BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

• • ILAHIYYAT

FAKÜLT8SİNİN

·ELMİ M8CMU8Sİ

N!! 23 •iYuN (HAZİRAN) 2015

Dini to/erantlıq madaniyyati müasir dövriin ta/abi kimi: Azarbaycan nümunasi 47

DİNİ TOLERANTLIQ ·MaDaNiYYaTi İ\1ÜASİR DÖVRÜNTaLaBi KİMİ: AZaRBAYCAN NÜMUNaSi

Sakit Hiiseynov

AMEA Falsafa va Hüquq İnstitutunun

"Dinşünaslıq va madaniyyatin fo/safi problemiari"

şöbasinin mü diri, fa lsa fa üzra e/m lar doktom

Açar söz/ar: tolerantlıq, madaniyyat, islam, xristianlıq, madani müxtaliflik,

dilararası dialoq.

KmoııeBbıe CJlOBa: ·moJZepaHmHocmb, K)JJZmypa, uCJZaM, xpucmuaHcmeo,

MJ'flbmUK)Jllbmypanıt3M, Me:JICtfU6JZU3alfUOHHblU ÔUair02.

Keywords: toleration, culture, Islam, Christianity, multiculturalism, dialogue

between religions.

Tolerantlıq problemi ilk d~f~ Q~rbd~ Orta ~s~rl~rd~ yaranmış v~ ~xlaqi f~zil~t, qeyri-xristian, v~ yaxud bid~tçi ehk:am, ayin, inanciarın etirafı kimi n~z~rd~n keçiril­mişdir. Dini tolerantlığın geniş ş~kild~ ş~rh edilm~sin~ m~şhill xristian ilahiyyat alimi Foma Alevinalının "Teologiyalarm külliyatı" ~s~rind~ rast. g~lm~k olar.

Yeni dövrd~ toletantlıq problemini ilk t~dqiq ed~n ingilis filosofu Con Lokk . (1632-1704) olmuşdur. O, "Tolerantlıq haqqmda öyüdnama" ("Epistola de

tolerancia") ~s~rind~ tolerantlığı ~sı, h~qiqi kils~nin mühüm s~ciyy~si kimi ~saslan­

dırmağa c~hd göst~rmişdir. C. Lokk hesab edir ki, ~g~r ~ind::ı m~h~bb~t, iltifat v~ m~rh~m~t yoxdursa, o h~qiqi sayıla bilm~z. İsa M~sih namin~ başqasını t~qib ed~n1~r Onun t~limini eyb~c::ırl~şdirirl~r. S~mimi v~ namuslu insanlar müxt~lif din1~r::ı ita~t ed~ bil~rl~r, v~ yalnız dini müxt~lifliy~ dözümlülük, c~miyy~t~ sülh b::ıxş ed::~ bil~r.

Q;}rbi A vropada tolerantİıq problemin~ Nikolay Kuzan1ı, Piko dela Mirandola,

Erazm . Rotterdamlı kimi müt~f~kkirl~r d::ı xüsusi diqq~t yetirmişl~r. Protestant Reformasiyası da tolerantlığı d~st~kl~mişdir. Tolerantlığın sonrakı t~dqiqi T. Hobbs, Y. Bentam, A. de Tokvil, Volter D. Didro, A. Smit, C. S. Mill, XX ~srd~ is~ G. Zimmel, T. Nükom v~ Frankfurt m~kt~binin nümay~nd~l~rinin adı il~ bağlıdır.

48 Sa/dt Hüseynov

Dini tolerantlıq t~zahür etdiyi c~miyy~td~n asılı olaraq bir neç~ növda ola bilar.

Bunlar aşağıdakılardır:

1. Başqa din mansubuna qarşı tolerantlıq (xristian-müs~lman, müsalman­

bud~st, xristian-buddist v~ s. )

2. Başqa tariqat nümayandal~rina qarşı tolerantlıq (katolik-protestant,

protestant-pravoslav, sünni-şia)

3. Sektant har~katlarına qarşı tolerantlıq

4: İnanclı ila inancsız, mömin ila ateist arasındakı tolerantlıq va s.

Azarbaycanda dini va milli tolerantlığın . tariXan mövcud olduğunu va bu

tolerantlığın indiy~ kimi qorunub saxlanılmasında Az~rbaycan xalqının v~ islam

dininin İnİsilsiz rol oynadığını vurğıılayan Az~rbaycaİı Respublikasının prezidenti İ. 8liyev bu fikri aşağıdakı kimi ş~rh edarak demişdir: "Tarix~n dünya dinl~rinin

yayıldığı va dinc yanaşı faaliyy~t göst~rdiyi qadim Az~rbaycan torpağında yüz

illarla qarşılıqlı etimada v~ hörmata asasianan mütaraqqi milli-madani v~ dini

~ünasibatlar sistemi formalaşmışdır. Diqq~talayiq faktdır ki, ölk~mizda h~miş~

yüksak tolerantlıq mühiti hökm sürmüş, heç vaxt milli va dini zaminda ayn-seçkilik

v~ qarşıdurma hallan baş verm~mişdir. Ayn-ayrı etiqad v~ inanciara malik

etnosların ~srl~rl~ ~min-amanlıq ş~raitind~ yaşamasında, etni.k.-mad~ni müxt~lifliyin

günümüzad~k qorunub saxlanmasında Azarbaycan xalqının va İslam dininin misilsiz

tarixi rolu danılmazdır. "(1, s. 3-4)

