ﯽﯾﺎﺘﺳور ﻪﻌﺳﻮﺗ يﺎﻫﻪﯾﺮﻈﻧ...

هاي توسعه روستاییی نظریهبررسدر ایران و جهان

مرکز مطالعات تکنولوژِي دانشگاه علم و صنعت ایران

1393خرداد

)2(

مرکز مطالعات تکنولوژي دانشگاه علم و صنعتهاي توسعه روستایی در جهانبررسی نظریه

77240368تلفکس: –نشانی: میدان رسالت، خیابان هنگام، دانشگاه علم و صنعت ایران، جنب دانشکده قدیم برق، مرکز پژوهش علم و توسعه

مقدمه:عقب ماندگی مناطق روستایی بیشـتر با رشد پرشتاب صنعت و فناوري در جهان،از چند سده اخیر و از آن جاییکه عموما روستاییان نسبت به شهرنشینان داراي درآمد کمتري هستند و عیان گردیده است.

اقشار روستایی فقیرتر و آسیب پذیرتر محسـوب مـی از خدمات اجتماعی ناچیزي برخوردار هستند،علـت ایـن امـر نیـز پراکنـدگی نجر به مهاجرت آنان به سمت شهرها نیز می شـود.شوند که بعضا م

حرفـه اي و تخصصـی نبـودن نبود صرفه اقتصادي براي ارایه خدمات اجتماعی،جغرافیایی روستاها،و عدم مدیریت صـحیح مسـئولان بـوده محدودیت منابع ارضی،کار کشاورزي(کم بودن بهره وري)،

ارتقاي سطح و کیفیت زندگی روستاییان،ي رفع فقر شدید مناطق روستایی،برابه همین جهتاست.متولد گردید.» توسعه روستایی«تمهیدایجاد اشتغال و افزایش بهره وري آنان،

جزئی از برنامه هاي توسعه هر کشور محسوب می شـوند برنامه هاي توسعه روستایی،بنابر تعریف،اقتصادي جامعه روستایی بکار می روند. این امـر در میـان -اجتماعیکه براي دگرگون سازي ساخت

کشورهاي جهان سوم که دولت ها نقش اساسی در تجدید سـاختار جامعـه بـه منظـور همـاهنگی بـا مورد پیدا می کند.از سوي دیگر توسعه روستایی را اهداف سیاسی و اقتصادي خاصی به عهده دارند،

زندگی افراد متعلق به قشر کم درآمد ساکن روسـتا و خودکفاسـازي می توان عاملی در بهبود شرایطآنان در روند توسعه کلان کشور دانست.

متمرکز می شدند » توسعه کشاورزي« صرفا بر در گذشته بعضی مدیران و سیاست گذاران امر توسعه،د .روستا جامعه که امروز نتایج نشان داده است که توسعه روستایی صرفا از این طریق محقق نمی شو

اي اســت کــه داراي ابعــاد اجتمــاعی مختلــف اســت و نیازمنــد توســعه همــه جانبــه(یعنی توســعه هر چند باید گفت که از طریق توسعه کشاورزي موفق نیـز الزامـا روستایی)است نه صرفا کشاورزي.

توسعه روستایی محقق نمی شـود.چون اولا فوایـد توسـعه کشـاورزي عایـد همـه روسـتاییان نمـیثانیا افزایش بهره وري کشاورزي باعث شود(بیشتر عاید زمین داران؛بخصوص مالکان بزرگ،می شود)

)3(



و ایـن خـود باعـث کـاهش اشـتغال (حـداقل در دراز مـدت)کاهش نیاز به نیروي انسانی می شودروستاییان و فقر روزافزون آنان و مهاجرت بیشتر به سمت شهرها می شود.

دهـد کـه علیـرغم هاي اخیر نشـان مـیي روستایی تا دهههاي توسعهیافتبررسی رویکردها و رهعمومـاً، 1980تا 1950ي هاي مطرح شده از دههي روستایی، نظریهپیچیدگی مفهوم توسعه و توسعه

هـاي گذشـته اند. در واقع در انگارهابعاد مختلف توسعه را به صورت یکپارچه مورد توجه قرار ندادهاقتصادي، تأمین نیازهاي اساسی، ریشه کنی فقر، رشد محصولات کشاورزي، بهبود اهدافی چون رشد

اند. این اهداف که عموماً با نگرش هاي بهداشتی و ... مورد تأکید بودهکیفیت مسکن و ارتقاء شاخصاند، نه تنها به صورت فراگیـر در تمـام سـطوح جامعـه حاکمیتی و متمرکز، طراحی و به اجرا در آمده

در سطوح مختلف » هاي جغرافیاییعدم تعادل«اند بلکه خود موجب بخشی لازم را به همراه نداشتهاثري روستایی نیز چـون مفهـوم توسـعه تعـاریف اند به همین دلیل، مفهوم توسعهاي بودهمحلی و منطقه

هـاي آرا ) بنابراین با توجه به گستردگی و تفاوت 1385:128متنوعی را تجربه کرده است .(مسلمی، مختلف صاحب نظران در حیطه روستایی رویکردهاي گوناگونی در زمینه روستایی شکل گرفته است

توان آنها را بررسی کرد. اما پیش از آن به بررسی مختصر مفهوم و روسـتا که از زوایاي گوناگونی میپردازیم.و جایگاه آن در روند پیشرفت کشور می

وستاییرمحیطخصوصیاتوروستامفهوم« کشوري،تقسیماتقانون2مادهطبقاما. استشدهارائهروستاازمتعدديتعاریفعلمی،منابعدر

فرهنگیاجتماعی،طبیعی،وضع(زیستیمحیطلحاظازکهاستکشوريتقسیماتمبدأواحدروستاسـکونتآنجادرپراکندهیامتمرکزازاعمنفرصدیاخانوار20تعدادکه... بودههمگن) اقتصاديو

کشاورزي،فعالیتهايازیکیبهغیرمستقیمیامستقیمطوربهآندائمیساکناناکثریتوباشندداشتهداشـتهاشـتغالفعالیتهـاایـنازترکیبـییاصیدوروستاییصنایعواعمطوربهباغداريودامداري

).1362کشوري،تقسیماتقانون(»باشند

)4(



:ازعبارتندکهاستشدهذکرشهرازروستاتفکیکجهتمتغیرهشتمنابع،برخیدرجنگلیفعالیتهايوزراعتمنظوربهزمینبامستقیماروستاهادراشتغالازبالاییدرصد: اشتغال-1

.داردکاروسر.بشردستساختهتااستطبیعتپروردهدستبیشترروستایینواحیجغرافیاییمحیط: محیط-2.هستندشهرهاازکوچکترمعمولاروستاییاماکن: جامعهاندازه-3.شهرهاستازترپایینروستایینواحیدرجمعیتتراکم: جمعیتتراکم-4شـهريجوامـعبـامقایسـهدرروسـتاییجوامـعاجتماعی،خصوثیاتلحاظاز: جمعیتتجانس-5

.هستندترمتجانسروسـتادرطبقاتیاختلافوخوردمیچشمبهبیشترشهردراجتماعیبنديطبقه: اجتماعیتمایز-6

.استمحسوسکمتر.داردکمتريشدتروستادراجتماعیهموفضاییمعنايبههمتحرك: تحرك-7پور،جمعه(استچهرهبهچهرهوشخصسطحدرعمدتاروستاییروابط: متقابلروابطسیستم-8

1391 :20.(وروسـتاییجوامـعجـداییمـرزشـدندرهـمباعثشهريزندگیگسترشکنونی،شرایطدرالبته

"شهريـروستازنجیره"نامبهمفهومیپیدایشنتیجهدرومشتركهايهمپوشانیافزایشوشهري

. استشده

روستاییبخشاهمیتوجایگاهطـوريبه. استبودهکاهشیپیوستهطوربهشهريبهروستاییجمعیتنسبتگذشته،هايدههطییافتهکاهش1390سالدردرصد29به1335سالدردرصد69ازکشوردرروستانشینیدرصدکه

مسائلوشهريشتابانرشددوره،ایندر. )1390، 1335است (سرشماري عمومی نفوس و مسکن، گـرفتنقـرارحاشـیهدرهمین. استشدهروستاهابهنسبیتوجهیکمباعثآنازناشیمشکلاتو

جغرافیـاییتوزیـعدرتعـادلعـدمتشدیدموجبودادهافزایشراشهربهروستامهاجرتروستاهابـاطلیدورترتیـببدین. استگردیدهروستاییوشهريسکونتگاههاينامتعادلتوسعهوجمعیت

)5(



درآنناشـیتبعاتوجمعیتیفشاروسویکازروستاهانیافتگیتوسعهآننتیجهکهگیردمیشکل. باشدمیشهرها

بخـشاقتصاديجایگاه. استموثرکشوراقتصادبرمختلفهايجنبهازروستاییبخشپیشرفتاما: ازعبارتندکهکردبررسیتوانمیزاویهسهازراروستایی

طریـقازجامعـهغـذایینیـازازتـوجهیقابـلبخـشوهستندغذاییموادتولیدکنندهروستاها-1.شودمیتامینکشاورزيمحصولات

بخشنیازمورداولیهموادازايملاحظهقابلبخشکشاورزي،محصولاتتولیدطریقازروستاها-2.کنندمیتامینراصنعت

درحـالکشـورهاياقتصـادوملـیناخـالصتولیداشتغال،درتوجهیقابلسهمروستاییبخش-3.داردتوسعهمحرومیـتدرجـهازروستاییجمعیتیتودهوکنندمیزندگیروستاهادرفقیراکثریتاینبرعلاوه

).20: 1391پور،جمعه(برندمیرنجشهرنشینانبهنسبتبالاترياقتصـادتولیـديبخـشدرمشکلاتتشدیدبرمستقیمیتاثیرکشوردرروستاییبخشمعضلاتلذا

بـهکمـکمعنـايبهروستاییتوسعهجهتدرسیاستگذاريگفتبایددیگرسوياز. داشتخواهد.باشدمیاقتصادواقعیبخشتقویت

ي روستاییرویکردهاي نظري توسعه

هاي فکـري و ي روستایی داراي خاستگاه و سرچشمهتمامی راهبردهاي مطرح شده در ادبیات توسعههتـر هـاي فکـري و نظـري بـه فهـم بهـا و زمینـهي خود هستند. شناسایی این سرچشـمهنظري ویژه

راهبردهاي مربوطه کمک خواهد کرد. در نگاه نخسـت شـاهد وجـود دو نـوع سـنت فکـري عـام از کنـد اجتماعی روستایی هستیم: سنت و برداشتی که اجتماع روستایی را یک اجتماع همگون تصور می

گیرد. و سنتی که اجتماع روستایی را اجتماعی ناهمگون در نظر می

)6(



ي روستاییي متفاوت در توسعههاي دو انگارهي برخی از ویژگیمقایسهانگاره جدید و در حال پیدایش انگاره سنتی و قدیم

تأکید بر رشد کیفی، توجه به عدالت اجتماعی و •حصول به رشد اقتصادي به هر قیمت •محیط زیست.

