et très efficace qui se fait remarquer aussi dans

d’autres régions de certaines provinces, apparaissant le long de la voie Egnatia, du

bassin de Korçë etc. Ceci correspond au commencement d’une activité de construction

laquelle, selon nous, s’étend du point de vue temporel sur deux grandes phases:

Citadelles des III-IV siècles, représentées par les fortifications á Vig et á Pejë, présentées

comme des fortifications en forme carrée.

Ces constructions sont ex novo dans la conception d’un castrum romain en s’adaptant

au terrain oú elles s’etendaient, situées dans les nceuds clé de la voie Lissus-Ad Picaria

(Vig) et Gabuleo-Theranda (Pejë). A part ce groupe l’on remarque un autre type de

construction militaire représenté par Bushat (Kukës) et Volesë (Dibër) qui se situent sur

l’axe de la voie transversale liant la voie Lissus-Naissus avec la voie Egnatia. De même

dans ce type de construction 1’on peut inclure aussi la fortification de Gexhë (Gjakovë)

laquelle, tout comme Peje, se situe sur l’axe de la voie Gabuleo-Theranda. Celles-ci, á la

différence des autres fortifications, ont été construites selon une planimétrie complexe et

qui, du point de vue architectonique sont rangees avec le groupe du type castrum ressemblant

á Scampis, á Paleokastër, sur le territoire d’lllyrie, ressemblance qui se fait voir dans les

élements généraux de fortification (les tours), dans la technique de construction, dans la

planimétrie etc. Elles présentent des points de contact, pour des élements particuliers, avec

des fortifications de la province de Mëzi e Poshtme etc. Tandis que les autres éléments

architectoniques retrouvés tels que le revêtement d’une couche mince de mortier du plâncher

des tours (Bushat), la tendance au plâtrage sur les surfaces inférieures du mur d’enceinte,

une technique préférée aussi á Vig, á Pecë et á Bardhoc, le revêtement du plancher avec des

tegula mammatae; la construction des entrées avec la technique dite opus mixtum (Bushat)

Luan PËRZHITA

308

et sa fortification par deux tours en forme de “U” (Bushat) ou carrées (Vig) se faisait par la

cour fortifiée propugnaculum, une forme rencontrée jusqu’á la période de Constantin en

Illyrie et dans les autres provinces balkaniques, leur conférent les caractéristiques des

fortifications purement militaires.

Un autre groupe est forme par les citadelles du VI siècle, qui ont les traits des cités,

telles les fortifications á Pecë (Kukës), á Rosujë (Tropojë), á Kabash (Pukë), á Vilë (Kukës),

á Hotesh (Dibër), á Radac (Pejë), á Korishë (Prizren), á Ujëmirë (Klinë) etc. Elles se

présentent avec deux ou plus d’enceintes, oú l’on remarque une sorte de citadelle au

plus haut niveau de la fortification. Intéressante se présente la construction des églises

palèobyzantines du VI siecle á Pecë (Kukës), á Volesë (Dibër), á Korishë (Prizren), á

Kabash (Pukë) et á Ujëmirë (Klinë), ainsi que les habitants a l’interieur des centres

fortifies d’habitation á Rosujë, á Pecë etc., qui présentent pour la premiére fois

l’organisation d’un type de cité paléobyzantine sur ce territoire. La superficie des centres

fortifiés va de 1 á 2 hectares.

Jetant un regard général sur le tableau urbain de cette aire géographique large pour le VI

siècle, l’on remarque que dans certaines zones particuliéres existaient des unités

administrativo-économiques et religieuses formant une nouvelle organisation

administrative entre ces territoires et chefs-lieux provinciaux. Ainsi, de tels petits centres

placés sur les points stratégiques des voies de passage sont:- Pecë, qui au cours des Ver-VIer

siècles joua le rôle d’un centre important économico-religieux dans la région Prizren-Vaspas;

-Rosujë, pour les territoires montagneux entre Gjakove et Shkodër;-Vaspas, pour la région

Gjakovë-Rosujë;-Vilë, dans le bassin de Drini i Zi, comme un centre liant cette zone avec

Grazhdan. Tandis que dans le bassin de Drini i Bardhë l’on peut distinguer comme centres

de cette periode les cités de Radac (Pejë), de Dollc (Klinë), de Korishë (Prizren) etc.

La refortification des citadelles d’origine préhistorique et la construction des

citadelles nouvelles sont un autre indice sur cette periode-lá. Les recherches de jusqu’á

présent ont découvert que les fortifications de la premiére phase ont pour caractéristique

générale les planimétries simples, renforcées par une ou plus d tours, avec une superficie

allant de 0,2 á 1 hectare, avec des murs en pierre et mortier généralement pas solide.

D’habitude elles gardent des formes conformes aux contours du terrain oú elles sont

construites, et, pourtant, dans certains cas, lá oú il a été possible, l’on remarque une

tendance á des enclos droits. Dans une partie d’elles l’on remarque clairement le suivi

des lignes ovales, alors qu’au point culminant, par le moyen d’un mur séparateur se

créé une acropole, comme c’est le cas de Domaj (Kukës) de Jabllanicë (Pejë) etc. Les

planimétries des citadelles de cette phase sont differentes:-ovales, carrées, triangulaires,

irrégulieres ressemblant á celles de cette période sur la voie Egnatia, dans le bassin de

Korçë, dans les citadelles autour de Durrës etc. Généralement les fortifications

montagneuses avaient la fonction d’un poste de contrôle le long des vallées profondes.

Nombre d’entre elles contiennent un nombre limité de bâtiments, surtout á une piéce,

ce qui témoigne de locaux utilisés par des garnisons militaires. Les recherches effectuées

Les forteresses de la basse antiquité sur le bassin de Drin

309

ont mis au clair que, parmi les traits les plus caracteristiques de la période antique

tardive ce fut la construction de cités et de citadelles suivant des schémas planimetriques,

répondant aux besoins défensifs et aux formes topographiques du relief.

D’autres part les citadelles du VI siècle á superficie limitée, souvent renforcées par

une tour carrée avec une planimétrie irrégulière, s’adaptent á la configuration du terrain.

D’un intérêt particulier c’est le reflet remarqué dans la conception structurale de certaines

citadelles, lesquelles apparaissent avec des planimétries identiques, tels les cas de Mlika,

de Çepë (Drini i Zi), de Jabllanicë, de Pogragje, de Ujëmirë (Drini i Bardhë), etc. Un tel

phenomene se rencontre, durant cette période, dans les fortifications du limes danubien.

Dans cette même phase de construction, correspondant au VIer siècle, l’on remarque

la construction de certaines nouvelles citadelles et l’on peut mentionner: Bardhoc,

Jabllanicë, Pogragje, Guri i Kuq, Zatriq (Drini i Bardhë), Domaj, Mlikë (Drini i Zi),

Micaj, Kabash (Drini i Bashkuar) etc., lesquelles se présentent surtout comme citadelles

de montagnes, construites á la hâte, pour défendre la population en cas de risque

d’attaques inattendues, ainsi qu’ une série de centres d’habitation ouverts qui avaient

connu un développement important autour des fortifications. Un autre indice de valeur

c’est que, bien qu’au VI siècle, les fortifications et les autres centres se situent dans la

province de Praeval et de Dardanie.

Par l’analyse faite soit du côtê archéologique soit architectonique l’on y remarque le

reflet d’une culture unitaire, ce qui témoigne que dans le cadre de l’Empire Byzantin, les

divisions provinciales ne constituaient pas des séparations ou écarts culturels. Les centres

administratifs, les fortifications répandues dans les zones montagneuses reculées, loin

des voies principales de communication, servaient en même temps aussi comme indices

de la pénétration et de la présence byzantine dans cette aire géographique. L’extension

des fortifications durant cette période reflète la stratégie des constructions de l’empereur

Justinien, lequel, entre les deux lignes de fortifications paralléles, comme c’est la ligne

frontaliére et celle des grandes citadelles (Ulpiana, Lissus, Scodra, Dyrrah, Scampis),

établit une série de petits postes servant d’abri et de soutien.

Le materiel ci-dessus est fondé sur la connaissance actuelle des monuments.

Certainement les nouvelles fouilles á entreprendre offriront de nouvelles informations

plus intéressantes, qui compléteront le tableau chronologique des fortifications de ces

contrées-lá.

Luan PËRZHITA

Brikena SHKODRA-RRUGIA

NJË TIP AMFORE I PERIUDHËS ANTIKE TË VONËNGA DURRËSI*

Ky artikull synon të parashtrojë disa rezultate paraprake në lidhje me tipologjinë

dhe kronologjinë e një tipi amfore, ende pak të njohur, të periudhës së antikitetit të

vonë të gjetur në qytetin e Durrësit. Kjo enë ka dalë në dritë për herë të parë së

bashku me materialin arkeologjik të zbuluar gjatë punimeve restauruese të vitit 2003,1

të ndërmara në njërën prej pusetave të Forumit Rrethor (Fig.1),2 të këtij qyteti. Prania

sporadike e këtij tipi edhe në gërmime tjera në Durrës si dhe pamjaftueshmëria e të

dhënave të publikuara nga qendra tjera të hapsirës mesdhetare, na nxitën të paraqesim

disa mendime rreth këtij tipi, ende të papërcaktuar saktësisht, të cilat bazohen në

materialin dhe kontekstet arkeologjike të qytetit të Durrësit.

Në materialin arkeologjik të grumbulluar gjatë punimeve restauruese të pusetës u bë e

mundur të identifikohen dy sekuenca kronologjike. Sekuenca e sipërme karakterizohej nga

prezenca e enëve të glazuruara dhe amforave të njohura të tipeve ‘Otranto’.3 Ndërsa nësekuencën e poshtme (M-F.03/puseta), bie në sy mbizotërimi i enëve të periudhës së

antikitetit të vonë. Në këtë të fundit dokumentohet prania në sasi të konsiderueshme eamforës objekt të këtij punimi (gjithsej 14 ekzemplarë), prezantuar paraprakisht me emërtimin

‘Amfora e pusetës’. Si pjesë e materialit qeramik, bashkëshoqërues të kësaj amfore,

mund të përmendim praninë e një fragmenti pjate me lustër të kuqe të prodhimit afrikan,

forma Hayes 87C (Fig.2.1), dy fragmente tasash me lustër të kuqe të prodhimit fokean,

forma Hayes 3C-F (Fig.2.2,3), një numër të konsiderueshëm amforash të Mesdheut Lindor

si: LRA 1 (Fig.2.4), LRA 4, si edhe qeramikë kuzhine të importit qipriot dhe egjean,

përkatësisht format Furford Casserole 37 dhe 35 (Fig.2.5,6).4

*Falenderoj Prof. Gëzim Hoxha për komentet dhe sugjerimet e vlefshme bërë variantitpërfundimtar të këtij artikulli.1 Këto punime janë realizuar nga Drejtoria Rajonale e Monumenteve të Kulturës e Durrësit në vitin 2003.2 Materiali i përftuar nga këto punime është objekt i dizertacionit të autores.3 ARTHUR 1992, f.199-217.4 Për Fulford Casserole 37 shih: CATLING 1972, Period II, 80; Kjo formë vorbe është identifikuar

ILIRIA NR. XXXIII

312

Përveç se në depozitën e sipërpërmendur, ‘Amfora e pusetës’ përbën një element

të rëndësishëm tipologjik në një depozitë braktisje të fundit të shek.V, dokumentuar në

Amfiteatër.5 Bashkekzistenca në këtë depozitë e tipeve të njohura të prodhimit afrikano

verior, Hayes 87A, Hayes 67 dhe Hayes 50B/64 me tipin Hayes 3C të prodhimit

fokean është domethënëse për përcaktimin e kohës së formimit të kësaj depozite në

gjysmën e dytë të shek.V. Ekzemplarë sporadik të ‘Amforës së pusetës’ identifikohen

gjithashtu në kontekstet e fundit të shek.V/fillimit të shek.VI, dokumentuar në podiumin

e Forumit Rrethor (M-F-05/7,10),6 në kontekste bashkëkohëse të përftuara nga

gërmimet e emergjencës në qytet,7 si edhe në kontekstet e shek.VI dokumentuar në

ambientet periferike të Forumit Rrethor.8

Ekzemplarët përfaqësues të ‘Amforës së pusetës’, u kategorizuan së pari në bazë

të tipareve të baltës dhe më pas të formës. Për sa i përket karakteristikave fizike të

baltës u bë e mundur të përcaktoheshin katër tipe të ndryshme prodhimesh:

Prodhimi I (Fig.3.1,3) karakterizohet nga baltë bezhë në portokalli me shumë

grimca mike, kuarce dhe kalcide të shpeshta si edhe më rrallë grimca kafe në të kuqe.

Prodhimi II (Fig.3.2) është prej balte fine bezhë me shumë mika vezulluese dhe

Fig. 1. Pozicioni i pusetës në Forumin Rrethor.

në kontekste të mesit të shek.VI në Kartagjenë: FULFORD - PEACOCK, 1984: Casserole 37, Fig:70;Për Fulford Casserole 35 shih: FULFORD - PEACOCK 1984, fig:70; REYNOLDS 1993, Pl.57.5 Ky material është objek i dizertacionit të autores.6 HOTI et al., 2008, konteksti 10, f.393; SHKODRA 2006a, tipi ‘Durrës I’,konteksti 7: f.265, Fig.4b.40,konteksti 10: f.269, Fig.6a.57-58.7 Ky konstatim vjen nga vëzhgimet e autores bërë materialit arkeologjik të përftuar nga gërmimete emergjencës të realizuara në qendër të qytetit të Durrësit gjatë vitit 2003.8 SHKODRA 2006b, f.444, Fig.9.53.

Një tip amfore i periudhës antike të vonë nga Durrësi

313

rrallë grimca të bardha. Ky prodhim karakterizohet nga sipërfaqe vezulluese për shkak

të sasisë së madhe të mikës.

Prodhimi III (Fig.3.4-8) karakterizohet nga baltë krem në kafe me sipërfaqe vezulluese

për shkak të mikës dhe përbërës të vegjël si kuarce dhe grimca kafe ose të kuqe.

Prodhimi IV përfaqëshohet vetëm me parete. Ky prodhim karakterizohet nga

baltë fine kafe në okër me shumë grimca mike dhe rrallë grimca të bardha që dallohen

si shpërthime në sipërfaqe. Sipërfaqe e millshme dhe e trajtuar me ajkë krem.

Në pamundësi të kryerjes së analizave petrografike për një përcaktim të përafërt të

vendorigjinës së këtyre prodhimeve jam mbështetur në përcaktimin makroskopik të tipareve

të baltës duke përdorur zmadhim10x të kampioneve të përzgjedhur. Bazuar në këtë

vëzhgim makroskopik si edhe në bashkpunimin e suksesshëm me laboratorin e analizave

kimike, rezultoi se asnjëri nga këto prodhime nuk duhet të ishte me origjinë lokale.9

Fig. 2. Tipe enësh nga depozita e pusetës: 1 Hayes 87; 2-3 Hayes 3; 4 LRA 1; 5 FulfordCasserole 37; 6 Fulford Casserole 35.

9 Falenderoj Frederik Stamati për këtë bashkëpunim. Si njohës i mirë i tipareve mikroskopike tëbaltës lokale, ai sugjeron se asnjëri nga këto prodhime nuk ka ngjashmëri me kampionet eanalizuara prej tij marrë nga kodrat argjilore të Durrësit.


314

Për sa i përket aspektit tipologjik, ‘Amfora e pusetës’ ka trup ovoidal që zgjerohet

drej fundit, me lartësi 0.55/0.60m dhe gjerësi maksimale 0.33m. Sipërfaqja e enësrezulton të jetë punuar me hulliza të cekëta koncentrike. Midis ekzemplarëve të

dokumentuar kategorizohen tre variante kryesore (Fig.4).Varianti A karakterizohet nga trup ovoidal që vjen duke u zgjeruar drejt fundit duke

përfunduar me këmbë të ulët të mbushur, grykë e ngushtë që përfundon me buzë tëthjeshta pak konvekse në faqen e brendshme dhe vegjë të vogla ovale ngjitur në mesin

e grykës dhe në pjesën e shpatullave, me prerje pak a shumë rrethore. (Fig.3.1,2,6).Varianti B duket të ketë trup me tendencë cilindrike, shpatulla të përkulura dhe

Fig. 3. Variantet tipologjike dhe tipet e prodhimeve të ‘Amforës së Pusetës’.


315

grykë më të gjerë e më të shkurtër krahasuar me Variantin A (Fig.3.3-5).

Varianti C (Fig.4), identifikuar në njësitë stratigrafike të shek.VI në ambientetperiferike të Macellum-Forum (M-F-00/103), duket të jetë një zhvillim gradual i

elementeve tipologjike të dy varianteve të mësipërme, drejt afrive tipologjike me tipin‘Samos Cistern’. Ky variant dallohet nga grykë më e gjerë dhe buzë e thjeshtë e

njëtrajtshme me grykën. Prerja e vegjës është pak a shumë ovale me një kanal tëthelluar në sipërfaqe, tipare këto karakteristike të tipit klasik ‘Samos Cistern’. Ndryshimi

qëndron vetëm në tiparet e baltës, të cilat janë të krahasueshme me variantet e tjera të‘Amforës së pusetës’.