Azarbaycanda tarix~n dini tolerantlıq madaniyy~tinin yüksak olduğunu

d~fal~rl~, h~m dinşünas aliml~r. h~m da dig~r dinlatin nümay~nd~l~ri etiraf etmişlar. Bel~ ki, dinlararası dialoqla bağlı Bakıda keçirilan beyn~lxalq konfransların birinda

iştirak ed~n Moskvanın va bütün Rusiyanın Patriarxı Kirili öz çıxışında tarixd~n

misal g~tirarak Az~rbaycanda bütün dinlarin nümaJ:and~larina, el~ca d~

pravoslavlara qarşı heç vaxt ayn-seçkilik edilmadiyini qeyd ed~r~k demişdir:

"Az~rbaycanda provaslav xristianlar heç vaxt taqib edilmamişdir. Buradakı ruslar

heç vaxt h~yati t~hlük~ ila üzl~şib öz evlarini t~rk etmamişiar. Tarixi v~raql~y~nd~ m~lum olur ki, acdadlanm.ız ümumi t~hlük~lara qarşı çiyin-çiyin~ vuru.şmuşlar.

1905-ci ilda müsalman v~ provaslav ruhanil~ri mill~tl~rarası va dinlararası ayn­

seçkiliyin qızıŞdırilmasına qarşı birga çıxış etmişdil~r." (2, s. 36)

Az~rbaycanın tarixan tolerant bir ölka olduğunu ölk~mizd~ yaşayan başqa dinin

rabbariari da d~f~l~rla qeyd etmişlar. M~salan, Rus Povaslav Kils~sinin Bakı v~

x~zaryanı Yeparxiyasının yepiskopu Aleksandr İşein Bakıda keçiril~n beyn~lxalq

konfransların birinda 1913-cü ilda Bakı ş~h~rind~ yaşayan ~halinin statistikasına

Dini to[erantlıq madaniyyati miiasir dövriin ta/abi kimi: Azar?aycan niimunasi 49

~saslanaraq, onlann dini ~rkibind~n b~hs ed~r~k demişdir: "Bu dövrd~ bu yerd~

(1913-cü ild~ Bakı ş~h~ri n~z~rd~ tutulur-H.S.) 76 965. - müs~lnıan, 76 927 -

xristian, 9592 - y~hud.i, 3801 -lütei:an, 2902- katolik, 4496 - sektant, 262- köhn~ t~riq~tçi yaşayırdı. H~min ill~rd~ Az~rbaycanda m~scidl;:,r, pravoslav baş kilsalari,

kiçik kils;:,l~r, kirxa v~ sinaqoqlar, mabadl~r faaliyyat göst;:,rmişl;:,r. M~hz h;:,min

ill~rd~ Roma katolik, lüteran va bir sıra protestant camiyy~tlari formalaşmışdı. Bu

göst~rir ki, Az~rbaycan hal~ bu dövrl;:,rdan başlayaraq çox.konfessiyalı bir ölk~ idi.

Maraqlıdır ki, bu dövrd;:, tolerantlıq prinsipin;:, n;:,inki riay~t olunurdu, h;:,tta bu

prinsip Az;:,rbaycanda inkişaf edirdi. "(1, s. 44) Burada qeyd olunan faktlara n;:,z~r

saldıqda, 1913-cü ilda Bakıda yaşayan müxtalif diniara etiqad edan insanlarm say

t~rkibi mü~yyan maraq doğurur v~ Az;:,rbaycanın Qafqazda h~la XX ~srin

~vv~ll;:,rind;:, çox tolerant bir ölk~ olduğunu göst~rir.

Qafqaz bölg~sinda sülhün v;:, amin-amanlığın t;:,min olunması, ayn-ayn

xalqlann bir-b~ milli-m~n;:,vi d~y;:,rlarin~ daim hörmatla yanaşmasının

vacibliyini vurğulayan Gürcüstan Patriarx Katalikosu II İlya Bakıda keçiril~n

beyn~lxalq konfranslann birinda çıxış edar~k xalqlararası v~ dinl~rarası dostluğu ~ks

etdiran faktlardan danışaraq demişdir: "M;:,n ela bir ail~d~ böyümüşam ki, bizim an

çox qooağımız mahz müs~lmanlar olurdu. Mahz öz uşaqlıq ill~rimi yada salıb

onlann biza t~şrif buyurduqlarını xatırlayıram. Bizim böyükl~i;imiz dost

müs~lmanlar üçün an gözal otaqlannı hazırlayırdılar. Orada xalçalar döşayird.ilar ki,

qonaqlar burada öz müs~lman qaydalan il~ ibadatlarini etsinl~r." (2, s. 37)

Dini liderlarin bu çıxışlanndan göründüyü kimi, Azarbaycan tarix~n qonşu

xalqlarla va başqa dina mansub olan insanlarla dostluq münasib~tl~rinda va sülh

ş~raitind~ yaşamış, heç bir dini ayn-seçkiliy;:, yol vermamişdir.

Az;:,rbaycanda dini tolerantlığın yüksak saviyyada olması respublikamıza gal~n

müxtalif peş~ adamlannın diqqatini c~lb edir. M~s~l~o. 2011-ci ilin iyul ayında

A vropa Ş urası Pıı:riament Assambleyasındakı A vropa Xalq Partiyası qrupunun

nümay~nd~ heyati respublikamızda saf~rd~ olmuşdur. Nümay:md~ hey~tinin üzvl~ri

iyul ayıru.n 21-d~ Dini Qurumlarla İş üzra Dövl~t Komit~sind~ olmuş va burada

"Az~rbaycanda vat~ndaş c~miyyatinin iokişafi.na töhf;:, ver~ bil~cak dinl~rarası

d.ialoq v~ ya Avropa d~y~rlarin~ dair" mövzusunda keçirilan "D~yirmi masa"da

iştirak etmişl~r. "D~yirmi masa" da müzakir~l~r~ qoşulan nümay~od~ heyatinin üzvü