توسعه با مردم و براي مردم •توسعه توسط دولت براي مردم •هاي بزرگ و سازمانسازماندهی توسعه توسط •

متمرکز هاي مردمی و محلی سازماندهی توسعه توسط تشکل•

با تأکید بر توانا سازي مردم.ایجاد فن آوري مناسب و محلی (بومی)•انتقال فن آوري از کشورهاي غنی و توسعه یافته •ي خدمات، مجري نقش دولت به عنوان تولید کننده•

ي اصلی ها و نظارت کنندهپروژههاي ي چارچوبش دولت به عنوان ایجاد کنندهنق•

هاي محلی و قانونی، توانا سازي و مشوق سازمانمدنی

امنیت اجتماعی از طریق ایجاد نهادهاي محلی و با •شود امنیت اجتماعی از سوي دولت تأمین می•هاي اجتماعی و قومی تأکید بر حفظ هویت گروه

اي و دو سویه و کلی نگرش با تأکید سازماندهی شبکه•محلی تأکید بر منافع بدون تأکید بر منافع•هاي بر منافع محلی و ملی براساس تعامل سازمان

مردمی با دولت سازماندهی یک سویه، از بالا به پایین و بخشی •ها وي فعالیتتوانا سازي محیطی براي ر شد و توسعه•هاي اقتصادي توسط دولت دادن یارانه براي فعالیت•

تولید دانش محور.

.)1392- (مآخذ: محمد حسین عمادي

تر است و به نوعی مـورد توجـه و اذعـان تمـامی جامعـه شناسـان تر و قدیمیبرداشت اول سنتیکلاسیک است که نگاهی ایستا گرایانه نسبت به جوامع غیر شهري دارند. حتی مارکس که به پویـایی

کنـد. اجتماعات روستایی این پویایی و تحول را لحاظ نمـیجوامع عنایت بیشتري دارد، در خصوص شد، جاي تعجب دارد که مارکس و بسیاري از ي شورش دهقانی آگاه میدر قرنی که عمیقاً از پدیده«

)7(



کردند. مارکس ي سیاست نیروي محافظه کار تصور میهاي کلاسیک دهقانان را در صحنهمارکسیستکرد که فردگرایی دهقانان خرده مالـک، آنـان را از فرانسه استدلال میدر تحلیل خود از بناپارتیسم در

هـاي دارد. همانگونـه کـه سـیب زمینـیتجمع و تشکل در یک طبقه، با آگاهی طبقاتی روشن، باز میبه نقل از روکس 1392(محمدي، » درون یک گونی پیوسته یک گونی سیب زمینی باقی خواهند ماند

ت ایستاگرایانه از اجتماعات روستایی موجب تقویت این ایـده گردیـد کـه ). برداش155: 1370برو، دار ایجاد تغییر و توسعه در روستاها شوند و در نیروهایی از بیرون و از بخش مدرن جامعه باید عهده

ي عناصر تغییر باشد، نگـاهی کـه موجـب بسـط رویکـرد ي روستایی باید دریافت کنندهنتیجه جامعهدر 1اي برون زا و از بـالا بـه پـایین گردیـد. پارسـونزهاي توسعهراهبردها و برنامهنوسازي و طراحی

فهرسـتی از «ي جامعه شناسان کلاسـیک کارکردي پس از بررسی اندیشه-ي ساختیچارچوب نظریهگیرد: یک دسته ي جوامع انسانی را در بر میدهد که گروه بندي دوگانهمتغیرهاي الگویی به دست می

ي دیگـر از لحـاظ احساسی، پراکنده، متمایل به مرام خاص و متوجـه مقاصـد کلـی هسـتند و دسـتهاعتنا، متمرکز ، داراي دید مادي و سرانجام داراي مقاصد فردي هستند. جوامـع روسـتایی احساسی بی

یتـز به نقل از ب1392(محمدي، » ي دوم تعلق دارندي اول و جوامع شهري و صنعتی به دستهبه دسته1379 :198.(

در اینجا قبل از پرداختن به رویکردهاي توسعه روستایی در ایران لازم دیده شد که سـطوح مختلـف انگاره (پارادایم)، نظریه، رهیافت و راهبردهاي مربوط به توسعه جمع بندي شده و ارائه شود.

1 - Parsons

)8(



ي روستاییها و راهبردهاي توسعهالگوها، رهیافتراهبردها ها (رویکردها) رهیافتوسعه روستایی الگوهاي اصلی ت

الگوهاي فن سالارانه و بازار محور Tecnocratic

رهیافت نوسازي رهیافت رشد

رهیافت بازار آزاد

راهبرد صنعتی سازي •اي راهبرد برنامه ریزي مراکز رشد منطقه•

هاي سوسیالیستی و ماتویستی رهیافتالگوي رادیکالرهیافت فمینیستی

راهبرد توزیع مجدد منابع •راهبرد اسکان اجباري •توانمند سازي زنان •برنامه ریزي متمرکز، تعاونی •راهبرد مراکز جمعیتی و تولیدي جدید •

Basic Needsنیازهاي اساسی رهیافتالگوي اصلاح گرا

رهیافت مشارکتی (عامل محور) ي پایدار روستایی و رهیافت رهیافت توسعه

فائو

راهبرد عمران •ي فراگیر و همه جانبه راهبرد توسعه•

(IRP)–رویکرد سیستمیاي، روستاییي منطقهراهبرد توسعه•ي جوامع محلی راهبرد توسعه•ي مشارکتی راهبرد توسعه•راهبرد زیست منطقه گرایی •ي اجتماعی محور راهبرد توسعه•

(جماعتی) اگروپلی تن راهبرد •-راهبرد انقلاب سبز (مکانیکی•

فیزیولوژیکی)

)1385:129به نقل از مسلمی،1392(منبع: محمدي،

ي روستایی در ایرانرویکردها و راهبردهاي برنامه ریزي توسعهدرروسـتاییتوسـعهریـزيبرنامـهبـرمقدمه اي"علاوه بر این در همین جهت رضوانی در کتاب

رویکردها و راهبرهاي توسعه روستایی را بررسی و طبقه بندي کرده است با این تفـاوت کـه "ایرانبیشتر رویکرهایی را بررسی کرده که به نوعی در برنامه ریزي روستایی ایران جایگاه مشخصی داشـته

ي ي روسـتایی از دهـهریزي توسـعهاند وي با بررسی تجارب و سوابق کشورهاي گوناگون در برنامهبـه طـور «رویکردها و راهبردهاي مورد استفاده در این زمینه را تفکیک و مشخص کرده است. 1950

)9(



تـوان بـه چهـار دسـته رویکردهـاي اقتصـادي، کلی، رویکردهاي به کار رفتـه در ایـن زمینـه را مـیبندي کرد. متناسـب بـا فضایی و رویکردهاي جامع طبقه-رویکردهاي اجتماعی، رویکردهاي کالبدي

-راهبرد توسعه«یک از این رویکردها، راهبردهاي متعددي به کار رفته است. در رویکرد اقتصادي، هر

قابـل » سـازي روسـتاهاراهبـرد صـنعتی«و » راهبرد اصلاحات ارضـی«(انقلاب سبز)، » ي کشاورزيي توسـعه«و » ي روسـتاییمشارکت در توسعه«، » تأمین نیازهاي اساسی«تشخیص است. راهبردهاي

راهبرد برنامه «شود. براي رویکرد کالبدي و فضایی، به رویکرد اجتماعی مربوط می» تماعات محلیاج-راهبرد نقش کارکردهاي شهري در توسعه«، »شهري-ي روستاراهبرد توسعه«،»ریزي مراکز روستایی

و » ي روسـتاییي روستایی همه جانبه یا یکپارچـهراهبرد توسعه«، قابل تشخیص است. »ي روستاییي ریزي توسعهاز جمله راهبردهایی هستند که رویکرد جامع نسبت به برنامه» ي پایدارراهبرد توسعه«

روستایی دارند. ي روستایی در ایرانرویکردها و راهبردهاي برنامه ریزي توسعه

رویکردهاي جامعفضایی-رویکردهاي کالبديرویکردهاي اجتماعیرویکردهاي اقتصادياصلاحات راهبرد ارضی

راهبرد تأمین نیازهاي اساسی

راهبرد مراکز رشد روستایی

-

ي راهبرد توسعهکشاورزي (انقلاب

سبز)

ي راهبرد توسعهاجتماعات روستایی

راهبرد اگروپلیتن یا شهري -توسعه روستا

-

راهبرد صنعتی سازي روستاها

راهبرد مشارکت در ي روستاییتوسعه

ریزي برنامهراهبرد مراکز روستایی

-

)10(



رویکردهاي اقتصادي-ي روستایی با رویکرد اقتصادي از راهبردهاي ذیـل در برنامـهبا توجه به انواع راهبردهاي توسعه

(روستایی) کشور به نوعی استفاده شده که با توجه به موارد استفاده از آنها مورد بررسـی هاي توسعهگیرد: قرار میاصلاحات ارضیراهبرد

بـرداري داري است که موجب بهرهاصلاحات ارضی به معنی هرگونه تغییر و تحول در وضع زمینمـیلادي مربـوط 1960و 1950ي بهینه از اراضی کشاورزي گردد. این راهبرد به طور رسمی به دهـه

ی دارد. شود. اصلاحات ارضی نقش مهمی در تجدید ساخت اقتصادي و اجتماعی منـاطق روسـتایمی-ي روستایی به شمار مـیتجدید ساخت، تولید و توزیع مجدد منابع اقتصادي از جمله اهداف توسعه

رسـاند و مـازاد وري را به حداکثر میدانند که تولید و بهرهآید. برخی ، اصلاحات ارضی را عاملی میي دي از توسـعهآورد. اصـلاحات ارضـی فرآینـي صنعت فراهم میسرمایه و خدمات را براي توسعه

گیرد. بـه روستایی است که براي دستیابی به اهداف سیاسی، اقتصادي و اجتماعی مورد توجه قرار میي افزایش تقاضا براي غذا، کمک به درآمد ملی یـا تواند به پنج مسئلهطور کلی، اصلاحات ارضی می

راي صنعت، افـزایش درآمـد فراهم کردن ارز از طریق افزایش صادرات کشاورزي، تأمین نیروي کار بالبتـه در گویـد. ي صـنعت، پاسـخ کشاورزان و به تبع آن افزایش تقاضاي مصرف و در نتیجه توسعه

چیزي به دلیل ساماندهی نامناسب خدمات پشتیبانی و تخصیص اعتبارات مورد نیاز،بعضی موارد نیزبه درآمد زارعان خرده پا افزوده نمی شود.