Fig. 4. Evolucioni tipologjik i ‘Amforës së Pusetës’.


316

Për sa i përket karakteristikave të fundit të enës, midis ekzemplarëve të gjetur

identifikohen gjithashtu dy variante të ndryshme në koherencë me variantet e trupit.

Varianti i fundit a (Fig.3.7) duhet të lidhet me Variantin A dhe C të trupit, këmbë e ulëtmajë me tendencë të ngushtë ovoidale të zhvillimit të trupit; ndërsa varianti i fundit b,

me tendencë cilindrike të zhvillimit të trupit (Fig.3.8), karakterizohet nga punim mëcilësor, me majë unazore të rrumbullakosur e zgavruar nga poshtë si edhe punuar me

hulliza të cekëta koncentrike nga jashtë në pjesën e bashkimit me trupin.Karakteristikë e ‘Amforës së pusetës’ është edhe aplikimi në pjesën e shpatullave

të ‘tituli picti’ me bojë të kuqe realizuar, në shumicën e rasteve të dokumentuara, meshkrim kursiv grek. Shkalla e ruajtjes nuk është e mjaftueshme për të mundësuar

identifikimin e tyre. Pavarësisht, midis mbishkrimeve të ruajtura, një tipar i rëndësishëmi cili ka qenë e mundur të identifikohet është elementi kristian. Në ekzemplarin e

ilustruar në Fig.3.1, mbishkrimi në krahun majtas të enës lidhet me: γχμ që mund tëlexohet si krizma ose χ(ριτον) midis γ(εννα) në krahun e majtë dhe μ(αρια) në

krahun e djathtë. Kjo formulë është e lidhur drejtpërdrejt me krishtin, për të cilën ështëpranuar interpretimi Χ(ριστον) Μ(αρια) Γ(εννα).10 Një numër amforash të

antikitetit të vonë, dokumentuar në Histria ose Novae (Bullgari), dëshmojnë praninë etë njejtës formulë kristiane të paraprirë me kryq ose në raste të tjera kryqi vendoset në

mes të fjalës.11 Një pjesë tjetër e simboleve të identifikuara në materialin e Durrësit ka

mundësi të përfaqësojnë vlera numerike, të cilat ose mund të jenë pjesë e formulës

kristiane, ose janë tregues të kapacitetit mbajtës të enës. Njësia matëse më frekuentee periudhës romake është xestes, e cila prezantohet në forma të ndryshme shkurtimi,

me χ ose ξ (e barabartë me 0.546l).12

Në kuadrin më të gjerë rajonal, ekzemplarë të ngjashëm me ‘Amforën e pusetës’

janë dokumentuar në depozita të periudhës 450-500 në Butrint, duke u paralelizuar nëmënyrë të dyshimtë me tipin Agora M273.13 Pranë Sarandës, në depozitën e shek.VI

të Kishës së 40-Shenjtorëve, i njëjti tip amfore prezantohet gjithashtu si një gjetje ezakonshme.14 ‘Amfora e pusetës’ rezulton të jetë dokumentuar edhe në kontekste të

fundit të shek.V/fillimit të shek.VI në Lezhë në bashkëshoqërim me fragmente enëshfine afrikane të formës Hayes 99A si edhe prodhimesh bashkëkohëse fine fokeane

(forma Hayes 3F).15

10 Varianti latilisht i kësaj formule është, VDN = V(irgine) D(eus) N(atus): TJÄDER 1970, f.152-155.11 Siç është rasti i emrit κερδος (që interpretohet si përfitim shpirtëror ose monetar), i cilishoqëron formulat kristiane edhe në variantin: κερ+δος: DERDA 1992, f.148-151.12 LANG 1976, f.56-57.13 REYNOLDS 2002, f.221, fig. 21-13.14 Falenderoj autorin e gërmimeve në Kishën e 40-Shenjtorëve, S.Muçaj, për informacionin nëlidhje me praninë e kësaj forme atje.15 Dokumentuar gjatë gërmimive të v.2006 në ambientet e një terme romake, e cila ndodhetjashtë mureve rrethuese në anën jugperëndimore të qytetit: material ende i pabotuar.


317

Për sa i përket pranisë së këtij tipi amfore në qendra të tjera të pellgut mesdhetar,

ajo është identifikuar fillimisht në Kenchreai, port i Korinthit.16 Interpretimi i ‘tituli

pictit’ të ruajtura në sipërfaqen e enës flet për origjinë të mundshme nga Ikaros,

prodhuar për importimin e verës.17 Fragmente të rralla të kësaj forme gjenden gjithashtu

në kontekste të fillimit të shek.V në Kartagjenë, duke u bërë më të pranishme nëmesin e këtij shekulli.18 Paul Arthur i ka paralelizuar shembujt e ngjashëm të gjetur në

Napoli me tipin Adamsheck RC 22.19 Në Efesos, në kontekstin e ndërtimit tëEpiskopeion_it të Kishës së Shën Marisë, në fundin e shek.V-fillimin e shek.VI, ky tip

amfore përfaqësohet me disa shembuj.20 Kjo amforë këtu bashkshoqërohet ngaprodhimi afrikan me lustër të kuqe Hayes 84 (440-500) si edhe Hayes 91A/B, formë

kjo e gjysmës së dytë të shek.V dhe çerekut të parë të shek.VI. ‘Amfora e pusetës’

është identifikuar gjithashtu edhe në një hedhurinë të gjysmës së dytë të shek.V ose

fillimit të shek.VI në lindje të teatrit të Korinthit.21 Një ekzemplar i ngjashëm me‘Amforën e pusetës’, dokumentuar në Marsejë, është konsideruar tipologjikisht i

ngjashëm me tipin Agora M273.22 Kohët e fundit, dy ekzemplarë analogë me ‘Amforën

e pusetës’, gjetur në Gaul (Port-Vendres), janë përfshirë në kategorizimin tipologjik të

D.Pieri (tipi LRA 10).23 Edhe ky autor i referohet sugjerimeve të Adamsheck në lidhje

me vend-origjinën e kësaj amfore, pa mundur të ofrojë të dhëna të reja tipologjike apo

kronologjike për shkak të sasisë së kufizuar të materialit. Përveç këtij kategorizimi, D.Pieri ka grupuar nën emërtimin LRA 11 fragmente amforash të dokumentuara në

Marsejë dhe Port-Vendres të cilat duket të ndajnë të njëjtat tipare morfologjike si edhekarakteristika të baltës me ‘Amforën e pusetës’, në mënyrë të veçantë me Variantin

A.24 Ky autor i konsideron amforat e tipit LRA 11 analoge me tipin LRA 8/AgoraM273.Ndonëse tashmë e pranishme në një numër qendrash të rëndësishme të pellgut

mesdhetar (Fig.5), në pikëpamje tipologjike dhe në drejtim të përcaktimit të qendravetë prodhimit të dhënat e argumentuara shkencore janë ende të kufizuara. Ekzemplarët

e publikuar deri tani janë tepër të fragmentuar e të pakët në numër për të kuptuarformën e plotë të enës si edhe përmasat reale të saj. Nga ana tjetër, ka qenë e vështirë

të kuptohen variacione të mundshme tipologjike si edhe evolucioni kronologjik të kësajamfore. Identifikimi i saj si enë transportuese e verës së Ikarias nuk bazohet në të

dhëna të qarta shkencore.25 Për sa kohë që nuk ka të dhëna plotësuese nga gërmime

16 ADAMSHECK 1979, RC 22, f.117.17 ADAMSHECK 1979, po aty.18 FULFORD-PEACOCK 1984, amf.48, f.127, fig.38; TOMBER 1985, fig.30, f.532.19 ARTHUR 1998, f.170-171, fig.9-1.20 TURNOVSKY 2005, f. 221, fig.6,3.21 SLANE - SANDERS 2005, f.262, Fig.5, 2-17.22 BONIFAY 1986, Fig.9 nr 36; BONIFAY-VILLEDIEU 1989, f.36, fig.14.16; PIERI 2005, tipi LRA 11, f.139, pl.57-59.23 PIERI 2005, f.138-139, Pl.56.24 PIERI 2005, f.139, Pl.57-59.25 Shih citimin nr.14.


318

stratigrafikisht të sigurta nga Ikaria, vendorigjina e supozuar e këtij tipi amfore si edheevolucioni kronologjik i këtij prodhimi mbeten të paqarta. Paqartësia aktuale që ekziston

midis tipareve specifike që duhet të diferencojnë tipin LRA 10 nga LRA 11, të

kategorizimit të D.Pieri, e bën për momentin të vështirë atribuimin e ‘Amforës së

pusetës’ ndonjërës prej këtyre dy grupeve tipologjike.

Kontributi që ofrojnë ekzemplarët e dokumentuar në pusetën e Forumit Rrethor siedhe në depozitimet e shek.VI në ambientet periferike të monumentit, vlerësohen të

rëndësishme jo vetëm në pikpamje tipologjike por edhe kronologjike. Numri i ekzemplarëvetë gjetur është i mjaftueshëm për të njohur të gjitha elementet e formës së kësaj amfore

si edhe të paktën tre variacione brenda tipit. Midis varianteve të identifikuara evidentohetnjë ndryshim gradual i elementeve të formës nga Varianti A (fundi i shek.V/fill.shek.VI)

në variantin C (gjysma e dytë e shek.VI). Trupi i enës nga ovoidal duket të marrëtendencë cilindrike ndërsa gryka nga e ngushtë dhe e lartë bëhet gradualisht më e shkurtër

dhe më e gjerë. Zhvillimi tipologjik që arrin ‘Amfora e Pusetës’ në variantin C konfirmonjo vetëm një lidhje tipologjike që ekziston midis kësaj amfore dhe tipit ‘Samos Cistern’

por gjithashtu edhe një evolucion kronologjik të saj brenda një harku kohor prej të paktënnjë shekulli (fundi i shek.V – fundin e shek.VI).26

Për sa i përket aspektit kronologjik, bashkekzistenca e fragmenteve të prodhimit

afrikano verior, Hayes 87C,27 me disa variante të prodhimit fokean Hayes 3C-F është

Fig. 5. Harta e shpërndarjes së ‘Amforës së Pusetës’.

26 Konteksti i gjetjes se Variantit C (M-F-00/103) datohet në gjysmën e dytë të shek.VI: SHKODRA

2006b, f.451.27 Ky tip pjate shfaqet në fillimin e shek.VI: HAYES 1972, f.136.


319

domethënëse për ta vendosur në kohë relativisht të saktë formimin e depozitës së

pusetës (fundi i shek.V-fillimi i shek.VI). Datimi i disa varianteve të njëjta me Hayes

3C-F, gjetur në kontekstin që lidhet me ndërtimin e kishës së St.Polyeuktos nëKostandinopoj,28 është rivlersuar mbi bazën e të dhënave të reja strukturore në harkun

kohor 509-524/527.29

Të dhëna mbështetëse vijnë edhe nga elementet strukturore të vetë pusetës.

Rimodelimi i formës së pusetës në përshtatje me dyshemenë e Forumit Rrethor fletpër një proçes që ka ndodhur në të njejtën kohë me ndërtimin e këtij monumenti.30 Një

tjetër argument i rëndësishëm në funksion të këtij datimi është numri i vogël i importevetë enëve fine afrikane në depozitën e pusetës, e krahasueshme kjo me ridepozitimet e

njëkohshme të dokumentuara në podiumin e Forumit Rrethor.31 Ndërkohë që në

depozitimet e shek.VI të ambienteve periferike të Forumit Rrethor importi i enëve fine

afrikane është ndër elementet mbizotërues në kategorinë e enëve fine.32 Të dhënat ederitanishme për praninë e importeve afrikane për periudhën e shek.V në Durrës nuk

janë të mjaftueshme për të kuptuar tendencën e këtyre importeve në qytet,33 por mesa duket nga depozita e pusetës, gjatë gjysmës së dytë të shek.V sasia e importeve

afrikane është më e vogël krahasuar me atë të shek.VI, ndërkohë që kanë filluar tëkonsolidohen importet me qendrat e prodhimit të Mesdheut Lindor për t’u bërë

dominuese në vazhdim gjatë shek.VI. ‘Amfora e pusetës’ si edhe numri ikonsiderueshëm i tipeve të tjera të enëve të transportit në depozitën e pusetës (sidomos

LRA 1 dhe LRA 4) janë dëshmi të qarta të intensifikimit të importeve me qendrat eprodhimit të Mesdheut Lindor në Durrës. Kjo nga njëra anë duhet të lidhet me rëndësinë

që pati qyteti si qendër administrative, ushtarake dhe peshkopale e PerandorisëBizantine. Por nga ana tjetër, këtë pohim e mbështesin përveç të tjerash edhe investimet

e rëndësishme perandorake në fushën e ndërtimeve të mbrojtjes dhe ato publike. Numri

i konsiderueshëm i importeve lindore në Durrës gjatë periudhës së antikitetit të vonë

mund të interpretohet si dëshmi e përfshirjes së shtetit bizantin në furnizimin me të

mira materiale të masës së gjerë të njerëzve përfshirë në projektet masive të ndërtimit

në qytet.

28 HAYES 1992, konteksti 14, f.94, Fig.33. 7, 12.29 HAYES 1998, f.13.30 Puseta konstatohet të ketë pasur dy faza ndërtimi, në një fazë pararendëse ka formë cilindrikendërsa në fazën pasuese që lidhet me ndërtimin e Forumit Rrethor rimodelohet në formë katrore:SHKODRA, dizertacion i pabotuar; Datimi i monumentit lidhet pikërisht me periudhën e fundit tëshek.V/fillimin e shek.VI: HOTI 1996, f.176; SHKODRA 2006a, f.286; HOTI et al., 2008, f. 394-395.31 SHKODRA 2006a, f. 257-289; HOTI et al, 2008, Fazat V-VII, f. 387, 393-394, Fig.9, Fig.12.32 SHKODRA 2006b, f.431-436, Fig.2a, 2b. Fig.3-4; SHKODRA 2008, f.21, Fig.4-6.33 SHKODRA 2008, f.19-20, Fig.3.


A LATE ROMAN AMPHORA TYPE FROM DURRES

This contribution intends to provide a preliminary overview of an unknown type of

amphorae found in Durrës. The main group presented here, is recovered in a well

deposit at the Circular Forum, a public monument in Durrës (Fig.1), and some occasional

fragments from some other assemblages uncovered in the city.

The well was excavated by members of the Durrës branch of the Institute of

Monuments in 2003. Two major assemblages were identified among the recovered

material. The upper excavated deposit was rich in glazed pottery accompanied by

Otranto amphora types of the medieval period. The other assemblage, which is the

lowest excavated stratum of the well (M-F-03/puseta), is distinguished by the

predominance of the late roman pottery. Here is documented the Amphora, subject of

this contribution (nominated ‘Amphora of the well’). There are a number of other associated

types present in the well deposit: a fragment of ARS (African Red Slip) 87C, two

fragments of PRS (Phocean Red Slip) Hayes 3C-F, numerous examples of east

Mediterranean amphora types and coarse wares such as LRA 1 and Gaza/Ascalon LRA

4 amphorae, the hard fired Fulford Casserole 37, resembling examples from the east

Mediterranean and also produced in the kilns (dated to 650-670 AD) at Dhiorios on

Cyprus, as well as the Aegean import, Folford Casserole 35 (Fig.2).

An attempt is made to distinguish the recorded material according the fabric and

form. Four different fabrics can be clearly identified within three major established

variants. Fabric I (Fig.3.1,3) is a buff to orange micaceous ware with frequent quartz

and lime, as well as rare brown to red grains and plates of mica. Fabric II (Fig.3.2) is a

fine micaceous buff ware with rare white inclusions. It has a sparkling outer surface,

the effect of abundant mica. Fabric III (Fig.3.4-8) is a cream to brown ware with a

sparkling exterior surface, abundant fine mica and frequent small inclusions such as

quartz, lime, and rare brown to red grains. Fabric IV, represented only with body

sherds, is a fine brown to cream clay with abundant mica flakes and rare white

inclusions distinguished as eruptions on the surface

Close macroscopic examination (10x) of the available fabrics as well as comparisons

with local clay samples exclude the possibility of this amphora type being produced locally.

Regarding the morphological aspect, mostly three different variants were

distinguished. Variant A is characterized by an elongated egg-shaped body, short

narrow neck ending in a plain rim with a slightly convex inner face and short ovoid

handles (Fig.3, nos.1, 2, 6). Variant B has a more cylindrical body with curved shoulders

and distinguished by a shorter, wider neck (Fig.3, nos.3-5). Variant C (Fig.4), documented

321Brikena SHKODRA-RRUGIA

in the 6th century contexts of the Circular Forum, seems to represent a gradual evolution

of this amphora type towards a typological relationship with ‘Samos Cistern’ amphora.