- A vropa Şurası Parlament Assambleyasındakı A vropa Xalq Partiyasının s~dri Luka

Volente Az~rbaycanda tolerantlıq an~n~sinin q~dimliyini v~ müasirliyini xüsusi

vurğulayaraq, onun bu gün bütün dünya üçün, xüs"\]sil~ da Avropa üçün öinak ola ·

50 Sakit Hiiseynov

bil:;ıc:;ık s:;ıviyy:;ısind:;ın daruşaraq qeyd etmişdir ki: ''Dinl:;ırarası dialoq bu gün yaxşı

düsturdur v:;ı onun üz:;ırind:;ı münt:;ız:;ım işl:;ım:;ık lazımdır. Az:;ırbaycanın bu sah:;ıd:;ı

:;ıld:;ı etdiyi nailiyy:;ıtl:;ırd:;ın öyr:;ınm:;ık lazımdır. Az:;ırbaycan tolerantlığınm :;ın böyük

d:;ıy:;ıri is:;ı ondadır ki, o, siyasi q:;ırar deyil, xalqm t:;ıbii h:;ıyat t:;ırzidir." (3, s. 28)

"D:;ıyirmi masa"dakı çıxışmda dini tolerantlıq sah:;ısind:;ı Az:;ırbaycanın başqa

müs:;ılman ölbl:;ırin:;ı nümun:;ı ola bil:;ıc:;ıyini vurğulayan Luka Volante bu m:;ıs:;ıl:;ıd:;ı

ölk:;ımizi h:;ıtta Avropa m:;ıkanı il:;ı müqayisa edarak · demişdir: "Tolerantlığın

Az:;ırbaycan modeli bizim üçün çox maraqlıdır. Bu model bir çox ölkal:;ır:;ı, o

cümladan müs:;ılman ümm:;ıtina da ömak ola bilar. Biz Avropada görmak

ist:;ıdiklarimizi Azarbaycanda görürük." (3, s. 31)

Müstaqillik dövründa respublikamızda dini tolerantlığın real şakilda hayata

keçirilmasinda ölka rahb:;ırliyinin, o cümladan prezident İlham öliyevin öl.kad:;ı tolerantlığm v:;ı dini etiqad azadlığının taminatçısı olduğu xüsusi olaraq qeyd

edilmalidir. M:;ıh~mdur ki, Az:;ırbaycan çox konfessiyah bir öl.kadir v:;ı burada tarix:;ın

milietalif dini va madani abidalar mövcudd~. Bu dini abidalard:;ın biri da Oğuz

rayonunun Ni c kandind:;ı yerl:;ışan va udinlara maxsus olan Müqaddas Y elisey

(Çotari) kilsasidir. Qeyd ed:;ık ki, alban-udin dini abid:;ılarindan olan Müqadds

Yelisey kilsasi 1723-cü il da tikilib va udinl:;ırin as as ibad:;ıt m:;ıb:;ıdi ·kimi faaliyy:;ıt göstarmişdir. Lakin 1836-cı ildan bu kils:;ı "Rusiya müqaddas Sinodu"nun xüsusi

qaran ila erm:;ıni qriqoryan kilsasinin sarancamm.a verilib. Harnin vaxtdan udinlar bu

qarara etiraz :;ılamati olaraq kilsaya getmayiblar va o vaxtdan istifadasiz qalan. kilsa

dağılmaq saviyyasina düşmüşdür. ·

Lakin ölka prezidenti ilham ö liyev 2005-ci ild:;ı Nic kandinda sakinlada

görüşdükdan sonra Alban tarixi-dini abidalarinin barpa edilmasina aid göstariş

vermişdir. Mahz prezidentin bir göstarişindan sonra Alban dini-tarixi abid:;ılarinin

b:;ırpası başlanmış va udinlarin dini madani irsl.arinin b:;ırpasma şarait yaradılmışdır.

Abadlaşdırılan va barpa edilan bu cür abidalardan biri da Qafqazda, elaca da

dünyada an qadim xristianlıq mabadlarindan sayılan, vaxtila Şakinin Kiş kandind:;ı

inşa e~ilan alban kilsa-muzeyidir. Tarixan bizimeranın IV-V asrlarina aid olan bu

kilsanin tamirina 2000-ci ilda başlanmış, 2003-cü ilda isa bu dini-tarixi abida asaslı

şakilda barpa olunaraq istifadaya verilmişdir. Eyni zamanda, Nic kandindava Oğuz

rayonunun digar kandlarinda Alban-Udin dini icmalan yaradılmışdır. Bütün bunlar

Azarbaycan respublikasmda dini tolerantlıq madaniyyatinin yüksak saviyyada

olduğunu göstaran faktdır.

Dini tolerantlıq madaniyyali müasir dövn·in ta/abi kimi: Azarbaycan niimunasi 51

Bütün bu t~dbirl~rin h~yata keçirilm~si erm~ni KİV -l~rinin ir~ li sürdüyü guya

Az~rbaycanda xristianlann o cüml~d~n udil~rin sıxışdınlması v~ assimiliyasıyası

baqqında böhtan v~ c~f~ngiyyata z~rb~ ~du. Qeyd ed~k ki, Az~rbaycanda Alban­

Udin Xristian İcmasının dirç~ldilm~si v~ dlni m~b~dl~rin b~rpası, t~kc~ Az~rbaycan tarixind~ deyil, h~m d~ bütün dünya tarixind~ mühüm ~h~miyy~t k~sb edir v~

ölk~mizin bir daha dini tolerantliq m~d~niyy~tiniİı. s~viyy~sini bütün dünyaya göst~rm~kdir.