ورزي (انقلاب سبز)ي کشاراهبرد توسعهي کشاورزي یکی از مهمترین عوامل بهبود وضعیت زندگی روستایی در اکثر کشورهاي در توسعه

اي از جمعیـت در نـواحی روسـتایی و حال توسعه و کمتر توسعه یافته است، چرا کـه بخـش عمـدهفعالیت کشاورزي مشغول به کار هستند.

ي روستایی اسـت ي توسعهز راهبردهاي اولیه در زمینهي کشاورزي از طریق انقلاب سبز، اتوسعهي راهبردهـاي بهبـود مورد تأکید بوده است. اساساً انقلاب سبز در زمـره1960و 1950ي که در دهه

)11(



ي تولید محصولات زراعی و دامـی ي کشاورزي است که پیشرفت تدریجی در شیوهسازي در توسعهونی بنیادي و اساسی در نظام حقوقی و اجتماعی بویژه نظـام وري را بدون ایجاد دگرگو افزایش بهرهدهد. البته مفهوم انقلاب سبز به دو معنی یکی دگرگونی در برداري مورد توجه قرار میمالکیت و بهره

بخش کشاورزي کشورهاي در حال توسعه براي جبران کمبود مواد غذایی و دیگر بهبود افزایش تولید گیاهی بویژه انواع بذرهاي گندم و برنج به کار رفتـه اسـت (بنیـاد مسـکن هاياز طریق اصلاح گونه

ي کشاورزي از طریق انقـلاب سـبز نقـش ). به طور کلی، هر چند توسعه49: 1375انقلاب اسلامی ، -مؤثري در افزایش تولید محصولات کشاورزي داشـت، ولـی بـه دلیـل افـزایش نـابرابري اقتصـادي

بـر اسـاس مطالعـات ، پیامدهاي منفی نیز در نواحی روستایی ببار آورد. اجتماعی در نواحی روستاییمیسرا،انقلاب سبز باعث کاهش مهاجرت هاي روستایی نشده است و بعضـا باعـث بـروز اختلافـاتی

. بـه مابین نواحی روستایی(بخاطر بازده متفاوت زمین ها در این محصولات اساسی) نیـز شـده اسـتهاي بعـدي ي روستایی باعث شد که در دههاورزي بدون تحقق توسعهي کشهمین دلیل یعنی توسعه

ي روستایی به کار گرفته شود. راهبردهاي دیگري براي توسعه

راهبرد صنعتی سازي روستاهاهاي شغلی بویژه در کشاورزي، فشـار افزایش سریع جمعیت، گسترش شهرنشینی ، کمبود فرصت

ایجاد و گسترش صنایع متوسط و بزرگ بویژه در کشـورهاي در جمعیت بر منابع طبیعی و ناکامی در در 1970ي حال توسعه باعث شد که این کشورها راهبرد صنعتی سازي روسـتاها را از اواسـط دهـه

ي خود مد نظر قرار دهند. کشورهاي متعددي این راهبرد را اجرا کردنـد یـا بـدنبال هاي توسعهبرنامههاي کوچک صنعتی ، شهرك1تأکید بر صنایع روستایی، صنایع کوچکاجراي آن هستند. در این رابطه

هاي صنعتی را آزمودند و برخی از کشورها هم از طریق قـوانین بازدارنـده و و تمرکززدایی از فعالیتتشویقی در این زمینه گام برداشتند ، چرا که ایجـاد و گسـترش صـنایع روسـتایی یـا صـنعتی شـدن

هـاي ایجاد تنوع افزایش اشتغال و درآمـد، افـزایش ارزش افـزوده فعالیـتتواند از طریقروستاها می

1 - Small-scale industry (SSI)

)12(



ي نواحی کشاورزي و گسترش فرهنگ صنعتی، نقش مؤثري در توازن و تعادل شهر و روستا و توسعهروستایی داشته باشد.

بیشتر این گونه صنایع روستایی در کسب و کارهاي خرد(کوچک مقیاس) شکل مـی گیرنـد کـه مـی خش عمده اي از آن را صنایع دستی تشکیل دهد.این صـنایع دسـتی مـی تواننـد از ابزارهـاي تواند ب

پیشرفته تر براي کار خود بهره برده و بدلیل سادگی و مقبولیت بیشتر در جوامع روستایی و امکانـات اشتغالزایی بیشتر،کمک بیشتري به بهبود وضعیت روستاییان انجام دهند.

رویکردهاي اجتماعیي روستایی، رویکرد اجتماعی اسـت کـه ابعـاد اجتمـاعی ریزي توسعهیکی از رویکردها در برنامه

تـوجهی دهـد. پـس از بـیکالبدي آن مورد تأکید قرار می-توسعه را بیش از ابعاد اقتصادي و فضاییبه 1970ي ، به مقولات اجتماعی از دهه1960و 1050ي ي روستایی در دهههاي توسعهنسبی برنامه

تـأمین «بعد رویکرد اجتماعی به توسعه صورت گرفت. در راستاي این رویکرد حـداقل سـه راهبـرد ي راهبـرد مشـارکت مـردم در توسـعه«و » ي اجتماعـات محلـیراهبـرد توسـعه«، » نیازهاي اساسـی

ریزيهاي انجام شده در کشور براي برنامهقابل تشخیص است. بخشی از اقدامات و تلاش» روستاییي گذشته رویکرد اجتماعی داشت که موارد استفاده از آن با توجه بـه ي روستایی در چند دههتوسعه

گیرد. تفکیک هر یک از راهبردهاي مطرح شده مورد بررسی و ارزیابی قرار می

راهبرد تأمین نیازهاي اساسی ل توسعه مورد توجه در بسیاري از کشورهاي در حا1970ي راهبرد تأمین نیازهاي اساسی در دهه

ي دسـتاوردهاي ناشـی از ، توزیـع عادلانـه1970ي ي روستایی در دهههاي توسعهقرار گرفت. طرحاجتماعی مناطق روسـتایی را مـورد -رشد اقتصادي میان مناطق شهري و روستایی و طبقات اقتصادي

اي است کـه براسـاس وه) راهبرد نیازهاي اساسی در جستجوي شی5: 1368تأکید قرار دادند (ورنون، آن نیازهاي اساسی فقیرترین بخش از جمعیت کشورهاي در حال توسعه به درآمـد و خـدمات را در

)13(



ي یک چرخش بنیادي از راهبردهاي مرسوم توسعه طول یک نسل تأمین نماید. این راهبرد نشاندهندهیـق اشـتغال و توزیـع بود: چرخش از رشد به عنوان معیار اصلی به سمت نیازهاي اساسـی کـه از طر

). به طور کلی، ایـن راهبـرد در کشـورهاي در 28: 1377گیرد (رضوي، و دیگران ، مجدد صورت میحال توسعه بر کیفیت زندگی در مناطق روستایی تأثیر گذاشـت، امـا نتوانسـت فقـر را از بـین ببـرد.

در حال توسعه آن را به متأسفانه این راهبرد خیلی زود مورد تردید قرار گرفت و برخی از کشورهايهاي جدید و عنوان طرح کشورهاي پیشرفته براي محروم ساختن کشورهاي در حال توسعه از فناوري

صنعتی شدن محسوب کردند.

استراتژي توسعه و بهبود زیرساخت هاي روستایی جهت زیرساخت هاي روستایی را می توان سرمایه هاي عمومی و اجتماعی روستاها دانست که بدین

توسعه این زیرساخت هاي اجتماعی،فیزیکی و نهـادي باعـث بهبـودي شـرایط و کیفیـت زنـدگی و معیشت مردم محلی و ارتقاي کارایی زندگی اجتماعی و اقتصادي آنان خواهد شد.بعنوان مثال،توسعه زیر ساخت هاي اجتماعی همچون تسهیلات و خدمات بهداشتی آموزشی،باعث بهبود کیفیـت منـابع

انی و افــزایش توانــایی هــاي آنــان(در جایگــاه هــاي فــردي و اجتماعی)خواهــد شــد.منظور از انســایجاد،توسعه و نگهداري زیرساخت هاي روستایی،صرفا تزریق نهاده هاي سرمایه اي به یک جامعه با تولید سنتی نیست،بلکه هدف ایجاد سازوکارها،نهادها و مدیریت جدیدي است کـه درعمـل نیازمنـد

وسـیع روسـتاییان اسـت.در واقـع ایـن اسـتراتژي،با همکـاري مـردم مـی توانـد بـه طـور مشارکت آگاهانه،ارادي و موفقیت آمیز از دوران طراحی،برنامه ریزي و سرمایه گذاري گذر کرده و بـه شـرایط

مطلوب پایدار وارد گردد.

1ي اجتماعات روستاییراهبرد توسعه

ي و اوایـل دهـه1950ي هـاي دهـهروستایی در طی سالهاي شایع نسبت به فقر یکی از واکنشتأکید بر نهادهاي محلی بود تا اجتماعات روستایی بتوانند امکانات و منابع خود را براي بهبـود 1960

1 - Community development

)14(



هـاي توسـعه در اولـین ي جوامع (اجتماع محلی) محور کمککیفیت زندگی بسیج کنند. طرح توسعهکشـور در آسـیا، آفریقـا و آمریکـاي 60بـیش از 1960تا سال ي بعد از جنگ جهانی دوم بود و دهه

ي اجتماعات محلی کم و بیش تجربه شد. هند از اولین کشورهایی بـود کـه در ي توسعهلاتین، برنامهي اجتماعات محلی شروع شد که بـا اي براي توسعهدر هند پروژه1948این زمینه اقدام کرد. در سال

ي روسـتایی ملـی دولت هند آن را به عنوان الگویی براي توسـعه1952ل توجه به موفقیت آن، در سا). مشارکت اجتماع محلی براي حل مسائل مشترك با فرآیندي مردمـی و 5-4: 1368برگزید(ورنون،

) . در ایـن 68: 1378ي اصلی این دیـدگاه اسـت (یـدقار، ي انتقال فناوري مناسب، جوهرهبه پشتوانههاي انقلابی و ساختاري در نظام سیاسـی و اقتصـادي نیـز ود که بدون دگرگونیدوران تصور بر این ب

ي روستایی را فراهم ساخت. اما این الگو که ي رفاه و توسعهتوان با تأکید بر خودیاري مردم زمینهمیي روستایی مبدل شده بود فقط در برخـی از کشـورها و بـراي در ابتدا به جنبشی مردمی براي توسعه

محدود، مؤثر واقع شد. مدتی ي روسـتایی کشـور در چنـد هاي عمرانی و توسـعهبه هر حال با توجه به محتوا و عملکرد برنامه

ي اجتماعـات محلـی بـه معنـاي روشنی در خصوص استفاده از راهبرد توسـعهي گذشته، تجربهدههخاص آن در کشور وجود ندارد.