Some of the amphorae fragments provide remains of painted inscriptions, usually

interpreted as commercial notations. An interesting aspect identified within the

preserved inscription is the Christian element. The sample illustrated in Fig.3.1, on its

left side demonstrates the formula γχμ that can be read as krizma or χ(ριστον) between

γ(εννα) on the left and μ(αρια) on the right. This formula is suggested to be related with

Christ for which is accepted the interpretation Χ(ριστον) Μ(αρια) Γ(εννα).Elsewhere in Albania, at Butrint, in deposits of 450-500, the same amphora type,

consistently present, is doubly related to the Samos amphora Robinson M273 type. Near

Butrint, at the church of the Forty Martyrs in Saranda, this amphora type is a consistent

find in a deposit of the 6th century AD. The ‘Amphora of the well’ is also documented in

contexts of the end of 5th/beginning of 6th century at Lezha, accompanied by fragments of

the African red slip ware (Hayes 99A) as well as Phocean red slip ware (Hayes 3F).

Regarding the wider Mediterranean context, the ‘Amphora of the well’ seems to be

present in considerable amount at Kenchreai, the port of Corinth, identified as a possible

Ikarian amphora after the red ‘tituli picti’ identified on them, possibly standing for a

wine from Icaria. Occasional examples are present in early 5th century contexts at

Carthage, rising in proportion to other amphorae by the mid 5th century. Paul Arthur

has related examples from Naples with the type Adamsheck RC 22. At Ephesos, in a

late 5th to the beginning of the 6th century AD contexts related with the erection of

Episkopeion in the church of St.Mary, this light colored, soft fabric amphora is well

represented. Its presence here is accompanied by examples of ARS form 84, dated to

440-500 AD together with an ARS form 91A/B, a form of the second half of the 5th and

the first quarter of the 6th century AD. This amphorae type is also present in a dumped

fill horizon, datable by the second half of the 5th century or the early 6th century AD, east

of the Theatre of Corinth. An example of the relevant amphora type, documented at

Marseille, is considered typologically related with Agora M273. Recently, two examples

found at Gaul (Port-Vendres), are categorized in the typological classification of D.Pieri

as type LRA 10, however there are no either typological or chronological new

information to move forward from the Adamsheck statements. Further on, the same

author has categorized fragments found at Marseille and Port –Vendres under the type

LRA 11. This type, seems to share similar typological elements with the ‘Amphorae of

the well’, most particularly with Variant A.

However documented in a number of sites throughout the Mediterranean region

(Fig.5), typological results as well as the arguments towards the definition of the place

origin of the amphora subject of this paper are insufficient. The examples published so

far are too few in numbers to offer reliable as well as sufficient evidences to understand

the completed form of the amphora together with its relative volume. On the other hand

it resulted impossible to distinguish typological variation within the published

322

examples or any possible chronological evolution of the shape. Its identification as a

wine container produced at Icaria, based on the red ‘tituli picti’ preserved on them, is

not proved archeologically. As long as more evidences on the published stratified

groups become available from Icaria, the source origin as well as the chronological

evolution of the ‘Amphora of the well’ remains unclear. It is similarly difficult to tie the

Durrës amphorae under discussion to any well defined typology, nevertheless the

likely parallels and suggestion. The typological uncertainties distinguished between

the LRA 10 and LRA 11 of the categorization of D.Pieri, makes the attribution of the

‘Amphora of the well’ to any of these two categories, difficult.

The contribution offered by the Durrës diagnostic examples is important both

typologically as well as chronologically. The number of documented examples is sufficient

to better know the elements of its form together with at least three different variants

within the type. It is distinguished a gradual evolution of the shape from Variant A (end

of the 5th/beginning of the 6th century) to Variant C (second half of the 6th century). The

body shape changes from ovoidal to cylindrical whereas the neck from high and narrow

changes to shorter and wider. The morphological evolution towards Variant C confirms

not only the typological relationship with ‘Samos Cistern’ type but also a chronological

evolution of this amphora type within a century (end of 5th – end of 6th century).

As for the dating of this type, the coexistence of ARS and PRS (Hayes 87C, Hayes

3C-F) forms accompanying the ‘Amphora of the well’ show that the well’s deposit should

be dated by the end of the 5th century, probably as late as the early 6th century AD.

However, the scarcity of ARS ware is important to place this deposit in time, as this

ware is the principal table ware, abundantly present throughout the 6th and the first

half of the 7th century AD at Durrës. Evidence of North African imports for the period

of the 5th century is not very clear so far, however, as the well’s deposit reveals, during

the second half of the 5th century the quantity of African imports is smaller compared

to that of the 6th century, whereas the exchange patterns of Durrës with eastern

Mediterranean supply centers seem to have been established after the middle of the 5th

century. The city of Durrës is particularly important since it was the Byzantine capital

of Epirus Nova and received documented state investments in the maintenance of its

defenses and other building projects under the emperors Anastasius and Justinian.

The large numbers of eastern Mediterranean imports at Durrës could thus be interpreted

as evidence for direct imperial involvement in the supply of this important site with

foodstuffs being imported to supply workers and slaves involved in Imperial building

projects, drawing on a thread of supply that terminated further up the Adriatic.

323Brikena SHKODRA-RRUGIA

BIBLIOGRAFI

ADAMSHECK 1979; Adamsheck.B, Kenchreai. Eastern port of Corinth IV. The pottery,Leiden, 1979.

ARTHUR 1992; Arthur.P, Amphora for bulk transport, në Otranto II: 199-217.ARTHUR 1998; Arthur.P, Eastern Mediterranean amphorae between 500-700: a

view from Italy, në L. Sagui (ed.), Ceramica in Italia: VI-VII secolo, Attidel Convegno in onore do John W. Hayes, Roma, 11-13 maggio 1995,Firenze:157-183.

BONIFAY 1986 ; Bonifay, M, Observations sur les amphores tardives à Marseilled’après les fouilles de la Bourse (1980 1984). Revue Archéologiquede Narbonnaise 19: 269 306.

BONIFAY 2004 ; Bonifay.M, Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique, BAR International Series, 1301.

BONIFAY-VILLEDIEU 1989 ; Bonifay. M, & Villedieu. F, Importations d’amphoresorientales en Gaule (Ve-VIIe siècle). Recherches sur la CeramiqueByzantine, Bulletin de Correspondance Hellénique, Supplément 18: 17-46.

CATLING 1972; Catling.H.W, An early Byzantine pottery factory at Dhiorios inCyprus, Levant IV: 1-82.

DERDA 1992; Derda. T, Inscriptions with the Formula Θεον χαρις κερδος on LateRoman Amphorae, në Papyrology und Epigraphy, 94: 135-152.

FULFORD - PEACOCK 1984; Fulford.M.G – Peacock.D.P.S, Excavations at Carthage: TheBritish Mission, The Avenue du President Habib Bourguiba, Salammbo:The Pottery and Other Ceramic Objects from the Site, Vol. I, 2, Sheffield.

HAYES 1972; Hayes. J. W, Late Roman Pottery. London.HAYES 1992; Hayes. J.W, Excavations at Saraçhane in Istanbul: The Pottery. Vol.

II. Princeton.HAYES 1998; Hayes. J.W, The study of Roman pottery in the Mediterranean: 23 years

after Late Roman Pottery. Në Saguì.L (ed), Ceramica in Italia: VI-VIIsecolo. Atti del Convegno in onore di John W.Hayes , Florence: 9-21.

HOTI 1996; Hoti. A, Të dhëna arkeologjike për krishtërimin e hershëm në Dyrrah(shek: IV VII), Iliria 1-2: 173-181.

HOTI et al, 2008; Hoti. A, Wilkes.J, Metalla.E, Shkodra.B, The early Byzantine CircularForum in Dyrrachium (Durrës, Albania) in 2002 and 2004-2005:Recent Recording and Excavation, The Annual of the British School atAthens, no.103: 367-397.

LANG 1976; Lang.M, The Athenian Agora, XXI. Grafiti and Dipinti, Princeton.REYNOLDS 1993; Reynolds.P Settlement and Pottery in the Vinalopó Valley (Alicante,

Spain): AD 400-700. Oxford.REYNOLDS 2002; Reynolds.P, The pottery, në W. Bowden, R. Hodges, K. Lako, Roman

and late-antique Butrint: excavations and survey 2000-2001, nëJournal of Roman Archaeology, 15: 221-227.

REYNOLDS 2004; Reynolds.P, The pottery, në W. Bowden, R. Hodges, K. Lako,Byzantine Butrint, Excavations and survey-1994-1999, London: 224-397.

324 Një tip amfore i periudhës antike të vonë nga Durrësi

PIERI 2005; Pieri.D, Le Commerce du vin Oriental, À L’époque Byzantine (Ve-VIIesiècles), Le témoignage des amphores en Gaule, Beyrouth.

SLANE - SANDERS 2005; Slane.K.W, Sanders.G.D.R, Corinth: Late Roman Horizons,Hesperia, The Journal of the American School of Classical Studies atAthens, Vol.74, no.2: 243-297.

SHKODRA 2006a; Shkodra.B, Ceramica tardoantica dal Macellum-Forum di Durrës,Quaderni Friulani di Archeologia, Anno XVI-N.1-Dicembre 2006: 257-289.

SHKODRA 2006b; Shkodra.B, Ceramics from late Roman Contexts in Durrës, TheAnnual of the British School at Athens, No.101: 427-457.

SHKODRA 2008; Shkodra.B, African red slip ware : a case study from the 5th-6thcentury Durrës, Rei Cretarea Romanae ACTA 40, 2008: 19-27.

TOMBER 1985; Tobmer.R, Pottery from the 1982-83 excavations, në J.H. Humphrey(ed.), The Circus and a Byzantine cemetery at Carthage, Vol.I: 437- 532.

TJÄDER 1970; J.O. Tjäder, Christ our Lord, Born of the Virgin Mary, Eranos, 67: 148-190.TURNOVSKY 2005; Turnovsky.P, Late Antique and Byzantine pottery of the church

of St.Mary in Ephesos. An introduction, Rei Cretariae RomanaeFavtorum, Acta 39, Abingdon: 217-224.

Elio HOBDARI

AMBONËT E KISHAVE TË SHQIPËRISË

Në këtë artikull mundohemi të përmbledhim për herë të parë informacionet ederitanishme mbi ambonët e kishave paleokristiane dhe mesjetare të Shqipërisë. Studimet

mbi kishat paleokristiane dhe mesjetare të Shqipërisë janë përqëndruar kryesisht nëarkitekturën e tyre duke hyrë në masë të kufizuar në instalimet e brendshme të tyre.

Informacioni, me ndonjë përjashtim të rrallë1, është dhënë jo i plotë ose i rastësishëm.Nëkëto kushte, vështirësia e analizimit të këtyre instalimeve sipas tipeve rritet, për shkak

të mungesës së informacionit mbi karakteristikat e tyre dhe bëhet pengesë edhe nëstudimet përgjithësuese mbi arkitekturën kristiane në vendin tonë.

Përsa i takon ambonëve, gjurmët e tyre në kishat tona paleokristiane janë të pakta(Tab. I). Kjo vjen si për shkak të gjendjes së keqe të ruajtjes të mjaft monumenteve,

ashtu edhe për faktin se një pjesë e tyre për vetë dimensionet dhe cilësinë e ndërtimit

nuk mund të mendohet të kenë pasur një ambon të rëndësishëm për nga ndërtimi, ose

mund edhe të kenë qenë të privuar nga ky instalim.

Shpërndarja e ambonëve paleokristianëEkzistenca e ambonit është dëshmuar kryesisht në kisha të dimensioneve të mëdha

dhe të pasura përsa i takon elementëve të instalimeve të tyre të brendshme.

Më mirë është sqaruar ekzistenca e ambonit në Bylis (në tri nga bazilikat e qytetit)2

(Tab. II, 1, 2) dhe në Butrint. Në Bazilikën e Madhe të Butrintit bazamenti i tij ruhet në

nivelin e dyshemesë3 (Tab. II, 4), ndërkohë që është vërtetuar ekzistenca e ambonit

edhe në Bazilikën e Akropolit, nga i cili ruhen disa fragmente të pakta (Tab. III, 1-5).

Bazilikat e Fushës së Vrinës dhe Diaporit duket se nuk kanë pasur ambon. Në bazilikën

e Amantias gjithashtu ka patur një ambon, të cilit i ruhet bazamenti4 (Tab. II, 3).

1 LAKO 1991, f. 134-141.2 MUÇAJ 1993, f. 578; CHEVALIER 2004, f. 450-451. Shembulli i fundit është ai i ambonit të bazilikësE, i zbuluar gjatë fushatës së gërmimeve të vitit 2006.3 MEKSI 1983, f. 49; MEKSI 2004, f. 22-23, fig. 5.4 MEKSI 1985, f. 17; BAÇE et al., f. 203.

ILIRIA NR. XXXIII

326

Fare pak mund thuhet sot për bazilikën e Zaradishtës, pasi ajo është zhdukur pothuajse

krejtësisht dhe problemi i ambonit nuk përmendet në informacionet për këtë bazilikë5.

Ajo që mund të thuhet për ambonin në këtë monument është e bazuar vetëm në një të

dhënë pak të besueshme. Në planin e kësaj bazilike6, përveç dëmtimeve të tjera

dyshemeja ka edhe një mungesë mjaft të rregullt në formë drejtkëndore në vendin ku

zakonisht në bazilikat e trevës sonë ndodhet amboni7.

Amboni ka ekzistuar në bazilikën paleokristiane të Ballshit ku elementët e ruajturjanë të rëndësishëm (Tab. V, 1-3) Tani nuk jemi ende në gjendje të themi diçka të

sigurt për vetë bazilikën paleokristiane që mendohet të ndodhet nën atë mesjetare8.Fragmente të konsiderueshme të një amboni prej mermeri ruhen edhe në Sarandë (Tab.

IV, 1-5) dhe i takojnë një bazilike të Finiqit, gjurmët e së cilës sot nuk mund të gjenden9.

Ndërsa në bazilikën në qytetin e sipërm të Finiqit nuk ruhet asnjë gjurmë amboni , por kjo

mund të jetë pasojë e ndërtimit të një kapele mesjetare mbi nefin qendror të bazilikës10.Fragmentet e një amboni paleokristian të gjetura në kishën e Brarit (Tiranë) (Tab.

VI, 1-4), përveç se shtojnë numrin e ambonëve të njohur në territorin e vendit tonë,krijojnë edhe motivim për kërkime të mëtejshme në këtë monument11.

Të paktën një fragment amboni me prejardhje nga bazilika e Gjuricajt ruhet nëfondin e Muzeut Arkeologjik të Durrësit (Tab. VI, 5)12. Mendojmë se ndërtimi i një

kapele në brendësi të nefit qendror të bazilikës së Gjuricajt në një epokë më të vonëmund të ketë zhdukur gjurmët eventuale të ambonit.

Mungesa e një studimi për bazilikën e Arapajt bën të pamundur për momentin përfshirjene saj në hartën e shpërndarjes dhe të tipologjisë së ambonëve. Edhe këtu ndërtimi i një

kapele në brendësi të nefit13 vështirëson përcaktimin e saktë të ekzistencës dhe të pozicionittë tij dhe për më tepër gjurmët e shumta të modifikimeve që ka pësuar skulptura e bazilikës

së Arapajt shtrojnë edhe pikëpyetje të tjera. Paqartësi ka në lidhje me ndryshimet ekonsiderueshme që duhet të ketë pësuar në momente të ndryshme interieri i kishës.

Për të dyja bazilikat e njohura deri tani në Elbasan (Scampis), atë jashtë mureve,

5 DAMKO 1993.6 Të botuar në shkallë jo të përshtatshme (shih: DAMKO 1993, fig. 2 dhe 3). Planimetria krijonpërshtypjen se është punuar me kujdes, por cilësia e botimit është e dobët.7 Po aty.8 ANAMALI 1976; MUÇAJ, HOBDARI 2004, f. 205.9 Koment personal i Kosta Lako, të cilin e falenderoj.10 PODINI 2007, f. 31-42.11 Në fakt kërkimet e kryera në atë kishë kanë sqaruar vetëm fazat mesjetare të saj, pa përmendurfare mundësinë e ekzistencës së një kishe më të hershme paleokristiane (shih: MEKSI – KOMATA

1987, f. 215-227). Edhe materiali skulpturor i ardhur nga ky monument përbëhet nga gurëvarresh mesjetarë.12 Një inventar i saktë i materialit skulpturor të kësaj bazilike, për momentin, është i vështirë tëpërpilohet.13 HIDRI 1984, f. 276; HIDRI 1986, f. 333.

Ambonët e kishave të Shqipërisë

327

përpara portës jugore të castrum-it dhe tjetrën në kodrën e Tepes, mund të thuhet me

siguri se nuk kanë pasur një instalim të tillë.

Në disa kisha paleokristiane me dimensionet të vogla, thjeshtësia e arkitekturës dhesasia e pakët e skulpturës ose mungesa e saj janë gjëja e para që të bien në sy, duhet të

supozojmë mungesën e tij, ose ekzistencën e një instalimi të tillë të ndërtuar në dru14.