2011-ci ild~ Dini qurumlarla İş üzr~ Dövl~t Komit~sind~ dinl~rarası dialoqla

bağlı taşkil edilmiş "D~yirmi masa"da çıxış ed~n Alban-Udin xristian icmasının

s~dri Robert Mobili Az~rbaycanın tolerantlığın v~t~ni olduğunu vurğulayaraq

demişdir: " ... Tolerantlıq fransız sözü olsa da, onun v~t~ninin Az~rbaycan olduğunu

besab etm~k mümkündür. Ölk~mizd~ el~ bir m~kan var ki, c~misi 100

kvadratmetirlik balaca bir sah~d~ (hazırki Oğuz rayonunun Nic k~ndi n~~rd~ tutulur-H.S.) üç din~ -iudaizm, xristianlıq v~ islam dinin~ aid m~b~dlar yanaşı inşa

edilmişdir, bel~ bir fakta dünyada çox az halda şahid ola bil~rsiniz." (4, s. 30)

Öz çıxışında R. Mobili 1836-cı ild~ Çar Rusiyası t~r~find~n Alban kils~sinin erm~ni Eçmi~dzin kils~sin~ tabe edilm~sini va bundan sonra alban-udinl~rin

qriqoryanlaşdınlması v~ erm~nil~şdirilm~si prosesini vurğulayaraq t~dbird~ iştirak

ed~n A vropa Parlament Asambleyasının nümay~nd~l~rin~ müraci~t ed~r~k demişdir:

"Amma m~n q~dim Az~rbaycan m~d~niyy~tinin varisi olan bir xalqın nümay~nd~s.i

kimi avropalı deputatların diqq~tin~ çatdırmaq ist~rdim ki, bu ö~~nin yerli xalqı

bizik, erm~nil~r deyil, bu gün malik olduğumuz milli-dini dözümlülük keyfiyy~ti

Az~rbaycan gerç~kliyini ~srl~r boyu öz m~n~vi d~y~r~~rind~ yaşayan alban-udil~rin yaşayış t~rzind~dir. " ( 4, s. 30)

Son ill~r din v~ m~d~niyy~tla bağlı beyn~lxalq t~dbirl~rin Bakıda keçirilm~sinin

böyük siyasi ~h~miyy~t bsb etdiyini qeyd ed~n Az~rbaycan respublikasının

prezidenti İ. 81iyev sammitd~ki çıxışında dinl~rarası dialoqa Az~rbaycanın töhf~ ver~ç~yini vurğulayaraq bu m~s~l~d~n b~hs ed~r~k demişdir: "M~n şübh~ etmir~m

ki~ bu göz~l görüşün çox göz~l natic~l~ri olacaq, dinl~r, mill~tl~r v~ ölk~l;;ir arasında

daha da yaxşı anlaşmanın ~Id~ edilm~sin~ xidm~t göst~r~c~kdir. Buna böyük ehtiyac

vardır. Bir daha vurğulamaq istayir.-ım ki, biz Bakının, Azarbaycanın dinlararası

dialoqun bir növ m~rk~zin~ çevrilm~sin~ d~ çox böyük ümidl~rl~ baxınq. Bir

t~r~fd~n, bunu Az~rbaycanda dini v~ milli z~II?iod~ v~ziyy~tin çox yaxşı olmasının t~zahürü kimi qiym~tl~ndiririk. Bu, bizim üçün böyük ş~r~fdir. Dig~r t~r~fd~ıi.

52 Sakit Hüseynov

dinl:;ırarası dialoqun praktikinöqteyi-n:;ız:;ırd:;ın gücl:;ındirilm:;ısi işin:;ı Az:;ırbaycan öz töbf:;ısini ver:;ı bil:;ır, verir v:;ı verm:;ıy:;ı davam ed:;ıc:;ık:dir." (4)

Buradan göıiindüyü kimi, prezident i. ôliyev son ill:;ırd;;1 Az:;ırbaycanın

dinl:;ırarası dialoqun m:;ırk:;ızin:;ı çevrilm:;ısini iki amill:;ı ş:;ırh etmişdir: birincisi, bu m:;ıs:;ıl:;ıni i. ôliyev "Az:;ırbaycanda dini v:;ı milli z:;ımind:;ı v:;ıziyy:;ıtin çox yaxşı olmasının t:;ızahürü kimi" ş:;ırtl:;ındirmiş, ikincisi is:;ı, regionda "dinl:;ırarası dialoqun praktiki nöqteyi-n:;ız:;ırd:;ın gücl:;ındirilm:;ısi işin:;ı ~rbaycanın öz töbf:;ısini verm:;ısi" kimi d:;ıy:;ırl:;ındirmişdir. Prezident i. ôliyev Az:;ırbaycanda dini v:;ı milli z:;ımind:;ı

v:;ıziyy:;ıtin yaxşı olmasını öz çıxışında m:;ıntiqi c:;ıh:;ıtd:m aşağdakı kimi :;ısaslançlırmişdır: "Qeyd etdiyiın kimi, :;ısrl:;ır boyu Az:;ırbaycanda bütün mill:;ıtl:;ırin, bütün dinl:;ırin nümay:;ınd:;ıl:;ıri bir ail:;ı kimi yaşaiDJşlar, ölk::;ımizin inkişafına öz d:;ıy:;ırli töbf:;ıl:;ırini vermişl:;ır. Bu gün d:;ı bu proses uğurla davam edir. Az:;ırbaycanda bütün azadlıqlar mövcud olduğu kimi, dini azadlıqlar da tam ş:;ık:ild:;ı t:;ımin edilir. Az:;ırbaycanda günd:;ılik: f:;ıaliyy:;ıt göst:;ır:;ın mind:;ın çox m:;ıscid mövcuddur. On bir · k:ils:;ı, altı sinaqoq v:;ı dig:;ır dini m:;ıb:;ıdl:;ır f:;ıaliyy:;ıt göst:;ırir." (5) .