ي روستاییراهبرد مشارکت در توسعههـا و اعتقـادات هـر جامعـه ف مشارکت به شرایط اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی، نظام ارزشتعری

وجـود توان پذیرفت که وجوه مشترکی در فرآیند مشـارکت در توسـعهوابسته است . با این حال میتوان بـدین شـکل خلاصـه هاي اصلی آن به شمار آید. این وجوه را میتواند به عنوان پایهدارد که می

ي هـر جامعـه ي توسـعهمشارکت، شرکت آگاهانه و خود انگیخته (داوطلبانه) افراد در برنامـه«ود: نم». است

ي دهـد کـه بـراي برنامـه ریـزي توسـعهتجربیات به دست آمده و دستاوردهاي علمی نشـان مـیآمیز ، تحرك بخشیدن به منابع و دسـتیابی بـه مشـارکت اجتمـاعی ضـرورت دارد .روستایی موفقیت

ي هدف و هـم بـه عنـوان ي روستایی هم به منزلهها و راهبردهاي توسعهي مشارکت در دیدگاهمقولههاي متفاوتی تاکنون ارائه و تجربه ي مشارکتی، دیدگاهي مورد توجه بوده و عملاً نیز در توسعهوسیله

)15(



، » تحـرك«شده کـه هـر یـک دسـتاوردهاي متمـایزي داشـته اسـت. سـه شـکل اساسـی مشـارکت است، در مفهوم مشارکت به شکل توانمندي، اجتماعـاي، خـود سـازمان » توانمندي«و » میانجیگري«

ي روسـتایی و نظـارت بـر منـابع و هاي توسـعهها و برنامهي اهداف طرحیافته هستند، آنها در زمینهي اي تصمیم گیرنده هسـتند. در ایـن مفهـوم تأکیـد بـر گسـترش و پایـدارهاي توسعهاجراي فعالیت

ریـزي و مـدیریت توسـعه اسـت. اي یک اجتماع در ادامه با خود اتکایی در برنامههاي توسعهظرفیتي روستایی: تصمیم سازي، ریزي توسعهي مهم در فرآیند برنامهمشارکت با این مفهوم در چهار عرصه

بـا توجـه بـه ). 231: 1381یابد(رضـوانی، اجرا، سهم بردن از منافع ، و نظارت و ارزیابی تحقـق مـیهـاي هـاي دولتـی و سـازمانبازیگران و نقش آفرینان اصلی در فرآیند مشارکت یعنی مردم، سـازمان

ریزي مشارکتی در اجتماعات روستایی قلمداد تواند مبناي راهبرد برنامهغیردولتی، مشارکت تعاملی میي تحقـق مشـارکت هاي مشارکتی، وجود موانـع سـاختاري بـراشود. مشکل اصلی در اجراي دیدگاهشود شبیه سازي از مشارکت به وجود آید، یعنی به ظـاهر سـخن واقعی است که وجود آنها باعث می

از مشارکت است، ولی تصمیمات اساسی توسـط افـراد غیرروسـتایی و یـا حـداکثر توسـط نخبگـان ). 69: 1378شود (یدقار، روستایی اتخاذ می

کالبدي -رویکردهاي فضاییي روستایی، رویکرد فضایی و کالبدي است که بـر ابعـاد ویکردها در برنامه ریزي توسعهیکی از ر

یـابی، مقیـاس و انـداره، توزیـع و هـاي موقعیـت، فاصـلهمکانی برنامه ریزي توسعه بویژه در زمینـهبد هاي جغرافیایی داراي دو بعد محتوا و کالپراکندگی و سلسله مراتب تأکید دارد. به طور کلی، پدیده

کالبـدي -هـاي فضـاییهستند، محتوا همان خصوصیات اقتصادي و اجتماعی و کالبد همـان ویژگـیها با یکدیگر رابطه دارند و بر یکدیگر تأثیر گذارند. متناسب با هر محتوا ، است. محتوا و کالبد پدیده

و از جملـه گیـرد. توسـعهاي شـکل مـیکالبد خاصی وجود دارد، متناسب با هر کالبد، محتواي ویژهفضایی را دارد. بدون توجـه بـه ابعـاد –اجتماعی و کالبدي -ي روستایی هر دو بعد اقتصاديتوسعه

هاي اقتصادي و اجتماعی آثـار نـامطلوبی دارد و پایـداري لازم را فضایی و کالبدي ، توسعه در زمینهجـه لازم بـه ابعـاد کالبـدي، بـدون تو-هاي فضـایینخواهد داشت، همین طور تأکید صرف بر جنبه

)16(



-بـیدهد و در فرآیند دستیابی به توسـعهها را به هدر میاجتماعی توسعه، سرمایه گذاري-اقتصادي

تأثیر است .شروع شد و تاکنون 1970ي ي روستایی از دههتوجه به ابعاد مکانی و فضایی برنامه ریزي توسعهرد مراکز رشد روستایی، راهبـرد برنامـه ریـزي راهبردهاي متعددي در این زمینه ارائه شده است. راهب

ي روسـتایی ، شهري و راهبرد کارکردهاي شهري در توسعه-ي روستامراکز روستایی، راهبرد توسعهي روسـتایی در هاي عمرانی و توسـعهاز مهمترین راهبردهاي ارائه شده در این زمینه است. در برنامه

ي روسـتایی در سـطوح هاي توسـعهو چه در چارچوب طرحهاي پنج سالهایران چه در قالب برنامهاي و محلی، از این راهبردها کم و بیش استفاده شده است. ملی، منطقه

راهبرد مراکز رشد روستایی هـاي ناشـی از جـوییي رشد اقتصـادي، صـرفهي قطب رشد در زمینهمفاهیم ارائه شده در نظریه

است که ابتـدا فرانسـوا پـرو و سـپس میـردال و 1960ي در دههاي ي منطقهمقیاس ، تعادل و توسعهتر یعنی فضاهاي روسـتایی و در قالـب آن را مطرح کردند و به سطوح پایین1هیرشمن و بعد بودویل

ي نفوذ آنها هاي مرکزي در نواحی روستایی با حوزهتعمیم داده شد. روابط بین سکونتگاه2مراکز رشدي تبیـین در ایـن نظریـه4و پخـش3بازدارنده آن با توجه به نیروهاي جـذببه عنوان عامل توسعه یا

اجتماعی –هاي اقتصادي گردید. به طور خاص عوامل جذب براي کنترل و تمرکز جمعیت و فعالیتي نواحی روستایی محروم در نواحی روستایی تحت فشار و عوامل دفع به عنوان الگویی براي توسعه

جه قرار گرفت، البته با توجه به ابهاماتی که در فرآیند آثار جذب و پخـش مراکـز و دورافتاده مورد توهـا متفـاوت بـوده اسـت. رشد روستایی مطرح گردید، میزان موفقیت آن در برنامه ریـزي سـکونتگاه

هـاي مهمترین مسئله در موفقیت مراکز رشد در نواحی روسـتایی ایـن اسـت کـه چگونـه سـکونتگاهمند خواهد شد. به هر حـال سـاز و کـار انتقـال منـافع یـا منابع در این مراکز بهرهپیرامونی از تمرکز

1 - J. Boudeville

2 - Growth Centres

3 - Backwash

4 - Spread

)17(



اي باشد که این فرآیند را متـأثر سـازد؛ بـراي ها از مراکز رشد به پیرامون ممکن است به گونهفرصتتوانـد نقـص تواند مانعی براي انتشار آثار توسـعه باشـد و مـیمثال مشکلات عدم دسترسی کامل می

ه اثر بخش باشد. به هر حال، هر چند تصور وجود راهبردي که بتواند مسائل مراکـز رشـد را بـر کنندطرف نماید دشوار است، این نکته را باید در نظر گرفت که شواهد کافی نیز در مورد موفقیت راهبرد

هاي روستایی وجود ندارد. مراکز رشد در انتشار آثار توسعه به سکونتگاهي روستایی در کشور به مطالعـات اولـین ریزي توسعهه از راهبرد مراکز رشد در برنامهي استفادسابقه

در سـال 1گردد که توسط مؤسسه آمریکـایی بتـلاجتماعی ایران باز می-اقتصاديطرح جامع توسعههاي عمرانی توجه شـود. در تهیه گردید. در این مطالعات سعی شده بود تا به ابعاد مکانی طرح1351

ناحیه با مرکزیت شهرها تقسـیم و 140منطقه کوچکتر و 30منطقه کلان، 11ي کشور به ین زمینههمها در قالب آن ارائه شد. در نواحی روسـتایی ، ایـن طـرح بـا اسـتناد بـه پراکنـدگی روسـتاها و طرح

هزار روسـتاي کشـور66گذاري در جمعیت کم آنها و همچنین محدودیت اعتبارات عمرانی، سرمایهدر آن زمان را غیر ممکن دانست و به همین دلیل مراکز (قطب) رشد روستایی را مطرح کرد.