Në përfundim, duke marrë në konsideratë të gjitha kishat që ruhen në gjendje të

tillë që lejojnë vlerësim si dhe elementët e veçantë të monumenteve të panjohura ende,

mund të themi se gjysma e tyre kanë një ambon, më saktë 12 nga 24 monumente, mbi

të cilat mund të gjykojmë.Pothuajse në të gjitha rastet kur mund të kuptojmë kronologjinë e transformimeve në

interierin e kishës amboni rezulton të jetë një shtesë e një faze të dytë dhe jo e njëkohshmeme ndërtimin e kishës. Këta janë shembujt e ambonëve të bazilikave B, D dhe E të

Bylisit15 dhe amboni i Bazilikës së Akropolit të Butrintit. Për bazilikën e Amantias nuk kaende asnjë studim dhe asgjë nuk mund të thuhet për kohën e vendosjes së ambonit në të.

Shpërndarja e ambonëve mesjetarëAmbonët mesjetarë të identifikuar në territorin e vendit tonë janë shumë të

paktë.Ndër monumentet e njohura mesjetare mund të përmenden bazilika e Çiflikut

dhe ajo e Ballshit ku megjithë kërkimet e bëra16, ku më shumë e ku më pak, nuk mund

të themi asgjë për ekzistencën e këtij instalimi17. Në këtë të fundit, nuk e kemi fjalën

për elementët e ambonit paleokristian, por për një pjesë të bazamentit të ambonit tëruajtur në dysheme, ndoshta në pozicionin e saj fillestar dhe për të cilën, në mungesë

të gërmimit të plotë të dyshemesë nuk mund të përcaktojmë se cilës kohë i takon.Amboni nuk ka ekzistuar në bazilikën e Nivicës18, gjë normale kjo, duke pasur parasysh

dimensionet e saj.Ekzistenca e ambonit është vërtetuar në bazilikën e Shën Janit (Delvinë)19 (Tab. II, 5)

dhe në kishën e Peshkëpisë së Sipërme (Gjirokastër)20.

Shembulli më i mirë i një amboni mesjetar vjen nga bazilikën e Shën Janit (Delvinë)21

(Tab. IX, 5-6), gërmimi i së cilës ka dhënë një sasi të madhe elementësh të atij që deri

14 Ekzistenca e ambonëve të ndërtuar të paktën pjesërisht me dru është vërtetuar në disa ngabazilikat e Bylisit dhe ndoshta edhe në atë të Amantias.15 CHEVALIER 2004, f. 450-451.16 Për Ballshin: MUÇAJ HOBDARI 2004, f. 205; për Çiflikun: MEKSI 1977. Kërkimet e mëvonshme dotë tregojnë nëse edhe në bazilikën e Çiflikut ka pasur një instalim të tillë, gjë që duket normale,duke pasur parasysh dimensionet e saj, prezencën e skulpturës së zhvilluar dhe analogjinë memonumente pranë saj (në mënyrë të veçantë bazilikën e Shën Janit dhe të Glikit).17 Për Ballshin e kemi fjalën për bazilikën mesjetare dhe jo për atë paleokristiane.18 MUÇAJ, HOBDARI, VITALIOTIS 2005.19 MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS, 2004, f. 108.20 HOBDARI 2006.21 MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS, 2004, f. 108 dhe fig. 17, 1 dhe 2.

Elio HOBDARI

328

tani është amboni më mirë i njohur në Shqipëri (Tab. VII, VIII). Fragmente të tij ishin

zbuluar që në gërmimet e para në monument në vitet 1978-1980, por pa mundur të

identifikoheshin si pjesë të një instalimi të tillë22.Dokumentimi i pjesëve të ambonit në kishën e Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme

(Gjirokastër), krahas pjesës tjetër të skulpturës së ruajtur aty, u bë i mundur gjatë njëekspedite katërditore të kryer në gusht të 200623.

Po ashtu një fragment parapeti shkallësh i një amboni mesjetar (Tab. IX, 4), ruhetedhe në Muzeun Arkeologjik të Durrësit24.

Në kishën e Mesopotamit, në gjendjen që ajo ruhet sot, nuk ka gjurmë të ambonit25.Do të duhet të analizohet skulptura jo e pakët e mbledhur nga gërmimet e ndryshme

për të thënë ndoshta diçka më tepër për këtë rast26.

Në kishat bizantine të vendit tonë mbetjet e ambonëve janë të pakta. Kjo vjen pasi

pjesa më e madhe e tyre nuk duhet të kenë pasur një ambon prej guri ose mermeri për

një arsye të thjeshtë: hapësirën e vogël në brendësi të tyre27. Megjithatë, duhet tështojmë se në të gjitha ato raste ku ruhet skulpturë e instalimeve në sasi të

konsiderueshme kemi edhe elementë të ambonëve. Janë rastet e Shën Mërisë nëPeshkëpi të Sipërme, bazilikës së Shën Janit dhe Durrësit28. I veçantë është rasti i

bazilikës së Ballshit ku skulptura mesjetare gjendet në sasi të konsiderueshme, porkëtu ekzistenca e një amboni mesjetar as nuk mund të pranohet dhe as nuk mund të

mohohet pa bërë kërkime të tjera në monument. Për më tepër, në këtë rast duhetsqaruar se ç’rol ka luajtur në bazilikën mesjetare platforma e ambonit paleokristian, e

gjetur aty, pa asnjë gjurmë ripërdorimi të çfarëdo natyre. Natyrshëm mund të supozohet

një ripërdorim i saj në të njëjtin funksion si në kishën paleokristiane, por kjo mund të

verifikohet vetëm nga kërkimet e mëtejshme në monument.

Tipet e ambonëvePërsa i takon pozicionit të ambonit (atyre paleokristianë) në nefin qendror, ai, në

kishat tona, përputhet përgjithësisht me konkluzionet e nxjerra nga Sodini29; ata janë të

pozicionuar në pjesën jugore të nefit qendror. Të tillë janë të tre ambonët e Bylisit

22 Fragmentet ruheshin në fondin e Sektorit Arkeologjik të Sarandës.23 HOBDARI 2006.24 Fragment i ruajtur në fondin e Muzeut Arkeologjik, Durrës.25 MEKSI 1975, f. 153, Tab. I.26 Nga një vështrim shumë sipërfaqësor që iu bë kësaj skulpture gjatë fushatës së vitit 2006 nuk qee mundur të konstatohej ndonjë fragment i sigurt amboni, megjithëse qëllimi i kësaj pune nuk ishteky, por identifikimi i grupeve të ndryshme të skulpturës në përputhje me fazat e jetës së monumentit.27 KAZHDAN 1987, f. 422; SODINI 1994, f. 307.28 Në këtë të fundit kemi pasur parasysh tërësinë e skulptures të gjetur në atë qendër dhe jo njëmonument në veçanti.29 SODINI 1975, f. 585-587 , fig. 2; SODINI 1984, f. 290; SODINI 1984a, f. 452-453, fig. 6.


329

(bazilikat B [Tab. II, 1], D [Tab. II, 2] dhe E), ai i bazilikës së Amantias (Tab. II, 3) dhe

amboni i supozuar i bazilikës së Zaradishtës. Përjashtim bëjnë dy bazilikat e Butrintit

ku amboni ndodhet në aksin e nefit qendror (Tab. II, 4).Në aksin e dyshemesë së fazës së fundit të nefit qendror të bazilikës së Ballshit ruhet

gjysma e bazamentit të ambonit, por nuk mund të thuhet nëse ajo është in situ dhe, për mëtepër, asgjë nuk mund të thuhet ende për raportin e bazilikës mesjetare me atë paleokristiane30.

Për sa i takon formës së tyre, të gjithë ambonët e njohur në kishat tona janë me dyshkallare përkundrejt njëra-tjetrës, një në lindje dhe një në perëndim (tipi g i Orlandos31

ose tipi I i Jakobs32), duke qenë kështu pjesë e një grupi të madh ambonësh me fillesënë Kostandinopojë33 dhe të përhapur në pothuajse të gjithë Mesdheun34.

Tre ambonët e Bylisit (bazilikat B35, D dhe E), ambonët e dy bazilikave të Butrintit

së bashku me ambonin e bazilikës së Amantias dhe me ambonin, platforma e së cilitndodhet në Ballsh, mbeten edhe në këtë këndvështrim më të qartët. Këta ambonëjanë të tipit I të Jakobs. Edhe për fragmentet e ambonit të Brarit besoj se mund tëthemi se i takon një amboni të këtij tipi.

Përsa i takon vendosjes në nef të ambonëve mesjetarë vetëm për atë të bazilikëssë Shën Janit mund të themi që ndodhej në aksin e nefit qendror, ndërsa për ambonine kishës së Shën Mërisë së Peshkëpisë së Sipërme nuk mund të themi asgjë përpozicionin e tij duke qenë se dyshemeja aktuale i takon një faze të vonë dhe fragmentete ruajtur ndodhen të ripërdorur në pjesë të ndryshme të kishës. Kjo vlen edhe përfragmentin e ambonit që ndodhet në Muzeun Arkeologjik të Durrësit. Ndërsa përsa itakon tipit të tyre, si amboni i bazilikës së Shën Janit, ashtu dhe ai i Peshkëpisë sëSipërme janë të tipit me dy shkallare përkundrejt njëra-tjetrës.

Materiali i përdorurPër ndërtimin e ambonëve janë përdorur elementë prej guri gëlqeror, mermeri dhe druri.Nga fragmentet e gjetur mund të thuhet me siguri se vetëm ambonët e Finiqit,

Butrintit (bazilika e Akropolit), Ballshit dhe Brarit kanë qenë prej mermeri. E veçantapër ambonin e bazilikës së Akropolit të Butrintit është se ai është ndërtuar me elementëtë prodhuar në vend duke ripërdorur elementë arkitektonikë romakë dhe elementëpaleokristianë të fazës së parë të bazilikës.

30 MUÇAJ 2002, f. 266-267. Siç e thamë dhe më lart, në këtë rast diskutimi është krejtësisht i hapur.31 ORLANDOU 1952-1956, f. 555-563.32 JAKOBS 1987, f. 43.33 SODINI, KOLOKOTSAS 1984, f. 106-112.34 Janë të dëshmuar në Kostandinopojë (SODINI, KOLOKOTSAS 1984, f. 106-107), Tasos (Alikibazilika dyshe, jugorja) (po aty, f. 92-120), Paros (ORLANDOU 1969), Muzeun e Izmirit (ORLANDOU

1937, f. 140, fig. 14 pllaka paraqitet si krahu i një katedre), Kos (ORLANDOU 1968, fig. 89), Filipe(LEMERLE 1945, tab. XXV-XXVI), Nea Ankialos, Nikopojë, Caricin Grad (NIKOLAJEVIÆ-STOJKOVIÆ

1957, fig. 170-171) etj.35 BEAUDRY et al. 2002, f. 634, fig. 13, 14.

Elio HOBDARI

330

Parapetet dhe shtyllat e shkallëve të ambonit të bazilikës B të Bylisit janë prej guri

gëlqeror lokal. Po ashtu edhe platforma e këtij amboni e përbërë nga disa blloqe

trapezoidalë është prej guri gëlqeror36.Sigurisht që ambonët e bazilikave D dhe E të Bylisit kanë qenë të ndërtuar me

dru37. Në bazamentin e tyre të ndërtuar me blloqe paralelopipedë nuk ka asnjë gjurmë

që të dëshmojë për elementë prej guri mbi të dhe për më tepër gjerësia e tyre është

shumë e vogël për të imagjinuar diçka tjetër përveçse një konstruksion druri. E njëjta

gjë vlen edhe për ambonin e bazilikës së Amantias.

Ambonët mesjetarë të Peshkëpisë së Sipërme dhe të bazilikës së Shën Janit janëndërtuar me elementë të prodhuar me gur lokal, por në Shën Jan, prej mermeri të

ripërdorur, janë punuar parapetet e ballkonit të tij dhe korniza e baldakinit që embulonte38. Ndërsa parapeti prej mermeri i shkallëve të ambonit të Durrësit mund të

jetë punuar në mermer të ripërdorur ose të jetë i importuar.

Për nga gjendja e ruajtjes ose informacioni që na japin, më të rëndësishëm janëambonët e Butrintit, Bylisit, Ballshit, Brrarit, Durrësit, Peshkëpisë së Sipërme dhe

Shën Janit.

Ambonët e bazilikave të Butrintit

Nga amboni i Bazilikës së Madhe të Butrintit ruhet vetëm bazamenti në nivelin e

dyshemesë, në aksin e nefit. Për aq sa ruhet mund të përcaktohet vetëm tipi i tij paqenë e mundur të thuhet gjë tjetër.

Në vendndodhjen e ambonit të Bazilikës së Akropolit sot nuk ruhet asgjë in situ. Evetmja e dhënë për të në bazilikë është gjurma e tij në aksin e nefit qendror me

dimensione 100 cm gjerësi dhe 200-210 cm gjatësi, ekstremi perëndimor i së cilës

është pothuajse në mesin e gjatësisë së nefit qendror. Mesa duket bazamenti nuk ka

ekzistuar në vend përderisa vendndodhja e tij është bërë objekt sondazhesh arkeologjike

në të kaluarën39. Nuk do të ishte e mundur të thuhej me siguri të plotë që kjo gjurmë

drejtkëndore i takonte ambonit po të mos ruheshin ende disa fragmente të tij.Fragmentet janë pjesë të parapeteve të tij dhe të pilastrave ndarëse (Tab. III, 1)

dhe duhet të jenë zbuluar nga gërmimet e misionit italian në vitet ’30. Sot dy fragmente

36 CHEVALIER 2004, f. 450; BEAUDRY et al. 2002, f. 632-634, fig. 12-14.37 CHEVALIER et al. 2003, f. 161; CHEVALIER 2004, f. 450.38 MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS 2004, f. 108.39 Duket se kjo pjesë është sonduar nga misioni italian i drejtuar nga L.M. Ugolini, ndërsa njëgjë e tillë është bërë edhe në fillim të viteve ’90 nga ekipet që kanë punuar në Butrint. Sondazhi,i mbuluar sërish që nga ajo kohë u rihap në sezonin e vitit 2009. Sondazhet e vitit 2009 nëbazilikën e Akropolit u kryen nga Sarah Leppard dhe Simon Greenslade në kuadrin e projektittë mbështetur nga Butrint Foundation dhe Packard Humanities Institute. I falenderoj për vëniennë dispozicion të informacioneve të reja.


331

të dy prej pilastrave ruhen në fondet e Muzeut të Butrintit, një i tretë në oborrin e

muzeut dhe dy fragmente të një pllake40 (Tab. III, 2-3) së bashku me një fragment të

një elementi të platformës (Tab. III, 5)) u zbuluan (ndoshta u rizbuluan) gjatë sondazheve

të kryera në maj të vitit 2009.

Materiali i përdorur për këta elementë siç u përmend më sipër ishte mermeri, por

duket që ai është me prejardhje të ndryshme. Të paktën një nga dy pilastrat dhe pllaka

e ruajtur duket se janë prodhuar me mermer të elementëve arkitektonikë paleokristianë

të përdorur në fazën e parë të bazilikës dhe që në një fazë të dytë, ashtu si edhe

elementë të tjerë janë ripërdorur në instalime të ndryshme në interier41. Kjo shtyn tëmendohet se amboni mund të jetë një shtesë e një faze të dytë në bazilikë ashtu siç

ndodh edhe në bazilikat e Bylisit që e kanë këtë instalim42.

Nisur nga fragmentet që ruhen, mund të themi se platforma ka pasur formë

gjashtëkëndore, pllakat e parapeteve ishin të drejta, nga dy në secilin krah dhe pilastratndërmet tyre kishin seksion pesëkëndësh (Tab. III, 4). Fragmenti i vetëm i njërit nga

elementet e platformës na lejon të supozojmë një strukturë analoge me atë të ambonittë katedrales së Bylisit43. Ky është një element arkitektonik romak (kornizë) i ripërdorur

në ambon (Tab. III, 5). Asgjë nuk mund të themi për ndërtimin e shkallareve të këtijamboni dhe as për parapetet e këtyre shkallareve.

Pllaka e ruajtur e parapeteve është e dekoruar me kryq të brendashkruar një unazeprej dy listelash, një variant i improvizuar i një motivi dekorativ shumë të përhapur.

Ndërsa pilastrat kanë dekorin gjeometrik tipik të pilastrave paleokristiane të shtrirë nëtë dyja faqet e përparme të tyre.

Amboni i Finiqit (qyteti i poshtëm)

Nga një sondazh i fundit të viteve ’70 në qytetin e poshtëm të Phoinike-s, në

pjesën perëndimore të kodrës, në një zonë jo larg kishës së Hyjëlindëses që sot është

e vështirë të identifikohet për arsye të transformimit të madh të peisazhit, kanë dalë në

dritë mjaft fragmente të instalimeve të një bazilike paleokristian44. Pjesa më e madhe

e tyre i takojnë një amboni dhe më saktë parapeteve të shkallëve të tij (Tab. IV, 1-5).

Fragmentet e ruajtura i takojnë të katër parapeteve të shkallëve gjë që e bën të qartë

tipin e tij. Ruhen kryesisht pjesë të bordurës së sipërme të pjerrët të këtyre parapeteve,

40 S. Greenslade ka edhe meritën e gjetjes së fragmentit përcaktues për rolin e pllakës sëparapetit të gjetur si pjesë përbërëse e ambonit. Fragmenti u gjet gjatë pastrimeve në sipërfaqenrreth bazilikës.41 Dy kolona janë ripërdorur në stilobatin e kangjellës së bazilikës (HOBDARI, PODINI 2008, f. 150-151, fig. 8).42 CHEVALIER 2004, f. 450-451, fig. 4 dhe 5.43 BEAUDRY et al. 2002, 632-633, fig. 12-13.44 I gjithë informacioni për materialin e gërmimit në fjalë më është dhënë nga kolegu Kosta Lako,të cilin e falenderoj.