Bel:;ı bir konfransın Bakıda k:eçirilm:;ısinin mühüm :;ıh:;ımiyy:;ıt k:;ısb etdiyini vurğulayan Az:;ırbaycan Respublikasının Prezidenti İ. ôliyev öz çıxışında demişdir: "Biz buna da çox sevinirilc v:;ı çox şadıq ki, bu gün Ş:;ırql:;ı Q:;ırbin bsişdiyi yerd:;ı, Bakıda müxt:;ılif ölk::;ıl:;ırd:;ın müxt:;ılif dinl:;ırin nümay:;ınd:;ıl:;ıri iştirak edirl:;ır. Biz buna çox böyük ön:;ım veririk. Bunun çox böyük :;ıh:;ımiyy:;ıti var. Çünki ~dik:i zamanda bir çox hallarda sivilizasiyalararası; m:;ıd:;ıniyy:;ıtl:;ırarası dialoqdan damşılır, ancaq bununla b:;ırab:;ır, dünyada ged:;ın prosesl:;ır, :;ıfsuslar olsun ki, b:;ızi hallarda g:;ırginliyin artmasına g:;ıtirib çıxarır. M:;ın çox ist:;ıyir:;ım ki, bu gün ~rbaycanda başlayan Bakı prossesi m:;ıd:;ıniyy:;ıtl:;ır arasında olan dialoqun, dostluğun, qarşılıqlı anlaşmanın möhk:;ıml:;ınm:;ısin:;ı öz d:;ıy:;ırli töhf:;ısini versin." ( 6) .

Qeyd ed:;ık ki, Erm:;ınistanın Az:;ırbaycana qarşı t:;ıcavüzü sosial-iqtisadi sah~l~rl:;ı yanaşı m:;ıd:;ıni irsimiz:;ı d:;ı çox böyük ziyan vuımuşdur. Bu fak:tı

beyn:;ılxalq t:;ışkilatlar da a~q t:;ısdiq etm:;ık:d:;ıdirl:;ır. Erm:;ıni işğalçılarının

Az:;ırbaycanın m:;ıdani abid:;ılarini mahv etm:;ısind:;ın b:;ıhs ed:;ın Prezident .i. ôliyev bununla alaqadar mü:;ıyy:;ın faktları açıqlayaraq demişdir: "2005-ci ilda AT8T-in faktaraşdırıcı missiyası Az:;ırbaycanın Erm:;ınistan t:;ır:;ı:findan işğal olunmuş

bölg:;ıl:;ırind:;, monitorinq keçirilmişdir. Bu monitorinq asasında m:;,ruz:;ı hazırlanmış ·va taqdim edilmişdir. M~ruzada göstarilir ki, orada h:;ır şey dağıdılıb, bir dana salamat bina qalmaiDJşdır. Bütün bunlar, bütün tarixi abid:;ılar Erm:;,nistan t:;,ra:find~n­dağıdılıbdır. Mad:;ıniyy:;ıt ocaqlan dağıdılıbdır, bizim muzeylarimizd:;ı nümayiş

Dini tolerantlıq madaniyyati müasir dövriin ta/abi kimi: Azarbaycan niimunasi 53 .

etdirilmiş bütün eksponatlar oğurlamb, muzeyl::>r talan edilibdir. 8cdadlarumzın · q::>birl::>ri, bizim m::>sçidl::>rimiz dağıdılıbdıq. Bütün bunlan Erm::>nistan dövl::>ti edibdir. AT8T-in faktaraşdıncı missiyası bütün bunlan tasdiqlayib v::> öz m::>ruz::lsind::> göstaribdir." ( 6)

Prezident İ. 8liyev burada işğalçı erm::>nil:;,rin m::>d::>ni müxt::>lifliy::> (mtıltikultu­ralizm~) qarşı düşman mövqeyinda olduğunu konkret faktlar asasında şarh etmişdir. Mad::>ni müxt::>lifliy::> qarşı çıxınağı is::>, baş::>ri day::>rl::>ra qarşı çıxınaq kimi day::>rlan­dirm::>k olar. Bu baxımdan mad:;ini müxtalifliyin başariyyat üçün mühüm ::>h::>miyyati va vacibliyi haqqında Avropa Şurasının keçmiş Baş katibi Terri Devisin Bakıda keçiril~n beyn::>lxalq konfransdakı çıxışında söyl::>diyi fikirlara diqqat yetirak: "Biz burada tacrüba mübadilasi aparmaq v::> birga iralilayişa nail olmaq üçün bir araya galmişik. Biz hamımız çoxmillatli c::>miy}'atlarda bu v:;, ya dig::>r yolla, madaniyyatin müxt::>lifliyin::> daha da meyilliyik. Bir çox hallarda t::>bü müxt::>liflik ::>traf mühit üçün n::> q::>dar vacibdirs::>, madaniyyat müxt::>lifliyi da başariyy::>t üçün bir o q::>dar vacibdir. Lakin biz ?al::> d::> b:;,zi hallarda milli, etnik, linqvistik stereotipl::>r haqqında düşünü­rük. lt (6)

Son dövrlarda regional münaqişal::>rda din arnilinin mühüm rol oynadığını nazara alan Azarbaycan r:;,hbarliyi müxt::>lif dinl:;,r arasında qarşılıqlı anlaşmanın :;,hamiyyatini ön::> çak::>rak bu sahada bir çox tadbirl::>r hayata keçirmişdir. Bu tadbirlaradan biri avv::>lki bölm::>l::>rda qeyd etdiyimiz kimi · "Dinl::>rarası dialoq: qarşılıqlı anlaşmadan birga ::>makdaşlığa doğru" mövzusunda Beyn::>lxalq konfransın 6 noyabr 2009-cu ild:;, Bakıda keçirilmasidir.