نفـر) ، اسـتعداد پیشـرفت 1000بر اساس چهار ضابطه جمعیـت (در بسـیاري از منـاطق حـداقل ها)، و استقرار در نواحی پیشرفته کشاورزي( به تشخیص مراکز دهستان0روستاها، مراکز جدید اداري

منطقه کـلان کشـور مشـخص و 11مرکز رشد روستایی یا به تفکیک 878ت کشاورزي) حدود وزارهاي اصناف، مراکز اداري، پست، انتخاب گردید. براي تجهیز این مراکز خدمات و امکاناتی مانند خانه

هاي تعاونی پیش بینی شد. علاوه بر این براي روسـتاهاي بـا جمعیـت بانک، مراکز فرهنگی و شرکت1972هایی شامل راه، آب، حمام عمومی و برق پیشنهاد گردید (گروه بتل ، نفر نیز پروژه350از بیش

:294-296 .(

شهري -راهبرد اگروپلیتن یا توسعه روستااست که مانع اصلی توسعه را در زه کشـی » پیرامون-مرکز«میانی فکري این راهبرد برآمده از مدل

جـویی و -است کـه معقتـد بـود بـراي صـرفه» قطب رشد«و نیز منطق دید، منابع به سوي خارج میکه » جانبداري شهري«کارایی سرمایه گذاري باید حداقل تجمعی وجود داشته باشد. همچنین انتقاد از

1 - Battelle Memorial Instiute

)18(



کـرد و بـالاخره راهبـرد قدرت سیاسی نداشتن روستاها را علت بنیادي عقب ماندگی آنها اعـلام مـیو ایجاد اشتغال ، خود اتکایی و تأمین نیازهـاي ضـروري را محـور قـرار نیازهاي اساسی که رفع فقر

).123: 1377اند (صرافی، داد، نقش مؤثري در پیدایش و تکوین این راهبرد داشتهمیاین راهبرد را با نگرش فضایی براي نواحی بـا اکثریـت جمعیـت روسـتایی در آسـیاي جنـوبی و

-هایی شامل مجموعهکردند. طبق این راهبرد باید محدودهپیشنهاد2و داگلاس1جنوب شرقی فریدمن

اي از روستاها و مزارع و شهر کوچکی با اختیار بر منابع هر قلمرو و قـدرت خـودگردانی (براسـاس همیاري متقابل و مشارکت همگانی ) به رسمیت شناخته شود. این محـدوده تـراکم جمعیتـی حـدود

کیلـومتر) دارد. مرکـز ایـن 10تـا 5ل رفـت و آمـد راحـت (نفر در کیلومتر مربع و شعاعی قابـ20020اي با جمعیـت نفر است که در منظومه30تا 5یا اگروپلیس با جمعیت » شهر کشاورزي«محدوده

کند. هزار نفر عمل می100تا از جنبه اقتصادي و اجتماعی، رفع نیاز ساکنین ، افزایش تولید روستایی ، کاهش نابرابري درآمدي

ین طبقات اجتماعی و بین نواحی شهري و روستایی ، تخصیص مجدد منابع، اصلاحات ارضی، تغییر بقیمت گذاري محصولات، اشاعه فناوري مناسب و توازن شهر و روستا مهمترین اهداف ایـن راهبـرد

فرهنگی نیز کارکردهاي مثبتی براي این راهبرد ارائـه شـده اسـت -سیاسیشود. از جنبهمحسوب می). 63–61: 1363به نقل از فریدمن، وداگلاس، 1390محمدي، (

شود که راهبرد اگروپلیتن یـا هاي عمران روستایی در ایران ملاحظه میبا بررسی سوابق و روند برنامهها و توسعه روستایی ها و طرحشهري به طور مشخص هیچگاه به طور کامل در برنامه-توسعه روستا

این حال ابتدا میسرا در طرح خود در قالب برنامه ریزي مکانی چند سطحی کـه مطرح نشده است. با شـهري فـارغ از -اي روسـتاایجاد جامعـه«براي کشور ارائه داد، یکی از اهداف خود را در این زمینه

هاي رشد توسط میسرا مطرح کرد. سلسله مراتب ارائه شده از کانون» تراکم شهري و انزواي روستاییراستا بود. بعد از آن در برنامه ششم عمرانی کشور نیـز در اسـتخوان بنـدي چهـار سـطحی در همین

شهر و بـه مثابـه مراکـز روسـتایی -ها به عنوان روستاپیشنهادي براي نواحی روستایی، مراکز دهستان

1 - J. Friedmann

2 - M. Doxglass

)19(



برتر مطرح گردید که بـه منظـور نگهداشـت جمعیـت و برخـورداري حـداکثر جمعیـت از خـدمات و اعتباري و استقرار صنایع روستایی ، تبدیلی و دستی و ایجاد امکانـات لازم بـراي کشاورزي، دامی

هاي گوناگون آموزشی، تأسیسات زیربنایی و تسهیلات رفاهی متعددي براي آنها پیشنهاد اجراي برنامهشود. می

ریزي مراکز روستاییراهبرد برنامههاي توسعه بیشـتر مبتنـی بـر یـک رهیافـت ، تلاش1960ي در کشورهاي جهان سوم تا پایان دهه

شد. اما به مـرور زمـان بود. از این رو به طرح ریزي بعد فضایی توسعه کمتر توجه می» بخشی«کاملاً هـاي مکـانی و ها کاملاً نامطلوب بوده و نتایج نامطلوبی در عرضـهمشخص شد که نتایج این رهیافت

).DHV ،1371 :35اند (مهندسان مشاور ار آوردهفضایی و حتی اجتماعی، اقتصاد و فرهنگی به بریزي مراکز روستایی در سی و دومین اجلاس کمیسیون اقتصادي و اجتماعی آسـیا و نیاز به برنامه

مورد تأکید قرار گرفت. راهبرد برنامه ریزي مراکز روستایی که بـه 1976اقیانویسه (اسکاپ) در سال ها نیز مطرح شده است، راهبردي است که چالش اساسی سکونتگاهعنوان برنامه ریزي سلسله مراتبی

پیش روي جوامع بشري در نیم قرن گذشته یعنی افزایش رشد اقتصادي، توزیع عادلانه منافع حاصـل از رشد در بین مردم و کاهش تخریب محیط زیست را مورد توجه قرار داده و درصدد آمیختن آنها با

یکدیگر است. ریزي مراکز روستایی، تشکیل و تقویت سلسله مراتبی تعریف شـده از اهبرد برنامهموضوع اصلی ر

هاي مرکزي در نواحی روستایی است. این موضوع در چارچوب مباحث اندازه و ها و مکانسکونتگاه1ها ، توسط ژیپفهاي انسانی و دامنه ارتباطات آنها همراه با انتشار و اشاعه نوآوريترتیب سکونتگاه

تکمیل 5و ال شاکس4، بري3، چروکوپال2رد ادبیات توسعه شد و سپس توسط افرادي مانند وینینگواگردید. در این میان بحث این بود که بخشی از شکاف موجود بین کشورهاي توسعه نیافتـه و توسـعه

1 - Zipf

2 - Vining

3 - Cherukupalle

4 - Bery

5 - El-Shaks

)20(



ي هاي نظام سکونتگاهی آنهـا تشـریح کـرد، چـرا کـه در کشـورهاتوان با توجه به تفاوتیافته را میهاي مرکزي موجب حرکـت کشـاورزي بـه سـوي توسعه یافته وجود سلسله مراتب منسجم از مکان

تجاري شدن و نیز تسهیل مبادله کالاهـا و خـدمات شـده اسـت. بنـابراین وجـود سلسـله مراتبـی از هاي روستایی و شهري که از لحاظ کارکردي یکپارچه بوده بـه عنـوان عامـل مهمـی بـراي سکونتگاه1ي اقتصادي و اجتماعی تلقی گردید.پخش توسعهانتشار و

شـود کـه مفـاهیم کلـی هاي عمران روستایی کشور معلوم میبا بررسی سوابق و سیر تحول برنامههاي روستایی راهبرد برنامه ریزي مراکز روستایی به شکل ایجاد و تقویت سلسله مراتبی از سکونتگاه

ي روستایی مد نظر بـوده اسـت. چـرا کـه در ریزي توسعهامهي چهارم عمرانی به بعد در برناز برنامهمباحث مربوط به عمران روستایی در کشور همیشه این موضوع مطرح بوده که تعداد زیاد روسـتاها و کم بودن جمعیت و پراکندگی آنها، مشکلات و موانعی براي عمران روستایی در کشورند و تأکیـد بـر

.تگاهی نیز به همین منظور صورت گرفتایجاد و تقویت سلسله مراتب سکون

رویکردهاي جامعي ي برنامـه ریـزي توسـعهکالبدي در زمینه-هر یک از رویکردهاي اقتصادي، اجتماعی و فضایی

دهند. با توجه به سوابق برنامه ریزي توسعه ي خاصی از توسعه را مورد توجه قرار میروستایی، جنبهکالبـدي مطـرح شـدند. از -سپس ابعاد اجتماعی و ادامه ابعاد فضـاییروستایی، ابتدا ابعاد اقتصادي،

ي روستایی بیش از پیش مورد توجه محافـل جهـانی ذي ربـط (فـائو، که توسعه1970ي ابتداي دههبانک جهانی و ...) و کشورهاي توسعه نیافته قـرار گرفـت، شـرایط مناسـبی بـراي ارزیـابی تجـارب

ها و ابعـاد توسـعه، باعـث توجهی به تمامی جنبهکه مشخص شد بیي روستایی فراهم گشت، توسعهي روستایی شده است. هاي توسعهناکامی برنامه

رهنمودهایی براي برنامه ریزي مراکز روستایی ترجمه جواد میر و دیگران، DHVبراي کسب اطلاعات رجوع شود به: مهندسین مشاور - 1.1371انتشارات جهاد سازندگی ،

)21(



ي روستایی همه توسعه«با توجه به این شرایط، رویکردهاي جامع و راهبردهاي مرتبط با آن مانند فتنی است که برخـی محققـین ارائه شد. البته گ2»ي پایدار توسعهتوسعه«و سپس 1»جانبه یا یکپارچه

ي روستایی را نیز در زمره رویکردهاي جامع در برنامه ریزي ها و راهبردهاي فضایی در توسعهدیدگاهکنند. توسعه قلمداد می

-نهـاده«به بعد که فائو سمپوزیومی در مورد 1971ي روستایی همه جانبه به نوعی از سال توسعه

بـه 1980برگزار کرد مطرح شد و در اوایل دهـه » ي روستاییبههاي کشاورزي براي توسعه همه جاني روسـتایی همـه ي روستایی مبدل شد. به عنـوان یـک روش، راهبـرد توسـعهراهبردي براي توسعه

هاي مرتبط با هم را یکپارچه کند تا یکدیگر را تکمیل کنند، چرا که سـرمایه کوشد تا فعالیتجانبه میکند. در این راهبرد براي دستیابی به اي فراهم میبا یکدیگر، منافع گستردههاي مرتبطگذاري در زمینه

هاي توسعه مورد تأکید است و کوشـش هدف، هماهنگی بیشتر در مراحل برنامه ریزي و اجراي طرحها مورد توجه است. ها و برنامههاي مشارکت کننده در طرحي دستگاههماهنگ کلیه

تایی همه جانبه عبارتند از:روسي توسعهاهداف عمدهي نیازهاي اساسی، ي مردم بویژه در زمینهبهبود معیارهاي زندگی توده●

پذیري آنهـا در برابـر خطـرات طبیعـی، فقـر و وري نواحی روستایی و کاهش آسیبافزایش بهره●استثمار؛