Elio HOBDARI

332

një nga bordurat e pjesës vertikale të gjatë me gjysmëkolonën e bashkëngjitur në të

dhe një fragment i njërit nga gjysmëkapitelet (tab. IV, 3). Në faqen e brendshme të

parapetit të ruajtur nuk ka asnjë shenjë punimi të veçantë. Kjo na shtyn të mendojmëqë shkallaret kanë qenë të ndërtuara me muraturë. Qënia në pjesën më të lartë të

parapeteve të gjysmëkolonave indirekt dëshmon për përdorimin e një platforme monolite.

Ambonët e Bylisit

Të tre ambonët e zbuluar (në bazilikat B, D dhe E) kanë dy shkallare në lindje dhe

në perëndim. Në ambonin e bazilikës B (katedralja) është e qartë që ka pasur një

platformë që mbështetej në gjashtë kolona, bazat e të cilave janë të bashkëngjitura në

bazamentin e ruajtur in situ45 (Tab. IV, 6). Fragmentet e parapeteve të shkallëve që

ruhen tregojnë se ato mbështeteshin mbi bazamakët e shkallëve.

Platforma e ambonit të bazilikës B të Bylisit rezulton të jetë gjashtëkëndëshe sipasrikonstruksionit të propozuar nga T. Kozelj46. Ajo përbëhej nga gjashtë elemente që

qëndronin në brinjët e platformës dhe një pllakë që mbyllte qendrën e saj.Bazamenti i ambonit të katedrales është i shtuar në mozaikun e dyshemesë së nefit

qendror, ashtu siç ndodh edhe me bazamentin drejtkëndor të përbërë nga tri blloqe tëambonit të bazilikës D. Ndërsa dy blloqet e shkallareve të ambonit të bazilikës E janë

vendosur mbi tulla që ndodheshin direkt mbi mozaikun e dyshemesë. Të gjitha këto

provojnë se amboni në bazilikat e kësaj qendre është një shtesë e mëvonshme, ashtu

siç kemi supozuar më lart edhe për bazilikën e Akropolit të Butrintit.

Amboni i Ballshit

Elementët e ambonit të ruajtur në bazilikën e Ballshit megjithëse të paktë, janë të

rëndësishëm. Në Ballsh ruhet e vetmja plaformë amboni e njohur deri tani47 (Tab. V, 1, 3).

Gjithashtu në dyshemenë e fazës së fundit të nefit qendror të bazilikës ruhet edhe të paktën

një fragment i parapeteve të shkallëve të ambonit gjithashtu prej mermeri48 (Tab. V, 2).

Për më tepër informacion në këtë drejtim duhet të bëhet edhe një inventar i plotë i materialit

skulpturor të kësaj bazilike që gjendet në fondet e Institutit Arkeologjik në Tiranë, ku ndodhen

2-3 fragmente prej mermeri që vijnë nga Ballshi dhe ndoshta lidhen me këtë ambon49.

Më i rëndësishëm ishte identifikimi gjatë fushatës së vitit 2003 i gjysmës sëbazamentit rrethor të ambonit në dyshemenë e nefit qendror50. Ai ndodhet në nivelin e

dyshemesë së fazës së fundit të sipërpërmendur. Megjithë vendndodhjen e tij në aksin

45 BEAUDRY et al. 2001, f. 671, fig. 6 ; CHEVALIER 2004, f. 450-451, fig. 4.46 BEAUDRY et al. 2002, f. 632-635, fig. 12-14.47 DUVAL, CHEVALIER 1999, f. 295, fig. 12a.48 MUÇAJ, HOBDARI 2004, f. 205.49 Bëhet fjalë për fragmente kornizash të harkuara që mund t’i takonin strukturës së ambonit.50 MUÇAJ, HOBDARI 2004, f. 205. Nuk e dimë nëse kjo është parë në fushatat e mëparshme tëgërmimeve, gjë që është e mundur.


333

e nefit qendror, nëse ky është apo jo in situ mund ta verifikojmë vetëm nëse heqim të

paktën pjesërisht këtë dysheme. Dhe edhe në rast se do të rezultonte kështu, mendoj

se do të mund të lindte një pikëpyetje tjetër, nëse bazamenti do të ishte paleokristian,apo do t’i takonte një faze mesjetare të bazilikës.

Amboni i Brrarit

Në kishën e Brrarit, deri tani, janë identifikuar vetëm fazat mesjetare51. Por në një

vizitë në monument në vitin 2007, u gjet në territorin e kishës një fragment mermeri iparapetit të ballkonit të një amboni paleokristian. Ky ishte përdorur në një mur mbajtës

në funksion të instalimeve ushtarake. Fragmenti (Tab. VI, 1-3) paraqet një motivdekorativ që zakonisht ndeshet në pllakat e kangjellave dhe jo në ambon: krizmë me

tetë krahë e brendashkruar në unazë me dy degë që dalin në pjesën e poshtme dhe

hapen në anët duke përfunduar me një gjethe urthi. Së fundi, një fragment tjetër, këtë

radhë i një parapeti të shkallëve, u zbulua rastësisht (Tab. VI, 4). Fragmenti i takon

këndit të poshtëm të brinjës më të gjatë të parapetit me gjysmëkolonë të bashkëngjitur52.

Amboni i Gjuricajt

I vetmi fragment i amboit nga kjo bazilikë i takon njërit nga parapetet e krahut të majtëtë shkallareve të tij (Tab. VI, 5). Ky ka trashësi të vogël dhe nuk ka, në brinjën vertikale të

gjatë, gjysmëkolonën për mbështetjen e platformës si shembujt e Finiqit dhe Brrarit.

Amboni i kishës së Shën Mërisë në Peshkëpi të Sipërme

Dy parapete të shkallëve të ambonit (Tab. IX, 1-3), njëri pothuajse i plotë në dy

fragmente dhe tjetri i fragmentuar ruhen edhe në kishën e Peshkëpisë së Sipërme. Qëtë dy i takojnë krahut të majtë të ngjitjes së shkallareve. Nisur nga forma dhe dimensionet

e tyre mund të themi se amboni ka qenë i vogël, në përputhje edhe me hapësirën jo tëmadhe të interierit. Pllaka që ruhet pothuajse e plotë ka gjerësi 117 cm dhe lartësi të

kalkuluar 166 cm. Fatkeqësisht dyshemeja e naosit është e rindërtuar në një periudhëmjaft të vonë, kështu që ne nuk kemi asnjë gjurmë in situ të bazamentit të këtij amboni

dhe nuk mund të themi kështu asgjë as për vendosjen e tij. Lartësia e tij duhet të ketëqenë mjaft më e ulët se ajo e ambonit bashkëkohor të Shën Janit53.

Amboni mesjetar i Durrësit

Një fragment me dimensione të mëdha i një parapeti të krahut të majtë të shkallareveruhet në Muzeun Arkeologjik të Durrësit (Tab. IX, 4). Fragmenti prej mermeri ka

prejardhje të panjohur dhe nisur nga numri i inventarit duhet të vijë nga gërmime të

51 MEKSI, KOMATA 1987, f. 215-227, sidomos f. 226.52 Informacioni dhe foto më është dhënë nga Edmond Haxhiraj (DRKK-TR), të cilin e falenderoj.53 Shih më poshtë.

Elio HOBDARI

334

vjetra në qytet. Mund të thuhet se elementë dekorativë të këtij fragmenti amboni kanë

afërsi me ato të kapiteleve të kolonave polilobe që ruhen në po atë muze (edhe ato me

prejardhje të panjohur).

Amboni i bazilikës së Shën Janit

Ndërmjet viteve 2001 dhe 2003, me gërmimin e plotë të kishës, u zbulua një pjesë

e madhe e ambonit, sipas një vlerësimi të përafërt pak më shumë se gjysma e

elementëve54. Të paqarta janë platforma e ambonit dhe disa pak elemente që mund t’i

atribuohen ose jo atij. Përveç bazamentit të tij, i cili ruhet i plotë in situ (Tab. IX, 5-6),njihen mirë parapetet e shkallëve të tij, (Tab. VII, 1-4; Tab. VIII, 1-2), korniza e

baldakinit (Tab. VIII, 3-5) dhe disi më pak ato të ballkonit (Tab. VIII, 6).Siç u thamë më lart, amboni i kësaj bazilike mesjetare është më i ruajturi i zbuluar

deri tani në kishat tona. Ai ka dy shkallare, një në lindje dhe një në perëndim55 dheështë i vendosur në aksin lindje-perëndim të nefit qendror dhe ekzaktësisht në qendër

të gjatësisë së nefit qendror56 (Tab. II 5). Bazamentet përbëhen secili nga dy pllaka tëmëdha dhe kanë gjatësi 180 – 185 cm dhe gjerësi 125 cm, duke qenë larg njëri-tjetrit

80 cm (Tab. IX 5-6). Në pllakat e bazamenteve ruhen shtratet mbajtës (foletë) përpilastrat, si në fillimet e shkallareve, ashtu edhe në ekstremin tjetër të tyre. Distancat

mes këtyre gjurmëve dhe gjerësia e parapeteve të shkallareve (100 cm) tregon sekëto të fundit ishin të fiksuara ndërmjet dy pilastrave. Sigurisht që pilastrat në krahun

e lartë të parapeteve shërbenin si suporte për platformën e ambonit. Nga sasia jo evogël e pilastrave të ruajtura të fragmentuara, disa mund të kenë qenë pjesë e ambonit,

por, megjithëse e kemi mjaft të qartë mënyrën e ndërtimit të ambonit, nuk mund tëpërcaktojmë pilastrat që kanë qenë pjesë e tij, edhe për shkak të gjendjes mjaft të

fragmentuar të tyre. E sigurt është se kanë qenë prej materialesh të ndryshme dhe të

paktën një pjesë janë prodhuar nga material spolia.

Parapetet e shkallëve kanë formën e njohur trapezoidale57 dhe njëlloj si parapetet e

tjerë të ambonëve mesjetarë janë pak më të thjeshtë se parapetet e shkallëve të ambonëve

paleokristianë58. Ruhen tre prej tyre me dekore të ndryshëm njëri nga tjetri (Tab. VII, 1-

4; Tab. VIII, 1-2), çka lë të kuptohet se edhe i katërti mund të ketë pasur dekor të

ndryshëm. Ata janë punuar në pllaka prej guri gëlqeror të fortë. Në faqen e brendshme

të tyre nuk ka gjurmë të shkallareve, çka tregon se ato kanë qenë ndërtuar në muraturë.

Kanë lartësi në brinjën e shkurtër 85 cm, në brinjën e gjatë 205 cm dhe gjerësi 100 cm.

54 MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS 2004, f. 101-102, 108, fig. 9, 17-1, 17-2, 18.55 Tipi I i Jakobs.56 Vendosje të njëjtë ka edhe amboni i bazilikës së Glikit (PALLAS 1971, plan).57 MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS 2004, f. 108, fig. 17-1, 17-2.58 Këta kanë shpesh të inkorporuar edhe pilastrin ose gjysmëkolonën në krahun e lartë qëshërben si suport për platformën ose dhe pilastrin në krah të hyrjes për në shkallë.


335

Nuk kemi ndonjë të dhënë të saktë për platformën e ambonit. Ka shumë mundësi

që këtë rol ta ketë luajtur një ose dy pllaka të thjeshta guri gëlqeror. Gjatë gërmimit u

gjet një pllakë e tillë, e cila në njërën anë dukej se i ishte dhënë një formë e harkuar, pornuk mund të jemi të sigurt nëse i takon ose jo platformës së ambonit. E sigurt është se

amboni mbështetej vetëm në lindje dhe në perëndim, duke mos patur mbështetje tëtjera të ndërmjetme, gjurmët e të cilave do të ndodheshin në dysheme.

Ballkoni ka pasur formë rrethore dhe jo drejtkëndore dhe kjo vërtetohet më së mirifragmentet e parapeteve të tij (Tab. Tab. VIII, 6), si edhe kornizat e mbulesës së

ballkonit (Tab. VIII, 3-5).Pllakat e parapetit të ballkonit janë prej mermeri, me siguri të ripërdorur. Nga

fragmentet e ruajtur nuk është e mundur të rindërtohet ndonjëri prej tyre. Duket se tëgjitha pllakat kanë pasur bordurë të thjeshtë me një fashë dhe dekori mesa duket, në

mos te të katërt, të paktën në dy prej tyre ka qenë një kryq me ekstremet bilobe. Njëfragment ka një pjesë dekori që mund të jetë një shpend. Themi që ka pasur katër

pllaka parapeti dhe jo dy sepse sigurisht që ka patur dy mbështetje të ndërmjetme përmbulesën e ballkonit, nga i cili na ruhen mjaft fragmente për të krijuar një ide për

formën dhe mënyrën e ndërtimit të tij.

Ashtu si edhe për pilastrat e përdorur në pjesën e shkallëve të ambonit edhe tek

ballkoni është e pamundur të përcaktohen pilastrat, me të cilat lidhen pllakat e parapeteve

të ballkonit dhe që shërbejnë si suporte për mbulesën. Natyrisht që katër mbështetjet

në dy ekstremet e ballkonit duhet të kenë qenë me seksion drejtkëndor, por gjithashtu

mendoj se edhe mbështetjet e ndërmjetme nuk kanë qenë më të komplikuara. Do të

ishte e tepërt të supozoheshin forma më të komplikuara për këto dy suporte. Mbështetjet

nuk duket se kanë pasur kapitel, përndryshe asnjë prej tyre nuk ruhet.

Nga korniza mbi këto mbështetje, e cila sigurisht ka qenë e përbërë nga gjashtë

elemente të harkuar, ruhet një element i plotë59 (Tab. VIII, 3-5), një tjetër pothuajse i

plotë dhe një sasi fragmentesh të vogla nga pjesa tjetër. Këto korniza janë prej mermeri

me kokrriza të mëdha, sigurisht të ripërdorur dhe kanë faqen e përparme me profil të

pjerrët pa kurbaturë dhe fashën e sipërme vertikale dhe faqen e prapme vertikale. Nështratin mbështetës një pjesë e tyre ruajnë gjurmën e shtratit mbajtës të pilastrave

mbajtës. Elementët e kornizës kanë qenë të lidhur me ganxha. Në shtratin mbajtëskëto korniza janë punuar ashpër, përveç një rasti kur pllaka e mermerit e ripërdorur ka

pasur fiks trashësinë e duhur dhe të dyja faqet e saj, e sipërmje dhe e poshtmja kanëqenë të rrafshëta. Mund të mendohet se mbulimi ka qenë bërë me një kupolë. Janë të

shumta copat e çmërsit që e dëshmojnë këtë, megjithëse ato i takojnë edhe qemerëvetë harqeve të harkadave.

59 MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS 2004, f. 108, fig. 18.

Elio HOBDARI

336

Kjo është një përpjekje e parë për paraqitjen e ambonëve të njohur të zbuluar në

territorin e Shqipërisë. Megjithë kërkimet e bëra në monumentet kristiane të Shqipërisë

ambonët, ashtu si edhe instalime të tjera të brendësisë së kishave, janë ende të pakëtdhe të ruajtur jo mirë. Për më tepër edhe informacioni ekzistues është paraqitur pak

në botimet e deritanishme. Kjo vështirëson evidentimin e karakteristikave të këtijinstalimi si dhe të përbashkëtat dhe veçoritë në krahasim me trevat fqinje. Megjithatë

studimi i tyre, ashtu si edhe i instalimeve të tjera të kishave, në stadin e tanishëm tënjohjes do të sjellë një vëmendje më të madhe në të ardhmen për këtë problem dhe një

paraqitje më të plotë të monumenteve kristiane të vendit tonë.


THE AMBOS OF ALBANIA

Only a small number of ambo elements is preserved in Albanian churches (Pl. I),

due primarily to the poor conservation of these monuments. Some of the churches,

however, lacked ambos ab origine.

The presence of an ambo has been confirmed in three of the five early-Christian

basilicas excavated in Byllis (A, B and D) (Pl. II, 1-2) [MUÇAJ 1993, 578; CHEVALIER 2004,

450-451], as well as in the two basilicas in Butrint. On the contrary, the churches of

Diapor and Vrina do not contain this element. The ambo existed in the basilica of

Amantia (Pl. II, 3) [MEKSI 1985, 17], while its presence in Zaradishta is rather doubtful.

Significant ambo elements are conserved in the basilica of Ballsh (Pl. V), although

information concerning the early-Christian phase of the building is insufficient [MUÇAJ,

HOBDARI 2004, 205]. Important ambo fragments also come from the still unexcavated

basilica located at the foot of the hill of Phoinike (lower city) (Pl. IV, 1-5). No evidence of

an ambo can be found in the basilica at the top of the hill (upper city). Fragments of an

early-Christian ambo have recently been found in the church of Brrar (Tirana) (Pl. VI, 1-4),

although until recently only the medieval phase had been recognised. An ambo

fragment from the basilica of Gjuricaj is conserved in the Archaeological Museum of

Durrës (Pl. VI, 5), while the marble materials of the basilica of Arapaj still require an

inventory and must be studied in relation to the ambo. It is, however, certain that in the

two basilicas excavated at Elbasan (Scampis), the extra-muros basilica and that of Tepe,

the ambo did not exist; similarly, among the many marble elements from the basilica

located inside the castrum (never entirely unearthed), there is no evidence of an ambo.