Ümumiyy::>tl::>, "Dinlararası dialoq: qarŞılıqlı anlaşmadan birga ::>m::>kdaşlığa doğru" mövzusunda Beynalxalq konfransın iştirakçılan, dünyanın müxt::>lif dövl::>t institutlannın, dini, ictimai qurumlann nümay:;,nd::>lari müasir · dövrda dinlararası dialoqu müxt::>lif sivilizasiyaların yaxınlaşmasına takan ver::>n s::>m::>rnli f::>aliyyat forması kimi çox yüks::>k day::>rlandirmişlar.

Bu konfransın Bakıda keçirilm::>si Az::lrbaycamn dini va milli cahatd::>n to lerant ölk:;, olduğunu bir daha beyn..alxalq konfransın iştirkçılannın nazarina çatdırdı. Az::lrbaycamn tarix:;,n yüksak dini tolerantlıq madaniyy::>tina malik bir ölk::> olduğunu konfrans iştirakçılanna b~yan edan ~rbaycan Respublikasının prezidenti İ. 8liyev bu haqda demişdir: "Az::lrbaycan ::>srlar boyu dinl::>rarası münasibatlarin inkişafında öz rolunu oynamışdır. İctimai-siyasi qurluşdan asılı olmayaraq, bütün dövrl::>rda Az::lrbaycanda dini va milli dözümlülük, tolerantlıq çox yüksak s::>viyy::>da olub. Bu, Azarbaycan xalqının duyğulandır, eyni zamanda, müstaqil Az::lrbaycan dövlatinin siyas::>tidir va

54 Sakit Hüseynov

~rbaycanda f~aliyyat gös~ran dini qurumlann ~mayinin praktiki. natic~sidir. 11 (4, s.

30)

Hazırkı ş~raitda dinl~rarası, madaniyyatlararası va sivilizasiyalararası dialoqun ·

~hamiyy~tini yüks~k qiymatl~ndir~n Az~rbaycan Respublikasının prezidenti i. 8liyev müxt~lif xalqların qarşılıqlı anlaşma şaraitinda yaşamasının vacibliyini

vurğulayaraq ölkamizin sivilizasiyalararası dialoqa töhf~ verdiyini demişdir:

"Sivilizasiyalar arasında dialoq indiki vaxtda çox geniş müzakir~ olunur. Dünyanın

müxt~lif guş~l~rinda yaşayan insanlar çatinliklari aradan qaldırmaq va özl~rinin

hayatını daha t~hlükasiz etm~k üçün bir-birini daha yaxşı anlamalı, ~makdaşlıq

etmali va bir-birina kömak etmalidirlar. Bu mövzunun çox müzakira olunmasına

baxmayaraq, ~fsuslar olsun ki, reallıqda b~zan biz dünyanın müxt~lif yerlarinda,

ayn-ayrı ölk~l~rda müayy~n garginliyi müşahida edirik. Milli va dini m~nsubiyyati

farqli olan insanlar arasın~a g~rginlik özünü biruza verir. Bu, b~tün dünya üçün çox

tahlükalidir. Azarbaycanda biz sivilizasiyalararası dialoqa töhfa verilmasina

çalışınq." (7).

Son iliarda dinlararası, madaniyyatlararası, sivilizasiyalararası dialoqla bağlı

~rbaycanda keçiril:m beynalxalq tadbirlarin miqyası ~a bu maqs~dl~

respublikamıza galan tanınmış ictimai xadimlar, dini r~hb~rlar v~ görkamli alirnl~rin

fikirl~ri Az~rbaycanda dini tolerantlıq m~d~niyy~tinin yüks~k olduğunu bir daha

sübut edir.

Son ill~rd~ resj:mblikamızda keçiril~n konfranslar, asas~n, aşağıdaki mövzulan

ahat~ etmişdir:

ı. "İslam sivilizasiyası Qafqazda" mövzusunda beyn~lxalq elmi-praktik

konfrans (10 dekabr 1998).

2. Az~rbaycanda f~aliyy~t göst~r~n dini icma başçılan il~ ulu öndar H.

8liyevin geniş miqyaslı görüşü keçirilmişdir (16 noyabr ı999).

1. 11Demokratik camiyyatda dinin v~ aqid~nin rolu: terrorizm va ekstremizm~

qarşı müb~a yollarının araşdınlması" mövzusunda beyn~lxalq elmi-praktik

konfrans (10-1 ı oktyabr 2002).

4. "Din v~ demokratiya: n~z~riyy~ va tacrüba" mövzusunda beynalxalq elmi­

praktik konfrans (21 iyun 2004).

5. "H. 8liyev va Azarbaycanda din siyasati: gerçakliklar va perspektivlar"

mövzusunda beynalxalq elmi-praktik kon.:frans (3-4 aprel 2007).

6. "Dözümlülüyün v~ qarşılıqlı anlaşn;ı.anın inkişafı.nda KİV -l~rin rolu11

mövzusunda elmi-praktik konfrans (26-28 aprel 2007).