تضمین خودگردانی در فرآیند توسعه؛ ●

باط با رسوم سنتی؛ تضمین حداکثر خودمختاري و حداقل قطع ارت●

اي کارآمد؛ایجاد نظام مدیریت منطقه●

ها؛ هاي زمانی و پراکنش مکانی فعالیتها و ایجاد چارچوبایجاد هماهنگی بین برنامه●

ها، و ها و بخشبرقرار ارتباط و اتصال بین سطح افقی و عمودي (نظام●

1 -Integrated Rural Development

2 - Rural Sustainable Development

)22(



بکارگیري مشارکت مردم در فرآیند برنامه ریزي (تضمیم گیري ، اجرا، نظارت و ارزیابی). ●

ي روسـتایی افـزوده شـده تـا این اهداف چون با یکدیگر مرتبط است پسوند همه جانبه به توسعههاي گوناگونی ي روستایی همه جانبه نگرشهماهنگی اهداف مورد تأکید قرار گیرد. در راهبرد توسعه

به شرح زیر وجود دارد: ي روستایی همه جانبه مبتنی بر ناحیه؛ توسعه●

ي روستایی همه جانبه مبتنی بر گروه مورد نظر؛ توسعه●

ي روستایی همه جانبه چند بخشی و توسعه●

) . 25: 1369به نقل از عبدالحی، 1390ي روستایی همه جانبه فراگیر (محمدي، توسعه●

هـاي مـورد نظـر، وجـود روستایی همه جانبه منوط به مشارکت گروهيهاي توسعهموفقیت طرحها و نهایتاً بهره وري فنـاوري و فقـر ها، نظارت و ارزیابی دقیق طرحنهادها و تشکیلات در این گروه

شود کـه ابتـدا ي روستایی در ایران و سیر تحول آنها مشخص میهاي توسعهبا بررسی برنامه» است.ي یکپارچه و همه جانبه مطرح گردید) موضوع توسعه1378-1374توسعه (ي دوم در برنامه

هـاي توسـعه و عمـران بدین ترتیب با توجه به مسائل و مشکلات نواحی روستایی و سـوابق برنامـههـاي روستایی در کشور، استفاده از راهبرد توسعه یکپارچه و همه جانبه از طریق تهیه و اجراي طـرح

ي روستایی در کشور باشد. تواند اقدامی مؤثر در فرآیند توسعهمیمناسب در سطح محلی هاي توسعه و عمـران روسـتایی کشـور در چنـد ها نشان داد که برنامهدر مجموع هر چند بررسی

ي روستایی کم و بیش تأثیر پذیرفته است، ولی این به ي گذشته از رویکردها و راهبردهاي توسعهدههریـزي ي بسیار برنامـهخص در هر برنامه نیست. به طور کلی، با وجود سابقهمعنی پذیرش راهبرد مش

ي روستایی حاکم نبوده ي برنامه ریزي توسعهها از جمله در زمینهدر کشور، راهبرد مشخصی بر برنامههاي توسـعه و عمـران روسـتایی ارائـه شـده، در عمـل است. راهبردهایی نیز که کم و بیش در برنامه

توان آثار و پیامـدهاي حاصـل از آنهـا را بـه اجرایی به خود نگرفته و به همین دلیل نمیچندان شکل)124-138792دقت مورد بررسی قرار داد. (نگاه کنید به: رضوانی،

)23(



ي پایدار هاي کنونی نواحی روستایی از دیدگاه توسعهویژگی

خصوصا در بخش روسـتایی "توسعه پایدار"در این بخش ضروري است قبل از بررسی نظري مفهومنگاهی داشته باشیم به معناي سازگاري یا سلامت از نظر اکولوژیکی است، که متضمن حفظ یـا عـدم

ي نیروهاي حیاتی موجود در اکوسیستم به نواحی روستایی در ایران و وضعیت ایـن تخریب مجموعهي بحث، به طور مختصر ، در ادامهبر این اساس«ناحیه ها به لحاظ توسعه یافتگی از منظر توسعه پایدار

هاي نواحی روستایی کشور از این دیدگاه مورد توجه قرار خواهد گرفـت. ، برخی از مهمترین ویژگیبر همین اساس، پایداري زیسـت محیطـی؛ روسـتایی خواهـد بـود. پایـداري اقتصـادي ، بـه معنـاي

وري، متنوع سازي آن، اشتغال پایـدار، ماندگاري اقتصادي است و خود بر پایداري تولید، افزایش بهره-درآمد مناسب کافی براي زندگی روستا نشینان است. پایداري اجتماعی، به معناي آن است که نظـام

برداري، در تعامل با محیط اجتماعی مقبول و مورد پذیرش جامعه است و براي ایـن منظـور هاي بهرهی و اجتماعی، گسترش مشـارکت، کمـک بـه فقـر هاي انساننیازمند گسترش برابري، افزایش سرمایه

زدایی و بهبود کیفیت زندگی است. -شود و هرگونه بیي پایدار محسوب میي زیست محیطی، یکی دیگر از ابعاد مهم در توسعهجنبه

ي محیطی مورد نیاز نسل کنونی و اي جز تخریب منابع پایههاي توسعه، نتیجهتوجهی به آن در برنامههـاي کشـاورزي بـا تی نخواهد داشت. در حال حاضر، شواهد حاکی از آن است که زمـینهاي آنسل

محدودیت، تخریب، تغییر کاربري، برداشت و کاستن خـاك و فرسـایش آن مواجـه اسـت. براسـاس میلیـون هکتـار از آن را، 100هاي کشـور، حـدود میلیون هکتار زمین165هاي انجام شده، از بررسی

میلیون هکتار از اراضـی کشـور، در معـرض 95دهد. مطابق همین بررسی، شکیل میاراضی ناپایدار تمیلیـون هکتـار از اراضـی کشـاورزي، در معـرض تخریـب 5فرسایش آبی و بادي قرار دارد. حدود

شود. این آثـار در میـان شیمیایی و فیزیکی واقع است. پیامدهاي تخریب زمین، به سرعت آشکار نمیخشکسالی ، سیل ، تنزل معیارهاي زندگی، راندن مردم کـم درآمـد و فقیـر بـه مدت عبارت است از:

اي و دور دست و مستعد فاجعه، افزایش تعداد پناهندگان زیست محیطی و در صـورت مناطق حاشیههاي زیستی . براثر از بین رفتن پوشش گیاهی و فرسـایش خـاك، تنهـا در تشدید، به هم ریختن نظام

ي قبل، نُه برابر و خسارت آن، بیست برابـر شـده اسـت. سیل در مقایسه با دو دههشمال ایران؛ وقوع

)24(



میلیارد ریال از تولید ناخالص ملی صرف 3هاي اخیر، به نحوي است که روزانه ي سیل در سالهزینهشـود. سـازمان جهـانی خواربـار و هاي ناشـی از سـیل و خشکسـالی در کشـور مـیجبران خسارت

میلیارد تن در سال اعـلام کـرد و رقـم 4تا 3(فائو) ، فرسایش خاك در ایران را کشاورزي ملل متحدمیلیارد تن اسـت. ایـن مسـائل 5، معادل 1380هاي مجلس در سال اعلام شده توسط مرکز پژوهشها؛ همچون آلودگی آب و مدیریت مصرف آن، تنوع زیسـتی و ... نیـز درحالی است که در سایر زمینه

وبی وجود داشته و به طور کلی، از دیدگاه زیست محیطی، ناپایدار بر فضاي سـرزمین روندهاي نامطلحاکم است.

دهد. به طوري که ، مهمترین از بُعد اجتماعی نیز، فضاهاي روستایی وضعیت ناپایداري را نشان میي روستایی از این دیدگاه عبارت است از: هاي توسعهچالش

حی روستایی ، که موجـب تضـعیف اقتصـاد و فرهنـگ روسـتایی و مهاجرت نیروي انسانی از نوا-شود.پیرتر شدن شاغلان کشاورزي می

برداران بیسـواد درصد بهره85بیسوادي شاغلان و فعالان اقتصادي روستا، به طوري که، در حدود -و یا کم سوادند، . یعنی نه توان مالی دارند و نه توان علمی.

اي کـه براسـاس آمارهـاي مصیبت روستایی مطرح است. بـه گونـهفقر عمومی، که به عنوان یک -اند. فقر و درصد افراد زیر خط فقر مطلق بوده6/22ي روستایی ، در جامعه1377رسمی در سال

-بویژه بیشتر بودن نسبت افراد فقیر در روستاها نسبت به شهرها ، دلایل بسیاري دارد که سیاست

هـاي پرداختـی بـین نـواحی شـهري و سب و نـابرابر یارانـههاي دولت و مخصوصاً توزیع نامنا). 14: 1383روستایی نیز در این روند تأثیر داشته است (رضوانی،

از دیدگاه اقتصادي نیز، ناپایداري بر فضاهاي روستایی کشور حاکم است به طوري کـه سـهم انـدك گذاري ، به دلیل متأثر بـودن نیروي متخصص ، نظام بهره برداري نامناسب خطر پذیري بالاي سرمایه

از شرایط آب و هوایی، ضریب ناچیز مکانیزاسیون و محدودیت دامنـه واکـنش ایـن بخـش در برابـر هاي اقتصادي، از عوامل اصلی ناممکن بودن رشد بالا و مستمر اسـت. ایـن رشـد نوسـانی و سیاست

بع، افزایش خطر پذیري، کاهش ي منااندك ، موجب ناتوانی در تحول اساسی، عدم به کارگیري بهینه

)25(



دهـد کـه سـهم ارزش افـزوده ها، نشان میشود. پیش بینیسرمایه گذاري و ناتوانی در کاهش فقر می، بـه 1380درصد در سـال 7/21بخش کشاورزي در تولید ناخالص داخلی، رو به کاهش است و از

). 457: 1383ه ریـزي، خواهـد رسـید (سـازمان مـدیریت و برنامـ1394درصد در سال 3/19حدود گذاري کشـور، از همچنین آمارها حاکی از آن است که سهم سرمایه گذاري کشاورزي، از کل سرمایه

کاهش یافته است. در حالی که سالانه حدود 1380درصد در سال 58/4، به 1343درصد در سال 10، حـاکی از نـاتوانی بخـش شود، روند موجودهزار نیروي کار روستایی جدید وارد بازار کار می550

-35: 1381ي روسـتایی، ي توسـعهکشاورزي در ایجاد فرصت اشتغال در حد مناسب است(مؤسسـه24 .(

نواحی روستایی در سرمایه گذاري مسیرهاي

یعنـی بایـد .به توسعه روستایی باید همه جوانب را در نظـر گرفـتجهت نیلهمانطور که گفته شد تا روستا بتواند صورت پذیردکشاورزي، صنعت و خدمات هر سه بخشدرسرمایه گذاري هاي لازم

تضعیف نماید.بخش دیگري را قطبی را کنار گذاشته و نگذارد تا توسعه یک بخش،روند توسعه تک