In general, if we consider the churches that are sufficiently conserved (and thus

provide information about their architecture) and the ambo fragments from the still un-

excavated buildings, we can argue that at least half of them had an ambo (12 examples

out of 24 cases).

Remains of medieval ambos are conserved in the basilica of Shën Jan (Saint John)

[MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS 2004, 108] (Pl. II, 5), in the the churches of Our Lady of

Peshkëpi e Sipërme (Pl. IX, 1-3), and in the Archaeological Museum of Durrës (Pl. IX, 4).

In several other cases, the marble or stone ambo did not exist.

As already noticed by scholars [SODINI 1994, 307], Byzantine ambos are less common,

although we must acknowledge that significantly fewer Byzantine churches have been

excavated and studied than early-Christian ones. Moreover, in all the cases in which a

important quantity of architectural materials is conserved, ambo elements are always

present. This is the case of the basilica of Shën Jan, of the church of Our Lady of Peshkëpi

338

e Sipërme, and of the Byzantine marbles of the Archaeological Museum of Durrës. Ballsh

is an exception. However, more study is required: the reason for the existence of the

platform of the early-Christian ambo (Pl. V, 1, 3) in the medieval church, with no evidence

of reuse for a different purpose, must be clarified, as well as the presence in the most

recent floor of half of the base of the ambo [MUÇAJ, HOBDARI 2004, 205].

As far as the position of the ambos inside the church is concerned, the rule

established by Sodini [SODINI 1975, 585-587, fig. 2], according to which ambos are located

in the south side of the central nave, is generally verified. Butrint constitutes an exception:

both ambos are located along the axis.

The only medieval ambo of which the original position is known, that of Shën Jan,

is axial (Pl. IX, 5-6). The base of the ambo in Ballsh is on the axis, but we do not know

whether it was in situ or not.

All the ambos known to this day in Albania belong to the type with two pairs of

steps, one on each side, that is to the Jakobs type I [JAKOBS 1987, 43].

Among the early-Christian ambos, those of Phoinike, Ballsh, Brrar, Gjuricaj and

Butrint (basilica of the acropolis) are in marble; however the former four were built

with imported elements, while locally-produced elements were used for the one in

Butrint (Pl. III, 1-3).

The ambo of basilica B in Byllis (the cathedral) (Pl. IV, 6) was built with locally-

produced limestone elements [BEAUDRY et al. 2002, 632-634, fig. 12-14], while those of

the basilicas D and E [CHEVALIER 2004, 450], as well as that of Amantia, may have a

wooden structure on their limestone bases. The medieval ambos of Peshkëpi e Sipërme

and Shën Jan are made of local limestone, although the round parapets of Shën Jan are

made from marble spolia, as well as the elements of the cornice of the baldachin (Pl. VIII,

3-5). The fragment of the medieval ambo in Durrës (Pl. IX, 4) is also in marble.

In the Great Basilica of Butrint, only the base of the ambo is preserved (Pl. II, 4), while

recent investigations carried out in the acropolis basilica have proved the existence of a

Jakobs type I ambo as well as of an hexagonal balcony (Pl. III, 4). The elements conserved

were produced locally; some of them were also made from of recycled early-Christian

architectural elements from the first phase of the church. This leads us to think that the

ambo could have been added later, a phenomenon clearly visible in Byllis.

The fragments of the four stair-parapets of the ambo of the lower city basilica in

Phoinike (Pl. IV, 1-5) allowus to reconstruct the original type. The half-columns located

at the higher side of the parapets testify to the presence of a monolithic platform.

The three ambos of Byllis were added after the first construction. The cathedral

ambo is the most important one. It has six columns supporting the pulpit made up of

six keystone elements. The ambos of the basilicas D and E, are much simpler, with

blocks at the top of which a wooden structure of the ambo was placed. Apparently, the

ambo of the basilica of Amantia was very similar.

In Ballsh, only the platform (the only known in Albania) (Pl. V, 1, 3), at least a


339

fragment of a parapet of the stairs (Pl. V, 2), and a portion of the base inserted in the

later floor are conserved [DUVAL, CHEVALIER 1999, 295, fig. 12a]. In the church, of which

only the medieval phase is known to this day, new investigations are necessary to

clarify the chronology of the building as well as that of many elements.

The same can be said about the medieval church of Brrar, where, at the moment,

only two fragments of an early-Christian ambo testify to an earlier phase (Pl. VI, 1-4).

The information concerning the ambo of Gjuricaj, of which only one fragment is

known, could be increased by means of a study of the entire monument. This has not

yet been carried out.

Only two left side stair-parapets of the medieval ambo of Peshkëpi e Sipërme are conserved

(Pl. IX, 1-3). These are sufficient to define the type of ambo with two sets of steps.

The medieval ambo of Shën Jan is the best known in Albania[MUÇAJ, LAKO, HOBDARI,

VITALIOTIS 2004, 108; fig. 17, 1-2; fig. 18] . All the elements have been conserved (Pl. VII,

VIII) except for the platform of the pulpit, which could be made of one or two simple stone

slabs. The ambo covered a large surface at the centre of the aisle and communicated with

the sanctuary by means of a passage with parapets and pilasters on both sides (Pl. IX, 5-

6). It is also the only ambo with a baldachin (Pl. VIII, 3-5).

The one medieval fragment of the ambo parapet from Durrës (Pl. IX, 4) arrived at the

museum under uncertain circumstances and thus nothing is known about the church

to which it originally belonged.

Elio HOBDARI

340

BIBLIOGRAFIA

BAÇE 1980 et al. : A. BAÇE, A. MEKSI, E. RIZA, Gj. KARAISKAJ, P. THOMO, Historia earkitekturës shqiptare (Nga fillimet deri në v. 1912) (maket), Tiranë, 1980.

BEAUDRY et al. 2001 : N. BEAUDRY, P. BLANC, Y. CEROVA, M. BONIFAY, P. CHEVALIER, M.HAXHIMIHALI, E. HOBDARI, A. ISLAMI, T. KOZELJ, S. MUÇAJ, E. NALLBANI,M.-P. RAYNAUD, J.-P. SODINI, I. TASSIGNON, C. VANDERHEYDE, M. WURCH-KOZELJ, Byllis (Albanie), rapport de fouille de 1999-2001, Bulletin decorrespondance hellénique 126 (2002), f. 659-684.

BEAUDRY et al. : N. BEAUDRY, P. BLANC, Y. CEROVA, P. CHEVALIER, M. HAXHIMIHALI, E.HOBDARI, A. ISLAMI, T. KOZELJ, S. MUÇAJ, E. NALLBANI, J.-P. SODINI, I. TASSIGNON,C. VANDERHEYDE, M. WURCH-KOZELJ, Byllis (Albanie), rapport 2002, Bulletinde correspondance hellénique 127 (2003), f. 622-639.

CHEVALIER et al. 2003 : P. CHEVALIER, M.-P. RAYNAUD, C. VANDERHEYDE, M. WURCH-KOZELJ, N. BEAUDRY, S. MUÇAJ, J.-P. SODINI, trois basiliques et un groupeépiscopal des Ve-VIe siècles réétudiés à Byllis (Albanie), Hortus ArtiumMedievalium 9, 2003, f. 155-165.

CHEVALIER 2004 : P. CHEVALIER, L’ambon, l’autel et le baptistère dans les églises de Byllis,në L’Illyrie Méridionale et l’Épire dans l’Antiquité IV 2002, Paris 2004.

DAMKO 1993 : P. DAMKO, Bazilika e Zaradishtës, Iliria 1-2, 1993, f. 259-271.DUVAL, CHEVALIER 1999 : N. DUVAL, P. CHEVALIER, L’architecture chrétienne de l’Albanie

dans le cadre de l’Illyricum, në L’Illyrie Méridionale et l’Épire dansl’Antiquité III, f. 283-303, Paris, 1996.

HIDRI 1984 : S. HIDRI, Gërmimet arkeologjike të vitit 1984 në Arapaj, Iliria 2, 1984, f. 276-277.HIDRI 1986 : S. HIDRI, Bazilika paleokristiane në Arapaj dhe zbulimet e reja në të, Iliria

1, 1986, f. 329-335.HOBDARI 2006 : Skulptura arkitektonike dhe instalimet në kishën e Shën Mërisë

në Peshkëpi të Sipërme (GJ), raport në arkivin e IAT, Tiranë 2006.HOBDARI, PODINI 2008 : E. HOBDARI, M. PODINI, Edilizia ecclesiastica e reimpiego nelle

chiese di V-VI e XI-XII secolo nel territorio di Phoinike e Butrinto,Ocnus 16, 2008, f. 147-172.

JAKOBS 1987 : Peter H.F. JAKOBS, Die frühchristlichen Ambone Griechenlands, Bonn 1987.KAZHDAN 1987 : A. KAZHDAN, A note on the “Middle-Byzantine” ambo, Byzantion 57,

f. 422-426, Bruxelles 1987.LAKO 1991 : K. LAKO, Bazilika paleokristiane e Onhezmit, Iliria 1-2, 1991, f. 123-186.LEMERLE 1945 : Paul LEMERLE, Philippes et la Macédoine orientale a l’époque

chrétienne et byzantine, Paris, 1945.MEKSI 1975 : A. MEKSI, Të dhëna të reja për kishën e Mesopotamit “Monumentet”

10. 1975 f. 151-159.MEKSI 1983 : A. MEKSI, Bazilika e madhe dhe baptisteri i Butrintit, Monumentet 1,

1983, f. 47-75.MEKSI 2004 : A. MEKSI, Arkitektura e kishave të Shqipërisë (shekujt VII-XV), Tiranë 2004.MEKSI, KOMATA 1987 : Aleksandër MEKSI, Damian KOMATA, Kisha e Shën Mërisë e

Brrarit, Iliria 1987-2, Tiranë 1987, f. 215-227.


341

MUÇAJ 1993 : S. MUÇAJ, Les basiliques paléochretiennes de Bylis et leur architecture,XL Corso di cultura sull’arte ravennate e bizantina, f. 569-583,Ravenna, 1993.

MUÇAJ 2002 : S. MUÇAJ, Kisha e Shën Mërisë së Ballshit (Glavinicës), Iliria 1-2, 2001-2002, f. 259-281, Tiranë 2002.

MUÇAJ, LAKO, HOBDARI, VITALIOTIS 2004 : S. MUÇAJ, K. LAKO, E. HOBDARI, I. VITALIOTIS,Rezultatet e gërmimeve në bazilikën e Shën Janit, Delvinë (2001-2003),Candavia 1-2004, f. 93-121, tab. V.

MUÇAJ, HOBDARI 2004 : . MUÇAJ, E. HOBDARI, Manastiri i Shën Mërisë, Ballsh (Glavinicë),gërmime të vitit 2003, Candavia 1-2004, f. 189-207.

MUÇAJ, HOBDARI, VITALIOTIS 2005 : S. MUÇAJ, E. HOBDARI, I. VITALIOTIS, Kisha mesjetare ePeshkëpisë (Nivicë), Sarandë, Candavia 2, 2005, f. 273-310.

NIKOLAJEVIÆ-STOJKOVIÆ 1957 : I. NIKOLAJEVIÆ-STOJKOVIÆ, La décoration architecturalesculptée de l’époque bas-romaine en Macédoine, en Serbie et auMontenegro, Beograd, 1957.

ORLANDOU 1937 : A. K. ORLANDOU, C r i s t i a n i k a g l u p t a t o u m o u s e i o u S m u r n h ~,ABME 3, 1937.

ORLANDOU 1952-1956 : A. K. ORLANDOU, H z u l o s t e g o ~ p a l a i o c r i s t i a n i k hb a s i l i k h t h v~ M e s o g e i a k h ~ L e k a n i ~, A q h n a i 1952-1956.

ORLANDOU 1968 : A. K. ORLANDOU, D u vo p a l a i o c r i s t i a n i k h b a s i l i k h t h v~ K w v, AE,1966, f. 1-103.

ORLANDOU 1969 : A. K. ORLANDOU, P a l a i o c r i s t i a n i k o i a m b o n e ~ t h v~ P a r o u, ABME,1969, f. 148-176.

PALLAS 1971 : D. PALLAS, A n a s k a f h ; t h v~ b u z a n t i n h v~ b a s i l i k h v~ t o u v G l u k e vo ~ e vnH p e i vr w , P r a k t i k a v t h ~ vA r c a i o l o g i k h ~ E t a i e r e i va ~, 1971, A q h n a i .

PODINI 2007 : M. PODINI, La basilica paleocristiana, La situazione dell’edificio dopo lericerche precedenti (1926-2003), në Phoinike IV, Rapporto preliminaresulle campagne di scavi e ricerche 2004-2006, nën drejtimin e S De.Maria dhe Sh. Gjongecaj, f. 31-42.

SODINI 1977 : J.-P. SODINI, Remarques sur la sculpture architecturale d’Atique, de Beotieet du Péloponnèse à l’époque paléochrétienne, Bulletin deCorrespondance Hellénique, 1977-1, f. 423-450.

SODINI 1984 : J.-P. SODINI, La sculpture architecturale a l’époque paléochrétienne enIllyricum, Actes du X Congres International d’Archeologie Chrétienne,28 septembre – 4 octobre 1980, vëll. 1, f. 207-298, Città del Vaticano-Thessalonique, 1984.

SODINI 1984a : J.-P. SODINI, Les dispositifs liturgiques des basiliques paléochretiènnesen Grèce et dans les Balkans, XXXI Corso di studi sull’arte ravennatee bizantina «La Grecia paleocristiana e bizantina», Ravenna 7-14aprile 1984, Ravenna 1984.

SODINI 1994 : J.-P. SODINI, Les ambons médiévaux à Byzance : vestiges et problemes,Q U M I A M A s t h m n i vm h t h ~ L a s k a r i vn a ~ M p o u vr a, vol. 1, f. 303-307, pl.172-173.

SODINI, KOLOKOTSAS 1984 : J.-P. SODINI, K. KOLOKOTSAS, Aliki II: La basilique double,texte et planches, Études Thasiennes X, Paris, 1984.

Elio HOBDARI

342

TAB. I

Ballsh

Gjuricaj

DurrësTIRANË

Brrar

Zaradishtë?

Peshkëpi e SipërmeShën Jan

Byllis

Durrachium

Amantia

Phoinike

Butrint

D E T I

J O N

DE

TI

A

DR

IA

TI

K

Ambon paleokristian i vendosur në jug të aksit të nefitEarly christian ambo positioned in the southern side of the axis

Ambon paleokristian me vendndodhje të panjohurEarly christian ambo with unknow position

Ambon mesjetar me vendndodhje të panjohurMedieval ambo with unknow position

Ambon paleokristian i vendosur në aksin të nefitEarly christian ambo positioned in the axis

Ambon mesjetar i vendosur në aksin të nefitMedieval ambo positioned in the axis

I, 1. Shpërndarja e ambonëve në territorin e Shqipërisë/Map of ambos in the territory of Albania.


343

020

m

TAB. II

05

m

N

II, 1. Bazilika B e Bylisit / The basilica B of Byllis with the emplacment of the ambo.II, 2. Bazilika D e Bylisit / The basilica D of Byllis with the emplacment of the ambo.II, 3. Bazilika e Amantias / The basilica of Amantia with the emplacment of the ambo.II, 4. Bazilika e madhe e Butrintit / The Great Basilica of Butrint with the emplacment of the ambo.II, 5. Bazilika mesjetare e Shën Janit / The medieval basilica of Saint John with the emplacment of the ambo.

II, 4.II, 5.

II, 2.

II, 1.

II, 3.

Elio HOBDARI

344

TAB. III

III, 1. Butrint, bazilika e akropolit, pilastër i ballkonit të ambonit, But 055 c / Butrint, basilicaof the acropolis, pilaster of the balcony of the ambo, But 055 c.III, 2, 3. Butrint, bazilika e akropolit, pllakë e parapeteve të ambonit, But 003 a / Butrint,basilica of the acropolis, slab of the parapets of the ambo, But 003 a.III, 4. Butrint, bazilika e akropolit rikonstruksion hipotetik i ballkonit të ambonit / Butrint,basilica of the acropolis, hypothetical reconstruction of the balcony of the ambo.III, 5. Butrint, bazilika e akropolit,element i platformës së ambonit, But 004 a / Butrint,basilica of the acropolis, element of the platform of the ambo But 004 a.

21,4

25

44

5,71,9

2,2

But 003 aElio HOBDARI 2009MMIX

0 100 cm50

But 004 aElio HOBDARI 2010MMX

22

11,5

0,1

1,2

2

1,3

3,3

60˚

22,

1

6,7 1,5

a

bb

a

b - b

a - a

III, 5.III, 4.

III, 3.

III, 2.