Dini tolerantlzq mad;miyyati müasir dövriin ta/abi kimi: Azarbaycan niimunasi 55

7. "Sivilizasiyalann dialoqu: siyasi partiyalann rolu" mövzusunda beyn~lxalq

elmi-praktik. konfrans (27-28 sentyabr 2007). 8. "M~d~niyy~tl~rarası dialoq- Avropa v~ onun qonşu regionlannda davamlı

inkişafın v~ sülhün ~sasıdır" mövzusunda beyn~lxalq elmi-praktik konfrans (2-3 dekabr 2008).

9. "Dinl~rarası dialoq: qarşılıqlı anlaşmadan birg~ ~m~kdaşlığa doğru"

mövzusunda beyn~lxalq elmi-praktik. kon.frans (6 noyabr 2009). 10. "İslam m~d~niyy~ti v~ müasir dünyada dialoq" mövzusunda beyn~lxalq

elmi-praktik. konfrans (30 aprel 2009). ı ı. QMİ-nin t~ş~bb.üsü il~ l'o4oskva ş~h~rind~ "MDB müs~lmanları mill~tl~rarası

bamr~ylik uğrunda" adlı beyn~lxalq konfrans (18 iyun 2009). ı2. Dünya dini liderl~rinin Bakı sammiti (26 aprel2010).

13. "Az~rbaycan: Sivilizasiyalararası dialoqun keçmişi va bu günü" mövzusunda beynalxalq elmi-praktik. kon.frans (19 aprel 2006).

14. "Mad~niyy~tl~rarası dialoqda qadınlann rolunun genişl:mdirilm~si"

mövzusunda beynalxalq Forum {10 iyun 2008). 15. "İslamda m~d~niyy~t v~ göz~llik amili" mövzusunda beyn~lxalq elmi­

praktik kon.frans (9-10 noyabr 2009).

16. Ümumdünya Madaniyyatl~rarası Dialoq Foromu (7-9 aprel201 ı). 17. "Dayiş~n dünyada to lerantlığın güclandirilmasi" mövzusunda I Beyn~lxalq

Bakı Foromu (19-21 dekab 2012).

Sonuncu forumda iştirak ed~n Misirin taQliliillş "81-8hram 81-Arabi" adlı

haftalik jurnalının baş redaktor müavini Süzi 81-Qineydi Baladan Misir~

· qayıtdıqdan sonra Az~rbaycanda mövcud olan dini tolerantlıq v~ziyy~tini

işıqlandırmaq üçün çalışdığı jurnalda "Bakı tolerantlıq v~ gün~ş şah~ridir" adlı m~qala çap etdirmişdir. Süzi 81-Qineydi Bakıda olduğu müdd.~td~ Az~rbaycanda

mövcud olan dini durumla ş~xs~n tanış olmuş, xalqımızın tarixi, m~d~niyy~ti va

iqtisadi inkişafı il~ maraqlanmış, eyni . zamanda torpaqlarımızın Erm~nistan

t~mfind~n işğal olunduğunu öna çakmiş, lakin bütün bunlara rağm~n, hazrrkı

ş~raitda Az~rbaycanın dini tolerantlığa. örn~k olan bir ölka olduğunu çalışdıği

jurnalda aşağıdakı kimi qeyd etmişdir: "Az~rbaycan kimi ölk~d~n yaxşı örnak

götür~ pilarik. Azarbaycan xalqı 1990-cı iliarda daxili parçalanmalada dolu ağır marhalani uğurla q~t etm~y~ müv~ff~q olmuşdur. Eyni zamanda, h~min m~rh~l~da

Azarbaycanın 20% torpaqları Erm~nistan t~r~find~n işğal olunmuşdur. Ermanistanın separatçı rejimi Dağlıq Qarabağ regionunun müstaqilliyini elan etmişdir. Buna

56 Saldt Hiiseynov

baxmayaraq, bu müst~qillik heç bi,r dövl~t t~r~find~n tanınmamış v~ h~min region

beyn~lxalq hüquqa gör~ Az~rbaycanın ayrılmaz hissasi hesab olunur. Bu regionun

ermani silahlı qüvvalari tarafindan işğalı h~la da davam edir. Bütün bunlara rağman,

Azarbaycan dini va irqi tolerantlığın nümunasi olmağı bacarmışdır. "(8)

Yuxanda deyilanlari ümumilaşdirsak,. apanlan araşdırmalar aşağıdaki elmi

natical~rin irali sürülmasina imkan yaradır:

1. İslam dininda tolerantlığın asası Qurani-Karimin sura va ay~larind~ irali

sürülmüş va Mahammad (s) Peyğ~mbarla bağlı hadislarda öz ifadasini tapmışdır

(Bax: 81-Baq~r~, 256; Bnam, 108 v~ s. ). Dig~r tarafd~n tarixi m~nb~l~ra gör~,

İslam ~ ~rbaycanda yayıldığı dövrd~ müs~lmanlar bu arazida· yaşayan

yahudilik, x.ristianlıq va z~rdüştlü}rün tarafdarlarına qarşı ehtiram v~ dözümlülük ·göstarmişlar.

2. Tarixi araşdırmalar göstarir ki, Az~rbaycan arazisinda yaşayan çoxsaylı

etnik va dini qruplar arasında hamişa yüksak tolerantlıq mühiti hökm sürmüş, heç

vaxt milli v~ d!ni zamind~ qarşıdurma olmamışdır. Az~rbaycan ~razisind~ yaşayan

xalqlar arasında tolerant münasib~tl~rin formataşmasında onların tale ümumiliyi

arnili d~ mühüm rol oynamışdır. Bela ki, tarix boyu Azarbaycanda yaşayan xalqlar

dafal~rla böyük dövlatlard~n asılı vaziyy~ta düşmüş va yaranmış vniyyat milli-dini

farqlarina baxmayaraq onlan bir-birin~ yaxınlaşmağa vadar etmişdir. Latdn

Azarbaycanda milli-dini tolerantlığa tahlük~ yaradan ermani şovinistlari olmuşdur.