تأمین سرمایه می باشد. عوامل اصلی در تأمین اما یکی از مشکلات موجود در مسیر توسعه روستایی،صنایع روستایی عبارتند از : سرمایه مورد نیاز براي

مقدار درآمد در نواحی روستایی،-

مقدار پس انداز در نواحی روستایی،-

کسب اعتبارات از طریق سیستم هاي رسمی و غیر رسمی.-

)26(



روش تأمین سرمایه از طریق افزایش درآمد در نواحی روستایی

،نیرو ارتباطات و راهبهداشت،نظیر آموزش،افزایش سرمایه گذاري هاي دولت در امکانات زیربنایی و در نتیجـهو تولیـدهزینه هاي تولید کاهش،با سرمایه گذاري در این موارد،بسیار اهمیت دارد.... و

.درآمد جامعه روستایی افزایش می یابد

تسـهیل گـذار از کشـاورزي سـنتی،بنـابراین،کشاورزي مهمترین فعالیت در نواحی روستایی اسـت.تعیین قیمت مناسب براي محصـولات کشـاورزي،تأمین عوامـل ترسی مستقیم کشاورزان به بازار، دس

تأمین سرمایه و نهاده هـا توجه به آموزش،تضمین در مالکیت آنها،تولید کشاورزي براي روستاییان،در افزایش درآمد مـوثر اسـت.ایجاد فعالیـت هـاي جنبـی و تلفیقـی در نـواحی در بخش کشاورزي

ایی نیز به شدت سبب افزایش درآمد می گردد.روست

تأثیر افزایش پس انداز در سرمایه گذاري صنعتی نواحی روستایی

بین افزایش درآمد و افزایش سـرمایه گـذاري در بر اساس تئوري هاي اصل شتاب و دایره بسته فقر،گـري بـه نـام پـس انـداز ولی این ارتباط از طریق متغیر دیمناطق روستایی ارتباط مثبتی وجود دارد.

از پس انداز ناشی می شود.صورت می گیرد و سرمایه گذاري

دام و ،صـنایع دسـتیابزار ساده کشـاورزي،س انداز خانوارها به شکل زمین،در مناطق روستایی،پ)1983،50ظاهر می شود .(پیسچ،... فلزات با ارزش وکالاهاي مصرفی،

بـه معمـولا پـس انـداز خانوارهـا در نـواحی روسـتاییبه دو علت در کشورهاي در حـال توسـعه،شود:ختم نمیتولیدگذاري در سرمایه

عدم گسترش بازارهاي مالی که باعث می شود پس انداز خانوارها در جهت سرمایه .1در عدم وجود سیستم هاي اعتبـاري در نـواحی روسـتایی.گذاري صنعتی جمع آوري نشود

این زمینه موثر است؛

)27(



و یا در صورت در نواحی روستایی؛ سرمایه گذاري تولیدي فرصتهاي بالفعلضعف .2علـت ضـعف ه بـریسک بـالاي سـرمایه گـذاري تولیـدي، فرصتهاي سرمایه گذاريوجود

امکانات و عوامل تولید.

ولی اولا بخش عمده پس اندازها ظرفیت کافی براي پس انداز وجود دارد.در نواحی روستایی ایران،کوشش در جهت اسـتفاده از ایـن پـس انـدازها بـراي ثانیاتولیدي نگهداري می شود؛غیردر اشکال

گیرد.سرمایه گذاري در صنایع کوچک و سایر فعالیت هاي تولیدي صورت نمی

درصد از درآمد ملـی خـود را پـس 12آرتور لوئیس می گوید: هیچ ملتی آنقدر فقیر نیست که نتواند )1979،317هد (زورکاس،به شرطی که بخواانداز کند،

نیاز به تلفیق صحیح برنامـه و نظـام در نواحی روستایی،هدایت پس اندازها به سمت سرمایه گذاريمحرك کمی وجود دارد که افراد به خودي خود و فقـط ایران،نواحی روستاییبرخی در قیمتها دارد.

خانه و کالاهاي مصـرفی طلا،ین،پس انداز خود را از سرمایه گذاري در زمدر چارچوب نظام بازار،ریزي در گذاري در بخش تولید تبدیل نمایند. در این مسیر، ورود دولت و برنامهسرمایهدرآورده و به

جهت اصلاح مکانیسم بازار ضرورت دارد.

روش تأمین اعتبارات براي سرمایه گذاري صنعتی در نواحی روستایی

طریق موسسات اعتباري رسمی و غیررسمی امکانپـذیر اسـت.تأمین سرمایه براي نواحی روستایی،از ضعف سیستم بانکی و عدم وجود تضمین کـافی بـراي دریافـت اعتبـار از در نواحی روستایی ایران،

سرمایه گذاري هاي تولیدي مـی شـود.جهتسبب ایجاد مشکل براي تأمین اعتبار سوي روستاییان،می تواند سبب جذب نقـدینگی و سـرمایه حی روستاییتأسیس بانک در نوابراي رفع این مشکلات،

در مورد تضمین هاي سرگردان این نواحی گردیده و سرمایه لازم را براي پرداخت اعتبار تأمین نماید.تعهد اشتراکی بین وام گیرندگان را اعتبارات نیز می توان از طریق اتحادیه اعتباري بین وام گیرندگان،

لذا نـواحی روسـتایی از سرمایه گذاریها از طریق کسب اعتبار میسر است.امروزه بسیاريمطرح کرد.)160-16،ص 1386به این اعتبارات نیاز دارند.(مطیعی؛نیز براي سرمایه گذاریهاي تولیدي

)28(



توسعه روستایی در اسناد و قوانین کشور

ساله توسعه کشور20سند چشم انداز

توسط مقام معظم 1404عنوان دستورکار توسعه در افق به 1384چشم انداز توسعه کشور در سال رهبري ابلاغ شد و مقرر گردید این سند در چهار برنامه توسعه کشور (برنامه چهارم تا هفتم) مدنظر قرار گیرد. همچنین مقرر شد براي همه ي استان ها و بخش هاي برنامه ریزي و اجرایی کشور

انداز جداگانه اي تدوین شود. براي تمام استانها این سند (ازجمله بخش توسعه روستایی) سند چشم تهیه شد ولی براي بسیاري از بخش ها (ازجمله بخش توسعه روستایی)، هنوز سندچشم انداز تدوین

نشده است.

ولی در سند چشم انداز توسعه کشور هشت محور اساسی با روستاها و توسعه روستایی ارتباط ها عبارتند از:مستقیم دارد که برخی از آن

جامعه توسعه یافته با تاکید بر عدالت اجتماعی و حفظ کرامت و حقوق انسانها-جامعه برخوردار از فرصت هاي برابر، توزیع مناسب درآمد-تاکید بر ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.-

سه محور فوق می تواند بسیاري با توجه به تنگناها و چالش هاي توسعه روستایی کشورمان، تحققاز این نارسایی ها را رفع نموده و اهداف اساسی توسعه روستایی در کشور را تحقق نماید. البته این مهم در صورتی عملی خواهد شد که در ابتدا سند چشم انداز توسعه روستایی در راستاي چشم انداز

ست هاي راهبردي توسعه روستایی تدوین توسعه کشور تدوین شود. سپس در راستاي این سند، سیاو در ادامه برنامه هاي ساختاري و عملیاتی توسعه روستایی به ترتیب در سطوح منطقه ایی و محلی تهیه وبا مدیریت یکپارچه و مشارکت موثر مردم و نهادهاي مردمی در قالب برنامه ها و طرح هاي

)29(



اجرا شده و مورد پایش و ارزشیابی مستمر محلی در سطح نواحی روستایی( منظومه هاي روستایی)قرار گیرد.

سیاستهاي کلی نظام در بخش کشاورزي

سیاستهاي کلی نظام در بخش کشاورزي به عنوان یکی از بخش هاي مهم در توسعه روستایی در سال ماده به شرح ذیل است:9به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید. این سیاستها، طی 84

توسعه پایدار کشاورزي با حفاظت از منابع طبیعی پایه تولید و صیانت و توانمندسازي منابع -1ماده انسانی.

تامین امنیت غذایی با تکیه بر تولید از منابع داخلی و نیل به خودکفایی در محصولات اساسی -2ماده موثر از تولید و ، ارتقاء سطح سلامت مواد غذایی ، اصلاح و بهینه نمودن الگوي مصرف و حمایت

صادرات با توجه به مزیتهاي نسبی و خلق مزیتهاي جدید (از جمله هدفمند نمودن یارانه ها در جهت تولید و صادرات)

–هاي فنی برداري بخش کشاورزي با رعایت اندازهساماندهی و اصلاح ساختار و نظام بهره-3ماده

و اتخاذ تدابیر لازم براي جلوگیري از اقتصادي واحدهاي تولیدي بخصوص تجمیع اراضی کوچکخرد شدن اراضی کشاورزي و حفظ واحد تولید اقتصادي با توجه به مالکیت اشخاص و تاکید بر جهت گیري حمایتی دولت از این سیاستها بویژه در واگذاري منابع آب و خاك و سایر عوامل تولید

دي و اقلیمی مناطق کشور . متناسب با نوع فعالیت و شرایط مختلف اجتماعی ، اقتصانوین سازي نظام تولید کشاورزي از طریق : تقویت و توسعه تحقیق ، آموزش و ترویج - 4ماده

آوریهاي روز ؛ تربیت ، حفظ و تجهیز نیروي انسانی کشاورزي بر مبناي دانش نوین و بومی سازي فن، اجتماعی ، صنفی و تخصصی با مورد نیاز ، توسعه و تقویت تعاونی ها و سایر تشکلهاي اقتصادي

مشارکت آحاد جامعه و رقابتی نمودن فعالیت ها در بخش .برداري وري از آب در تولید محصولات کشاورزي و استفاده علمی و بهرهارتقاء ضریب بهره- 5ماده

هاي تولید .بهینه از سایر نهاده

)30(



گذاري در بخش کشاورزي سعه سرمایهگسترش زیرساختها ، ایجاد انگیزه براي جذب و تو- 6ماده با پوشش مناسب بیمه ، کاهش احتمال زیان تولید ، اجراي سیاستهاي حمایتی و متعادل کردن سطح

سودآوري کشاورزي با سایر بخشهاي اقتصادي .حمایت موثر از ساماندهی فرآیند تولید و اصلاح نظام بازار محصولات کشاورزي با هدف - 7ماده

هاي تولید ، رعایت قیمت وري ، کاهش هزینهها ، افزایش بهرهه مبادله بخش با سایر بخشبهبود رابطتمام شده محصولات اساسی ، تامین : درآمد تولید کنندگان ، منافع مصرف کنندگان و بهبود کیفیت

مواد و فرآورده هاي غذایی . تخصیص یارانه هدفمند به بخش کشاورزي در جهت : تحقق خودکفایی ، حمایت از ساخت -8ماده

زیربناها ، مراعات معیارهاي زیست محیطی ، قابلیت انعطاف پذیري در شرایط محیطی مختلف و المللی . ارتقاء قدرت رقابت در بازارهاي بین

اورزان و عشایر ، توسعه پایدار روستاها و مناطق ارتقاء سطح درآمد و زندگی روستاییان ، کش-9ماده کشاورزي و رفع فقر با تقویت زیرساختهاي مناسب تولید و تنوع بخشی و گسترش فعالیت هاي

مکمل و اقتصادي بویژه صنایع تبدیلی و روستایی و خدماتی نوین.