146

15,5

8

8

12,6

14,5

1012

60

12

8,6

5,87

But 055 cElio HOBDARI 2009MMIX

III, 1.


345

TAB. IV

IV, 1-5. Finiq (qyteti i poshtëm), fragmente të parapeteve të shkallëve të ambonit / Phoinike(lower city), fragments of the stair parapets of the ambo.IV, 6. Bylis, bazilika B (katedrale), mbetjet e ambonit / Byllis, basilica B (the cathedral), remainsof the ambo (A. Islami).

IV, 6.

IV, 5.

IV, 4.

IV, 2.IV, 1.

IV, 3.

Elio HOBDARI

346

TAB. V

V, 1. Ballsh, platforma e ambonit / Ballsh, platform of the ambo (J.-P. Sodini 2001).V, 2. Ballsh, fragment parapeti i shkallëve të ambonit / Ballsh, fragment of a stair parapet of the ambo.V, 3. Ballsh, platforma e ambonit / Ballsh, platform of the ambo.

V, 1.

V, 2.


10,5 3,5

34 ø 75

10,5 3,5

103,

570

9,5

3,5

143

34 ø 75143

5,3

27

5,3 0,9

ø 75

V, 3.

347

32,5

34,5

11

10,30,711,7

Brrar 01Elio HOBDARI 2010MMX

TAB. VI

VI, 1-3. Brrar, fragment parapeti i ambonit / Brrar, parapet of the ambo.VI, 4. Brrar, fragment parapeti i shkallëve të ambonit / Brrar, fragment of a stair parapet.VI, 5. Gjuricaj, fragment parapeti i shkallëve të ambonit / Gjuricaj, Fragment of a stair parapetof the ambo.

VI, 4. VI, 5.

VI, 3.

VI, 2.

VI, 1.

Elio HOBDARI

348

TAB. VII

100

162

10

VII, 1, 3. Shën Jan, parapet i shkallëve të ambonit SJ 001 / Saint John, parapet of the stairs SJ 001.VII, 2, 4. Shën Jan, parapet i shkallëve të ambonit SJ 002 / Saint John, parapet of the stairs SJ 002.

VII, 1.

VII, 3.

VII, 2.

VII,

136

72


349

TAB. VIII

87,3

50,5

9-9,

5

41

52 23100

r 50

196

0,73

12,5

55˚

VIII, 1, 2. Shën Jan, parapet i shkallëve të ambonit SJ 140, 154, 160, 161 / Saint John, parapetof the stairs SJ 104, 154, 160, 161.VIII, 3, 5. Shën Jan, element i kornizës së baldakinit të ambonit SJ 017 / Saint John, elementof the cornice of the baldachin SJ 017.VIII, 6. Shën Jan, fragment parapeti i ambonit SJ 142, 158 / Saint John, parapet of the ambo SJ 142, 158.

VIII, 4.

VIII, 5.

VIII, 1.

VIII, 3.

VIII, 2.

VIII, 6.

Elio HOBDARI

350

TAB. IX

IX, 1-3. Peshkëpi e Sipërme, parapete të shkallëve të ambonit / Peshkëpi e Sipërme, parapets of the stairs of the ambo.IX, 4. Durrës, Muzeu Arkeologjik, parapet shkallësh amboni mesjetar DR 4547 / Durrës,Archaeological Museum, parapet of the stairs of a medieval ambo DR 4547.IX, 5. Shën Jan, mbetjet e ambonit / Saint John, remains of the ambo.IX, 6. Shën Jan, Plan i bazamentit të ambonit me detajet e montimit të struktures / Saint John,plan of the base of the ambo with the details of assemblage.

N

0 200 cmIX, 6.

IX, 4.

IX, 1.

IX, 2.

IX, 3.

IX, 5.


Les inscriptions de BouthôtosPierre Cabanes, Faik DriniParis 2007ISSN 0304-2456ISBN 2-86958-206-4

Punimi « Mbishkrimet e Butrintit » (Les

inscriptions de Bouthrôtos), i botuar nëFrancë më 2007 nga Shtëpia botuese DEBOCCARD, përbën vëllimin e tretë të njëvepre të titulluar « Korpusi i mbishkrimevegreke të Ilirisë së jugut dhe të Epirit »,realizimi i së cilës ka nisur që prej rreth tredekadash më parë nën drejtimin e PierreCabanes dhe në bashkëpunim të ngushtë mespecialistët shqiptarë. Dy vëllimet e tjera qëkanë paraprirë vëllimin me mbishkrimet eButrintit, kanë përfshirë mbishkrimet eDurrësit dhe të Apolonisë dhe të tre këtovëllime do të pasohen nga botimi edhe i njëvëllimi të katërt dhe të fundit me mbishkrimete të gjitha qendrave të tjera antike tëShqipërisë që njohim deri më sot.Sikurse dhe dy vëllimet e tjera të kësaj vepre tërëndësishme, punimi « Mbishkrimet eButrintit » i paraqet opinionit shkencor një

material autentik, që vjen në ditët tona ipacënuar nga ndërhyrje që vihen re shpeshherë në burimet e shkruara të autorëve antikë,gjatë kopjimit dhe rikopjimit të tyre në shekuj.Për më tepër, këto burime letrare karakterizohenjo rrallë edhe nga doza të theksuarasubjektivizmi në përshkrimin e ngjarjeve qëzhvillohen në trevat tona në lashtësi, në vartësitë këndvështrimeve helenocentriste aporomanocentriste të autorëve të tyre. Bota qëna sjellin para syve mbishkrimet e botuara nëkëtë vepër, është ashtu sikurse ajo ka ekzistuardy mijëvjeçarë më parë, duke na krijuar ndjesinëe një komunikimi të drejtpërdrejtë me banorët esaj të lashtë.Punimi ka vlerë të veçantë, sepse, nëpërmjetdokumentacionit autentik që përmban,zbulon aspekte të ndryshme të historisë sënjë krahine antike si Kaonia, që shtrihej nëskajin më jugor të Shqipërisë, për periudhëne shekujve II p.Kr.-I m.Kr., e cila karakterizohetnga një heshtje pothuajse e plotë e tradicionitantik për këtë krahinë, sikurse dhe për Epirin,në përgjithësi, dhe për Ilirinë. Një situatë etillë shpjegohet me faktin se me pushtiminromak të këtyre trevave në vitin 168 p. Kr.,humbi dhe interesi i autorëve antikë për to.Historiani i antikitetit ndodhej në vështirësi,para zbulimit të kësaj pasurie epigrafike tërëndësishme, për të shpjeguar se ç’ndodhtenë këtë kohë në këto hapësira, cili ishtestatusi i ri i tyre nën sundimin romak dheç’procese zhvilloheshin brenda tyre.Dokumentacioni i këtij punimi bën të mundurqë të përvijohet një tabllo konkrete e jetëspolitike, sociale dhe ekonomike të krahinëssë Kaonisë nga viti 168, deri në themeliminnga Mark Antoni të kolonisë romake nëButrint, në vitin 44 p.Kr., dhe më pas, në shek.I të erës sonë. Në sajë të këtijdokumentacioni, kemi para sysh një tablloshumë më të gjallë se ajo që njohim për të

ILIRIA NR. XXXIII

BOTIME TË VITEVE 2007 - 2008

352

njëjtën periudhë për hapësira të tjeragjeografike të botës antike.Studiues të antikitetit, studentë si dhe njërreth i gjerë të interesuarish do të gjejnë teky punim një mjet pune me shumë vlerë përtë rindërtuar historinë e trevës më jugore tëShqipërisë, e përmendur fare pak, për të mosthënë aspak, në burimet e shkruara antike.

Monumente historike të kultit të krishterë nëdioqezën e Lezhës - Monumenti storici diculto cristiano della diocesi di Lezha.Gëzim Hoxha, Luan Përzhita, Flavio CavalliniLezhë, 2007ISBN 978-9956-617-0-0

Dy arkeologë të Institutit të ArkeologjisëTiranë bashkëpunojnë në mënyrë shumë tëfrytshme me një prift françeskan me kulturëmjaft të gjerë. Ata sjellin në dritë një punimmjaft serioz mbi “Monumentet historike tëkultit të krishterë në dioqezen e Lezhës”, tëbotuar në dy gjuhë, shqip dhe italisht.Punimi është rezultat i gjurmimit intensiv të njëterreni kryesisht malor, i dokumentimit shkencordhe i studimit të materialit historik mbi 50monumente kishtare dhe gjurmët e mbetura tëtyre në territorin e dioqezes së sotme të Lezhës.Punimi ka një strukture kompakte: një hyrjehistorike mjaft të koncentruar; një paraqitjekronologjike e monumenteve kishtare ngaperiudha paleokristiane (shek. V- VI pas Kr.)deri në kohën kur u mbajt Kuvendi i Arbëritnë kishën e Shën Gjon Kryepremit në fshatinMërçi (14 janar 1703); një studim mjaftinteresant mbi pikturën murale të kishave mëkryesore të dioqezës dhe përfundime të

mbështetura mirë mbi logjikën historike.Punimi është pajisur me një bibliografi shumëtë pasur dhe ka dokumentacion ilustrativ dheparaqitje të nivelit bashkëkohor.Botimi i librit përfaqëson një rast të çmuarshkencor dhe kulturor. Ai është një shembulli shkëlqyer i dialogut midis kishës katolikedhe shoqërisë civile, në promovimin epërbashkët të vlerave monumentale historikedhe shpirtërore. Botimi është një vazhdim idenjë në traditën e vyer të botimevefrançeskane.

Arkitektura e xhamive të Shqipërisë, shekujtXV – XIX.Aleksandër MeksiTiranë, 2007ISBN 978-99943-39-69-3

Ky punim prej 171 faqesh, 127 figurash, i pajisurme fjalorth termash, bibliografi të plotë dheindeks emrash, trajton vetëm arkitekturën exhamive të Shqipërisë. Ai ka një strukturë tëthjeshtë me hyrjen dhe katër krerë që lidhenorganikisht me njëri - tjetrin.Kreu i parë “ Rrethanat historike (shek. XIV-XIX) dhe arkitektura e xhamive”, synon tëjapë një tablo historike të vendit në këtëperiudhë, shkallëzimin në kohë të vendosjessë pushtimit osman dhe të administratëspushtuese, rezistencën e shqiptarëve nëshekullin e XV, procesin e islamizimit, fillimin erimëkëmbjes ekonomike dhe dukurinë e vetëndërtimit të faltoreve të kultit mysliman.Në kreun e dytë “Xhamitë me sallë të mbuluarme kupolë”, parashtrohet në rend kronologjiktërësia e xhamive të studiuara, mjaft prej të cilave

Botime të viteve 2007 - 2008

353

u shembën dhunshëm në vitin 1967. Për secilinmonument jepet arkitektura, të dhënat historike,krahasimet me xhami të tjera dhe datimi.Në kreun e tretë “ Xhamitë me sallë të mbuluarme çati druri” paraqiten ndërtimet e këtij tipimjaft të përhapura në Shqipëri, qoftë sindërtime të vogla modeste, qoftë si arritje mevlera të veçanta arkitekturore. Edhe këtu ruhetrendi kronologjik i paraqitjes, evidentohenvlerat, jepen krahasime si brenda vendit ashtuedhe në arealin ballkanik dhe mendimi mbidatimin e çdo objekti të trajtuar.Kreu i katërt, “Karakteristika të përgjithshmetë arkitekturës së xhamive të Shqipërisë”,është një sprovë më e avancuar e autorit nëkrahasim me studimin e mëparëshëm të tij tëvitit 1980. Këtu jepen gjykime për ndërtimin,shtrirjen, nivelin, zhvillimin në kohë të kësajgjinie të arkitektures islamike, vendin e saj nëndërtimet bashkëkohore të territorit tëShqipërisë, lidhjet me gjinitë e tjera tëarkitekturës, elementë të veçantë të formes dhezbukurimorja, teknika e ndërtimit dhe vendi isaj në tërësinë e ndërtimeve të Perandorisë.Në përfundimet autori ve në dukje se kjoarkitekturë është krijimtari e një provincekufitare, me elemente autentike të mjeshtërveshqiptarë. Njëkohësisht ai shtron këtu parastudiuesve edhe disa problematika të reja, tëcilat mbeten për tu përmbushur në të ardhmen.

Phoinike IVNën kujdesin e Sandro De Maria dheShpresa GjongecajBolonjë 2007ISBN 978-88-7849-029-1

Vëllimi Phoinike IV, botuar në vitin 2007 nëBolonja paraqet një raport paraprak tëfushatave të gërmimeve arkeologjike nëqytetin e lashtë të Foinikes në vitet 2004-2006. Ky botim është realizuar nëbashkëpunim të Universitetit te Bolonjës,Departamenti i Arkeologjisë dhe Institutit tëArkeologjisë, Departamenti i Antikitetit.Vellimi fillon me një hyrje të shkurtër të punëssë zhvilluar gjatë dy vjetëve si dhe të stafitqë ka marrë pjesë në këto kërkime pergatiturnga Prof. Sandro De Maria.Enrico Giorgi dhe Julian Bogdani paraqesinrezultatet e kërkimeve dhe sondazheve tëkryera prej tyre gjatë këtyre viteve, në Qytetine Sipërm, pra në majën e kodrës së Finiqit, atyku dhe ndodhen pjesa më e madhe emonumenteve të zbuluara deri tani. Këtokërkime janë përqendruar kryesisht në muretfortifikuese të qytetit, ku jane bere dhe disasondazhe stratigrafike. Po të njëjtët autorëtrajtojnë në një tjetër kapitull rezultatet e njësondazhi të bërë në një sit të zbuluar në këmbëte kodrës së Finiqit. Marco Podini, AlbanaMeta dhe Michele Silani japin rezultatet earritura ne gërmimet e kryera në zonën ebazilikës paleokristiane, duke paraqiturfillimisht një ekspoze të detajuar të gjendjessë mëparshme të monumentit ; i kushtojnë njëvëmendje edhe gërmimit të zonës së varrezës.Teatri si një monument i cili ka qenë në qendërtë vëmendjes të punës së kryer në Foinike,zë një kapitull të rëndësishëm në këtë botim.Sandro De Maria, Dhimitër Çondi, AnnaGamberini, Marco Podini dhe RiccardoVillicich trajtojnë pjesët e ndryshme tëmonumentit ku janë kryer gërmime : orkestradhe analema lindore, altari i orkestrës,bazamenti honorifik në formë cilindrike izbuluar gjatë punimeve, sondazhet në cavea,tarracimi, materialet e zbuluara gjatë gërmimitsi dhe fazat e ndërtimit të teatrit.Kërkimet në nekropol, i ndodhur në pjesën eposhtme te qytetit antik, aty ku sot ndodhetfshati i Finiqit, zënë po ashtu një vend tërëndësishëm në këtë vëllim. Autorët, AntonioCurci, Anna Gamberini, Giuseppe Lepore dheBelisa Muka parashtrojnë përfundimet mbimonumentin e zbuluar në këtë sektor,tempullin dhe varret e periudhës helenistike,


354

objektet e inventarit të varreve si dhe njëstudim mbi mbetjet e faunës të grumbulluaranë sit. Në një studim mbi stelat funerare tëdala nga zona e nekropolit të Foinike-s,Sandro De Maria dhe Gianfranco Paci bëjnëinterpretimin morfologjik, dekorativ, atë tëinçizimit dhe shkrimit të tekstit epigrafik.Ndërkohë që Enrico Gurini, në të njëjtinkapitull, paraqet rezultatet e analizave tësipërfaqes së këtyre stelave funerare.Dhimitër Çondi bën një studim tëvendbanimit të fortifikuar të Malçanit dhenjë trajtim mbi koinonin e kaonëve. Qeramikaterra sigillata është studiuar dhe botuar nëkëtë vëllim nga Eduart Shehi. Prof. ShpresaGjongecaj trajton një çështje të rëndësishmetë jetës ekonomike të qytetit, atë të qarkullimitmonetar duke paraqitur monedhat që kanëqarkulluar në të, të zbuluara gjate gërmimeve.Një aspekt shumë interesant i këtij vëllimiështë artikulli i Simone Rambaldi, i cili mbledhburimet e shkruara mbi Phoinike-n gjatëshekujve XI-XX. Gjejnë vend në Phoinike IVdhe rezultatet e disa analizave mineralo –petrografike, të gurëve të përdorur përndërtimet e periudhës helenistike dhe romakenë qytet. Ato janë zhvilluar nga Gian CarloGrillini, Enrico Gurini dhe Vanna Minguzzi.Çdo fushatë gërmimi në Foinike shoqërohetnga ndërhyrje konservuese, të cilatparashtrohen në këtë botim nga drejtuesi isektorit të restaurimit në projekt, MicheleRicciardone. Në fund, një vend i posaçëm idedikohet, vëzhgimeve dhe rezultateve tëstudimeve mbi kaonët dhe Epirin gjatëshekujve V-II p.e.s. pergatitur nga Prof. PierreCabanes. Ai paraqet situatën gjeografike dheinstitucionale të kaonëve gjatë këtyreshekujve, ndryshimet e statusit të kaonëvenga të lirë në pjesëmarrës herë pas here nëorganizimin shtetëror epirot, etj.