Qeyd edak ki, Dağlıq Qarabağ münaqişasi dini zaminda baş vermas~ da, Ermani­

Qriqoryan kilsasi az~rbaycanlılara qarŞı tarixan düşınançilik toxumu sap~n ·dini­ideoloji m~rkaz rolu oynamış va indi dabunu davam etdirm~kd~dir.

3. ~rbaycana galan dünya dini lideriari (xüsusan, qeyri-islam dini liderlari)

birm~nalı şakild~ tasdiq edirl~r ki, Azarbaycan camiyyati dig~r müs~lıiıan ölblari

ila müqayisad~ daha tolerant va dünyavi bir ölk~dir.

4. Müst~qillik dövründa Azarbaycanda dini tolerantlıq m~daniyyatinin

yüksaldilmasinda ulu önd~r H. Bliyevin rol u geniş· işıqlandırılmış v~ konkret faktiki

materiallar ~sasında ş~rh edilmişdir. Bu baxımdan Az~rbaycanda dövlat-çlin

münasibatlarinin t~nzimlanmasi, dini etiqad azadlığının h~yata keçirilm~si va qeyri­

islam dini . konfessiyalaimın azad faaliyyat göstarmasinda Azarbaycan

hakimiyyatinin mövqeyinin xüsusi tadqiqat obyekti .kimi araşdınlması zaruridir.

5. Hazırda ~rbaycanda formalaşmış dini tolerantlıq mühitinin qorunub

saxlanması va onun daha da möhkamlandirilmasind~ mühüm rol oynayan prezident

Dini tolerantlıq mad;miyyati müasir dövrün ta/abi kimi: Azarbaycan nümunasi 57

İ. 8liyevin bu sah~d~ h~yata keçirdiyi geniş t~dbirl~rin d~ praktik.i v~ n~~ri

c~h~td~n araşdınl.ması m~qs~d~uyğundur.

Mahz prezident i. 8liyevin dini tolerantlığın möhk~ml~ndirilm~si sah~sind~ h~yata keçirdiyi t~dbirl~r n~tic~sind~ respublikamızda r.~smi olaraq 525-d~n çox islam, 34-d~n çox qeyri-islam t~mayüllü dini icma, eyni zamanda ll kils~, 6 sinaqoq

f~aliyyat göst~rir. Hazırda ölbmizd~ 1802 m~scid, 550-y::ı yaxın pir v~ ziyar~tgah b::ırpa v~ t::ımir edil::ır~k dindarların ixtiyanna verilmişdir.

iSTiFADa OLUNMUŞ aDaBİYYAT

1. Heyd~r Bliyev v::ı Az~rbaycanda din siyas~ti: gerç::ıklikl~r v~ perspektivl::ır.

Bakı, "Bbilov, Zeynalov v::ı oğulları" NPE, 2007, s. 3-4 2. Dövl~t v~ din. İctimai fıkir toplusu. Noyabr-dekabr, 2009, N2 6(14), s. 36 3. Dövl::ıt v~ din. İctimai fikir toplusu. 2011, N24(24)iyul-avqust, s. 28

4. D?vl~t v~ din. İctimai fikir toplusu. N26 (14)2009-cu il, s. 30. 5. "Xalq" q~zeti, 27 apr~l2010-cu il 6. "Az~rbaycan" q~zeti, 3 dekabr 2008-ci il

7. "Az~rbaycan" q~zeti, 29 sentyabr 2007-ci il 8. "Az::ırbaycan" q~zeti, 15 yanvar, 2013-cü il

58 Sakit Hüseynov

The culture of religious toleration as a demand of contemporary world (Azerbaijani model)

SUMMARY

In this article investigated religious and national tolerance on basis of specific histoncal facts. Specifically, it has interpreted widely the expansion of religious and ethnic tolerance in the country since independence, public figures and recognition as an example of such an environment by scientists. Also, it has given certain scientific recommendations as a result of investigations.

Kyııı.TYP~ pemtroo3Hoü ToııepanTHOCTH KaK TPe6oBaHne ceroı:ornwuero .ı:.usı

· (A3ep6aü.ı:.maucKası Mo.ı:.eııı.)

PE3IOME

B .uaBHoü cTan.e npımo.ı:urrcJI KOHI<penn.ı:ü cpaKTonomqecl<lrli MaTepnan ~THOCOTem.uo Ua.JlOqOJI Tpa,l(l{IJ,IIH pe.ım:ro03HOH D HaiUIOHam.HOH TOnepaHTHOCTD B ncroplf<IeCKOM npoWJioM n cero.l(lUIIIIHeM .ı:.ae A3ep6aH.ıvı<aaa. B qacTHOCTD, 3a ro.zu,ı He3aBncOMocTO CTpaHI>ı :no Tpa.zı;nmrn 6ı.ımr em:e 6onee yrny6nem,ı. 3To OTMeqaeTCJI . pa3JIH1IH:biMD pe.ım:rn03Hl>IMO. 06m:eCTBeHHI>IMO D. HayqHI>IMO ,zı:eJITeJIJIMD. KoTopı.ıe nocem:aıoT A3ep6aii:,zı:)KaH. B aaCTOJim:eii cTaTı.e Bce 3TD acneKThı 6ı.um ynoMJIHYThi, a TaiOKe .zı:am,ı onpe.ueneHHI>ıe peKoMea.zı:aiUID aa nepcneKTHBy.