کشورتوسعهچشم انداز توسعه روستایی در برنامه پنجمکشور در قالب سیاست هاي کلی برنامه، قانون برنامه پنجم توسعه و نیز اسناد هتوسعدر برنامه پنجم

پشتیبان برنامه، سیاست ها و راهکارهایی براي توسعه روستایی کشور تصویب شده که به شرح زیر بررسی می شود.

سیاست هاي کلی برنامه پنجم توسعهر مستقیم با امور روستا و توسعه روستایی در مجموعه این سیاست ها، برخی موارد بطور مستقیم و غی

مرتبط است. در بندهایی که بطور مستقیم با توسعه روستایی مرتبط است، مواردي وجود دارد که در و 15آنها بطور مشخص واژه هاي روستا و روستایی بوضوح استفاده شده است. این موارد شامل ماده

به شرح زیر است:35- 1ماده

)31(



اسلامى،- به سیماى شهر و روستا، باز آفرینى و روزآمد سازى معمارى ایرانى هویت بخشى )15رعایت معیارهاى پیشرفته براى ایمنى بناها و استحکام ساخت و سازها

ارتقاء سطح درآمد و زندگى روستاییان و کشاورزان با تهیه طرحهاى توسعه روستایى،) 1-35گذارى محصولاتدمات نوین و اصلاح نظام قیمتگسترش کشاورزى صنعتى، صنایع روستایى و خ

.کشاورزى

قانون برنامه پنجم توسعه

بند به توسعه روستایی اختصاص دارد که موارد آن به شرح 17قانون برنامه پنجم توسعه با 194مادهذیل است:

ریزي، برنامهسیاستگذاري، ـ دولت مکلف است به منظور بهبود وضعیت روستاها در زمینه194مادهسطح درآمد و کیفیت زندگی روستائیان راهبري، نظارت و هماهنگی بین دستگاههاي اجرائی، ارتقاء

روستایی، عشایري و جامعه شهري، حمایت هاي موجود بین جامعهو کشاورزان و کاهش نابرابري:عمل آوردلازم را از اقدامات زیر به

بندي خدماتارائه خدمات نوین و تهیه برنامه اولویتارتقاء شاخصهاي توسعه روستایی و الف ـاي و محلیروستایی با توجه به شرایط منطقه

ها و صنایع روستایی با اولویت توسعه خوشهب ـ حمایت از گسترش کشاورزي صنعتی وها و عوامل تولید آن در که بخش اعظم نهادههاي صنعتی ـ کشاورزي کوچک و متوسطزنجیره

صنایع دستی و خدمات گردشگري و ایجاد و توسعه وستایی وجود دارد و همچنینجغرافیاي ردهستانهاي داراي قابلیت توسعهبازارهاي محلی با اولویت مراکز

اسلامیج ـ تعیین الگوي مدیریت در آبادیهاي فاقد شوراي

)32(



نسبی جمعیت تثبیت و» از شهر به روستا« د ـ تدوین سیاستهاي تشویقی در جهت مهاجرت معکوس روستایی تا آخر سال اول برنامه

سازي ساختار کالبدي محیط و مسکن روسـتایی مبتـنی بر و ایمنهـ ـ بهسازي، نوسازي، بازسازيایرانی با مـشارکت مـردم، دولـت و نهادهاي عمومیالگوي معماري اسـلامی ـ

براي ارائه و استفاده از خدمات روستاییان با هدف توانمندسازي اي مستمرو ـ آموزش فنی و حرفهفعالیتهاي صنعتی و بهبود کیفیت تولیداتنوین و مشارکت در

کارآفرینی و اشتغالزاي کوچک و متوسط تولید و خدماتی در ز ـ ساماندهی و استقرار فعالیتهايمشوقهاي مالی و اعتباريمناطق روستایی از طریق ارائه

رسانی بهتر و مؤثرترمنظور خدماتبههاي روستاییهح ـ ساماندهی روستاها در قالب مجموع

شبکه راههاي روستاییسازيط ـ احداث، ترمیم و نگهداري و ایمن

خانوارهاي ـ ارتقاء شاخصهاي توسعه عشایر از طریق اسکان و ساماندهی

کارمزد جهت توسعهك ـ حمایت مالی از طریق اعطاء تسهیلات، وجوه اداره شده، یارانه سود وو نیز تقویت مدیریت اشتغال خانوارهاي روستایی و عشایري با اولویت روشهاي محلی و بومی

جلوگیري از خردشدن اراضی و منظوریکپارچه اراضی از طریق مشارکت با تشکلهاي حقوقی بهتجمیع مدیریتی اراضی خرد کشاورزي

اساسنامۀ یکی از شرکتهاي جهت ایجاد شرکت شهرکهاي کشاورزي با اصلاح ل ـ اقدام قانونی در) قانون اساسی به 44در چهارچوب سیاستهاي کلی اصل چهل و چهارم (مادر تخصصی موجودهاي کشاورزي، دامی و شیلاتیو احداث و توسعۀ زیرساختهاي مجتمعمنظور هدایت، راهبري

رچوب ) در چها%49مشترك با بخشهاي غیردولتی تا سقف چهل و نه درصد (گذاريم ـ سرمایهحمایت از « ) قانون اساسی و از طریق شرکت مادرتخصصی 44چهل و چهارم (سیاستهاي کلی اصل

، در »مدیریت منابع آب ایران« و شرکت مادرتخصصی » گذاري در بخش کشاورزيسرمایهتوسعه

)33(



ور و طرحهاي زیربنایی و نوپدید درتوسعۀ کشاورزي با فناوري نوین، اقتصادي و بهرهزمینۀسازي بافت جمعیتی مناطقاي کشاورزي و منابع آب و توسعۀ مناطق روستایی و جوانبخشه

روستایی و عشایري

برداري به سال پس از بهرهتبصره ـ دولت مکلف است سهام دولتی در بنگاه جدید را حداکثر ده.بخشهاي غیردولتی واگذارنماید

ت و همچنین توسعه تجارت الکترونیک پژوهش، آموزش، تولید و تبلیغان ـ توسعه و هدفمندسازيبخشی، ارتقاء کیفیت تولید و فرش در بازارهاي هدف و موردنظر براي هویتفرش و ایجاد خانه

پذیري، حمایت از ایجاد و توسعه و تجهیز کارگاههاي متمرکز و غیرمتمرکز وسفارشسازي،روانخدمات سراسر کشور و نیز صنایع وها و شرکتهاي تعاونی فرش دستباف روستایی و شهرياتحادیه

صادراتی و وري، تثبیت و افزایش سهمجانبی فرش دستباف به منظور ارتقاء و بهبود بهرههاي داخلی و خارجیبازاریابی

.حکم این بند در دولت استتبصره ـ وزارت بازرگانی مکلف به پیگیري

آن از طریق تقویت صندوق بیمه (%100س ـ تعمیم و گسترش بیمه روستایی و پوشش صددرصد (اجتماعی روستاییان و عشایر

ورزشی براي جامعه روستاییبینی مکانهايع ـ پیش

در سراسر کشور با پیشنهاد کارشناسان ف ـ تهیه طرحهاي هادي روستایی و تعیین محدوده روستاهاؤساي شوراي اسلامی بخش و با اطلاع دهیاران و رفنی، زیر نظر بنیاد مسکن و تأیید بخشداري هر

عنوان رئیس، متشکل از رئیس بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان بهايروستاها و تصویب آن در کمیتهبخشدار بخش، نماینده سازمان مسکن و شهرسازي استان، رئیس بنیاد مسکن فرماندار شهرستان،

ده معاون امور عمرانی شهرستان، نماینده سازمان جهاد کشاورزي استان، نماینانقلاب اسلامیو رئیس شوراي اسلامی روستا به عنوان ناظراستانداري

)34(



عنوان کارشناس و ناظر تواند بهدر حریم آن واقع است میتبصره ـ نماینده شهرداري شهري که روستا.نمایددر جلسه کمیته مذکور شرکت

اعمال حمایتهاي ذکرشده، فرآیندنامه اجرائی این ماده شامل تعیین مدیر ارشد روستا، چگونگی وآئینسال اول برنامه با پیشنهاد نحوه مشارکت و تعاریف و چگونگی مدیریت مجموعه روستایی در

.رسدمعاونت به تصویب هیأت وزیران می

، موارد دیگري در برنامه وجود دارد که بطور مستقیم و غیر مستقیم با امور روستا و 194علاوه بر ماده ارایه شده است. 1- 10مرتبط است. این موارد در جدول توسعه روستایی

)35(



)1390( منبع: رضوانی،

)36(



ریزي توسـعه روسـتایی: دیـدگاهها و روشـها، نشـر اي بر برنامه)، مقدمه1391(پور، محمودجمعه-سمت، تهران.

ریزي روستایی در ایران، قومس، تهران.)، برنامه1390رضوانی، محمدرضا (-

.1384ساله توسعه کشور، 20انداز سند چشم -

سیاستهاي کلی نظام در بخش کشاورزي-

اي، سازمان برنامه و بودجه، تهران.ریزي توسعه منطقه)، مبانی برنامه1377صرافی، مظفر (-

.1389قانون برنامه پنجم توسعه جمهوري اسلامی ایران، -

.1362کشوري،تقسیماتقانون-

، بررسی توسعه پایدار در ناحیه سرطرحان لرستان، پایان نامه کارشناسی )1392محمدي، بهرنگ (-ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران

، تهران.1335مرکز آمار ایران، نتایج سرشماري عمومی نفوس و مسکن -

، تهران.1390مرکز آمار ایران، نتایج سرشماري عمومی نفوس و مسکن -

ریزي روستایی با تاکید بر ایران، جهاد دانشگاهی، مشهد.)، برنامه1386لنگرودي، حسن (مطیعی-

ﯽﯾﺎﺘﺳور ﻪﻌﺳﻮﺗ يﺎﻫﻪﯾﺮﻈﻧ...

Documents