Hadrianopolis INën kujdesin e A. Baçe, G. Paci, R. PernaMacerata 2007ISBN 88-902025-9-9

Vëllimi i parë, Hadrianopolis I, A. Baçe, G.Paci dhe R. Perna (botues), dedikuar qytetitromako-bizantin të Hadrianopolis, hedh dritëmbi aktivitetin e kryer në zonën evendbanimit antik gjatë fushatës së parë tëkërkimeve arkeologjike të udhëhequr nga njëekip i Institutit Arkeologjik shqiptar dhe iUniversitetit të Studimeve të Maceratës. kjofushatë u zhvillua në verën e vitit 2006, pasrealizimit të studimit paraprak të teatrit romaktë nisur që në 2005.Nga qyteti antik i vendosur në Luginën eDrinosit, pranë qendrës së sotme të Sofratikës,ruhet në fakt mjaft pak, edhe pse siti nuk ishtelënë jashtë vëmendjes gjatë viteve të funditnga një aktivitet gërmimesh të përqëndruaranë godinën antike të njohur më mirë deri më sotnga qyteti romak, që është teatri.Projekti në përputhje me angazhimin e marrëpërsipër nga misioni ynë arkeologjik vajtipërtej thjesht aktivitetit të gërmimit shkencor-që padyshim mbart dhe do të vazhdojë tëmbartë një rëndësi plotësisht thelbësore-,dhe sugjeroi më gjerë të kontribuonte me anëtë fakteve në vlerësimin si të sitit antik edhetë Luginës së Drinosit në tërësi. Kjo u synuasi me anë të një përmbledhjeje të kujdeshmetë dokumentacionit që na lejoi njohurinë mëtë mirë të mundshme, ashtu edhe duke iinkurajuar apo shtyrë përpara ndërhyrjet eduhura, për mbrojtjen dhe konservimin emonumenteve në kuadër të mbrojtjes më të


355

gjerë të territorit dhe në pikëpamjen eorganizimit të një parku arkeologjik.Pikërisht ky i fundit ishte një nga objektivatparësorë të Projektit TAU (nga i cili merr emrinedhe vëllimi), projekt financiar i BE-së, kumorën pjesë persona të shumtë publikë siitalianë edhe shqiptarë, për të cilin flitetgjerësisht në botim.Vëllimi hapet me përkufizimin gjeomorfologjikdhe botanik-vegjetal të territorit, punëfillestare e domosdoshme për kryerjen ekërkimeve me karakter arkeologjik.Një pjesë përbërëse e veprës i kushtohetrezultateve të kërkimeve të para stratigrafike,botimit të studimit të teatrit, nisjes sëstudimimeve të karakterit remote sensing përpërkufizimin e karakteristikave urbane tëvendbanimit dhe programimit të gërmimevetë ardhshme. Nuk mungon dhe paraqitja ekërkimeve të karakterit arkeometrik dhemensiocronologjik për përkufizimin e njësistemi të teknikave të ndërtimit të përdoruranë qytetin romak dhe Luginën e Drinos.Punimi parashikon edhe botimin e rezultateveparaprake të studimeve të kushtuara materialevearkeologjike të nxjerra në dritë përgjatëaktiviteteve, që përbëjnë dhe do vazhdojnë tëpërbëjnë një përqasje të rëndësishme për kolegëtshqiptarë të cilët studiojnë në veçanti periudhënromake dhe protobizantine.Pra ka qenë e mundur jo vetëm që të themime përafërsi kufijtë e shtrirjes së qytetit, poredhe të sugjerojmë një kohëzgjatjekronologjike të fillimit të strukturave të nxjerranë pah, që shkon në shek. II m.Kr., në kohëne Adrianit, dhe në shek. V-VI m. Kr., nëpërputhje ndoshta me ndërhyrjet e perandoritJustinian, i cili duket se i ka dhënë qytetit njëemër të ri (Ioustinianoupolis), të dyjamomente kulmore në jetën publike.Vëllimi i kushton gjithashtu një hapësirëdatave të përftuara falë fillimit të kërkimevenë terren për realizimin e një hartearkeologjike të Luginës së Drinos (që endetërheq vëmendje të jashtëzakonshme), dukebotuar disa skeda të shkurtra sitesh tënjohura pak ose aspak deri më sot.Së fundi, pjesa e dytë e botimit i kushtohetpikërisht skemës për Masterplanin e parkutarkeologjik që shpresojmë se do të zërë vend

në të ardhmen në këtë zonë. Punimet mekarakter shkencor kanë lejuar në fakt,organizimin e territorit për zona me vlera tëndryshme arkeologjike, për disa prej të cilavejanë sugjeruar norma administrimi qëpërkojnë me mbikqyrjen. Një zonifikim i tillëshoqërohet me propozimin e një projektiparaprak për realizimin e infrastrukturave tëshërbimit dhe vlerësimit.

Historia e ilirëveSelim IslamiTiranë, 2008ISBN 978-99943-1-367-9

Historia e Ilirëve (Përmbledhje punimesh), meautor prof. Selim Islami, botim i vitin 2008nga Fondacioni “Trashëgimia shqiptare”,paraqet një punim prej 400 faqesh paisur meilustrime si harta, skica, planimetri, tabela mematerial të skicuar arkeologjik etj.Ky botim është një përmbledhje e studimeveqë vijnë kryesisht nga problematika e cila lidhetme Shtetin Ilir. Materiali është përmbledhur nëdy pjesë të ndarë në pesë kapituj.Në pjesën e parë janë rënditur studimet e prof.Selim Islamit që trajtojnë; Lindjen e Shtetit Ilir;Rinkëmbjen e Shtetit Ilir si dhe; Marëdhënietme kolonitë greke. Në kapitullin e tretë tëpjesës së parë, janë përzgjedhur punime si;Shteti Ilir në prag të luftrave kundër Romës;Lufta Iliro-Romake; Luftërat maqedono-romake si dhe studimi mbi Epirin Antik. Këtusiç vërehet një vend të rëndësishem zënëpunimet që lidhen me Shtetin Ilir, vendin dherolin e tij në Mesdhe, që përbëjnë përpjekjene parë për një rindërtim të historisë politike të


356

ilirëve dhe dinastive të tyre që nga Bardhyli ederi tek mbreti Gent. E gjithë kjo histori politikeështë parë nga autori si një pjesë e integruarme historinë antike mesdhetare.Një sfond tjetër studimor paraqitet në pjesën edytë të këtij botimi. Problematika e kësaj pjesepasqyrohet nga studimet që autori bëri nëvite si; Lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare;Prerjet monetare; Çuka e Ajtojt; Qyteti ilir nëZgërdhesh etj. Kjo pjesë i kushtohetkontributit të madh që prof. Selim Islami kadhënë në studimin e temës që pasqyronlindjen dhe zhvillimin e qytetit ilir dhe të jetësqytetare në Iliri. Siç shihet promblematika estudimeve të prof. Selim Islamit ka qenëetnogjeneza e ilirëve, shtrirja gjeografike dhekufijtë etnik të tyre si dhe historia politike nëshekujt V-II para Kr.Përmbledhja e studimeve të paraqitura nëkëtë botim përbën pa dyshim një pjesë tërëndësishme të arritjeve të arkeologjisëshqiptare në gjysmën e dytë të shekullit të20-të, arritje që kishin të bënin në rradhë tëparë me vetë formësimin e arkeologjisë sidisiplinë shkencore dhe evidentimin errugëve të zhvillimit të saj: përcaktimin estrukturave, prioriteteve, fushave të studimitdhe problemeve kryesore që kërkonin trajtimtë thelluar.Profesor Selim Islami ishte pikërisht njeriukyç, që, së bashku bashku me kolegë të tjerë,luajti rolin kryesor në këtë fazë sa delikate aqedhe domethënëse për arkeologjinëshqiptare. Nëse sot mund të flasim për njëhistori të arkeologjisë shqiptare dhe tëmendimit arkeologjik shqiptar, kjo i kushtohetshumë kontributit, personalitetit dhepërkushtimit të prof. Selim Islamit.

Studime arkeologjike 1Archaeological Studies 2Frano PrendiPrishtinë 2008.ISBN 978-9951-555-01-2ISBN 978-9951-555-02-9

Vëllimi “ Studime arkeologjike” 1, përmban45 artikuj të botuar më parë në revista tëndryshme shkencore brenda vendit,përfshirë edhe ndonjë të pabotuar kurrë mëparë si dhe studimin “The Prehistory ofAlbania”, të përkthyer në gjuhën shqipe nga“Cambridge Ancient History”, me të cilinhapet ky vëllim. Pas tij, radhitja e artikujve tëtjerë është bërë sipas kronologjisë së botimit.Vëllimi ka 895 faqe, 219 tabela dhe 116 foto,figura dhe skica ilustrueseVëllimi”Archaeological Studies” 2, përfshinpërfshin 41 artikuj dhe studime të botuaramë parë në revista të huaja arkeologjike, nëgjuhë të ndryshme, kryesisht në frëngjisht,gjermanisht, anglisht dhe italisht, dukerespektuar kriterin kronologjik të botimit tëtyre. Vëlimi ka 751 faqe, 157 tabela dhe 218foto, figura dhe skica ilustruese etj.Në të dy vëllimet është ruajtur me korrektësiorigjinaliteti i botimit të parë, si përsa i përketgjuhës së shkruar dhe stilit leksikor, ashtuedhe aparatit ilustrativ dhe dokumentacionittjetër grafik. Gjithashtu në krye të çdo artikullijanë shënuar edhe vendi i botimit, emri dhenumri i revistës, numri i faqeve etj. Besojmëse botimi i këtyre dy vëllimeve me


357

përmbledhje artikujsh dhe studimesh të prof.Frano Prendit, do të plotësojë një boshllëktë ndjeshëm të studimeve të tij në rrethet estudentëve dhe arkeologëve të rinj, dhe dot’i ndihmojë ata, duke i shpëtuar nga leximi ivështirë i fletëve të zverdhura të buletinevetë hershme të serisë së shkencave shoqërore,të studimeve historike apo buletinevearkeologjikë.

Bronzi i hershëm në Shqipëri, (The EarlyBronze Age in Albania), 3Frano Prendi, Adem BunguriPrishtinë 2008.ISBN 978-9951-555-00-5

Në këtë monografi trajtohet për herë të parëkultura e bronzit të hershëm në të gjithëhapësirën shqiptare, si ajo tumulare ashtuedhe ajo e vendbanimeve, në mënyrë tëveçantë kultura e bronzit të hershëm e grupitMaliq III a-b. Pas një hyrje orientuese mbikuadrin gjeografik dhe gjendjen e studimit,vijon trajtimi i kulturës materiale dheshpirtërore të kësaj periudhe, e zhvilluar në 4kapituj. Në kapitullin I trajtohen në mënyrëtë përmbledhur tipet e vendbanimeve dhestratigrafia e tyre kulturore, mënyratradicionale e varrimit dhe ajo tumulare, eshfaqur për të parën herë në këtë periudhë,tumat e bronzit të hershëm në Shqipërinë ejugut dhe atë të veriut dhe tiparet e tyre.Kapitulli II i kushtohet tërësisht kulturësmateriale të fazës Maliq III a-b, pozitëskulturore dhe gjenezës së formimit të këtijgrupi kulturor. Në kapitullin III jepet njëparaqitje e përmbledhur e vendbanimeve të

tjera të hapura apo shpellore me kulturë tëtipit Maliq III a-b të Shqipërisë jugore, ndërsanë kapituulin IV kultura e vendbanimeve tëkësaj periudhe në Shqipërinë veriore,përkatësisht në pellgun e Matit, ultësirën eShkodrës, zonën e Kukësit dhe atë të Dibrës.Monografia mbyllet me përfundimet epërgjithshme mbi kulturën e bronzit tëhershëm në Shqipëri, gjenezën e formimit dhekronologjinë e saj, elementët përbërës si dheveçoritë e zhvillimit ekonomiko-kulturor dheshpirtëror të saj.Punimi është pajisur me bibliografinëpërkatëse dhe ilustrimet që përfshijnë 44 figuradhe 64 tabela. I gjithë teksti është përkthyeredhe në gjuhën angleze dhe ka 346 faqe.

Harta Arkeologjike e Shqipërisënën drejtimin e Pierre Cabanespërgatitur nga Muzafer korkuti, ApollonBaçe, Neritan CekaTiranë, 2008ISBN 978-99956-667-1-2

Harta Arkeologjike e Shqipërisë është njëvëllim i cili i shtohet botimeve të viteve tëfundit mbi arkeologjinë shqiptare. Ai ështëvepër e përbashkët e tre studiuesveshqiptarë, Muzafer Korkuti, Neritan Ceka dheApollon Baçe dhe e atij francez PierreCabanes, një njohës shumë i mirë i historisëantike të Epirit dhe Ilirisë (sidomos asaj tëJugut). Libri i botuar ne dy gjuhë, shqip dhefrengjisht, paraqet një përmbledhje tëvendbanimeve arkeologjike të identifikuara


358

ose/dhe të gërmuara në territorin e Shqipërisëduke dhënë një ndihmesë të çmuar në njohjene zonave arkeologjike. Një punim i tillë imunguar prej kohësh, sjell risinë e mbledhjesnë një vëllim të vetëm të një informacionirelativisht të gjerë mbi vendbanimet dheqytetet ilire, epirote si dhe mbi kolonitë greketë bregdetit lindor të Adriatikut.Botimi është organizuar mbi baza kronologjikeduke trajtuar fillimisht vendbanimetprehistorike duke filluar nga ato paleolitike ederi në ato të periudhës së hekurit, shek. XI –V p.e.s. Secilës prej periudhave prehistorike ikushtohet një kapitull i veçantë ku jepet njëhistorik i shkurtër i kërkimeve dhe më pasparaqiten vendbanimet përkatëse. Periudhae antikitetit është ajo që zë dhe vendin kryesortë botimit. Ajo është trajtuar jo vetëm mbi bazakronologjke por edhe mbi kritere gjeografike,duke trajtuar në fillim vendbanimet dhe qytetetantike në Shqipërinë e Jugut duke u ngjiturmë pas drejt veriut. Kështu, është bërë njëndarje e territorit në pesë zona të mëdha :Kaonia, Apoloni-Bylis-Amantia, rajoni iElbasanit dhe Korçës, ai i Dyrrahut dhe rajonii Veriut. Për secilin rajon të madh gjeografik,renditen vendbanimet e identifikuara ose/dhetë gërmuara duke dhënë një përshkrim tëpozitës së tyre gjeografike, historisë sëthemelimit, monumentet kryesore të tyre,bibliografinë përkatëse si dhe historikun ekërkimeve për qendrat e gërmuara. Çdovendbanim i përshkruar shoqërohet me fotodhe planimetri, sidomos për qendrat e mëdhatë gërmuara.Harta arkeologjike e Shqipërisë përfaqësonnjë botim jo vetëm shkencor e informativ, poredhe të natyrës praktike duke qenë lehtësishti shfrytëzueshëm nga të gjitha grupet einteresuara për këtë fushë.

Arti shkëmbor në Shqipëri – Rock Art in AlbaniaMuzafer KorkutiTiranë, 2008

Arti shkëmbor në Shqipëri përbën një risi nëbotimet mbi prehistorinë dhe arkeologjinëshqiptare në përgjithësi. Duke u fokusuar në artinshkëmbor të njohur deri tani në Shqipëri autoriProf. Muzafer Korkuti nëpërmjet një përqasjegjithëpërfshirëse ka mundur të krijojë një pamjesa më të plotë në lidhje me temën në fjalë. Libripërfshin një gjeografi të gjerë si nga Shqipëria poashtu dhe nga Kosova. Aty konsiderohen nëmënyrë kronologjike një numër zbulimesh tëkryera në periudha të ndryshme. Ndër të tjeramerret parasysh në mënyrë të gërshetuar e gjithëpuna e mëparshme e kryer në Shqipëri si dhepërvoja e rretheve shkencore ndërkombëtare.Për tu vënë re është se për secilin rast është hartuarnjë katalog me të dhëna të mjaftueshme përshkrueseçka bën të mundur shqyrtimin e tyre në mënyrë tëpavarur nga studiues të tjerë. Po ashtu ilustrimet enjë niveli shumë cilësor nga ana fotografike dhevizatimet, bëjnë të mundur krijimin e një ideje shumëtë qartë mbi aplikimet e artit shkëmbor. Për çdo rastështë ndërmarrë një analizë për përcaktimin kohorbrenda një konteksti arkeologjik të afërt hapësinor sidhe krahasime me raste të ngjashme nga vende tëtjera. Mbi të gjitha ky botim është përgatitur në dygjuhë, në shqip dhe në anglisht duke e sjellë atëpranë një publiku shumë të gjerë si dhe duke evendosur para ballafaqimit shkencor me rrethe mëtë gjera kërkuesish.Në përfundim është për t’u përmendur se ky botimështë një përpjekje e parë serioze në shqyrtimin eartit shkëmbor në territorin tonë çka në vetvetepërbën një themel për studime të mëtejshme. Kylibër përmbledh në vetvete një përvojë dhe punëtë gjatë kërkimore në fushën në fjalë.


iliria - wordpress.compersonaliteti shkencor të albanologjisë. ky takim shkencor dhe festiv u...

Documents